VETERINARSKI GLASNIK - University of Belgrade glasnik 1-2, 2004.pdf · veterinarski glasnik ^asopis fakulteta veterinarske medicine univerziteta u beogradu vet. glasnik vol. 58 1

V E T E R I N A R S K I G L A S N I KÂSOPIS FAKULTETA VETERINARSKE MEDICINE UNIVERZITETA U BEOGRADU

VET. GLASNIK Vol. 58 1 - 2 str. 1 - 180 Beograd, 2004.

SADR@AJ – CONTENTS – SODER@ANIE

PREGLEDNI RADOVI – REVIEW PAPERS – OBZORÀ RABOTÀ

!Uvodnik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

!Huszenicza Gy., Kulcsar M., Katai L., Balogh O., [amanc H., Ivanov I.: Postpartum Re-sumption of Cyclic Ovarian Function, First Estrus and Re-conception and their Rela-tion to Energy Metabolism in High-producing Dairy Cows . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

Postpartalni nastavak cikli~ne funkcije jajnika, prvi estrus i ponovno oplo|enje i nji-hov odnos prema metabolizmu energije kod visoko-mle~nih kravaPoslerodovoe prodolènie cikli~eskoy funkcii Ôi~nikov, pervìy Ìstrus ipovtornoe oplodotvorenie i ih otno{enie k metabolizmu Ìnergii u vìsokomolo~nìh korov . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

!Radovanovi} Anita, Stevanovi} Jelka, Gledi} Du{an: Apoptoza kao na~in prirodnog odumi-ranja }elija jajnikaApoptosis as Form of Natural Ovarian Cell DeathApoptoz kak sposob prirodnogo otmiraniÔ kletok Ôi~nikov . . . . . . . . . . . . . 43

!Kova~evi}-Filipovi} Milica, Boì} Tatjana, Stevanovi} Jelka: Zna~aj razli~itih vrsta ìvotinja ueksperimentalnim modelima za prou~avanje hematopoeze in vivo

Significance of Different Animal Species in Experimental Models for in vivo Investiga-tions of HematopoiesisZna~enie razli~nìh vidov ìvotnìh v ÌksperimentalÝnìh modelÔh dlÔizu~eniÔ gematopoeza in vivo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

!Lazi} S., Petrovi} T., Pu{i} I., Velhner Maja: Naj~e{}a virusna oboljenja teladi u industrij-skom odgojuMost Frequent Calf Diseases in Industrial BreedingSamìe ~astìe virusnìe zabolevaniÔ telÔt v promì{lennom razvedenii . . . 67

ORIGINALNI RADOVI – ORIGINAL PAPERS – ORIGINALÃNÀE RABOTÀ

!\okovi} R., [amanc H.: Sadràj lipida i glikogena u jetri kod visoko-produktivnih mle~nihkrava u peripartalnom perioduLipid and Glycogen Contents in Liver of High-Yield Dairy Cows in Peripartal PeriodSoderènie lipidov i glikogena v pe~eni vìsoko-produktivnìh molo~nìhkorov v peripartalÝnom periode . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77

!Jur~evi~ A., Pengov A.: Uticaj raznih ~inilaca na infekcije mle~ne `lezde uzrokovane bak-terijama vrste Staphylococcus aureus

Effect of Different Factors on Mammary Gland Infection with Staphylococcus Aureus

BacteriaVliÔnie raznìh deÔteley na infekcii molo~noy èlezì bakteriÔmi Staphy-

lococcus aureus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81

!Vukovi} V., Dugali}-Vrndi} Nada: Rezidue oksitetraciklina u mleku krava posle intrauterineaplikacijeOxitetracycline Residue in Cow Milk after Intrauterine applicationOstatki oksitetraciklina v moloke korov posle vnutrimato~noy applika-cii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95

!Vukavi} Tamara, Do{en R., Li~ina Jasna: Ispitivanje dve oralne rehidracione solucije utretmanu prasadi sa akutnim gastroenteritisomInvestigations of Two Oral Rehydration Solutions in Treatment of Piglets with AcuteGastroenteritisIspìtanie dvuh oralÝnìh regidracionnìh solÓciy v le~enii porosÔt s os-trìm gastroÌnteritom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105

!Dinev I., Borissov I., Dimov D.: Incidence of Epulides in the Dog – A Retrospective Histo-pathological StudyU~estalost epulida kod pasa – retrospektivna histopatolo{ka istraìvanjaâstota Ìpulidov u sobak – retrospektivnìe gistopatologi~eskie issle-dovaniÔ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113

!Aleksi}-Kova~evi} Sanja, Marinkovi} D.: Infektivni peritonitis ma~aka (FIP) u na{em sekcio-nom materijaluFeline Infectious Peritonitis (FIP) in our Section MaterialInfekcionnìy peritonit ko{ek (IPK) v na{em sekcionnom materiale . . . . . 121

!Oguz M. C., Oguz Öztürk M., Güre H.: Seasonal Variation of the Plerocercoid Ligula intes-

tinalis (L.) Observed in Roach (Rutilus rutilus, L) from the Yenice Irrigation Pond,Çanakkale, TurkeyPromene u prisustvu plerocerkoida gliste Ligula intestinalis (L) u zavisnosti odgodi{njeg doba kod crvenperke (Rutilus rutilus, L) iz Jenis jezera za navodnjavanjekod grada Çanakkale, TurskaIzmeneniÔ v prisutsvii plerocerkoidoz glista Ligula intestinalis (L.) v zavisi-mosti ot vremeni goda u krasnoperki (Rutilus rutilus, L.) iz Enis ozera dlÔoro{eniÔ u goroda Kanakale, TurciÔ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127

STRU^NI RADOVI – PROFESSIONAL PAPERS – SPECIALISTIÊSKIE RABOTÀ

!Bilal T., Ercag E., Demirel G., Bilal T.: Comparison of some Blood Parameters, Serum Vita-min E and Mineral Concentrations of Arabian and English Thoroughbred RaceHorsesPore|enje nekih parametara u krvi, serumskih koncentracija vitamina E i mineralakod arapskih i engleskih ~istokrvnih trka~kih konjaSravnenie nekotorìh parametrov v krovi, sìvoroto~nìh koncentraciÔh vi-tamina E i mineralov v arabskih i angliyskih ~istokrovnìh begovìh lo{a-dey . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131

!Kosec M., Mrkun J., Klobu~ar I., Kadunc Kos V.: Comparison of Endoscopic, Ultrasoundand Microbiological Examinations in Diagnosis of Reproductive Disorders in MaresUpore|ivanje endoskopske, ultrazvu~ne i mikrobiolo{ke dijagnostike poreme}aja uplodnosti kod kobilaSravnivanie Ìndoskopi~eskoy ulÝtrazvukovoy i mikrobiologi~eskoy diag-nostiki pomeh (naru{eniy) v plodovitosti u kobìl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145

!Bajan L'., Jen~ík F., Tesfaye A., Jr. Buleca J., Bugarsky A., Jr. Skalka J., Ivi~iak J.: Monitoringthe Occurrence of Patens Foramen Ovale in Fattening Swine Breeds ContinuationPra}enje pojave Foramen ovale patens kod jo{ nekih rasa tovnih svinjaSle`ka ÔvleniÔ Foramen ovale patens u eçë nekotorìh porod otkormo~nìhsviney . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151

!Tojagi} S., Kevre{an @., Jokanovi} Marija: Neki pokazatelji kvaliteta mesa vinogradarskogpuà (Helix pomatia)

Some Quality Parameters of Land Snail Meat (Helix pomatia)

Nekotorìe pokazateli mÔsa vinogradnoy ulitki (Helix pomalia) . . . . . . . . . . 157

PRIKAZI – PRESENTATIONS – PRIKAZI

!Predojevi} M. R., Marinkovi} M., Jovi~in M., Prka I.: Neplodnost priplodnog bika u tehnolo-giji osemenjavanjaInfertiliy of the Breeding Bull in Insemination TechnologyNeplodovitiostÝ plemennogo bìka v tehnologii osemeneniÔ . . . . . . . . . . . . 163

IZ ISTORIJE VETERINARSTVA – FROM VETERINARY HISTORY – IZ ISTORII VETERI-

NARSTVA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171

DOKTORI, MAGISTRI I SPECIJALIZANTI – DOCTORS OF SCIENCE, MAGISTERS OFSCIENCE AND SPECIALISTS – DOKTORÀ, MAGISTRÀ I SPECIALIZANTÀ . . . . . . . . 173

DIPLOMIRANI STUDENTI - DOKTORI VETERINARSKE MEDICINE – GRADUATE STUDENTS- DOCTORS OF VETERINARY MEDICINE – DIPLOMIROVANNÀE STUDENTI - DOK-TORÀ VETERINARNOY MEDICINÀ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174

KALENDAR – CALENDER – KALENDAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179

VET. GLASNIK Vol. 58 1 - 2 Str. 1 - 180 BEOGRAD, 2004.

VET. GLASNIK Vol. 58 1 - 2 Str. 1 - 180 BEOGRAD, 2004.

VETERINARSKIglasnik

1904 – 2004

U èlji da re{e svoja pitanja, marveni lekari Srbije su se udruìli i osnovali

Udruènje marvenih lekara Srbije 1890 i pokrenuli 1903. godine svoj ~asopis „Veterinarski

glasnik” u kome su iznosili stru~na i nau~na pitanja iz oblasti veterinarske medicine i sto~arstva,

kao i da brane svoje stale{ke interese.

Na jednoj od sednica Udruènja marvenih lekara odlu~eno je da se osnuje ~asopis u

kome bi se objavljivali radovi iz oblasti veterinarstva, o na~inima unapre|enja sto~arstva, o izradi

Statuta i drugim va`nim pitanjima (pro{irivanjima veterinarske farmakopeje, izmenama i

dopunama zakonskih propisa...). Do tog vremena oni su stru~ne publikacije {tampali u ~asopisima

„Srpski arhiv” (organ Srpskog lekarskog dru{tva), „Teàk” (organ Poljoprivrednog dru{tva), „Rat-

nik” i „Narodno zdravlje”.

„Veterinarski glasnik” je osnovan decembra 1903, a prvi broj je ugledao svetlost

dana januara 1904. godine. Petar D. Todorovi} (1854 - 1917) bio je prvi urednik „Veterinarskog

glasnika”, ~asopisa za marveno lekarstvo.

5

Osniva~ka skup{tina Udruènja veterinara Srbije 1903. godine

6

Vet. glasnik 58 (1 - 2) 5 - 8 (2004) Uvodnik

7


8


UDK 619:612.621:.664:636.2

POSTPARTALNI NASTAVAK CIKLI^NE FUNKCIJE JAJNIKA,PRVI ESTRUS I PONOVNO OPLO\ENJE I NJIHOV ODNOSPREMA METABOLIZMU ENERGIJE KOD VISOKO-MLE^NIH

KRAVA*

Gy. Huszenicza, M. Kulcsar, L. Katai, O. Balogh, H. [amanc, I. Ivanov**

U proteklih nekoliko decenija uo~eno je stalno pove}anje pro-

se~ne proizvodnje mleka kod mle~nih krava {irom sveta. U isto vreme,

me|utim, zapaèno je dramati~no smanjenje reproduktivnih rezultata.

Ova tendencija je pripisana pove}anom pojavljivanju bakterijskih kom-

plikacija tokom involucije uterusa, kao i velikom broju disfunkcija

jajnika u postpartalnom periodu. Cilj ovoga rada je da se razmotri

fiziologija i patologija ove druge pojave, tog zaista kompleksnog fe-

nomena. Nutriciona osnova ovog procesa je da se potrebe visoko

mle~nih krava naglo promene posle partusa kada se dnevni prinos

mleka naglo pove}ava, a posledi~ni negativni energetski bilans se

produàva na 10 do 12 sedmica. U kontekstu visoke genetske vred-

nosti mle~nih krava, postpartalni negativni energetski bilans je razlika

izme|u dijetetskog unosa iskoristive energije i potro{nje energije za

odràvanje telesne mase i sinteze mleka. U principu, to je fiziolo{ki fe-

nomen koji, me|utim, moè da rezultira u manje ili vi{e te{kim po-

reme}ajima kako u metabolizmu, tako i u reprodukciji, i tako moè da

dovede i do velikih finansijskih gubitaka u savremenoj proizvodnji

mleka Š112¹. U prvih tri do ~etiri sedmice posle teljenja, negativni ener-

getski bilans je u visokoj korelaciji i sa prinosom mleka i intervalom do

prve ovulacije. Zbog toga {to je ukazano da broj ovulatornih estrusnih

ciklusa, koji prethode inseminaciji, uti~e na stepen koncepcije, duìna

postpartalnog intervala do prve ovulacije obezbe|uje vaàn parametar

za procenu efekta negativnog energetskog bilansa na reproduktivne

rezultate Š19, 20¹.

Klju~ne re~i: visoko-mle~ne krave, metabolizam energije, post partus,cikli~na funkcija jajnika, prvi estrus, ponovno oplo|enje

29

PREGLEDNI RAD – REVIEW PAPER

* Rad primljen za {tampu 26. 9. 2003. godine** Gyula Huszenieza, M. Kulcsar, L. Katai, O. Babogh, Sent Istvan univerzitet, Fakultet veterinar-

skih nauka, Budimpe{ta, Ma|arska; dr Horea [amanc, profesor, dr Ivan Ivanov, profesor, fa-kultet veterinarske medicine, Beograd

• Pove}ana mobilizacija lipida i njene posledice

Tokom perioda negativnog energetskog bilansa, visoko mle~ne kravemoraju da mobili{u svoje telesne rezerve, pre svega supkutane rezerve lipida(pove}ana ili prinudna mobilizacija lipida). Uop{te uzev, ìvotinje koje su previ{ehranjene pre teljenja (ocena telesne kondicije: pri teljenju: � 3,75) najugroènije su(sindrom debele krave). Naglo smanjenje telesne mase je najo~itiji klini~ki simp-tom pove}ane mobilizacije lipida. Kao rana posledica moè da se vidi nagli porastnivoa neesterifikovanih masnih kiselina u cirkulaciji, {to prati – vrlo ~esto, ali ne usvim slu~ajevima – pove}ana proizvodnja � OH-biturata i drugih ketonskih tela(hiperketonemija). U isto vreme lipidi, uglavnom triacilgliceridi akumuliraju se u je-tri (bolest „masne” jetre). Ovi umereni do ozbiljni oblici masne jetre (sadràj masti:� 20%) mogu da rezultiraju u dobro definisanim poreme}ajima hepatocelularnihfunkcija (glikoneogeneza, sinteza holesterola, metabolizam ù~nih kiselina i bili-rubina, inaktivacija steroidnih hormona i insulina, sinteza apolipoproteina i hidrok-silacija holekalciferola). Eliminisanje bromosulftaleina postaje znatno sporije ikoncentracije ukupnog bilirubina i ukupnih ù~nih kiselina u plazmi su u pozitivnojkorelaciji sa stepenom infiltracije masti u hepatocite. U isto vreme, u perifernoj krvimogu da se uo~e hipoalbuminemija, o~ito smanjeni nivoi lipoproteina veoma male

gustine i lipoproteina male gustine, niè i od normalnih koncentracija svih sup-

stancija transportovanih lipoproteinima (ukupni holesterol, triacilgliceridi, �-karo-

ten i tokoferol). Iako nije uo~ljiv {tetan efekat infiltracije masti na membranu,umerena pove}anja su naj~e{}e uo~ena u serumskim aktivnostima aspartat ami-notransferaze, alkalne fosfataze i laktat dehidrogenaze. U teìm oblicima he-pati~ne lipidoze smanjena je hepatocelularna sposobnost detoksikacije amo-nijaka kod preìvara kao i endotoksina apsorbovanog iz gastrointestinalnog traktaili oslobo|enog zbog neke bolesti usled endotoksina, uklju~uju}i akutni gnojniendometritis, ili razne oblike mastitisa. Tako|e je uo~eno da se javlja i poreme}ajimunog sistema, za koji se zna da doti~nu jedinku ~ini podlo`nom bakterijskimkomplikacijama tokom involucije uterusa, kao i mastitisu. Biohemijske promeneindukovane poja~anom mobilizacijom lipida kod krave stvaraju predispoziciju kazadràvanju posteljice, mle~noj groznici i dislokaciji siri{ta, kao i raznim oblicimaketoze. Ketoza je direktna posledica negativnog energetskog bilansa i poja~anemoblizacije lipida. Zna~ajno se pove}ava unos neesterifikovanih masnih kiselinaiz krvi u jetru. Ove masne kiseline se ili esterifikuju do triacilglicerida, ili se kata-boli{u do acetil-koenzima A. Dostupnost oksaloacetata, koji se uglavnom dobijaiz glikogenoplasti~nih prekursora kao {to su propionat, piruvat, glicerol, ili izvesneamino-kiseline, odredi}e stepen kori{}enja acetil-koenzima A u Krebsovom cik-lusu. Ukoliko nije dovoljna snabdevenost ovim prekursorima, kao {to se ~estode{ava tokom negativnog energetskog bilansa, smanjuje se dostupnost oksa-

30

Vet. glasnik 58 (1 - 2) 29 - 41 (2004) Gy. Huszenicza i sar: Postpartalni nastavak cikli~nefunkcije jajnika, prvi estrus i ponovno oplo|enje i njihov odnos prema metabolizmu...

Patofiziologija negativnog bilansa energije kod mle~nih krava u

postpartalnom periodu

loacetata za kori{}enje acetil-koenzima A u Krebsovom ciklusu. Vi{ak acetil-koenzima A se zatim koristi za ketogenezu i kod krava mogu da se razvijusupklini~ke ili kilini~ke forme ketoze. Izgleda da je neodgovaraju}a snabdevenostglikogeno-plasti~nih prekursora klju~ni doga|aj u ovom procesu Š94, 95, 44, 45,57, 54, 59, 106, 56, 28, 77, 49, 105, 89, 48, 144, 5, 16, 88, 139, 73, 137, 112, 113¹.

Postpartalni negativan bilans energije moè da izazove zna~ajne en-dokrine promene koje su poznate kao va`ni ~inioci u regulaciji procesa mobiliza-cije lipida. Osim uloge kateholamina, najranije promene karakteri{u povi{ene kon-centracije glukagona i smanjene koncentracije insulina, dok nivo hormona rasta

ostaje nepromenjen ili se ~ak blago pove}ava. U isto vreme, osloba|anje he-

pati~nog faktora rasta-I sli~nog insulinu indukovano sa hormonom rasta i insulinski

odgovor �-}elija pankreasa indukovan glukagonom su smanjeni, a izvesna tkivapostaju manje osetljiva na insulin. Svi ovi endokrini doga|aji mogu da pomeremetabolizam iz anaboli~nog u kataboli~no stanje Š110, 109, 61, 130, 128, 90, 30,58, 60, 136, 39, 115, 148, 50, 134, 108¹. Ova promena metabolizma moè da budepoja~ana endokrinim posledicama simultanog izlaganja endotoksinu Š38, 37, 70¹.Periferna tkiva poku{avaju da uklope svoj trenutni energetski metabolizam u ovonovo kataboli~no stanje prouzrokovano negativnim energetskim bilansom po-ve}anjem kapaciteta inaktiviraju}eg mehanizma (koji proizvodi 3,3,5-trijodotironin– reverzni trijodotironin – rT3) tiroidnih hormona (tiroksin T4 i 3,3,5-trijodotironinT3). Stoga, iako je T4 odgovor tireoidne `lezde izazvan osloba|aju}im tireotro-pnim hormonom (tireotropin) samo slabo izmenjen, opisani su jasno smanjeninovoi T4 i T3 i pove}ane koncentracije rT3 u perifernoj krvi Š26, 17, 101, 103, 109,140, 141, 58, 99, 138¹. Tako|e, odavno se smatralo da je uklju~ena i adrenokorti-kalna funkcija (proizvodnja kortizola), me|utim, od tada nije prona|ena bilo kakvaeksperimentalna potvrda ove hipoteze. U poslednje vreme, ispitivanja regulacijeuno{enja hrane i metabolizma energije se usmeravaju na pretpostavljenu uloguleptina. Ovaj nedavno identifikovan proteinski hormon sli~an citokinu (16 kDa) lu~iuglavnom masno tkivo i veruje se da deluje preko nervnih centara hipotalamusa uposredovanju neuroendokrinih mehanizama odgovornih za snabdevanje organ-izma energijom. Mogu}e je da signalizira o nutricionom statusu i za periferne or-gane. Ovaj hormon je jedan od primarnih ~inilaca koji prenosi informaciju o nivourezervi periferne energije do regiona mozga koji treba da usagla{ava pona{anje uhranjenju, metabolizam i endokrine funkcije da bi se odràla homeostaza energijeŠ150, 43, 68, 63¹. Kod mi{eva, pacova, ljudi, a tako|e i kod preìvara i svinja, nje-gova koncentracija u krvi moè da se menja direktno sa promenama u telesnojmasi i deponovanih masti u telesnim depoima. Leptin doprinosi regulaciji kalioznemasti u telesnim depoima. Izlaganje delovanju insulina, glikokortikosteroida i en-dotoksina moè da pove}a ekspresiju gena za leptin i/ili nivo leptina u plazmi, dokleptin direktno moè da ko~i sintezu kortizola u adrenalnim }elijama. Na taj na~in,

31


Endokrinologija negativnog bilansa energije

leptin i kortizol interreaguju u mehanizmu negativne povratne sprege. Inkubacijakultura adipocita 24 ~asa sa T3 (ali ne i sa T4) zna~ajno pove}ava ekspresiju iRNAza leptin i nivo izlu~enog leptina. Osloba|anje leptina iz adipocita je regulisanoadrenergi~nom stimulacijom, a veruje se i da je povezano sa lu~enjem hormonarasta i IGF-I Š27, 24, 62, 63, 87, 41, 74, 25, 69¹. Test sistemi (za vi{e vrsta ìvotinja ikasnije specifi~ni samo za jednu vrstu), koji omogu}avaju preciznu kvantifikacijuleptina u krvnoj plazmi kod razli~itih vrsta doma}ih ìvotinja, razvijeni su tek kasnihdevedesetih godina i na po~etku ove dekade. Od tada, dostupno je sve vi{e po-dataka koji nagove{tavaju da je leptin mo`da povezan sa negativnim energetskimbilansom i kod preìvara, uklju~uju}i i goveda Š14, 24, 92, 4, 31, 36, 72, 13, 25, 69¹.

• Nastavak regularnog rasta folikula. Po~etak cikli~ne aktivnosti jajnika

Kod skoro svih mle~nih krava koje ne doje telad koncentracije FSH uplazmi se pove}avaju do najvi{ih vrednosti ~etiri do pet dana posle teljenja. Ovajprvi „peak” FSH odmah prati pojava prvog postpartalnog talasa folikula koji proiz-vodi prvi dominantni (>9mm) folikul. Zapaèno je da se zatim javljaju pravilni novitalasi FSH koje prati rast novih populacija folikula i proizvodnja novih dominantnihfolikula, uprkos prose~nom negativnom bilansu energije od –7,5 Mcal/dan tokomprvog tronedeljnog perioda posle teljenja Š10¹. îni se da pojavu folikularnih ta-lasa u ranom postpartalnom periodu krava ne remeti negativan bilans energije ida se javlja kao odgovor na ponovno uspostavljanje periodi~nih porasta koncen-tracije FSH koji su sinhronizovane samo sa zavr{etkom gestacije i poro|aja. înise da je tokom negativnog bilansa energije u prvim sedmicama laktacije deficita-ran LH, a ne FSH. Prema tome, izgleda da negativni energetski bilans ne uti~e naregularan po~etak rasta folikula koji zavisi od FSH Š79, 116, 104, 10, 12¹. Me|utim,neophodna su dalja istraìvanja steroidogene sposobnosti prvog dominantnogfolikula formiranog tokom druge sedmice posle teljenja, kao i ~inilaca koji uti~u nanjegovu sudbinu.

Opisana su tri oblika razvoja folikula u postpartalnom periodu u zavis-nosti od sudbine prvog dominantnog folikula Š116, 104, 10, 11, 12¹: (1) ovulacija

dominantnog folikula prvog talasa; (2) razvoj anovulatornog dominantnog folikulaprvog talasa koga prate (vi{e drugih) dodatni talasi razvoja folikula pre prve ovula-cije; (3) razvoj dominantnog folikula prvog talasa koji postaje cisti~an. Oblici 1(ovulatorni) i 3 (cisti~ni) karakteri{u se razvojem dominantog folikula koji proizvodi17� -estradiol, dok oblik 2 karakteri{e rast dominantnog folikula koji proizvodesamo niske periferne koncentracije 17� -estradiola i postaju atreti~ni. U slu~aju ob-lika 1, ovarijalna aktivnost postaje cikli~na posle ovulacije dominantnog folikulaprvog talasa. Oblici 2 i 3 mogu da budu ponovljeni vi{e puta, tako da i regresija

32


Funkcija jajnika i negativan bilans energije kod postpartalnih

mle~nih krava

dominantnog folikula prvog talasa i onih slede}ih i formiranje anovulatornih cistamoè da produì interval do prve postpartalne ovulacije (pp. acikli~ni period). Odranih osamdesetih godina op{te je prihva}eno da je balans energije jedan odnajva`nijih ~inilaca koji uti~u na trajanje prvog acikli~nog perioda: prva postpar-talna ovulacija kod mle~nih krava koje ne doje telad, javlja se oko 10. dana posle

nadiranja negativnog energetskog bilansa Š18, 22¹.Postoji svega nekoliko radova u literaturi u kojima se ispitivao direktan

odnos izme|u negativnog energetskog bilansa i folikularne dinamike kod post-partalnih mle~nih krava. Lucy i sar. Š83¹ pokazali su da se broj folikula klase 3(pre~nika 10 do 15 mm) – ali ne i klase 1 (3 do 5 mm) i 2 (6 do 9 mm) pove}ao save}im pozitivnim energetskim balansom pre 25. dana posle teljenja. Ovaj podatakukazuje da, kako se kod krava popravlja energetski balans, poja~ano je i pomera-nje folikula iz manjih u ve}e klase. Tokom prvog postpartalnog folikularnog talasa(8 do 14. dan posle teljenja) kod krava koje dobijaju tri nivoa masti u ishrani, brojfolikula klasa 1 i 2 nije u korelaciji sa energetskim balansom tokom 1. ili 2. nedeljepostpartalno, bez obzira na vrstu ishrane Š11¹. Razvoj dominantnog folikula kodpostpartalnih mle~nih krava podnosi stanje negativnog energetskog bilansa.Me|utim, nekoliko autora je ukazalo da su krajnji pre~nik dominantnog folikula iproizvodnja 17� -estradiola pod uticajem metaboli~kih ~inilaca: i veli~ina domi-nantnog folikula i nivo 17� -estradiola u plazmi pove}ali su se po{to se energetskibalans pobolj{ao posle svog najizraènijeg negativnog nivoa Š10, 11¹.

Uticaj negativnog energetskog bilansa na vreme prve postpartalneovulacije potvr|en je relativno davno Š18, 22¹. Me|utim, fiziolo{ki signalni me-hanizmi koji obave{tavaju osovinu hipotalamus-prednji reànj hipofize-jajnik

(HHJ) o trenutnoj fazi energetskog bilansa ostali su nepoznati neko vreme, a nekidetalji su ~ak i danas pod znakom pitanja. Ograni~eno uno{enje energije nije iz-menilo gustinu hipofiznih GnRH receptora kod krava postpartalno Š96¹, ali suograni~enja energije u obroku pratila smanjeni Š114¹, kao i pove}ani Š115¹ odgo-vor na egzogeni GnRH. Ustanovljeno je da gubitak pulsatorne sekrecije LH rezul-tira iz produènog neadekvatnog snabdevanja energijom i kod tovnih rasa kravakoje doje telad i kod mle~nih krava koje ne doje telad Š79, 23, 102¹. Do sada jeop{te prihva}eno da ponovno uspostavljanje sheme pulsatorne sekrecije LH kojauzrokuje predovulatorni razvoj i funkciju folikula predstavlja klju~ni doga|aj upovratku ovarijalne cikli~nosti kod postpartalnih mle~nih krava koje su pro{le krozfazu najnièg stepena balansa energije Š12¹. Izgleda da se postpartalni oporavakhipofiznog sadràja LH i odgovora na GnRH zavr{ava do 10. dana posle teljenjakod mle~nih krava, a dostupni podaci po vrstama sugeri{u da se primarni efekatsmanjenog uno{enja energije ispoljava uglavnom preko hipotalamusa Š96, 117¹.U prvim nedeljama laktacije smanjena aktivnost GnRH pulsatorna kod

33


Metaboli~ki i endokrini signalni mehanizmi

postpartalnih mle~nih krava ispoljava se kao smanjena pulsatorna aktivnost LHfolikularne steroidogeneze koja je neophodna za indukovanje rasta LH sli~nogpredovulatornim, kao i prate}oj ovulaciji. Me|utim, naizgled niska pulsatornafrekvencija LH (2 pulsa na 6 ~asova) o~ito je dovoljna da podrì morfolo{ki razvojdominantnog folikula do 2. sedmice post partum. Ovo zapaànje je u skladu sarastom i diferencijacijom kompetentnog dominantnog folikula tokom srednje lu-tealne faze estrusnog ciklusa krava kada je frekvencija LH pulsa niska Š33¹.

Istraìvanja potencijalnih metaboli~nih signala za osovinu hipotala-mus – prednji reànj hipofize – jajnik uglavnom su usmeravana na metabolite ukrvi (neesterifikovane masne kiseline, glikoza) i metaboli~ke hormone (odnos in-sulin:hormon rasta, insulin, IGF-I), za koje se zna da variraju tokom izmenjenihstanja energetskog metabolizma. Me|utim, {to se ti~e neesterifikovanih masnihkiselina i glikoze, postoje veoma kontradiktorna mi{ljenja Š66, 23, 50¹. Stoga jedanas op{teprihva}eno da bilo koji mehanizam, koji vezuje metaboli~ki status saosovinom hipotalamus – prednji reànj hipofize – jajnik na kraju mora da uklju~ujei hormonsku komponentu Š12¹. Istraìvanja Beama i Butlera Š10, 11¹ potvrdila sufiziolo{ku va`nost odnosa insulin:hormon rasta u plazmi i u dane najniè vred-nosti negativnog energetskog bilansa, {to ukazuje da ove hormonske razlike u in-termedijalnom postpartalnom periodu mogu da uti~u na prvi talas folikularnefunkcije. Ustanovljeno je da insulin stimuli{e folikularne }elije in vitro i kod kravaŠ127¹, a mala produènja postpartalnog perioda mogu da imaju vaàn uticajtokom vrlo ranih faza razvoja folikula. Koncentracije IGF-I i jednog od njegovih ve-zuju}ih proteina (IGFBP-2) u krvi u peripartalnom periodu bili su dobri pokazateljisposobnosti krava sa ograni~enom energijom da nastave ciklus posle teljenjaŠ108¹. Osim toga, pove}ani odnos insulin:hormon rasta posle poro|aja moè daizazove ve}u proizvodnju hepati~nog IGF-I Š91¹, {to rezultira u pove}anim ko-li~inama ovog faktora rasta ranije nego ina~e posle teljenja. Iako su izneta i nekanaizgled kontradiktorna zapaànja kod prvotelkinja Š128¹, tokom prve dve sed-mice postpartalno, Beam i Butler Š10, 11¹ uo~ili su zna~ajno ve}u koncentracijuIGF-I u krvi krava koje su proizvodile 17� -estradiol, ovulatorni dominantni folikulprvog talasa nego kod onih krava sa 17� -estradiol-anovulatornim dominantnimfolikulom prvog talasa. Kod krava koncentracije IGF-I u krvi bile su u korelaciji sanivoima IGF-I u folikularnoj te~nosti velikih folikula Š34¹. Zna se da i insulin i IGF-Istimuli{u in vitro steroidogenezu i proliferaciju gove|ih kultura teka }elija i granu-lozu }elijskih kultura Š127, 129¹. U in vitro uslovima, IGF-I pove}a broj mesta kojavezuju LH u gove|im teka }elijama i poja~a proizvodnju androstenediona i pro-gesterona indukovanu LH Š129¹. Ovaj nalaz potvr|uje zapaànje Beama i ButleraŠ11¹ in vivo, koji su pokazali o~igledan odnos izme|u steroidogene aktivnostidominantnih folikula prvog talasa i nivoa IGF-I u krvi. U kulturama granuloza }elija~oveka i svinja T3 tako|e moè da pove}a aktivnost aromataze koja proizvodi es-trogen i time prinos 17� -estradiola Š87, 52, 143, 53¹. Do sada postoji samo jednastudija u kojoj se procenjuje efekat T3 i T4 na steroidogenezu ovarijalnih }elija kodkrava: Spicer i sar Š126¹ primetili su direktan stimulatorni efekat T3 i T4 na steroido-

34


genezu teka }elija. Stimulatorni efekat T3 i T4 na proizvodnju androstenediona (tj.pove}anje dva do ~etiri puta) bio je sli~an uticaju LH na proizvodnju androstenedi-ona (tj. pove}anje ~etiri ili devet puta). Stimulatorni efekat T3 bio je u dve faze (ni-ska doza je stimulirala, visoka nije imala efekta), dok je uticaj T4 bio sli~an kod obedoze. Nasuprot tome, T3 je inhibirao hCG-indukovanu sekreciju androgena u teka}elijama svinja Š53¹. Prema tome, mogu da postoje razlike izme|u vrsta i/ili uslovakulture u odnosu na regulaciju tekalne steroidogeneze tireoidnim hormonima,kao i kod steroidogeneze granuloza }elija. Kod krava, T4 je bio mnogo slabijistimulator (tj. pove}anje do 1,3 puta) progesterona koji proizvodi teka }elija nego{to je to bio LH (tj. pove}anje ~etiri do devet puta), i njegov efekat je bio uo~ljivsamo na hipertiroidnim nivoima (100 ng/ml, ali ne i 30 ng/ml); T3 nije imao uticajana proizvodnju progesterona granuloza i teka }elija u ovim istraìvanjima Š126¹.Ustanovljeno je da postoji odnos izme|u niskog 17� -estrogena, negativnog ener-getskog bilansa i niskog T3 i kod mladih èna atleti~arki koje se takmi~e u tr~anjuŠ149¹. Nasuprot tome, izazvani hipotireoidizam nije uticao na pre~nik dominantnihfolikula kod multiparnih krava rase brahman Š32¹.

Izazivanjem hipotalami~ne GnRH i pituitarne gonadotropne sekrecije,zapaèno je i da leptin uti~e na genitalne funkcije glodara, primata i nedavnoustanovljeno, preìvara. Iskustva su potvrdila da bi ovaj hormon mogao da budejedan od dugo traènih indikatora nutricionog statusa koji omogu}ava nastavakreproduktivnih procesa. Rezultati kod glodara, primata i kod ovaca nagove{tavajuda je supresija GnRH/LH tokom gladovanja posredovana centralnim dejstvomleptina u hipofizi ili mozgu Š40, 97, 98, 93, 122¹. Osim toga, Ahima i sar Š2¹ ukazalisu da tretman leptinom ubrzava pubertet kod normalnih mi{eva u dozama koje neuti~u na promene telesne mase i sugerisali da dejstva leptina u regulaciji neuroen-dokrine i reproduktivne funkcije kod normalnih mi{eva nisu podre|ena efektimaenergetskog balansa. Niska koncentracija leptina je izazvala zna~ajno pove}anuproizvodnju neuropeptida Y u hipotalamusu Š1¹, a pove}ani neuropeptid Y inhibi-rao je gonadnu osovinu kod laboratorijskih glodara, kao i preìvara, pa sezaklju~ilo da o{te}ena reproduktivna funkcija u lo{im uslovima metabolizma kao{to je gladovanje, moè da bude posledica prevelikog osloba|anja neuropeptidaY u hipotalamusu Š47, 118¹. Nekoliko zapaànja sugeri{e da leptin predstavljava`nu biohemijsku poruku izme|u depoa masti i reproduktivne osovine Š1, 6, 2¹.Receptori za leptin su otkriveni i u gonadama. U in vitro uslovima, leptin ima slabeinhibitorne efekte na steroidogenezu teka }elija i granuloza }elija indukovanugonadotropinom, i/ili IGF-I Š128¹. Dakle, moè da se pretpostavi da ne samo hipo-ve} i hiperleptinemija mogu negativno da uti~u na reprodukciju doma}ih ìvotinja,uklju~uju}i krave Š122¹.

Promene koncentracije leptina u plazmi peripartalnih mle~nih kravamerene su tokom perioda od 35. dana pre do 56. dana posle teljenja. Koncentra-cija leptina u plazmi bila je najve}a tokom kasne faze graviditeta i smanjila se zaoko 50 posto posle teljenja. Koncentracija leptina u plazmi ostala je niska tokomrane laktacije i pored postepenog pobolj{anja energetskog statusa ìvotinja.

35


Odgovaraju}e promene dogodile su se u velikoj koli~ini iRNA za leptin u supku-tanom belom adipoznom tkivu. Postpartalno smanjenje leptina u plazmi bilo jeposledica negativnog energetskog bilansa zato {to je leptin plazme ostao visokkod krava koje nisu muzli posle poro|aja. Koncentracija leptina u plazmi bila je upozitivnoj korelaciji sa plazma koncentracijama insulina i glikoze i u negativnoj ko-relaciji sa plazma koncentracijama hormona rasta i neesterifikovanih kiselina Š13¹.Postoji ograni~en broj podataka o me|uodnosu izme|u nivoa leptina u krvi i post-partalnom nastavku cikli~ne funkcije jajnika kod mle~nih krava Š72, 67¹. Koncen-tracije leptina u plazmi kod 20 visoko-mle~nih krava hol{tajn rase drànih poduzornim uslovima smanjile su se posle poro|aja, dostigle najniì nivo 10,1� 2,2dana posle teljenja, a zatim su se pove}ale i postale stabilne blizu vremena prveovulacije 25,9� 2,0 dana. Interval od teljenja do prve ovulacije je bio u zna~ajnojkorelaciji sa intervalom od poro|aja do najnièg nivoa leptina, ali nije bio u korela-ciji sa vrednostima leptina pre poro|aja, pre i/ili posle ovulacije Š72¹. Drugo is-traìvanje Š67¹ uklju~ilo je dva razli~ita eksperimenta koji su obavljeni sa velikimkomercijalnim mle~nim stadima. Nivoi postpartalnog leptina kod krava koje su re-dovno nastavile cikli~nu funkciju jajnika u 35 dana od teljenja upore|eni su saonima kod kojih je odloèno pojavljivanje cikli~nosti (posle 35 dana). Procenat zadrugu grupu bio je 31 posto u eksperimentu 2, a 65 posto u eksperimentu 1,mo`da zbog prejake ishrane ovih krava pre poro|aja. Odmah posle teljenja, kon-centracije plazma leptina, kao i ocena telesne kondicije bili su skoro isti, bez ob-zira na budu}e trajanje postpartalne acikli~nosti. Kod krava u eksperimentu 1nivoi plazma leptina su varirali u {irokom rasponu sa srednjom vredno{}u od oko4 ng/ml prvih jedan do tri dana posle teljenja. Ostali su nepromenjeni do petesedmice kod krava koje su ovulirale 35. dana, a smanjeni kod onih krava saodloènim po~etkom cikli~nosti. Kod krava u eksperimentu 2, nivoi leptina prvesedmice bili su niì i manje promenljivi od onih iz eksperimenta 1. Tokom druge itre}e sedmice, uo~eno je blago pove}anje promena u leptinu kod krava koje sunastavile ovarijalnu cikli~nost u okviru 35 dana, dok su nivoi leptina ostali ne-promenjeni kod onih krava sa odloènim pojavljivanjem cikli~nosti. Do petesedmice, ova tendencija je rezultirala potpuno istim vrednostima leptina kao i kodeksperimenta 1, sa zna~ajnim razlikama izme|u srednjih vrednosti grupa i pete idesete sedmice. U ranim sedmicama laktacije ocena telesne kondicije i telesnemase zna~ajno su se smanjile kod svih ìvotinja, ali je ovo smanjenje bilo o~igled-nije kod krava kod kojih je odloèno javljanje cikli~nosti. U oba eksperimenta,krave sa odloènom pojavom cikli~nosti naj~e{}e su imale niè koncentracijeglikoze, ukupnog holesterola, nivoa insulina, IGF-I i T3 i vi{e koncentracije nees-terifikovanih masnih kiselina i � OH-butirata, nego one krave koje su ovulirale uokviru 35 dana, mada su ove razlike bile zna~ajne samo tokom prvih sedmicauzorkovanja i bile su izraènije u eksperimentu 1. Nivoi leptina ustanovljeni urazli~itom vremenu posle teljenja bili su u sna`noj pozitivnoj korelaciji jedni sa dru-gima, i u korelaciji sa ocenom telesne kondicije odmah posle teljenja i kasnijeponovo tokom desete sedmice, ali ne i pete sedmice. Blaga do umerena pozitivna

36


korelacija leptina sa insulinom i blaga negativna korelacija sa plazma metaboli-tima koji se direktno odnose na energetski disbalans (neesterifikovane masnekiselina i � OH-butirata) uo~eni su od druge sedmice (ali ne u prvih nekoliko danaposle teljenja). Iz ovih podataka moè da se zaklju~i da kod postpartalnih mle~nihkrava nivo leptina u plazmi moè da uti~e na nastavak cikli~ne funkcije jajnika uprvim sedmicama laktacije, ali taj uticaj moè da bude samo kao podstrek (naprimer, minimalna koncentracija iznad pretpostavljenog praga izgleda da je pre-duslov za pojavu cikli~nosti). Moglo bi da se pretpostavi da su niì, nego obi~no,nivoi insulina, IGF-I, leptina i mo`da T3, nepravilan odnos insulin:hormon rasta i/ilinjihova kombinacija, mogu da budu ~inioci koji obave{tavaju osovinu hipotala-mus – prednji reànj hipofize – jajnik o trenutnom nutricionom statusu i sadràjutelesnih masti. Ovaj signal na hipotalamo-hipofiznom nivou ostvaruje se kaopulsna frekvencija bazalne sekrecije GnRH/LH koja je nià od normalne.

Izgleda da se {tetni efekti negativnog energetskog bilansa tokom ranelaktacije odraàvaju i u smanjenoj plodnosti tokom postpartalnog perioda oseme-njavanja. U uslovima normalnih mle~nih stada, direktna procena energetskogstatusa pojedina~nih krava nije mogu}a, ali promene u oceni telesne kondicijepruàju indirektnu ocenu. Sa ve}im gubitkom telesne kondicije, i smanjenje ste-pena koncepcije je sve izraènije Š15¹. Krave koje gube jednu ili vi{e jedinicaocene telesne kondicije (na skali od 5) tokom rane laktacije imaju najve}i rizik ni-ske plodnosti sa uspehom koncepcije od 17 do 38 posto. Nedavnim istraìvanji-ma je ustanovljeno da su krave ocenjene sa izraènim gubitkom telesne kondicije(� 1,25 jedinica) imale samo upola mogu}nosti za oplo|enje kod prve ve{ta~ke in-seminacije, nego krave sa skromnijim smanjenjem Š50¹. Nedavna velika studija jeukazala da krave sa ocenom telesne kondicije od 3,0 imaju najve}e mogu}nostida koncipiraju pri prvom ve{ta~kom osemenjavanju Š81¹.

• Odloèna pojava cikli~nosti jajnika

Iako se smanjena plodnost kao posledica negativnog energetskogbilansa tokom rane laktacije moè da objasni produènom acikli~no{}u kod 30do 36 posto krava Š66, 68, 133, 107, 113, 71¹, na{e razumevanje veza izme|unegativnog energetskog bilansa i suboptimalnih rezultata koncepcije kod ovula-tornih krava ostaje prili~no spekulativno. Jedna va`na veza izme|u negativnogenergetskog bilansa i smanjene plodnosti je izgleda kroz pomenute efekte na po-javu prve ovulacije posle poro|aja. Postoji mnogo podataka o pozitivnom odnosuizme|u rane pojave ovulatornih ciklusa i pove}anog oplo|enja kod ve{ta~kogosemenjavanja. Krave koje ostaju bez ovulacije duè od 35 do 50 dana tokom lak-

37


Faktori koji uti~u na plodnost postpartalnih mle~nih krava koji

su povezani sa energijom

tacije imaju zna~ajno manje izgleda da ostanu steone tokom laktacije i bi}eisklju~ene iz proizvodnje Š68, 22, 42, 20, 29¹.

• Bakterijske komplikacije involucije uterusa

Prihvataju}i op{tu korist ranog povratka na ovarijalne cikluse posleoplo|enja, treba obratiti pa`nju na interakciju sa zdravljem uterusa. Krave kojera|aju vi{e od jednog teleta i ovuliraju pre 21. dana posle teljenja pokazale suslabije proizvodne rezultate od onih krava koje ovuliraju kasnije uz visoko po-javljivanje perzistentnih ùtih tela Š123¹. Veruje se da je perzistentno ùto telo re-zultat infekcije uterusa i njihova pojava kod mle~nih krava je pove}ana poslednjihgodina Š111¹. Tako|e je uo~eno ve}e pojavljivanje nepravilno skra}enih fazaùtog tela Š65¹. Dokazi o infekciji uterusa i endometritisu jasno su povezani sasmanjenim oplo|enjem posle ve{ta~kog osemenjavanja i moraju da se posma-traju kao deo sveukupnog trenda ka manjoj plodnosti visoko mle~nih krava Š65,81, 71, 84¹.

• Uticaj nivoa progesterona u cirkulaciji kod ve} cikli~nih krava

Period pre inseminacije

Jo{ jedna va`na veza izme|u negativnog energetskog bilansa i plod-nosti je preneti efekat na koncentracije progesterona u plazmi. Tokom prva dva dotri postpartalna ovulatorna ciklusa najvi{i nivo progesterona se pove}ava u krvi odjednog ciklusa do drugog Š68, 142, 136, 133¹, a tokom prvih sedmica laktacije ste-pen ovog pove}anja progesterona je smanjen ili ga je ublaìo negativan energet-ski bilans Š142, 130¹. Krave sa najizraènijim negativnijim energetskim statusomtokom prvih 9 dana posle poro|aja jo{ uvek su imale smanjene nivoe proges-terona u plazmi tokom tre}eg estrusnog ciklusa Š142¹ u odnosu na po~etakperioda osemenjavanja. Koncentracije progesterona u plazmi kod krava odabra-nih zbog visokog prinosa mleka bile su 25 do 50 posto niè tokom druge i tre}e lu-tealne faze nego kod krava iz kontrolne proizvodnje Š82¹.

Postovulatorno pove}anje progesterona kod osemenjenih krava

Sposobnost za proizvodnju i odràvanje optimalnih koncentracijaprogesterona va`na je za plodnost zbog regulatornog efekta ovog hormona nafunkciju endometrijuma Š120¹: ustanovljeno je da je plazma progesterona vi{i 4 do7 dana posle ve{ta~kog osemenjavanja kod krava koje su gravidne, nego kodonih krava koje nisu Š1, 21¹.

Rana stimulacija progesterona (do 5. dana posle fertilizacije) menjaendometrijalnu sekreciju i ubrzava razvoj ploda Š46¹. Nasuprot tome, manjabrzina porasta postovulatornog progesterona tokom ~etvrtog do petog danadovedena je u vezu sa smanjenom plodno{}u Š121, 21¹ i smanjenim rastom em-briona do 16. dana Š86¹. U ovo kriti~no vreme za maj~ino prepoznavanje

38


trudno}e, nedovoljno razvijen embrion izaziva nedovoljne koli~ine interferona-�da bi inhibirale uterini luteoliti~ni mehanizam, osloba|anje PGF2� stimulisanopreko oksitocinskog receptora Š85¹, koje samo postaje ja~e sa niìm progestero-nom u cirkulaciji Š78¹. Osim toga, odloèno pove}anje lutealnog progesteronaoko ~etvrtog do petog dana moè da omogu}i prepoznavanje trudno}e i pro-duènu lutealnu funkciju, ali i rani prekid trudno}e zbog toga {to je o{te}enembrion tokom razvoja Š80¹.

Jo{ uvek nije utvr|en fiziolo{ki mehanizam kojim se negativni energet-ski bilans rano u postpartalnom periodu pripisuje smanjenoj proizvodnji proges-terona dva meseca kasnije. Britt Š15¹ izneo je hipotezu da na ovarijalne folikule{tetno uti~e izlaganje negativnom energetskom bilansu tokom ranog rasta i raz-voja i da bi ovulacija o{te}enih folikula mogla da uzrokuje niù sekreciju progeste-rona. Ova hipoteza bi mogla da objasni shemu koncentracija progesterona uplazmi kod krava u fazi laktacije, ali moraju da se uzmu u obzir i efekti ishrane naeliminisanje progesterona Š64¹. Kod ovaca, visok unos energije kroz obrok po-ve}ava metaboli~ko eliminisanje progesterona iz krvi kroz jetru Š100¹. Ustanov-ljeno je da je osnovni protok krvi u jetri kod krava u laktaciji dvostruko ve}i, negokod krava koje nisu u laktaciji i da se ishranom naglo pove}ao za 20 do 30 postoŠ146¹. Visok protok krvi u jetri rezultirao je pove}anim katabolizmom steroida i 25posto niìm koncentracijama 17� -estradiola i progesterona u plazmi tokom es-trusnog ciklusa, a to je dovedeno u vezu sa ve}om pojavom degenerativnih em-briona petog dana. Tokom rane laktacije, ukupno uno{enje hrane kod mle~nihkrava dvostruko se pove}ava do po~etka perioda osemenjavanja Š9¹. U ovakvojsituaciji, povi{eno eliminisanje progesterona usled visokog dijetetskog unosa (ienergije i proteina) moè da bude kombinovano sa prenetim efektima negativnogenergetskog bilansa i da rezultira u niìm koncentracijama progesterona u plazmii smanjenoj plodnosti. Uterinska sredina zavisi od progesterona, ali moè da pos-tane suboptimalna pod uticajem negativnog energetskog bilansa i pove}animmetaboli~kim eliminisanjem kod visoko mle~nih krava.

• Kvalitet ovocita

Rani postpartalni negativni energetski bilans moè {tetno da uti~e naovocite tokom 80 do 100 dana koji su neophodni za razvoj folikula i time da imajo{ jedan prenet uticaj na plodnost Š15¹. U nekoliko istraìvanja obavljena je as-piracija ovocita transvaginalno iz ovarijalnih folikula tokom perioda od 30 do 120.dana laktacije. Krave koje su jele hranu visoke energetske vrednosti proizvodilesu vi{e ovocita, i to boljeg kvaliteta, nego krave koje su imale hranu male energet-ske vrednosti, ali bilo je samo malo promena tokom perioda sakupljanja kod tedve grupe Š75, 55¹. Krave koje su imale ja~i postpartalni negativni energetskibilans usled ja~e gojaznosti pre i kod teljenja proizvele su ovocite sa niòm spo-sobno{}u za razvoj posle in vitro sazrevanja i fertilizacije, u pore|enju sa kontrol-nim kravama tokom perioda od 80 do 120 dana laktacije Š76¹. Dalji dokazi o jo{

39


vi{e produènom uticaju na razvoj ovocita mogu da se na|u u radovima Snijdersai sar Š124, 125¹. Krave visoke genetske vrednosti davale su ovocite sa manjim po-tencijalom za razvoj nego krave srednje genetske vrednosti u toku srednjegperioda laktacije (125-229. dana). Razlike u prinosu mleka nisu uticale na razvojembriona, ali brzina formiranja blastocista bila je smanjena kod krava sa niskomocenom telesne kondicije (1,5-2,5). Krave visoke genetske vrednosti imale sumanju ocenu telesne kondicije od onih krava srednje genetske vrednosti. Pred-loèno je da je manje uspe{na fertilizacija kod krava visoke genetske vrednostipre rezultat lo{eg kvaliteta ovocita, nego trenutnog nivoa bilo kod parametra me-tabolizma izmerenog u vreme ve{ta~kog osemenjavanja. Sve u svemu, ovaiskustva sugeri{u op{te{tetan uticaj statusa smanjene energije tokom laktacije narazvoj ovocita, ali ostaje nejasno da li su takvi efekti ograni~eni u odnosu na vremekoje je potrebno da se folikul razvije.

Reproduktivni rezultati mle~nih krava smanjivali su se tokom posled-njih nekoliko dekada u odnosu na impresivna pove}anja prinosa mleka. Zahtevimetabolizma kod visoke proizvodnje mleka rezultiraju ve}im negativnim energet-skim bilansom tokom koga su nivoi glikoze, insulina, IGF-I, leptina i T3 u krvi uglav-nom smanjeni, dok se sadràj triacilglicerida u jetri i koncentracije neesterifikova-nih masnih kiselina (i mo`da � OH-butirat) u plazmi pove}avaju. Negativan ener-getski balans i njegove konsekvence po metabolizam povezane sa postpartalnimrazvojem folikula i prvom ovulacijom, variranju koncentracija progesterona uplazmi, ko~e razvoj ovocita, {to uzrokuje smanjenu plodnost. Plodnost mle~nihkrava odraàva kumulativni efekat metaboli~kih, endokrinih i zdravstvenih kom-ponenti koje su modifikovane i prenagla{ene selekcijom za visok prinos mleka,kao i izvesnim bolestima (bakterijske komplikacije involucije uterusa, mastitis).Izgleda da je energetski balans najva`niji ~inilac, ali kompleksne interakcije svihovih ~inilaca moraju da se uzmu u obzir i kontroli{u ukoliko èlimo da pobolj{amona{e razumevanje i da razvijemo nove strategije za pobolj{anje plodnosti.

POSLERODOVOE PRODOL@ENIE CIKLIÊSKOY FUNKCII ÂI^NIKOV,PERVÀY ÕSTRUS I POVTORNOE OPLODOTVORENIE I IH OTNO[ENIE K

METABOLIZMU ÕNERGII U VÀSOKO MOLO^NÀH KOROV

Gy. Huszenicza, M. Kulcsar, L. Katai, O. Balogh, H. [amanc, I. Ivanov

V istek{ih neskolÝko desÔtiletiy zeme~eno postoÔnnoe uveli~eniesrednego proizvodstva moloka u molo~nìh korov krugom mira. V to è samoe vremÔ,me`du tem, zame~eno drammati~eskoe umenÝ{enie reproduktivnìh rezulÝtatov.Õta tendenciÔ pripisana uveli~ennomu ÔvleniÓ bakterialÝnìh osl`neniy v

40


Zaklju~ak / Conclusion

RUSSKIY

te~enie involÓcii matki, slovno i bolÝ{om ~isle disfunkciy Ôi~nikov v posle-rodovom periode. CelÝ Ìtoy rabotì rassmotretÝ fiziologiÓ i patologiÓ Ìtogodrugogo ÔvleniÔ, Ìtogo deystvitelÝno kompleksnogo fenomena. PitatelÝnaÔ os-nova Ìtogo processa,~to nu`dì vìsoko molo~nìh korov rezko izmenÔÓtsÔ posle ro-dov, kogda dnevnoy vìhod moloka rezko uveli~ivaetsÔ, a posledovatelÝnìy otri-catelÝnìy Ìnergeti~eskiy balans OÕB prodolàetsÔ na 10-12 nedelÝ. V kontekstevìsokoy geneti~eskoy stoimosti molo~nìh korov, poslerodovoy (pr)OÕB raznicasredi dieteti~eskogo vnosa ispolÝzuemoy Ìnergii i potrebleniÔ Ìnergii dlÔ so-deràniÔ massì tela i sinteza moloka. V principe, Ìto fiziologi~eskiy feno-men, kotorìy me`du tem, moèt ÔvlÔtÝsÔ rezulÝtatom v bolee ili menee tÔ`ëlìhrasstroystvah kak v metabolizme tak i v reprodukcii, i tak moèt privesti i dobolÝ{ih finansovìh ubìtkov v sovremennom proizvodstve moloka (Rkkwamsuk isotr., 1999. g.). V pervìh 3-4 nedeli posle teleniÔ, OÕB v vìsokoy korrelÔcii i svìhodom moloka i s intervalom do pervoy ovulÔcii. Vsledstvie Ìtogo, ~to poka-zano, ~to ~islo ovulÔtornìh ÌstrualÝnìh ciklov, predìduçie osemeneniÓ (OS)vliÔet na stepenÝ za~atiÔ, dlina pr intervala do pervoy ovulÔcii obespe~ivaetva`nìy parametr dlÔ ocenki Ìffekta OÕB na reproduktivnìe rezulÝtatì (Butler,2000 i 2001).

KlÓ~evìe slova: vìsoko-molo~nìe korovì, metabolizm Ìnergii, posle rodov,cikli~eskaÔ funkciÔ Ôi~nikov, pervìy Ìstrus, povtoritelÝnoeoplodotvorenie

41


UDK 619:612.621:.664:636.2

POSTPARTUM RESUMPTION OF CYCLIC OVARIANFUNCTION, FIRST ESTRUS AND RE-CONCEPTION AND

THEIR RELATION TO ENERGY METABOLISM INHIGH-PRODUCING DAIRY COWS.*

Gy. Huszenicza, M. Kulcsar, L. Katai, O. Balogh, H. [amanc, I. Ivanov**

In the last few decades a continuous increase was observed in

average milk production of dairy cows all over the world. Simultane-

ously, however, a dramatic decrease was seen in reproductive per-

formance. This tendency is attributed to the increased incidence of

bacterial complications in uterine involution, as well as to the high oc-

currence of ovarian malfunctions in the postpartum period. The aim of

this paper is to review the physiology and pathology of the latter, really

complex phenomenon. The nutritional basis of this process, that the re-

quirements of high-producing dairy cows shift abruptly after parturition

as the daily milk yield rapidly increases and the ensuing negative en-

ergy balance (NEB) will extend 10-12 weeks. In the context of the high

genetic merit dairy cow, the pp NEB is the difference between the die-

tary intake of utilizable energy and the expenditure of energy for body

mass maintenance and milk synthesis. In principle, it is a physiological

phenomenon, which may, however, result in more or less severe disor-

ders in both the metabolism and reproduction and so it may lead to

great economic losses in modern dairy practice Š112¹. In the first 3-4

weeks after calving the NEB is highly correlated with both milk yield

and the interval to first ovulation. Because the number of ovulatory es-

trous cycles preceding the insemination (AI) has been shown to influ-

ence the conception rate, the length of the pp interval to first ovulation

provides an important parameter for assessing the effect of NEB on re-

productive performance Š19, 20¹.

Key words: high-producing dairy cows, energy metabolism, postpartus, cyclic ovarian function, first estrus, re-conception

9

REVIEW PAPER – PREGLEDNI RAD

* Rad primljen za {tampu 26. 9. 2003. godine** Gyula Huszenicza, M. Kulcsar, L. Kátai, O. Balogh, Szent István University, Faculty of Veteri-

nary Science, Budapest, Hungary; dr Horea [amanc, profesor, dr Ivan Ivanov, profesor, Fa-culty of Veterinary Medicine, Belgrade

• Increased lipid mobilization and its consequences

During the period of NEB high-producing cows have to mobilize theirbody reserves, first of all their subcutaneous lipid stores (increased or forced lipid

mobilization, FLM). Generally the animals overfed before calving Šbody conditionscore (BCS) at calving: � 3.75¹ are in the most endangered position (fat cow syn-

drome). The rapid reduction in body weight (BW) and BCS are the most obviousclinical symptoms of FLM. As an early consequence, a sharp elevation can beseen in circulating levels of non-esterified fatty acids (NEFA), which is followed –quite frequently, but not in all of the cases – by increased production of � OH-butyrate (BHB) and other ketone bodies (hyperketonaemia). Simultaneously lip-ids, mainly triacylglicerols (TAG) are accumulated in the liver (fatty liver disease).The moderate to severe forms of fatty liver (fat content: � 20 %) may result in well-defined disorders in hepatocellular functions (gluconeogenesis, cholesterol, bileacid and bilirubin metabolism, inactivation of steroid hormones and insulin, syn-thesis of certain apolipoproteins and the 25-hydroxylation of cholecalciferol). Theclearance of bromosulphothalein becomes markedly slower and the concentra-tions of total bilirubin and total bile acids in plasma are positively correlated withthe degree of fatty infiltration in hepatocytes. Simultaneously hypoalbuminaemia,obviously reduced levels of very low density lipoproteins and low density lipopro-

teins, furthermore lower than normal concentrations of all the lipoprotein-

transported substances (total cholesterol, TAG, �-carotene and tocopherol) canbe detected in the peripheral blood. Although the membrane damaging effect offatty infiltration is not obvious, moderate increases are usually observed in serumactivities of aspartate aminotransferase, alkaline phosphatase and lactate dehy-

drogenase. In the more severe forms of hepatic lipidosis the hepatocellular detoxi-fying capacity of ruminal ammonia as well as of endotoxin absorbed from the gas-trointestinal tract or liberated from any endotoxin-mediated diseases including theacute putrid (endo)metritis (APE), or certain forms of mastitis is diminished. Alsothe impairment of the immune system has been reported to occur, which is knownto make the affected individual susceptible to bacterial complications of uterine in-volution (APE), as well as to mastitis. The FLM-induced biochemical changes pre-dispose the cow for retained fetal membrane, milk fever, and displaced abo-

masum, as well as for various forms of ketosis. This latter disease is a direct conse-quence of NEB and FLM. The liver markedly increases its NEFA uptake from theblood. These fatty acids are either esterified to TAG, or converted into acetyl-CoA.Whether this acetyl-CoA is introduced into the Kreb's cycle depends on the avail-ability of oxaloacetate, which is predominantly delivered from gluconeogenetic

10

Vet. glasnik 58 (1 - 2) 9 - 27 (2004) Gy. Huszenicza et al.: Postpartum resumption ofcyclic ovarian function, first estrus and re-conception and their relation to energy ...

The pathophysiology of negative energy balance in postpartum

dairy cows

precursors such as propionate, pyruvate, glycerol, or certain amino acids. If thesupply of these precursors is inadequate, as can occur frequently during NEB, theavailability of oxaloacetate for introducing acetyl-CoA into the Kreb's cycle de-creases. The excess acetyl-CoA is then used for ketogenesis and the cow can de-velop subclinical or clinical forms of ketosis. An inadequate supply with gluconeo-genic precursors seems to be the core event in this process Š94, 95, 44, 45, 57, 54,59, 106, 56, 28, 77, 49, 105, 89, 48, 144, 5, 16, 88, 139, 73, 137, 112, 113¹.

• The endocrinology of negative energy balance

The pp NEB can induce marked endocrine changes, which are knownas important factors in regulation of FLM. Beside the involvement of chatecola-

mines, elevated glucagon and decreased insulin concentrations characterize theearliest changes, whereas the growth hormone (GH) level remains unchanged orperhaps slightly increases. Simultaneously the GH-induced hepatic insulin-like

growth factor-1 (IGF-1) liberation and the glucagon-induced insulin responsive-

ness of pancreatic �-islets are diminished and certain tissues lose their insulinsensitivity. All these endocrine events can shift the metabolism from an anabolic tothe catabolic state Š110, 109, 61, 130, 128, 90, 30, 58, 60, 136, 39, 115, 148, 50,134, 108¹. This metabolic shift may be amplified by the endocrine consequencesof a simultaneous endotoxin exposure Š38, 37, 70¹. The peripheral tissues try to fittheir current local energy metabolism to this new, NEB-induced catabolic condi-tion through increasing the capacity of an inactivating Š3,3',5'-triiodothyronine(rT3) producing¹ path of thyroid hormones Šthyroxin (T4) and 3,3',5-triiodothy-ronine (T3)¹. So although the thyrotropin releasing hormone (or thyrotropin) in-duced T4 response of the thyroid gland is only slightly altered, obviously de-creased T4 and T3 levels and elevated rT3 concentrations are reported to occur inthe peripheral blood Š26, 17, 101, 103, 109, 140, 141, 58, 99, 138¹. The involve-ment of adrenocortical function / cortisol production was also supposed a longtime ago, however, since then no existing experimental evidence has been foundto confirm this hypothesis. Recently, the research on regulation of feed intake andenergy metabolism has been focused on the supposed role of leptin. This newlyidentified 16 kDa cytokine like protein hormone is secreted mainly by the adiposetissue, and is believed to act through hypothalamic nerve centers in mediation ofneuroendocrine responses to energy supply or deprivation. It may signal nutri-tional status perhaps also for the peripheral organs. This hormone is one of theprimary agents communicating information about the level of peripheral energystores to brain regions concerned with orchestrating feeding behavior, metabo-lism, and endocrine function so as to maintain energy homeostasis Š150, 43, 68,63¹. In mice, rats, humans and also in ruminants and pig its circulating concentra-tion may vary directly with changes in BW and percentage of body fat and leptincontributes to the regulation of body fat content. Insulin, glucocorticoids and en-dotoxin exposure may increase its gene expression and/or plasma level, whereas

11


leptin can directly inhibit cortisol synthesis by adrenal cells. So leptin and cortisolinteract in a negative feedback loop. The 24-h incubation with T3 (but not with T4)significantly increased the expression of leptin mRNA and the levels of secretedleptin in adipocyte cultures. The leptin liberation from adipocytes is down-re-gulated by adrenergic stimulation and it is also supposed to interact with growthhormone and IGF-I secretion Š27, 24, 62, 63, 8, 7, 41, 74, 25, 69¹. Multi-species,and later species-specific assay systems allowing the exact quantification ofplasma leptin in various domestic mammals were developed only in the late nine-ties and at the beginning of this decade. Since then an increasing body of informa-tion has been available suggesting that leptin may be associated with NEB also inruminants including cattle Š14, 24, 92, 4, 31, 36, 72, 13, 25, 69¹.

• Resumption of regular follicular growth. Onset of ovarian cyclicity

In almost the entire non-suckling dairy cows the FSH concentrationsin plasma increase to peak values on d 4-5 after calving. This first FSH peak is fol-lowed immediately by the initiation of the first pp follicular wave producing the firstdominant Š>9 mm¹ follicle (DF). Subsequently the regular formation of new FSHwaves followed by growing of new follicular cohorts and producing new DF-s is re-ported to proceed despite the average NEB of -7.5 Mcal/day during the first 3-week period after calving Š10¹. It appears that the initiation of follicular waves inearly pp cows is unperturbed by NEB and occurs in response to the re-esta-blishment of periodic FSH surges synchronized only by the end of gestation andparturition. During the NEB in early weeks of lactation LH, but not FSH appears tobe deficient. Therefore regular onset of FSH dependent follicular growth seems tobe insensitive to NEB Š79, 116, 104, 10, 12¹. The steroidogenic capability of thefirst DF formed during the second week after calving, as well as the factors influ-encing its fate, however, require further studies.

Three patterns of pp follicular development based on the fate of thefirst DF have been described Š116, 104, 10, 11, 12¹: (1) ovulation of the first-waveDF; (2) development of a first-wave anovulatory DF followed by (several other) ad-ditional waves of follicular development before the first ovulation; (3) developmentof a first-wave DF that becomes cystic. Patterns 1 (ovulatory) and 3 (cystic) arecharacterized by development of 17� -estradiol (E2) producing (estrogen-active)DF, whereas pattern 2 is characterized by growth of DF that produce only low pe-ripheral concentrations of E2 and become atretic. In the case of pattern 1 the ovar-ian activity becom cyclic after the ovulation of the first-wave DF. Patterns 2 and 3may be repeated several times, so both the regression of the (first-wave and sub-sequent) DF(s) and the formation of anovulatory cysts can prolong the interval tofirst pp. ovulation (pp. acyclic period). Since the early eighties it has been widely

12


Ovarian function and negative energy balance in postpartum

dairy cows

accepted that the EB is one of the most important factors influencing the durationof this acyclic period: in non-suckling dairy cows the first pp. ovulation takes placeon about the 10th d after the nadir of NEB Š18, 22¹.

There are only few studies available in literature which examined thedirect relationship between NEB and follicular dynamics in pp. dairy cows. Lucy etal. (1991) demonstrated that the number of class 3 (10-15 mm in diameter) – butnot of the classes 1 (3-5 mm) and 2 (6-9 mm) – follicles increased with more posi-tive energy balance (EB) before d 25 after calving. This observation suggests thatas cows improve in EB, the movement of smaller follicles into larger size classes isenhanced. During the first pp follicular wave (d 8-14 after calving) in cows receiv-ing three levels of dietary fat, the number of class 1 and class 2 follicles was notcorrelated with EB during either the 1st or 2nd wk pp, regardless of diet Š11¹. Thedevelopment of a DF in pp dairy cows is tolerant to NEB. However, several studiesdemonstrated that the ultimate diameter and E2 production of DF are influencedby metabolic factors: both of the size of DF and the E2 level in plasma increased af-ter EB improved from its most negative level Š10, 11¹.

• Metabolic and endocrine signaling mechanisms

The effect of NEB on the time of the first pp ovulation was confirmed arelatively long time ago Š18, 22¹. However, the physiological signaling mecha-nisms informing the hypothalamus - anterior pituitary - ovary (HPO) axis on the cur-rent stage of EB have remained open for a while, and perhaps some details arequestionable even nowadays. The restricted energy intake did not alter the pitui-tary GnRH receptor density in pp cows Š96¹, but dietary energy restrictions werefollowed by both decreased Š114¹ and increased Š145¹ responsiveness to exoge-nous GnRH. The loss of pulsatile LH secretion was shown to result from prolongedinadequacy of energy supply in both of suckling beef cows, and non-sucklingdairy cows Š79, 23, 102¹. Up to now it has been widely accepted that the re-establishment of a pulsatile LH secretion pattern conducive to preovulatory fol-licular development and function is a key event in the return of ovarian cyclicity inpp dairy cows experiencing NEB Š12¹. It appears, that pp recovery of pituitary LHcontent and responsiveness to GnRH is complete by d 10 after calving in dairycows, and available evidence across species suggests a predominantly hypotha-lamic locus for the primary effect of decreased energy intake Š96, 117¹. In the earlyweeks of lactation the reduced activity of the GnRH pulse generator in pp dairycows is expressed as reduced pulsatile LH support of follicular steroidogenesisnecessary for induction of a preovulatory like LH surge and subsequent ovulation.However, a seemingly low LH pulse frequency (2 pulses per 6 h) is apparentlyadequate to sustain the morphological development of DF by the 2nd wk pp. Thisobservation is consistent with the growth and differentiation of competent DF-sduring the mid-luteal phase of the bovine estrous cycle when the LH pulse fre-quency is low Š33¹.

13


Studies investigating the potential metabolic signals for the HPO axishave been focused primarily on blood metabolites (NEFA, glucose) and meta-bolic hormones (insulin:GH ratio, insulin, IGF-I) known to fluctuate during alteredstates of energy metabolism. Concerning the NEFA and glucose, however, quitecontradictory observations were reported Š66, 23, 50¹. So it is generally acceptednowadays that any mechanism coupling metabolic status with HPO has to involveultimately a hormonal component Š12¹. Studies of Beam and Butler Š10, 11¹ con-firmed the physiological importance of plasma insulin:GH ratio and the day of theEB nadir, indicating that these hormonal differences in the intermediate pp periodmay influence the first wave follicular function. Insulin has been shown to stimulatefollicular cells in vitro also in cows Š127¹ and small increases pp could have impor-tant effects during the very early stages of follicular development. Circulating con-centrations of IGF-I and one of its binding proteins (IGFBP-2) in the peri-parturientperiod were good indicators of the capacity of energy-restricted cows to resumecycling after calving Š108¹. Furthermore, an increased insulin:GH ratio followingparturition may be conducive to greater hepatic IGF-I production Š91¹, resulting inincreased amounts of this growth factor earlier after calving. Although someseemingly contradictory observations have also been reported in heifers Š128¹,during the first 2 weeks pp Beam and Butler Š10, 11¹ could detect significantlyhigher circulating IGF-I concentration in cows developing E2-active, ovulatoryfirst-wave DF than in those with E2-inactive anovulatory first-wave DF. In cows thecirculating IGF-I concentrations correlated with IGF-I levels in the follicular fluid oflarge follicles Š34¹. Both insulin and IGF-I are known to stimulate the in vitro steroi-dogenesis and proliferation of bovine thecal and granulosal cell cultures Š127,129¹. Under in vitro conditions in bovine thecal cells the IGF-I increased thenumber of LH-binding sites and enhanced the LH-induced production of andros-tenedione and progesterone Š129¹. This finding confirms the in vivo observation ofBeam and Butler Š11¹ demonstrating an apparent relationship between the steroi-dogenic activity of first-wave DF and circulating levels of IGF-I. In human and por-cine granulosa cell cultures the T3 could also increase the estrogen-producingaromatase activity and E2 yielding Š87, 52, 143, 53¹. Up to now there is only onestudy evaluating the effect of T3 and T4 on steroidogenesis of ovarian cells in cat-tle: Spicer et al. (2001) reported a direct stimulatory effect of T3 and T4 on thecalcell steroidogenesis. The stimulatory effect of T3 and T4 on androstenedione pro-duction (i.e., increases to two- to fourfold) was similar to the influence of LH on an-drostenedione production (i.e. increases to 4- to 9-fold). The stimulatory effect ofT3 was biphasic (i.e., low dose stimulated, high dose had no effect), however theinfluence of T4 was similar at both doses. In contrast, T3 inhibited hCG-inducedandrogen secretion by porcine thecal cells Š53¹. Thus, species differences and/ordifferences in culture conditions may exist with regard to thyroid hormone regula-tion of thecal steroidogenesis, as for granulosa cell steroidogenesis. In cattle theT4 was a much weaker (i.e., increase to 1.3-fold) inducer of thecal cell P4 produc-tion than was LH (i.e., increases to four- to ninefold) and its effect was only evident

14


at hyperthyroid levels (i.e., 100 ng/ml, but not 30 ng/ml); T3 had no effect ongranulosa and thecal cell P4 production in this study (Spicer et al., 2001). The as-sociation between low E2, negative energy balance, and low T3 was also found inyoung women distance runners Š149¹. In contrast, diameters of dominant folliclesfrom multiparous Brahman cows were not affected by induced hypothyroidismŠ32¹.

Through affecting the hypothalamic GnRH and pituitary gonadotropsecretions also the leptin has been reported to influence the genital functions inrodents, primates and recently also in ruminants. Experiences have confirmedthat this hormone may be one of the long-sought indicators of nutritional statusthat allows reproductive processes to proceed. Results in rodents, non-humanprimates and also in ewes suggest that the suppression of GnRH / LH during fast-ing is mediated by central action of leptin in the pituitary or the brain Š40, 97, 98,93, 122¹. Moreover, Ahima et al., Š2¹ showed that treatment with leptin acceleratespuberty in normal mice at doses that do not change body weight, and suggestedthat actions of leptin to regulate neuroendocrine and reproductive function in nor-mal mice are not secondary to effects on energy balance. Low leptin inducedmarkedly increased production of neuropeptid Y (NPY) in the hypothalamus Š1¹,and increased NPY inhibited the gonadal axis in lab rodents and also in rumi-nants, so it has been postulated that impaired reproductive function in adversemetabolic condition such as fasting could be due to excessive hypothalamic NPYrelease Š47, 118¹. Several observations suggest that leptin is an important bio-chemical message between fat stores and the reproductive axis Š1, 6, 2, 41¹.Leptin receptors have been detected also in gonads. Under in vitro conditionsleptin has week inhibitory effects on gonadotropin- and/or IGF-I-induced steroido-genesis of thecal and granulosa cells Š128¹. In conclusion, not only the hypo-, butalso the hyperleptinemia can be supposed to have a negative influence on repro-duction in domestic mammals including cattle Š122¹.

In periparturient dairy cows, changes in the plasma concentration ofleptin have been measured during the period from 35 d before to 56 d after parturi-tion. The plasma concentration of leptin was highest during late pregnancy anddeclined by � 50% after parturition. The plasma leptin concentration remained de-pressed during early lactation despite a gradual improvement in energy balance.Corresponding changes occurred in the abundance of leptin mRNA in subcutane-ous white adipose tissue. The pp reduction in plasma leptin was due to the NEBbecause plasma leptin remained high in cows not milked after parturition. Theplasma concentration of leptin was positively correlated with plasma concentra-tions of insulin and glucose, and negatively correlated with plasma concentra-tions of GH and NEFA Š13¹. There are only limited data available on the interrela-tion between circulating leptin levels and pp resumption of cyclic ovarian functionin dairy cows Š72, 67¹. In 20 high-producing Holstein cows kept under model con-ditions the plasma leptin concentrations declined after parturition, reached theirnadir on 10.1� 2.2 days after calving, then they increased and became stable near

15


the time of the first ovulation on 25.9 � 2.0 days. The interval from calving to firstovulation correlated significantly with the interval from parturition to leptin nadir,but it was not in correlation with the prepartum, pre- and/or postovulatory leptinvalues Š72¹. The other trial Š67¹ involved two separate experiments, which wereconducted in commercial large-scale dairy herds. The pp leptin levels of cows re-suming their cyclic ovarian function regularly within 35 days after calving werecompared to those with delayed (after 35 days) onset of cyclicity. The rate of thelatter group was 31 % in the Exp. 2, but 65 % in the Exp. 1, perhaps due to the pre-partum overfeeding of these cows. Immediately after calving the plasma leptinconcentrations, as well as the BCS of cows were almost the same, regardless ofthe forthcoming duration of pp acyclicity. In cows of Exp. 1 the plasma leptin levelsvaried within a wide range with a mean of about 4 ng/ml on the first 1-3 days aftercalving. Up to week 5 they remained unchanged in cows ovulated within day 35,but reduced in those with a delayed onset of cyclicity. In cows of Exp. 2 the week 1leptin levels were lower and less variable than those of Exp. 1. In weeks 2 and 3 aslightly increasing tendency of leptin pattern was seen in cows resuming theirovarian cyclicity within 35 days whereas in those with delayed onset of cyclicitythe leptin level remained unchanged. Up to week 5 this tendency resulted in ex-actly the same leptin values as seen in Exp. 1 with significant differences betweenthe group means in both of the weeks 5 and 10. In the early weeks of lactation theBCS and BW decreased significantly in all animals, but this reduction was moreobvious in cows with a delayed onset of cyclicity. In both experiments the cowswith delayed onset of cyclicity were usually characterized by lower glucose, totalcholesterol, insulin, IGF-1 and T3 levels and higher NEFA and BHB concentrationsthan those that ovulated within 35 days, although these differences were signifi-cant only in the early weeks of sampling and were more obvious in Exp. 1. Theleptin levels determined at various times after calving were in strong positive cor-relation with each other, and correlated with BCS immediately after calving andlater again in week 10, but not in week 5. Mild to moderate positive correlation ofleptin with insulin and mild negative correlation with plasma metabolites relateddirectly to energy imbalance (NEFA, BHB) were seen from week 2 (but not in thefirst few days after calving). Concluding these data in pp dairy cows the plasmalevel of leptin may interfere with the resumption of cyclic ovarian function in theearly weeks of lactation, but its influence may be only permissive (e.g. a minimalconcentration above a supposed threshold seems to be the prerequisite of the on-set for cyclicity). It may be suggested that the lower than normal insulin, IGF-1,leptin and perhaps T3 levels, the incorrect insulin:GH ratio and/or their combina-tion may be the factors informing the HPO axis on the current nutritional statusand body fat content. At the hypothalamic-pituitary level this signal is realized aslower than normal pulse frequency of basal GnRH / LH secretion.

16


The detrimental effects of NEB in early lactation appear to be mani-fested also as reduced fertility during the pp breeding period. In normal dairy herdsituations direct assessment of energy balance in individual cows is not possible,but changes in BCS provide an indirect measure. With more extensive loss ofBCS, the reduction in conception rate becomes greater Š15¹. Cows losing one unitor more BCS (5 point scale) during early lactation are at the greatest risk for lowfertility with conception rates of 17 to 38 %. Recent studies indicated that cowswith marked losses in BCS (� 1.25 unit) were only half as likely to conceive at firstAI as cows with more modest loss Š51¹, and that the conception rate increases 10% for every unit increase in BCS Š135¹. A recent large survey study found thatcows with a BCS of 3.0 at the first AI were most likely to become pregnant Š81¹.

• Delayed onset of ovarian cyclicity

Although reduced fertility as a consequence of NEB in early lactationmay be explained by prolonged acyclicity in 30 - 36 % of cows Š66, 68, 133, 107,113, 71¹, our understanding of the linkage between NEB and sub-optimum con-ception rates in ovulatory cyclic cows remains rather speculative. One importantlink between NEB and lower fertility appears to be through the aforementioned ef-fects on the timing of first postpartum ovulation. A positive association betweenthe early commencement of ovulatory cycles and the improved conception rate toAI is well documented. Cows remaining anovulatory for 35-50 days of lactationwere significantly less likely to become pregnant during lactation and would beculled Š68, 22, 42, 20, 29¹.

• Bacterial complications of uterine involution

While accepting the general benefit of an early return to ovarian cycleson fertility, we should be mindful of the interaction with uterine health. Multiparouscows ovulating before 21 days postpartum exhibited poorer reproductive per-formance than those ovulating later in association with a high incidence of persis-tent corpora lutea (CLP) Š123¹. CLP presumably result from uterine infection andtheir incidence in dairy cows has increased in recent years Š111¹. Also a higherrate of irregularly shortened CL phases was reported to occur Š65¹. Evidence ofuterine infection and endometritis are clearly associated with reduced fertility toAI, and must be considered part of the overall trend for lower fertility in high yield-ing cows Š65, 81, 71, 84¹.

17


Energy related factors influencing fertility in postpartum dairy

cows

• The effect of circulating progesterone level in already cyclic cows

Pre-insemination period

Another important link between NEB and fertility is the carryover effecton plasma P4 concentrations. During the first two or three pp ovulatory cycles thepeak level of P4 is reported to increase in the blood from one cycle to the next Š68,142, 136, 133¹, and in the early weeks of lactation the rate of this P4 increase is re-duced or moderated by NEB Š142, 130¹. Cows with the most negative energystatus during the first 9 days postpartum still had decreased plasma P4 levels dur-ing their third estrus cycles Š142¹ corresponding to the start of the breeding peri-od. Plasma P4 concentrations in cows selected for high milk yield were 25 to 50%lower during the second and third luteal phase than in control line cows Š82¹.

Post-ovulatory rise of progesterone in inseminated cows

The ability to produce and maintain optimum P4 concentrations is im-portant for fertility due to the regulatory effect of this hormone on endometrialfunction Š120¹: by 4-7 days after AI the plasma P4 was found to be higher in cowsthat became pregnant than in non-pregnant cows Š1, 21¹.

Early (by day 5 after fertilization) P4 stimulation alters endometrial se-cretions and advances conceptus development Š46¹. Conversely, a slower rate ofpost-ovulatory P4 rise through days 4-5 has been associated with lower fertilityŠ121, 21¹ and decreased embryo growth by day 16 Š86¹. At this critical time for ma-ternal recognition of pregnancy an inadequately developed embryo produces in-sufficient quantities of interferon-� to inhibit the uterine luteolytic mechanism, theoxytocin receptor stimulated PGF2� release Š85¹, which in itself is made strongerby lower circulating P4 Š78¹. In addition, a delayed rise in luteal P4 around days 4-5may allow pregnancy recognition and extended luteal function, but early termina-tion of the pregnancy because the embryo has been compromised during devel-opment Š80¹.

The physiological mechanism by which NEB early in the pp periodtranslates into reduced P4 production two months later has not been established.Britt Š15¹ hypothesized that ovarian follicles are detrimentally affected by exposureto NEB during their early growth and development and that ovulation of affectedfollicles would lead to lower P4 secretion. This hypothesis may explain the patternof plasma P4 concentrations in lactating cows, however, the effects of dietary in-take on P4 clearance must also be considered Š64¹. In sheep, high dietary energyintake increases metabolic clearance of P4 from blood by the liver Š100¹. Thebaseline liver blood flow in lactating cows was found to be twice that in non-lactating cows and was acutely increased 20-30% with feeding Š146¹. High liverblood flow resulted in increased steroid metabolism and 25% lower plasma E2and P4 concentrations during the estrous cycle and this was associated with ahigher incidence of degenerating embryos on day 5. During early lactation totaldietary intake in dairy cows increases two-fold by the beginning of the breeding

18


period Š9¹. In this situation increases in P4 clearance due to high dietary intake(both energy and protein) may be combined with the carryover effects of NEB toresult in lower plasma P4 concentrations and to reduce fertility. The uterine envi-ronment is dependent on P4, but may be rendered sub-optimum by effects of NEBand increased metabolic clearance in high yielding cows.

• The quality of oocytes

Early pp NEB may adversely impact oocytes during the 80-100 daysrequired for follicle development and, thereby, exert another carryover effect onfertility Š15¹. Several studies have aspirated oocytes transvaginally from ovarianfollicles over the period of 30-120 days of lactation. Cows on high energy dietsproduced more oocytes and oocytes of higher quality than cows on low energy di-ets, but there were only modest changes over the collection period in both groupsŠ75, 55¹. Cows having more severe pp NEB due to over-fatness before and at calv-ing, produced oocytes with lower developmental capacity following in vitro matu-ration and fertilization procedures as compared with control cows during the peri-od of 80-120 days of lactation Š76¹. Further evidence for an even more prolongedeffect on oocyte development comes from the study of Snijders et al. Š124, 125¹.High genetic merit cows yielded oocytes with lower developmental potential thanmedium genetic merit cows during mid-lactation (125-229 days). Differences inmilk yield did not affect embryo development, but blastocyst formation rates werereduced in cows with low BCS (1.5-2.5). High genetic merit cows had lower BCSthan medium merit cows. Lower conception rates for the high genetic merit cowswere suggested to be the result of impaired oocyte quality rather than the cur-rently existing level of any of the metabolic parameters measured at the time of AIstudied. Overall, these experiences suggest a generally adverse effect of reducedenergy status during lactation on oocyte development, but whether such effectsare limited in relation to the time required for follicle development remains unclear.

Reproductive performance in dairy cows has declined over the pastseveral decades in association with impressive increases in milk yields. The meta-bolic demands of high milk production result in greater NEB, during which bloodlevels of glucose, insulin, IGF-I, leptin and T3 levels are generally reduced, whileTAG content in the liver and plasma NEFA (and perhaps BHB) concentrations areincreased. NEB and its metabolic consequences are associated with pp folliculardevelopment and first ovulation, variability of plasma P4 concentrations, and im-pair oocyte development, resulting in decreased fertility. Fertility in dairy cows re-flects the cumulative influence of metabolic, endocrine, and health componentsthat have been modified and exaggerated by selection for high milk yield, as well

19


Conclusion / Zaklju~ak

as by certain diseases (bacterial complications of uterine involution, mastitis). EBseems the most important factor, but the complex interactions of all these factorsmust be considered and controlled if we are to improve our understanding anddevelop new strategies to improve fertility.

Abbreviation key: AI = artificial insemination; APE = acute putrid (endo)metritis; BCS = body condi-tion score; BHB = �OH-butyrate; BW = body weight; CL = corpus luteum; CLP = corpus luteum per-sistency; DF = dominant follicle; E2 = 17�-estradiol; EB = energy balance; FLM = forced lipid mobili-zation; FSH = follicle stimulating hormone; GH = growth hormone; GnRH = gonadotrop releasinghormone; HPO axis = hypothalamus - anterior pituitary - ovary axis; IGFBP-1 to 5 = insulin-like growthfactor binding protein-1 to 5; IGF-I = insulin-like growth factor-I (syn.: somatomedin C); LH = luteiniz-ing hormone; mRNA = messenger ribonucleic acid; NEB = negative energy balance; NEFA = non-esterified fatty acids; NPY = neuropeptid Y; P4 = progesterone; PGF2� = prostaglandin F2�; pp =postpartum; RFM = retained fetal membrane; rT3 = 3,3',5'-triiodothyronine; T3 = 3,3',5-triiodo-thyronine; T4 = thyroxin; TAG = triacylglicerols

1. Ahima R. S, Prabakaran D., Mantzoros C. Qu, D., Maratos-Frier E, Flier J. S.:Role of leptin in the neuroendocrine response to fasting. Nature 382, 250-252, 1996. - 2.Ahima R. S., Dushay J., Flier S. N, Prabakaran D., Flier J. S.: Leptin accelerates the onset ofpuberty in normal female mice. J. Clin. Invest. 99, 391-395, 1997. - 3. Ahmad N. S., BeamW., Butler W. R., Deaver D. R., Duby R. T., Elder D. R., Fortune J. E., Griel L. C., Jones L. S.,Milvae R. A., Pate J. L., Revah I., Schreiber D. T., Townson D. H., Tsang P. C. W., Inskeep E.K.: Relationship of fertility to patterns of ovarian follicular development and associated hor-monal profiles in dairy cows and heifers. J. Anim. Sci. 74, 1943- 1952, 1996. - 4. AmstaldenM., Garcia M. R., Williams S. W., Stanko R. L., Nizielski S. E., Morrison C. D., Keisler D. H.Williams G. L.: Leptin gene expression, circulating leptin, and luteinizing hormone pulsatil-ity are acutely responsive to short-term fasting in heifers: relationships to circulating insulinand insulin-like growth factor-I. Biol Reprod. 63, 127-133, 2000. - 5. Andrews A. H., LavenR., Maisey I.: Treatment and control of an outbreak of fat cow syndrome in a large dairyherd. Vet. Rec. 129, 216-219, 1991. - 6. Barash I. A, Cheung C. C, Weigle D. S, Ren H.,Kabigting E. B., Kuijper J. L., Clifton D.K. Steiner R. A.: Leptin is a metabolic signal to the re-productive system. Endocrinol. 137, 3144-3147, 1996. - 7. Barb C. R.: The brain-pituitary-adipocyte axis: role of leptin in modulating neuroendocrine function. J. Anim. Sci. 77, 1249-1257, 1999. - 8. Barb C. R., Barrett J. B., Krealing R. R., Rampacek G. B.: Role of leptin inmodulating neuroendocrine function: a metabolic link between the brain, pituitary and adi-pose tissue. Reprod. Dom. Anim. 34, 111-125, 1999. - 9. Bauman D. E., Currie W. B.: Parti-tioning of nutrients during pregnancy and lactation: a review of mechanisms involving ho-meostasis and homeorhesis. J. Dairy Sci. 63, 1514-1529, 1980. - 10. Beam S. W., Butler W.R.: Energy balance and ovarian follicle development prior to the first ovulation postpartumin dairy cows receiving three levels of dietary fat. Biol. Reprod. 56, 133-142, 1997. - 11.Beam S. W., Butler W. R.: Energy balance, metabolic hormones, and early postpartum fol-licular development in dairy cows fed prilled lipid. J. Dairy Sci. 81, 121-131, 1998. - 12.Beam S. W., Butler W. R.: Effects of energy balance on follicular development and first ovu-lation in postpartum dairy cow. J. Reprod Fert. Suppl. 54, 411- 424, 1999. - 13. Block S. S.,Butler W. R., Ehrhardt R. A., Bell A. W., Van Amburg M. E., Boisclair Y. R: Decreased concen-tration of plasma leptin in periparturient dairy cows is caused by negative energy balance.J. Endocrinology, 171, 341-50, 2001. - 14. Bocquier F., Bonnet M., Faulconnier Y., Guerre-Millo M., Martin P. Chillard Y.: Effects of photoperiod and feeding level on perirenal adipose

20


Literatura / References

tissue metabolic activity and leptin synthesis in the ovariectomized ewe. Reprod. Nutr. Dev.,38, 489-498, 1998. - 15. Britt J. H.: Influence of nutrition and weight loss on reproductionand early embryonic death in cattle. Proceedings of the XVII World Buiatrics Congress, St.Paul, MN, Vol. 2, 143-149, 1992. - 16. Bruss M. L.: Metabolic fatty liver of ruminants. In: Cor-nelius,C.E. (ed) Advances in veterinary science and comparative medicine. San Diego,Academic Press Inc. 421-422, 1993. - 17. Burman K. D., Smallridge R. C., Osbume R., Di-mond R. C., Whorton N. E., Kesler P., Wartofsky L.: Nature of suppressed TSH secretionduring undernutrition: effect of fasting and re-feeding on TSH response to prolonged TRHinfusion. Metabolism 29, 46-52, 1980. - 18. Butler W. R, Everett R. W., Coppok C. E.: The re-lationships between energy balance, milk production and ovulation in postpartum Holsteincows. J. Anim. Sci. 53, 742-748, 1981. - 19. Butler W. R.: Nutritional interactions with repro-ductive performance in dairy cattle. Anim. Reprod. Sci. 60, 449-457, 2000. - 20. Butler W. R.:Nutritional effects on resumption of ovarian cyclicity and conception rate in postpartumdairy cows. In: Diskin, M.G. (ed.): Fertility in the high-producing dairy cow. British Society ofAnimal Science, Edinburgh, Occasional publications, 26, l, 133-145, 2001. - 21. Butler W.R., Calaman J. J., Beam S. W.: Plasma and milk urea nitrogen in relation to pregnancy ratein lactating dairy cattle. J. Anim. Sci. 74, 858-865, 1996. - 22. Butler W. R., Smith R. D.: Inter-relationship between energy balance and postpartum reproductive function in dairy cattle.J. Dairy Sci. 72, 767-783, 1989. - 23. Canfield R. W., Butler W. R.: Energy balance, first ovula-tion and the effects of naloxone on LH secretion in early postpartum dairy cows. J. Anim.Sci. 69, 740-746, 1991. - 24. Chillard Y., Bocquier F., Delavaud C., Guerre-Millo M., BonnetM., Martin P., Faulconnier Y., Ferlay A.: Leptin in ruminants: effects of species, breed, adi-posity, photoperiod, beta-agonists and nutritional status. Proc. Cornell Nutrition Confer-ence for Feed Manufacturers (Rochester Marriott Thruway Hotel, Rochester, NY), The Cor-nell University, 65-74, 1998. - 25. Chilliard Y., Bonnet M., Delavaud C., Faulconnier Y.,Leroux C., Djiane J., Bocquier F.: Leptin in ruminants. Gene expression in adipose tissueand mammary gland, and regulation of plasma concentration. Dom. Anim. Endocr. 21,271-295, 2001. - 26. Chopra J., Chopra V., Smith S. R.: Reciprocal changes in serum con-centrations of 3,3',5'-triiodothyronine (rT3) and 3,3',5-triiodothyronine (T3) in systemic ill-nesses. J. Clin. Metab. 41, 1043-1047, 1975. - 27. Considine R. V., Caro J. F.: Leptin and theregulation of body weight. Internat. J. Biochem. Cell Biol. 29, 1255-1272, 1997. - 28. CurtisC. R., Erb H. N., Sniffen C. J., Smith R. D. Kronfeld D. S.: Path analysis of dry period nutri-tion, postpartum metabolic and reproductive disorders, and mastitis in Holstein cows. J.Dairy Sci. 68, 2347-2360, 1985. - 29. Darwash A. O., Lamming G. E., Royal M. D.: A protocolfor initiating oestrus and ovulation early postpartum in dairy cows. Anim. Sci. 72, 539-546,2001. - 30. De La Sota R. L., Lucy M. C., Staples C. R. Thacher W. W.: Effects of recombinantbovine somatotropin (Sometribove) on ovarian function in lactating and non-lactating dairycows. J. Dairy Sci. 76, 1002-1013, 1993. - 31. Delavaud C., Bocquier F., Chilliard Y., KeislerD. H., Gertler A., Kann G.: Plasma leptin determination in ruminants: effect of nutritionalstatus and body fatness on plasma leptin concentrations assessed by a specific RIA insheep. J. Endocrinology, 165, 519-526, 2000. - 32. De'Moraes G. V., Vera-Avila H. R., LewisA. W., Koch J. W., Neuendorff D. A.,. Hallford D. M., Reeves J. J., Randel R. D.: Influence ofhypo- or hyperthyroidism on ovarian function in Brahman cows. J. Anim. Sci. 76, 871- 876,1998. - 33. Driancourt M. A., Thatcher W. W., Terqui M., Andrieu D.: Dynamics of ovarian fol-licular development in cattle during the estrus cycle, early pregnancy and in response toPMSG. Dom. Anim. Endocr. 8, 209-221, 1991. - 34. Echternkamp S. E., Spicer L. J., Greg-ory K. E. Canning S. F., Hammond J. M.: Concentrations of insulin-like growth factor-I inblood and ovarian follicular fluid of cattle selected for twins. Biol. Reprod. 43, 8 -14, 1990. -35. Edqvist L.-E., Forsberg M.: Clinical reproductive endocrinology. In: Kaneko, J. J., Har-vey, J. W., Bruss, M. L. (eds) Clinical biochemistry of domestic animals. Academic Press,San Diego, London, Boston, pp. 598-618, 1997. - 36. Ehrhardt R. A., Slepetis R. M., Siegal-Willott J., Van Amburgh M. E., Bell A. W., Boisclair Y. R.: Development of a specific radioim-

21


munoassay to measure physiological changes of circulating leptin in cattle and sheep. J.Endocrinology, 166, 519-528, 2000. - 37. Elsasser T. H., Caperna T. J., Rumsey T. S.: Endo-toxin administration decreases plasma insulin-like growth factor (IGF)-1 and IGF-bindingprotein-2 in Angus x Hereford steers independent of changes in nutritional intake. J. Endo-crinology, 144, 109-117, 1995. - 38. Elsasser T. H., Fayer R., Rumsey T. S., Hartnell G. F.: Re-combinant bovine somatotropin blunts plasma tumor necrosis factor-� , cortisol andthromboxane-B2 responses to endotoxin in vivo. Endocrinology, 134, 1082-1088, 1994. -39. Eppard P. J., Veenhuizen J. J., Cole W. J., Commens-Keller P. G., Hartnell G. F., Hintz R.L., Munyakazi L., Olsson P. K., Sorbet R. H., White T. C., Baile C. A., Collier R. J., Goff J. P.,Horst R. L.: Effect of bovine somatotropin administered to periparturient dairy cows on theincidence of metabolic disease. J. Dairy Sci. 79, 2170-2181, 1996. - 40. Finn P. D., Cunning-ham M. J., Pau K. Y. F., Spies H. G., Clifton D. K. Steiner R. A.: The stimulatory effect of leptinon the neuroendocrine reproductive axis of the monkey. Endocrinology, 139, 4652-4662,1998. - 41. Foster D. L., Nagatani S.: Physiological perspectives on leptin as a regulator ofreproduction: role in timing puberty. Biol. Reprod. 60, 205-215, 1999. - 42. Frajblat M.:Metabolic state and follicular development in the postpartum lactating dairy cow. Ph.D. dis-sertation. Cornell University, Ithaca, 2000. - 43. Friedman J M, Halaas J .L: Leptin and theregulation of body weight in mammals. Nature 395, 763-770, 1998. - 44. Fronk T.J., SchultzL.H., Hardie A. R.: Effect of dry period overconditioning on subsequent metabolic disordersand performance of dairy cows. J. Dairy Sci. 63, 1080-1090, 1980. - 45. Garnsworthy P. C.,Topps J. H.: The effect of body condition of dairy cows at calving on their food intake andperformance when given complete diets. Anim. Prod. 35, 113-119, 1982. - 46. Garrett J. E.,Geisert R. D., Zavy M. T., Morgan G. L.: Evidence for maternal regulation of early conceptusgrowth and development in beef cattle. J. Reprod. Fertil. 84, 437- 446, 1988. - 47. Gazal, O.S., Leshin, L. S., Stanko, R. L., Thomas, M. G., Keisler, D. H., Anderson, L. L., Williams, G.L.: Gonadotropin-releasing hormone secretion into third-ventricle cerebrospinal fluid ofcattle: correspondence with tonic and surge release of luteinizing hormone and its tonic in-hibition by suckling and neuropeptid Y. Biol. Reprod., 59, 676-683, 1998. - 48. Gerhart M.A., Curtis C. R., Erb H. N., Smith R. D., Sniffen C. J., Chase L. E., Cooper M. D.: Relationshipof changes in condition score to cow health in Holsteins. J. Dairy Sci. 73, 3132-3140, 1990. -49. Gerloff B. J., Herdt T. H., Emery R. S.: Relationship of hepatic lipidosis to health and per-formance in dairy cattle. J. Am. Vet. Med. Assoc. 188, 845-850, 1986. - 50. Giger R., FaisslerD., Busato A., Blum J., Kupfer U.: Blutparameter wahrend der Frühlaktation in Beziehungzur Ovarfunktion bei Milchkühen. Reprod. Dom. Anim. 32, 313-319, 1997. - 51. Gillund P.,Reksen O., Gröhn Y. T., Karlberg K.: Body condition related to ketosis and reproductive per-formance in Norwegian dairy cows. J. Dairy Sci. 84, 1390-1396, 2001. - 52. Goldman S.,Dirnfeld M., Abramovici H., Kraiem Z.: Triiodothyronine (T3) modulates hCG-regulated pro-gesterone secretion, cAMP accumulation and DNA content in cultured human luteinizedgranulosa cells. Mol. Cell. Endocrinol. 96, 125-131, 1993. - 53. Gregoraszczuk E. L., SkalkaM.: Thyroid hormone as a regulator of basal and human chorionic gonadotrophin-stimulated steroidogenesis by cultured porcine theca and granulosa cells isolated at differ-ent stages of the follicular phase. Reprod. Fertil. Dev. 8, 961-967, 1996. - 54. Gröhn Y., Lind-berg L. A., Bruss M. L., Farver T. B.: Fatty infiltration of liver in spontaneously ketotic dairycows. J. Dairy Sci. 66, 2320-2328, 1983. - 55. Gwazdauskas F. C., Kendrick K. W., Pryor A.W., Baird D. T.: Impact of follicular aspiration on folliculogenesis as influenced by dietary en-ergy and stage of lactation. J. Dairy Sci. 83, 1625-1634, 2000. - 56. Haraszti J., HuszeniczaGy., Molnár L., Blaskovits: Effect of periparturient lipid mobilization on serum total caroteneand vitamin A concentrations in cattle. Acta Vet. Hung. 32, 193-203, 1984. - 57. Haraszti J.,Huszenicza Gy., Molnár L., Horkai B.: Veranderungen gewisser metabolischer Blutparame-ter ante partum und ihre Bedeutung zur Vorhersage der postpartalen Fortpflanzungs-Chancen. Dtsch. tierärztl. Wschr.,. 89, 357-361, 1982. - 58. Heyden J. M., Williams J. E., Col-lier J. J.: Plasma growth hormone, insulin-like growth factor, insulin, and thyroid hormone

22


association with body protein and fat accretion in steers undergoing compensatory gain af-ter dietary energy restriction. J. Anim. Sci. 71, 3327-3338, 1993. - 59. Higgins R. J., Ander-son W. S.: Fat cow syndrome in a British dairy herd. Vet. Rec.113, 461-463, 1983. - 60. Hol-tenius P.: Hormonal regulation related to the development of fatty liver and ketosis. Acta Vet.Scand. 89, 55-60, 1993. - 61. Holtenius P., Traven M.: Impaired glucose tolerance and het-erogeneity of insulin responses in cows with abomasal displacement. J. Vet. Med. 37, 445-451, 1990. - 62. Houseknecht K. L., Baile C. A., Matteri R. L., Spurlock M. E.: The biology ofleptin: a review. J. Anim. Sci. 76, 1405-1420, 1998. - 63. Houseknecht K. L., Portocarrero C.P.: Leptin and its receptors: regulators of whole-body energy homeostasis. Dom. Anim. En-docr. 15, 457-475, 1998. - 64. Hruska K., Sisak M., Matouskova O., Hruskova M.: Relation-ship between liver function and progesterone concentration in milk of dairy cattle. IAEA-SM-318/11P. In: Isotope and related techniques in animal production and health. Proc. of aSymposium Jointly Organized by IAEA and FAO, Vienna, 457-459, 1991. - 65. HuszeniczaGy., Fodor M., Gacs M., Kulcsár M., Dohmen M. J. V., Vámos M., Porkoláb L., Kégl T.,Bartyik J., Lohuis J. A. C. M., Jánosi Sz., Szita G.: Uterine bacteriology, resumption of cyclicovarian activity and fertility in postpartum cows kept in large-scale dairy herds Reprod.Dom. Anim. 34, 237-245, 1999. - 66. Huszenicza Gy., Haraszti J., Molnár L., Solti L., FeketeS., Ekés K., Yaro A. C.: Some metabolic characteristics of dairy cows with different post par-tum ovarian function. J. Vet. Med. A 35, 506-515, 1988. - 67. Huszenicza Gy., Kulcsar M.,Nikolic J. A., Schmidt J., Korodi P., Katai L., Dieleman S., Ribiczei-Szabo P., Rudas P.:Plasma leptin concentration and its interrelation with some blood metabolites, metabolichormones and the resumption of cyclic ovarian function in postpartum dairy cows supple-mented with Monensin or inert fat in feed. In: Diskin, M.G. (ed.): Fertility in the high-producing dairy cow. British Society of Animal Science, Edinburgh, Occasional publica-tions, 26, 2, 405-409, 2001. - 68. Huszenicza Gy., Molnár L., Solti L., Haraszti J.: Postpartalovarian function in Holstein and crossbred cows on large scale farms in Hungary. J. Vet.Med. A 34, 249-263, 1987. - 69. Ingvartsen K. L., Boisclair Y. R.: Leptin and the regulation offood intake, energy homeostasis and immunity with special focus on periparturient rumi-nants. Dom. Anim. Endocr. 21, 215-250, 2001. - 70. Jánosi Sz., Huszenicza Gy, Kulcsár M.,Kóródi P.: Endocrine and reproductive consequences of certain endotoxin-mediated dis-eases in farm mammals. A review. Acta Vet. Hung. 46, 71-84, 1998. - 71. Jorritsma R., Jor-ritsma H., Schukken Y. H., Wentink G. H.: Relationships between fatty liver and fertility andsome periparturient diseases in commercial Dutch dairy herds. Theriogenology 54, 1065-1074, 2000. - 72. Kadokawa H., Blache D., Yamada Y., Martin G. B.: Relationships betweenchanges in plasma concentrations of leptin before and after parturition and the timing offirst post-partum ovulation in high-producing Holstein dairy cows. Reprod. Fertil. Dev., 12,405-411, 2000. - 73. Kaneene J. B., Miller R. A., Herdt T. H., Gardiner J. C.: The associationof serum non-esterified fatty acids and cholesterol, management and feeding practiceswith peripartum disease in dairy cows. Prev. Vet. Med. 31, 59-72, 1997. - 74. Keisler D. H.,Daniel J. A., Morrison S. D.: The role of leptin in nutritional status and reproductive function.J. Reprod. Fert. Suppl. 54, 425-435, 1999. - 75. Kendrick K. W., Bailey T. L., Garst A. S.,Pryor A. W., Ahmadzadeh A., Akers R. M., Eyestone W. E., Pearson R. E., Gwazdauskas F.C.: Effects of energy balance on hormones, ovarian activity, and recovered oocytes in lac-tating Holstein cows using transvaginal follilcular aspiration. J. Dairy Sci. 82, 1731-1740,1999. - 76. Kruip T. A., Wensing M. T., Vos P. L. A. M.: Characteristics of abnormal puerpe-rium in dairy cattle and the rationale for common treatments. In: Diskin, M.G. (ed.): Fertilityin the high-producing dairy cow. British Society of Animal Science, Edinburgh, Occasionalpublications, 26, l, 63-79, 2001. - 77. Kunz P. L., Blum J. W., Hart I. C., Bickel H., Landis J.: Ef-fects of different energy intake before and after calving on food intake, performance andblood hormones and metabolites in dairy cows. Anim. Prod. 40, 219-231, 1985. - 78. Lam-ming G. E., Mann G. E.: A dual role for progesterone in the control of cyclicity in ruminants.J. Reprod. Fertil. Suppl. 49, 561-566, 1995. - 79. Lamming G. E., Wathes D. C., Peters A. R.:

23


Endocrine patterns of the post-partum cow. J. Reprod. Fert. Suppl. 30, 155-170, 1981. - 80.Larson S. F., Butler W. R., Currie W. B.: Reduced fertility associated with low progesteronepostbreeding and increased milk urea nitrogen in lactating cows. J. Dairy Sci. 80, 1288-1295, 1997. - 81. Loeffler S. H., de Vries M. J., Schukken Y. H., de Zeeuw A. C., Dijkhuizen A.A, de Graaf F. M., Brand A.: Use of AI technician scores for body condition, uterine tone anduterine discharge in a model with disease and milk production parameters to predict preg-nancy risk at first AI in Holstein dairy cows. Theriogenology 51, 1267-1284, 1999. - 82. LucyM. C., Crooker B. A.: Physiological and genetic differences between low and high indexdairy cows. In: Diskin, M.G. (ed.): Fertility in the high-producing dairy cow. British Society ofAnimal Science, Edinburgh, Occasional publications, 26, I 223-236, 2001. - 83. Lucy M. C.,Staples C. R., Michel F. M., Thatcher W. W.: Energy balance and size and number of ovarianfollicles detected by ultrasonography in early postpartum dairy cows. J. Dairy Sci. 74, 473-482, 1991. - 84. Mahmoudzadeh A. R., Tarahomi M., Fotoohi H.: Effect of abnormal vaginaldischarge at oestrus on conception rate after artificial insemination in cows. Animal Sci-ence 72, 535-538, 2001. - 85. Mann G. E., Lamming G. E.: Relationship between maternalendocrine environment, early embryo development and inhibition of the luteolytic mecha-nism in cows. Reproduction 121, 175-180, 2001. - 86. Mann G. E., Mann S. J., Lamming G.E.: The inter-relationship between the maternal hormone environment and the embryo dur-ing the early stages of pregnancy in the cow. J. Reprod. Fert., Abstract Series 17, 21, 1996. -87. Maruo T., Hayashi M., Matsuo H., Yamamoto T., Okada H., Mochizuki M.: The role of thy-roid hormone as a biological amplifier of the actions of follicle-stimulating hormone in thefunctional differentiation of cultured porcine granulosa cells. Endocrinology 121, 1233-1241, 1987. - 88. Massey C. D., Wang C., Donovan G. A., Beede D. K.: Hypocalcemia atparturition as a risk factor for left displacement of the abomasum in dairy cows. J. Am. Vet.Med. Assoc. 203, 852-853, 1993. - 89. Mazur A., Marcos E., Rayssiguier Y.: Plasma lipopro-teins in dairy cows with naturally occurring severe fatty liver: Evidence of alteration in thedistribution of Apo-A-I-containing lipoproteins. Lipids 24, 805-811, 1989. - 90. McGuire M.A., Vicini J. L., Bauman D. E., Veenhuizen J. J.: Insulin-like growth factors and binding pro-teins in ruminants and their nutritional regulation. J. Anim. Sci. 70, 2901-2910, 1992. - 91.McGuire M. A., Bauman D. E., Dwyer D. A., Cohick W. S.: Nutritional modulation of the so-matotropin/insulin-like growth factor system: response to feed deprivation in lactatingcows. J. Nutrition 125, 493-502, 1995. - 92. Minton J. E., Bindel D. J., Drouillard J. S., Titge-meyer E. C., Grieger D. M., Hill C. M.: Serum leptin is associated with carcass traits in finish-ing cattle (Abstract). J. Anim. Sci. 76, Suppl. 1, 899, 1998. - 93. Morisson C. D., Daniel J. A.,Holmberg B. J., Djiane J., Raver N., Gertler A., Keisler D. H.: Central infusion of leptin intowell-fed and undernourished ewe lambs: effects on feed intake and serum concentrationsof growth hormone and luteinizing hormone. J. Endocrinology, 168, 317-324, 2001. - 94.Morrow D. A.: Fat cow syndrome. J. Dairy Sci. 59, 1625-1629, 1976. - 95. Morrow D., A., Hill-man D., Dade A. W., Kitchen H.: Clinical investigation of a dairy herd with the fat cow syn-drome. J. Am. Vet. Med. Assoc. 174, 161-167, 1979. - 96. Moss G. E., Parfet J. R., Marvin C.A., Allrich R. D., Diekman M. A.: Pituitary concentrations of gonadotropins and receptors forGnRH in suckled beef cows at various intervals after calving. J. Anim. Sci. 60, 285-291,1985. - 97. Nagatani S., Guthikonda P., Thompson R. C., Tsukamura I. I., Maeda K. I., FosterD. L.: Evidence for GnRH regulation by leptin: leptin administration prevents reduced pul-satile LH secretion during fasting. Neuroendocrinology 67, 370-376, 1998. - 98. NagataniS., Zeng Y., Keisler D. H., Foster D. L., Jaffe C. A.: Leptin regulates pulsatile luteinizing hor-mone and growth hormone secretion in the sheep. Endocrinology 141, 3965-3975, 2000. -99. Nikolic J. A., Samanc H., Begovic J., Damjanovic Z., Dokovic R., Kostic G., LrsmanovicJ., Resanovic V.: Low peripheral serum thyroid hormone status independently affects thehormone profile of healthy and ketotic cows during the first week postpartum. Acta Vet.(Beograd) 47, 3-14, 1997. - 100. Parr R. A., Davis I. F., Miles M. A, Squires T. J.: Feed intakeaffects metabolic clearance rate of progesterone in sheep. Res. Vet. Sci. 55, 306-310, 1993.

24


- 101. Perera K. S., Gwazdauskas F. C,. Akers R. M., Pearson R. E.: Seasonal and lactationaleffects on response to thyrotropin releasing hormone injection in Holstein cows. Domest.Anim. Endocrinol. 2, 43-52, 1985. - 102. Perry R.C., Corah L.R., Cochran R.C., Beal W .E.,Stevenson J. S., Minton J. E., Simms D. D., Brethour J. R.: Influence of dietary energy on fol-licular development, serum gonadotropins, and first postpartum ovulation in suckled beefcows. J. Anim. Sci. 69, 3762-3773, 1991. - 103. Pethes G., Bokori J., Rudas P., Frenyo V. L.,Fekete S.: Thyroxine, triiodothyronine, revere-triiodothyronine, and other physiologicalcharacteristics of periparturient cows fed restricted energy. J. Dairy Sci. 68,1148-1154,1985. - 104. Rajamahendran R., Taylor C.: Characterization of ovarian activity in postpartumdairy cows using ultrasound imaging and progesterone profiles. Anim. Reprod. Sci. 22,171-180, 1990. - 105. Rayssiguier Y., Mazur A., Gueux E., Reid I. M., Roberts C. J.: Plasmalipoproteins and fatty liver in dairy cows. Res. Vet. Sci. 45, 389-393, 1988. - 106. Reid I. M.,Rowlands G. J., Dew S. M. Collins R. A., Roberts C. J., Manston R.: The relationship be-tween post-parturient fatty liver and blood composition in dairy cows. J. Agri. Sci. 101, 473-480, 1983. - 107. Rhodes F. M., Clark B. A., Nation D. P., Taufa V. K., MacMillan K. L., Day M.L., Day A. M., McDougall S.: Factors influencing the prevalence of postpartum anoestrus inNew Zealand dairy cows. Proc. of New Zealand Society of Animal Production 58, 79-81,1998. - 108. Roberts A. J., Nugent R. A., Klindt J., Jenkins T. G.: Circulating insulin-likegrowth factor 1, insulin-like growth factor binding proteins, growth hormone, and resump-tion of estrus in postpartum cows subjected to dietary energy restriction. J. Anim. Sci. 75,1909-1917, 1997. - 109. Ronge H., Blum J. W.: Insulin-like growth factor-I responses togrowth hormone in dry and lactating dairy cows. J. Anim. Physiol. Anim. Nutr. 62, 280-288,1989. - 110. Ronge H., Blum J., Clement C., Jans F., Leuenberger H., Binder H.: Somato-medin C in dairy cows related to energy and protein supply and to milk production. Anim.Prod. 47, 165-183, 1988. - 111. Royal M. D., Darwash A. O., Flint A. P. F., Webb R., Wool-liams J. A., Lamming G. E.: Declining fertility in dairy cattle: changes in traditional and en-docrine parameters of fertility. Anim. Sci. 70, 487-501, 2000. - 112. Rukkwamsuk T., Kruip T.A. M., Wensing T.: Relationship between overfeeding and overconditioning in the dry peri-od and the problems of high producing dairy cows during the postpartum period. Vet.Quart. 21, 71-77, 1999a. - 113. Rukkwamsuk T., Wensing T., Kruip T. A. M.: Relationship be-tween triacylglycerol concentration in the liver and first ovulation in postpartum dairy cows.Theriogenology 51, 1133-1142, 1999b. - 114. Rutter L. M., Randel R. D.: Postpartum nutri-ent intake and body condition: effect on pituitary function and onset oestrus in beef cattle.J. Anim. Sci. 58, 265-274, 1984. - 115. Samanc H., Nikolic J. A., Stojic V., Dokovic R., Dam-janovic Z., Ivanov I.: Glucose tolerance and propionate loading tests in the assessment ofendocrine pancreatic function in healthy and ketotic cows. Acta Vet. (Beograd) 46, 245-254, 1996. - 116. Savio J. D., Boland M. P., Hynes N., Roche J. F.: Resumption of follicularactivity in the early postpartum period of dairy cows. J Anim. Sci. 70, 1271-1282, 1990. -117. Schillo K. K.: Effects of dietary energy on control of luteinizing hormone secretion incattle and sheep. J. Anim. Sci. 70, 1271-1282, 1992. - 118. Schneider J. E., Zhou D., BlumR. M.: Leptin and metabolic control of reproduction. Horm. Behav. 37, 306-326, 2000. - 119.Senger P. L.: Pathways to pregnancy and parturition. Current Conceptions Inc., Pullman,Washington, 1999. - 120. Shaham-Albalancy A., Nyska A., Kaim M., Rosenberg M., FolmanY., Wolfenson D.: Delayed effect of progesterone on endometrial morphology in dairy cows.Anim. Reprod. Sci. 48, 159-174, 1997. - 121. Shelton K., Gayerie de Abreu M. F., Hunter M.G., Parkinson T. J., Lamming G. E.: Luteal inadequacy during the early luteal phase of sub-fertile cows. J. Reprod. Fertil. 90, 1-10, 1990. - 122. Smith G. D., Jackson L. M., Foster D. L.:Leptin regulation of reproductive function and fertility. Theriogenology 57, 73-86, 2002. -123. Smith M. C. A., Wallace J. M.: Influence of early postpartum ovarian activity on the re-establishment of pregnancy in multiparous and primiparous dairy cattle. J. Reprod. Fert.110, 207-216, 1998. - 124. Snijders S. E. M., Dillon P. G., O'Callaghan D., Boland M. P.: Effectof genetic merit, milk yield, body condition and lactation number on in vitro oocyte develop-

25


ment in dairy cows. Theriogenology 53, 981-989, 2000. - 125. Snijders S. E. M., Dillon P. G.,O'Farrell K. J., Diskin M., Wylie A. R. G., O'Callaghan D., Rath M., Boland M. P.: Geneticmerit for milk production and reproductive success in dairy cows. Anim Reprod. Sci. 65, 17-31, 2001. - 126. Spicer L. J.: Leptin: a possible metabolic signal affecting reproduction.Dom. Anim. Endocr. 21, 251-270, 2001. - 127. Spicer L. J., Alpizar E., Echternkamp S. E.:Effects of insulin, insulin-like growth factor I, and gonadotropins on bovine granulosa cellproliferation, progesterone production, estradiol production, and (or) insulin-like growthfactor I production in vitro. J. Anim. Sci. 71, 1232-1241, 1993. - 128. Spicer L. J., Enright W.J., Murphy M. G., Roche J. F.: Effects of dietary intake on concentrations of insulin-likegrowth factor-1 in plasma and follicular fluid, and ovarian function in heifers. Dom. Anim.Endocr. 8, 431-437, 1991. - 129. Spicer L. J., Stewart R. E.: Interactions among basic fibro-blast growth factor, epidermal growth factor, insulin, and insulin-like growth factor-I (IGF-I)on cell numbers and steroidogenesis of bovine thecal cells: role of IGF-I receptors. Biol. Re-prod. 54, 255-263, 1996. - 130. Spicer L. J., Tucker W. B., Adams G. D.: Insulin-like growthfactors in dairy cows: relationship among energy balance, body condition, ovarian activityand estrous behavior. J. Dairy Sci. 73, 929-937, 1990. - 131. Spicer L. J., Alonso J., Cham-berlain C. S.: Effects of thyroid hormones on bovine granulosa and thecal cell function in vi-tro: dependence on insulin and gonadotropins. J. Dairy Sci. 84, 1069-1076, 2001. - 132.Stabenfeldt G. H., Edqvist L.-E.: Female reproductive processes. In: Swenson, M. J. (ed)Dukes’ physiology of domestic animals. Tenth edition. Cornell University Press, Ithaca, pp.798-832, 1990. - 133. Staples C. R., Thatcher W. W., Clark J. H.: Relationship between ovar-ian activity and energy balance during the early postpartum period of high producing dairycows. J. Dairy Sci. 73, 93 8-947, 1990. - 134. Steen A., Gronstol H., Torjesen P. A.: Glucoseand insulin responses to glucagon injection in dairy cows with ketosis and fatty liver. J. Vet.Med. 44, 521-530, 1997. - 135. Stevenson J. S., Kobayashi Y., Thompson F. N.: Reproduc-tive performance of dairy cows in various programmed breeding systems includingovsynch and combinations of gonadotropin-releasing hormone and prostaglandin F2� . J.Dairy Sci. 82, 506-515, 1999. - 136. Steward R. E., Spicer L. J., Hamilton T. D., Keefer B. E.:Effects of insulin-like growth factor 1 and insulin on proliferation and on basal and luteiniz-ing hormone induced steroidogenesis of bovine theca cells: involvement of glucose andreceptors for insulin-like growth factor 1 and luteinizing hormone. J. Anim. Sci. 73, 3719-3731, 1995. - 137. Strang B. D. Bertics S. J, Grummer R. R., Armentano L. E.: Relationshipof triglyceride accumulation to insulin clearance and hormonal responsiveness in bovinehepatocytes. J. Dairy Sci. 81, 740-747, 1988. - 138. Tiirats T.: Thyroxine, triiodothyronineand reverse- triiodothyronine concentrations in blood plasma in relation to lactation stage,milk yield, energy and dietary protein intake in Estonian dairy cows. Acta Vet. Scand. 38,339-348, 1997. - 139. Top A. M., van den Geelen M. J. H., Wensing T., Wentink G. H.,Klooster A. T., van Beynen A. C.: Higher postpartum hepatic triacylglycerol concentrationsin dairy cows with free rather than restricted access to feed during the dry period are asso-ciated with lower activities of hepatic glycerolphosphate acyltransferase. J. Nutr. 126, 76-85, 1996. - 140. Tveit B., Lingaas F., Standal N.: Thyroid function in heifers measured byhormone levels before and after injection of thyrotropin releasing hormone. Methods, re-peatability and correlation with production traits. Acta Agric. Scand. 40, 175-181, 1990a. -141. Tveit B., Lingaas F., Standal N.: Thyroid function in heifers measured by hormone lev-els before and after injection of thyrotropin releasing hormone. Effect of parturition. ActaAgric. Scand. 40, 183-188, 1990b. - 142. Villa-Godoy A., Hughes T. L., Emery R. S., ChapinL. T., Fogwell R. L.: Association between energy balance and luteal function in lactatingdairy cows. J. Dairy Sci. 71, 1063-1072, 1988. - 143. Wakim A. N., Paljug W. R, Jasnosz K.M., Alhakim N., Brown A. B., Burholt D. R.: Thyroid hormone receptor messenger ribonu-cleic acid in human granulosa and ovarian stromal cells. Fertil. Steril. 62, 531-534, 1994. -144. West H.J.: Effect on liver function of acetonemia and the fat cow syndrome in cattle.Res. Vet. Sci. 48, 221-227, 1990. - 145. Whisnant C. S., Kiser T. E., Thompson F.N., Hall J.

26


B.: Effect of nutrition on the LH response to calf removal and GnRH. Theriogenology 24,565-573, 1985. - 146. Wiltbank M. C., Sartori R., Sangsritavong S., Lopez H., Haughian J.M., Fricke P. M., Gumen A.: Novel effects of nutrition on reproduction in lactating dairycows. J. Dairy Sci. 84 (Suppl. 1), 32, 2001. - 147. Yoshida T., Monkawa T., Hayashi M., Sa-ruta T.: Regulation of expression of leptin nRNA and secretion of leptin by thyroid hormonein 3T3-L1 adipocytes. Biochem. Biophys. Res. Com. 232, 822-826, 1997. - 148. Yung M. C.,Van de Haar M. J., Fogwell R. L., Sharma B. K.: Effect of energy balance and somatotropinon insulin-like growth factor 1 in serum and on weight and progesterone of corpus luteumin heifers. J. Anim. Sci. 74, 2239-2244, 1996. - 149. Zanker C. L., Swaine I. L.: The relation-ship between serum oestradiol concentration and energy balance in young women dis-tance runners. Int. J. Sports Med. 19, 104-108, 1998. - 150. Zhang Y., Proenca R., Maffei M.,Barone M., Leopole L., Friedman J.: Positional cloning of the mouse obese gene and its hu-man homologue. Nature 372, 425-435, 1994.

27


UDK 619:612.621:577.75

APOPTOZA KAO NAÎN PRIRODNOG ODUMIRANJA ]ELIJAJAJNIKA*

APOPTOSIS AS FORM OF NATURAL OVARIAN CELL DEATH

Anita Radovanovi}, Jelka Stevanovi}, Du{an Gledi}**

Me|u signale za pokretanje apoptoze u }elijama jajnika ubrajaju

se razni hormoni, citokini, odsustvo faktora rasta i drugi. Svaki od njih,

na svoj na~in, pokre}e apoptozu kao oblik smrti u kome }elija aktivno

u~estvuje tako {to precizno sprovodi genetski programiran sled bio-

hemijskih i morfolo{kih promena koje je vode u autodestrukciju. Apop-

toza je fiziolo{ki oblik smrti, pomo}u kojeg se obezbe|uje uspo-

stavljanje dinami~ke ravnoteè izme|u proliferacije, diferencijacije i

odumiranja }elija jajnika.

Do sada je potvr|eno da u jajnicima apoptozom odumiru foliku-

larne }elije, ovociti, }elije klicinog epitela, }elije teke i ùtog tela.

Fiziolo{ka smrt ovih }elija je sastavni deo normalne funkcije jajnika,

kako tokom intrauterinog, tako i za vreme postnatalnog ìvota. Naime,

tokom intrauterinog razvoja jajnika apoptozom odumre oko polovina

od ukupnog broja germinativnih }elija (budu}ih ovocita), a posle ro|e-

nja njihova populacija postepeno se smanjuje „odabirom folikula” koji

}e nastaviti dalji razvoj (folikulogeneza) i apoptotskim odumiranjem

}elija onih folikula koji }e podle}i atreziji. Ve}ina }elija jajnika odumire

apoptozom kontinuirano do kraja reproduktivnog perioda ìvota zdra-

vih ènki, a neke mogu da odumiru, na ovaj na~in, sve do smrti jedinke

(na primer }elije klicinog epitela).

Klju~ne re~i: }elije jajnika, apoptoza

Apoptoza, kao vid }elijske smrti, osnovni je genetski programirani me-hanizam za kontrolu broja }elija, kojim se uspostavlja dinami~ka ravnoteà iz-

43


Uvod / Introduction

* Rad primljen za {tampu 2. 2. 2004. godine** Dr Anita Radovanovi}, asistent, Katedra za histologiju i embriologiju, dr Jelka Stevanovi},

vanredni profesor, Katedra za fiziologiju i biohemiju, dr Du{an Gledi}, redovni profesor, Kate-dra za histologiju i embriologiju, Fakultet veterinarske medicine, Beograd

me|u proliferacije, diferencijacije i odumiranja }elija. Apoptoza asinhrono zahvatapojedina~ne }elije ili male grupe u okviru istog tkiva. U ovom obliku smrti, }elijaaktivno u~estvuje tako {to precizno sprovodi genetski programiran sled bio-hemijskih i morfolo{kih promena koje je vode u autodestrukciju. O zna~aju apop-toze za homeostazu broja }elija najre~itije govori to {to poreme}aji ovog prirod-nog na~ina odumiranja }elija vode u razvoj autoimunskih, malignih i neurodege-nerativnih procesa, reproduktivnih i drugih poreme}aja Š1, 2, 3¹.

U cilju odràvanja homeostaze broja }elija na njih neprekidno delujumnogobrojni proapoptotski i antiapoptotski faktori. Sposobnost }elije da, u zavis-nosti od svog metaboli~kog statusa, starosti i faze razvoja, kao i od prirode i vre-mena pojavljivanja ovih signala, podlegne njihovom dejstvu ili ga uspe{no iz-begne, uvodi je u smrt apoptozom ili joj omogu}ava da nastavi zapo~eti ciklus.Signal za pokretanje apoptoze je delovanje proapoptotskih faktora i/ili odsustvofaktora rasta. U op{te proapoptotske faktore ubrajaju se razni hormoni, citokini, vi-rusni proteini, bakterije i njihovi toksini, neki joni, dejstvo umerene radijacije i drugiŠ4, 5¹. Neki od njih su genotoksi~ni, drugi deluju preko receptora na }elijskojmembarni (apoptoza indukovana ligandima kao {to su: Fas ligandi, hormoni i ci-tokini), tre}i su proteoliti~ki enzimi (granzimi i perforini) koji direktno ulaze u }elijukako bi indukovali njenu apoptozu (slika 1).

44

Vet. glasnik 58 (1 - 2) 43 - 54 (2004) Anita Radovanovi} i sar: Apoptoza kao na~inprirodnog odumiranja }elija jajnika

Slika 1. Shematski prikaz nekih od mehanizama aktivacije apoptoze i zna~aja mitohondrijaza ovaj proces

Figure 1. Schematic presentation of some mechanisms that activate apoptosis and significance ofmitochondria in this process

Premda su razlozi za ulazak }elija u apoptozu razli~iti, posle pokre-tanja ovaj proces se odvija svojim tokom. Naime, apoptoza zapo~inje latencijom,koja traje razli~ito (od nekoliko minuta ili sati, do nekoliko dana), u zavisnosti odvrste signala i tipa ciljne }elije, a ne moè da se prepozna histolo{ki Š6, 7, 8¹.Me|utim, kako proces odmi~e, biohemijske promene postepeno uzrokuju mor-folo{ki prepoznatljive znake apoptoze u vidu: kondenzacije hromatina (slika 2a),smanjenja volumena }elije, fragmentacije DNK (slika 2b) i pupljenja }elijske mem-brane kako bi se formirala apoptotska tela{ca (slika 2c). Ona sadrè delove cito-sola, jedra, jedarceta i o~uvane ostale organele, zaodenute kompaktnom }elij-skom membranom Š6, 7, 8, 9¹. Apoptotska }elija se kona~no raspada na ovatela{ca, koja razni fagociti i okolne }elije uklanjaju i razgra|uju, a njihoverazgradne produkte koriste za svoje potrebe tako da ne dolazi do razvoja pa-tolo{kog procesa Š7¹.

Neprekidno remodeliranje tkiva, u vidu proliferacije jednih uz apop-toti~ne promene drugih }elija, zajedno obezbe|uju normalan razvoj i funkcioni-sanje celog ènskog reproduktivnog sistema, a naro~ito jajnika. Jo{ u vreme pre-natalnog razvoja kod ènki dolazi do uklanjanja Wollfovih kanala upravo apopto-zom, a posle zavr{ene migracije primordijalnih germinativnih }elija iz ùmancetnekese i njihovih intenzivnih mitoti~kih deoba, najve}i deo germinativnih }elija uk-lanja se, tako|e, apoptozom Š10¹. Tako se, tokom prenatalnog razvoja elimini{epolovina populacije budu}ih ovocita Š11¹, a preostali deo, koji je inkorporiran u fo-likule i u{ao je u prvu fazu mejoti~ke deobe do diktiotena, predstavlja maksimalanbroj kojim se raspolaè tokom ~itavog postnatalnog perioda. Od njih se poslero|enja, pa sve do kraja reproduktivnog perioda, razvijaju folikuli, od kojih ve}ina

45


Slika 2. Apoptoza folikularnih }elija jajnika pacova: a. kondenzacija hromatina u oblikupotkovice; b. fragmentacija jedra; c. odvajanje apoptotskih tela{aca (metilensko plavo)

Figure 2. Apoptosis of follicular cells of rat ovaries: a. Horseshoe-shaped chromatin condensation; b. nucleusfragmentation; c. separation of apoptotic bodies (methylene blue)

Odumiranje }elija jajnika apoptozom /

Ovarian cell death by apoptosis

podleè atreziji u razli~itim fazama razvoja (70 do 99,9 posto – u zavisnosti od ì-votinjske vrste), dok samo odabrani folikuli ovuliraju Š12¹. Pitanje „odabira fo-likula” u jajniku jo{ uvek nije u potpunosti razja{njeno, ali je poznato da se odvijakroz inicijalni odabir koji podrazumeva prevo|enje primordijalnih u primarne fo-

likule, i cikli~ni odabir koji se odvijatokom svakog polnog ciklusa Š12, 13,14¹. Cikli~nim odabirom se biraju folikulikoji prelaze u antralne, od kojih samoograni~eni broj ovulira, dok ostalipodleù atreziji tako {to njihove foliku-

larne }elije odumiru apoptozom (slike 2 i3). Fagocitozu ostataka ovocita i apop-totskih granuloza }elija atreti~nog fo-likula uglavnom obavljaju susednegranuloza }elije (slika 2), mada, u tomemogu da u~estvuju i }elije teke, s obzi-rom da poseduju za to neophodne re-ceptore Š15, 16¹. Pri tom ve}i deo }elija

teke atreti~nog folikula hipertrofira u se-kundarne intersticijalne }elije, kojezaposedaju mesto atreti~nog folikula, aostatak i sam podleè apoptozi Š17¹.

Promene ovocita u toku atre-zije folikula razli~ito se tuma~e. Jedanbroj autora smatra da i ovociti odumiruapoptozom Š10, 18, 19¹, mada ima i su-protnih mi{ljenja, po kojima je taj processpecifi~an i ne odgovara klasi~nom opi-su apoptoze Š13, 20, 21¹. Osim }elija fo-likula i }elija teke atreti~nih folikula jajni-ka, potvr|eno je da apoptozom odumiru}elije klicinog epitela iznad preovulator-

nog folikula Š22¹ i }elije ùtog tela Š23¹.O signalima za pokretanje apoptoze u jajniku pod fiziolo{kim us-

lovima te{ko je upro{teno govoriti, jer se delovanje razli~itih endokrinih, parakrinihi autokrinih faktora neprestalno prepli}e.

Endokrini uticaj ostvaruje se posredovanjem ve}eg broja hormona,me|u kojima su: gonadotropini (naro~ito FSH), estrogeni, androgeni, tireoidni

46


Slika 3. Apoptoza folikularnih }elija atreti~nogfolikula jajnika pacova (metilensko plavo) FC –folikularne }elije � apoptotsko tela{ceFigure 3. Apoptosis of follicular cells of atretic follicle ofrat ovaries (methylene blue) FC – follicular cells �

apoptotic bodies

Zna~aj hormona i faktora rasta /

Significance of growth hormones and factors

hormoni i hormon rasta. Sudbina ve}ine folikula je atrezija, a samo odabranipreìvljavaju i ovuliraju, pod prevashodnim uticajem gonadotropnih hormona, aposebno FSH. Naime, pad nivoa gonadotropina u cirkulaciji, bilo kao posledicahipofizektomije ili blokade LH/FSH talasa, dovodi do zna~ajne atrezije folikula Š24,25¹. Pri tom se apoptoza izazvana hipofizektomijom moè da ublaì tretmanom saFSH Š24, 25¹. Osim gonadotropina, apoptozu folikularnih }elija inhibiraju i estro-geni, dok se androgeni pona{aju kao antagonisti estrogena kada je u pitanjuapoptoza folikularnih }elija Š26, 27¹. Uloga tireoidnih hormona u regulaciji rav-noteè izme|u proliferacije i apoptoze na molekularnom nivou slabo je prou~ena,na samo u reproduktivnim, nego i u drugim organima. Premda mehanizam in-dukovanja apoptoze }elija jajnika tireoidnim hormonima nije obja{njen, histo-lo{ke i citolo{ke analize folikula pacova pokazale su da hipertireoidizam, izazvanu neonatalnom periodu dozom od 150 �g tiroksina, dovodi do pove}anja brojaatreti~nih folikula Š28, 29, 30, 31¹. Pove}anje broja atreti~nih folikula u razli~itimfazama folikulogeneze (u jajnicima pacova uzrasta od 15, 30 i 60 dana) dokazanoje kod ènki pacova ~ije su majke u graviditetu i tokom laktacije bile hipotireoidneŠ21, 28, 32, 33, 34, 35¹. Histolo{ka i citolo{ka analiza njihovih atreti~nih folikulapotvrdila je da, kao i kod zdravih pacova, folikularne }elije hipo- i hipertireoidnihpacova odumiru apoptozom Š21, 32, 33, 34, 35, 36¹.

Noviji radovi pokazuju da uticaj hormona na aktivaciju ili inhibicijuapoptoze nije direktan, ve} se uglavnom ostvaruje posredstvom razli~itih faktorarasta Š37¹. Tako su in vitro prou~avanja intraovarijalnog signalnog sistema poka-zala da je nekoliko faktora rasta deo ovog mehanizma. Jedan od njih je i IGF-I koji,pored toga {to u~estvuje u }elijskoj proliferaciji Š38¹, reguli{e i apoptozu u jajni-cima tako {to inhibira njen razvoj u ranim antralnim i preovulatornim folikulima Š39,40¹. Stimulacijom ekspresije IGF-I, uz smanjenje ekspresije nosa~a ovog fatorarasta (IGFBPs*), gonadotropini mogu da inhibiraju apoptozu granuloza }elija Š41,42¹. Indukcija apoptoze preantralnih i antralnih folikula moè da se postigne, nesamo padom nivoa IGF-I, ve} i poja~anom sintezom proteinskih nosa~a koji ve-zuju ovaj hormon. Tako su Erickson i sar. Š43¹ potvrdili da poja~ana sinteza IGFBP-4, pod uticajem GnRH, moè da indukuje apoptozu folikularnih }elija pacova.Hormon rasta uti~e na supresiju apoptoze u preovulatornim folikulima, stimulaci-jom sinteze IGF-I, ali ne i u ranim antralnim folikulima, jer njihove }elije posedujuIGFBPs, koji vezuju ovaj hormon tako da ga ima malo slobodnog, pa je apoptozau ovoj fazi razvoja folikula indukovana Š44¹.

Faktori rasta kao {to su EGF**/TGF*** i �FGF**** spre~avaju apoptozuu jajniku deluju}i preko tirozin-kinaze. Smatra se da nedostatak ovih faktora rasta,kao i c-kit/KL+ vodi u eliminaciju ovocita primordijalnih folikula Š45¹. U kulturi teka i

47


* IGFBPs – proteini nosa~i IGF-a.** EGF – faktor rasta }elija epiderma.*** TGF – transformi{u}i faktor rasta.****FGF – faktor rasta fibroblasta.+ KL – Kit ligand.

intersticijalnih }elija tretiranih sa TGF� i TGF� dolazi do apoptoze supresijomgena za Bcl-2 i stimulacijom gena za caspazu-1 Š17¹. Sa rastom folikula pove}avase ekspresija subjedinica aktivina, faktora rasta iz familije TGF� koji inhibira apop-tozu granuloza }elija, a maksimalni supresorski efekat aktivin postiè u fazi ranogantralnog folikula Š40¹. LH inhibira apoptozu granuloza }elija preovulatornih fo-likula tako {to stimuli{e sintezu interleukina 1� Š12¹.

Ve} je istaknuto da se apoptoza moè da pokrene i vezivanjem Fasliganda (FasL) za Fas receptor, tj. CD95 (slika 1). Tako se aktivira caspaza-8 kojaomogu}ava osloba|anje citohroma-c iz mitohondrija Š1, 8, 46¹, a podsti~e i kas-kadu tokom koje se aktiviraju druge caspaze koje indukuju morfolo{ke promene}elije karakteristi~ne za apoptozu (slika 1). Postojanje sistema Fas receptor/Fas

ligand izvan imunskog sistema prvi put je ustanovljeno upravo u okviru folikula,tako {to je potvr|eno da ovociti eksprimiraju Fas ligand dok folikularne }elijeatreti~nih folikula eksprimiraju Fas receptore Š47¹. Osim u atreziji folikula, ovajsistem u~estvuje i u luteolizi tako {to sitnije nesteroidogene }elije ùtog telaodgovaraju na delovanje prolaktina eksprimiranjem Fas liganda, dok pod utica-jem ovog hormona krupnije steroidogene }elije ispoljavaju Fas receptore Š23¹.

U novije vreme se mitohondrije smatraju centralnim mestom odlukeulaska ili neulaska u apoptozu svih }elija, pa i ovocita Š13, 48¹. Mnogbrojni radovipotenciraju zna~aj mitohondrija u procesu apoptoze Š8, 42, 49¹, upravo zato {tose posle vezivanja odgovaraju}eg proapoptotskog faktora (na primer, Bax-pro-teina) menja vrednost transmembranskog potencijala njihove spolja{nje mem-brane (slika 1), koja zato menja permeabilitet tako da omogu}ava poja~anoosloba|anje kalcijumovih jona, citohroma-c i faktora indukcije apoptoze - AIF*

Š42, 49¹. Kalcijumovi joni oslobo|eni iz matriksa mitohondrija prelaze u citosol iaktiviraju enzime uklju~ene u apoptozu (slika 1). Molekuli citohroma-c posleizlaska iz mitohondrija vezuju se za Apaf-1** u kompleks koji aktivira caspazu-9kako bi preko nje pokrenula ~itavu kaskadu caspaza (slika 1), dok AIF deluju di-rektno na jedro, izazivaju}i fragmenteciju DNK Š7, 8, 9¹. Me|utim, sve mitohon-drije }elije koja je u{la u apotozu ne reaguju na isti na~in. Naime, ustanovljeno jeda u kulturi granuloza }elija u kojoj je indukovana apoptoza izvestan broj mitohon-drija sadrì, u pro{irenom prostoru izme|u kristi, koli~inu citohroma-c karakter-isti~nu za pove}anu proizvodnju ATP-a. Ovaj nalaz nesumljivo potvr|uje zna~aj

48


Zna~aj mitohondrija, Bax-proteina i Bcl2 proteina /

Significance of mitochondria, Bax-proteins and Bel2 proteins

Zna~aj Fas receptora i Fas liganda /

Significance of Fas receptors and Fas ligand

* AIF – faktor indukcije apoptoze.** Apaf-1 – faktor aktivacije proteaza apoptoze.

respiratornog lanca granuloza }elija, kao izvora energije za odvijanje apoptozesve do njenih kasnih faza Š50¹.

Navedeni podaci nesumljivo ukazuju na veliki zna~aj mitohondrija zapokretanje apoptoze svih }elija, pa i }elija jajnika Š51, 52, 53¹. Budu}i da prilikomoplo|enja plod nasle|uje sve svoje mitohondrije iz ovocita majke Š13, 48¹, tokomovogeneze i folikulogeneze odvija se selekcija ovocita kojom se mladuncimaobezbe|uju mitohondrije dobrog kvaliteta, tim pre {to je dokazano da je njihovaDNK znatno podlo`nija mutacijama od jedarne. Opisani sistem kontrole apoptozeje naro~ito zna~ajan za ìvotinjske vrste koje ra|aju mali broj mladunaca.

Zna~aj mitohondrija za apoptozu potkrepljuju i podaci po kojima jehipotireoidizam, za koga je potvr|eno da podsti~e apoptotske procese Š21, 34,54, 55¹, pra}en promenjenom propustljivo{}u membrana mitohondrija Š56¹, nji-hovim uve}anjem i vakuolizacijom, kao i smanjenjem broja kristi, {to sve zajednouzrokuje ulazak }elije u apoptozu. Naime, u mitohondrijama nervnih }elija hipo-tireoidnih ìvotinja ustanovljeno je ve}e prisustvo proapoptotskih Bax-proteina uodnosu na eutireoidne ìvotinje, kod kojih je njihovo prisustvo ograni~eno Š54,55¹. U prilog ovome su i podaci da se tokom razvoja malog mozga hipotireoidnihpacova zapaàju promene koje uvode }elije u latentnu fazu apoptoze, poputtranslokacije citohroma c, AIF-a i sekundarnog aktivatora caspaza poreklom iz mi-tohondrija - SMAC Š55¹. Bax-proteini se smatraju odgovornim za pokretanje apop-toze i u ovocitima, s obzirom da je potvr|eno da transgeni mi{evi kojima nedo-staju geni za Bax-proteine imaju produèn reproduktivni period Š19, 57¹. NasuprotBax-proteinima koji indukuju apoptozu, Bcl-2 proteini, koji su vezani za spolja{njumembranu mitohondrija, inhibiraju njen razvoj Š49¹. Najranija ekspresija Bcl-2gena u okviru jajnika je zapaèna u germinativnim }elijama primordijuma gonadaŠ52¹. Istraìvanjima in vitro je ustanovljeno da gonadotropni hormoni prevenirajuapoptozu i atreziju folikula prete`no zna~ajno redukuju}i nivo iRNK za Bax-proteine, bez promena u ekspresiji iRNK za Bcl-2 protein Š51¹.

Posle prelaska iz citosola u jedro protein p53 se direktno vezuje zaDNK, prepoznaje njena o{te}enja i ukoliko se radi o o{te}enjima kod kojih jemogu}a reparacija zaustavlja }eliju u kasnoj G1 fazi }elijskog ciklusa Š3¹. Me|u-tim, ako se radi o nereparabilnim o{te}enjima DNK, protein p53 upu}uje }eliju uapoptozu intenziviraju}i sintezu Bax-proteina, kojom se menja odnos Bax/Bcl-2Š8¹. U okviru jajnika protein p53 je za sada imunocitohemijski dokazan samo u je-drima apoptotskih granuloza }elija atreti~nih folikula pacova Š58¹ Ispitivanjima in

vitro je ustanovljeno da gonadotropni hormoni inhibiraju apoptozu granuloza}elija upravo zna~ajnim smanjivanjem nivoa iRNK za protein p53 Š51¹.

49


Zna~aj proteina p53 / Significance of p53 protein

Caspaze (cistein-proteaze) predstavljaju ~itavu grupu enzima koji ka-talizuju klju~ne doga|aje tokom razvoja apoptoze (slika 1). Sinteti{u se u formiproenzima (pro-caspaza,) a aktiviraju se proteolizom Š1, 7¹. U fazi fragmentacijejedra, koja traje nekoliko minuta, caspaze aktiviraju caspaza-zavisne endonuk-leaze (CAD*; slika 1) koje izazivaju, za apoptozu specifi~an, internukleozomskiprekid molekula DNK. Dokazano je da se DNK granuloza }elija atreti~nih folikulacepa na fragmente od 185 do 200 parova kilobaza Š6, 58, 59¹. U kulturi granulozaluteinskih }elija inhibitor protein kinaza, staurosporin, podsti~e cepanje caspaze-9 i tako uti~e na aktivaciju i porast aktivnosti caspaze-3. Supstrat za caspazu-3 jepoli-ADP-riboza-polimeraza koja fragmentira molekul DNK izme|u nukleozomaŠ53¹. Sli~an efekat izaziva i antagonist progesteronskih receptora (RU486S), dokdeksametazon i dihidrotestosteron, dodati u kulturu granuloza luteinskih }elija, nepokre}u ovakav efekat Š46¹. Caspaza-3 je klju~ni egzekutor apoptoze jer, osim {toizaziva fragmentaciju DNK, fragmentira i razli~ite strukturne, signalne i druge intra-celularne proteine (slika 1). S obzirom da je ovaj enzim imunocitohemijski doka-zan u luteinskim }elijama razvijenog ùtog tela, u teki folikula i u granuloza }eli-jama atreti~nih folikula, ali ne i u zdravim folikulima, moè da se zaklju~i daekspresiju gena za caspazu-3 reguli{u gonadotropni hormoni Š60¹.

U ovom radu poku{ali smo da damo pregled iz obilja informacija oraznim aspektima apoptoze }elija jajnika. U tom cilju smo naveli podatke o, zasada poznatim, signalima, biohemijskim i morfolo{kim promenama koje karak-teri{u apoptotsko odumiranje folikularnih }elija, ovocita, }elija klicinog epitela,}elija teke i ùtog tela, kao i podatke o poku{ajima uspostavljanja kontrole tokaapoptoze.

Jajnik je vrlo dobar model za izu~avanje promena koje karakteri{uapoptotsko odumiranje }elija, budu}i da se njegovo tkivo neprekidno remodelira,zahvaljuju}i izme|u ostalog i apoptotskom odumiranju njegovih }elija, kakotokom intrauterinog tako i za vreme postnatalnog razvoja. Osim toga tkivo jajnikaje, iz istih razloga, veoma podesno i za izu~avanje poreme}aja apoptoze, od-nosno prekomerne proliferacije koja moè da dovede do razvoja preneoplasti~nihi neoplasti~nih promena ili do prekomernog uklanjanja }elija koje se manifestujuatrofijom tkiva jajnika.

50


Caspaze / Caspases


* CAD – DNK-aze koje se aktiviraju pomo}u caspaza.

1. Enari M., Sakahira H., Yokoyama H.: A caspase-activated DNase that de-grades DNA during apoptosis, and its inhibitor ICAD. Nature, 11, 391-403, 1998. - 2. Roul-ston A., Marcellus R. C, Branton P. E.: Viruses and apoptosis, Annu. Rev. Microbiol. 53, 577-628, 1999. - 3. Ruley H. E.: p53 and responses to chemotherapy and radiotherapy, In: Im-portant Advances in Oncology, ed. De Vita VT, Lippincott-Raven Publishers, Philadelphia,37-56, 1996. - 4. Wahl G. M., Carr A. M.: The evolution of diverse biological responses toDNA damage: insights from yeast and p53. Nat. Cell. Biol. 3, 277-286, 2001. - 5. Bratton S.B., Cohen G. M.: Apoptotic death sensor: an organelle's alter ego? Trends Pharmacol. Sci.22, 306-315, 2001. - 6. Wyllie A. H, Kerr J. F. R., Curie A. R.: Cell death: The significance ofapoptosis. Int. Rev. Cytol., 68, 251-306, 1980. - 7. Cohen G. M.: Caspases: the executionersof apoptosis. Biochem. J. 3261-3216, 1997. - 8. Israels L. G, Israels E. D.: Apoptosis, TheOncologist, 4, 4, 332-339, 1999. - 9. Kerr J. F. R, Wyllie A. H, Currie A. R.: Apoptosis, a basicbiological phenomenon with wide-ranging implication in tissue kinetics. Br. J. Cancer, 26,239-257, 1972. - 10. Morita Y., Tilly J. L.: Oocyte apoptosis: like sand through an hourglass.Dev. Biol. 213, 1-17, 1999. - 11. Sadler T. W.: Gametogenesis. In: Langman's medical em-bryology sixth edition. Williams & Wilkins, Baltimore, MD, USA, 3-20, 1990. - 12. Hsueh A. J.W. Billing H., Tsafriri A.: Ovarian follicle atresia: Hormonally controlled apoptotic process.Endocrine Reviews 15, 707-725, 1994. - 13. Vaskivuo T.: Regulation of apoptosis in the fe-male reproductive system, Academic Dissertation, University of Oulu, Finland, 2002. - 14.Peter A. T., Dhanasekaran N. Apoptosis of granulosa cells: a review on the role of MAPK-signalling modules. Reprod. Domest. Anim. 38, 209-213, 2003. - 15. Palumbo A., Yeh J.: Insitu localization of apoptosis in the rat ovary during follicular atresia. Biol. Reprod., 51, 888-895, 1994. - 16. Svensson P. A., Johnson M. S. C., Ling C., Carlsson L. M. S., Billig H., Carls-son B.: Scavenger receptor class B type I in the rat ovary: possible role in high density lipo-protein cholesterol uptake and in the recognition of apoptotic granulosa cells. Endocrinol.,140, 2494-2500, 1999. - 17. Foghi A., Teerds K. J., van der Donk H., Moore N. C. DorringtonJ.: Induction of apoptosis in thecal/interstitial cells: action of transforming growth factor(TGF)� plus TGF� on bcl-2 and interleukin-1�-converting enzyme. J. Endocrinol. 157, 489-494, 1998. - 18. Pesce M., De Felici M.: Apoptosis in mouse primordial germ cells: a studyby transmission and scanning electron microscope. Anat. Embryol. (Berl) 189, 435-440,1994. - 19. Ratts V. S., Flaws J. A., Kolp R., Sorenson C. M., Tilly J. L.: Ablation of bcl-2 geneexpression decreased the numbers of oocytes and primordial follicles established in thepost-natal female mouse gonad. Endocrinol., 136, 3665-3668, 1995. - 20. Devine P. J.,Payne C. M., Mccuskey M. K., Hoyer P. B.: Ultrastructural evaluation of oocytes duringatresia in rat ovarian follicles. Biol. of Reprod., 63, 1245-1252, 2000. - 21. Radovanovi} A.:Uticaj smanjene funkcije {titaste `lezde na jajnike pacova tokom polnog sazrevanja, Dok-torska disertacija, Univerzitet u Beogradu, 2003. - 22. Ackerman R.C., Murdoch W. J.:Prostaglandin-induced apoptosis of ovarian surface epithelial cells. Prostaglandins 45,475-485, 1993. - 23. Kuranaga E., Kanuka H., Furuhata Y., Yonezawa T., Suzuki M., Nishi-hara M., Takahashi M.: Requirement of the Fas ligand-expressing luteal immune cells for re-gression of corpus luteum, FEBS Letters. 472, 137-142, 2000. - 24. Ingram D. L.: The effectof hypophysectomy on the number of oocytes in the adult albino rat, J. Endocrinol. 9, 307-311, 1953. - 25. Braw R. H., Tsafriri A.: Effect of PMSG on follicular atresia in the immaturerat ovary. J. Reprod. Fertil. 59, 267-272, 1980. - 26. Billig H., Furuta I., Hsueh A. J. W.: Estro-gens inhibit and androgens enhance ovarian granulosa cell apoptosis. Endocrinol., 133,2204-2212, 1993. - 27. Billig H., Furuta I., Hsueh A. J. W.: Gonadotrophin-releasing hor-mone directly induces apoptotic cell death in the rat ovary: biochemical and in situ detec-tion of deoxyribonucleic acid fragmentation in granulosa cells, Endocrinol. 134, 245-251,1994. - 28. Radovanovi} A.: Efekat hipotireoidizma majki i perinatalnog hipertireoidizma na

51



jajnike juvenilnih pacova, Magistarska teza, Univerzitet u Beogradu, 1993. - 29. Radova-novi} A., Sto{i}-Bogdanovi} N., Gledi} D.: Jajnici juvenilnih pacova tretiranih DL-tiro-ksinom. Folia Anatomica .21/22, Suppl. 1, Zbornik radova XXIII kongresa Dru{tva anatomaJugoslavije, 38, 1994. - 30. Radovanovi} A., Sto{i}-Bogdanovi} N., Gledi} D.: Dose-dependent effects of thyroxin on the ovaries of juvenile rats. XII-th Int. Symp. on Morphol.Sci., Abstracts, Thessaloniki, 111-112, 1995. - 31. Radovanovi} A., Sto{i}-Bogdanovi} N.,Gledi} D.: Follicular development and atresia in the ovaries of thyroxine treated juvenilerats, Acta Veterinaria, 47, 87-94, 1997. - 32. Radovanovi} A., Sto{i}-Bogdanovi} N., Gledi}D.: The effect of hypothyroidism in pregnant and lactating dams on the ovaries of juvenilepups, Acta Anatomica, Timisoara, 1, 99-100, 1994. - 33. Radovanovi} A., Sto{i}-Bo-gdanovi} N., Gledi} D.: Follicular atresia in ovaries of hypothyroid juvenile rats, Folia Ana-tomica .4, 134,1996. - 34. Radovanovi} A., Markovi} D., Gledi} D.: Effects of prenatal andpostnatal goitrogen treatment on folliculogenesis and follicular atresia in rats. XVII Int.Symp. on Morphol. Sci., Timisoara, Romania, The Abstracts book, 264-265, 2002. - 35.[imi} M., Gledi} D., Radovanovi} A.: Some neuroendocrine aspects of hypothyroidism injuvenile rats. Basic and Clinical Aspects of the Theory of Functional Systems. Eds.: Laèti}and Sudakov, Medical Faculty University of Novi Sad and P. K. Anokhin Institute of NormalPhysiology RAM Moscow, Novi Sad, 233-241, 1998. - 36. Stevanovi} J., Radovanovi} A.,Mer}ep D.: Apoptoza kao na~in umiranja }elije: biohemijske i morfolo{ke karakteristike,Zbornik predavanja XXIII seminara za inovacije znanja veterinara, 93-101, 2002. - 37. OjedaS. R., Dissen G.: Developmental regulation of the ovary via growth factor tyrosine kinase re-ceptors, Trends Endocrinol. Metab., 5, 317-323, 1994. - 38. Yoshimura Y.: Insulin-likegrowth factors and ovarian physiology. J. Obstet. Gynecol. Res. 24, 305-323, 1998. - 39.Chun S. Y., Eisenhauer K. M., Minami S., Billig H., Perlas E., Hsueh A. J. W.: Hormonal regu-lation of apoptosis in early antral follicles: follicle-stimulating hormone as a major survivalfactor. Endocrinol. 137, 1447-1456, 1996. - 40. Chun S. Y., Billig H., Tilly J., Furuta I., TsafririA., Hsueh A. J. W.: Gonadotropin suppression of apoptosis in cultured preovulatory folli-cles: mediatory role of endogenous IGF-I. Endocrinol. 135, 1845-1853, 1994. - 41. Hernan-dez E. R., Roberts C. T. J., LeRoith D., Adashi E. Y.: Rat ovarian insulin-like growth factor I(IGF-I) gene expression is granulosa cell-selective: 5’-untranslated mRNA variant represen-tation and hormonal regulation. Endocrinol., 136, 2770-2775, 1989. - 42. Liu X. J., Mal-kowski M., Guo Y., Erickson G. F., Shimasaki S., Ling N.: Development of specific antibod-ies to rat insulin-like growth factor-binding proteins (IGFBP-2 to -6): analysis of IGFBP pro-duction by rat granulosa cells. Endocrinology, 132, 1176-1183, 1993. - 43. Erickson G. F.,Danmei L., Sadrkhanloo R., Liu X. J., Shimasaki S., Ling N.: Extrapituitary actions ofgonadotropin-releasing hormone: stimulation of insulin-like growth factor-binding protein-4 and atresia. Endocrinol. 134, 1365-1372, 1994. - 44. Eisenhauer K. M., Chun S-Y., Billig H.,Hsueh A. J. W.: Growth hormone suppression of ovarian follicle apoptosis and partial neu-tralization by insulin-like growth factor binding protein (IGFBP). Biol. Reprod. 53, 13-20,1999. - 45. Driancourt M. A., Thuel B.: Control of oocyte growth and maturation by follicularcells and molecules present in follicular fluid. Reprod. Nutr. Dev,. 38, 345-362, 1998. - 46.Baker S. J., Reddy E. P.: Transducers of life and death: TNF receptor superfamily and asso-ciated proteins. Oncogene 12, 1-9, 1996. - 47. Hakuno N., Koji T., Yano T., Kobayashi N.,Tsutsumi O., Taketani Y., Nakane P. K.: Fas/APO-1/CD95 system as a mediator of granulosacell apoptosis in ovarian follicle atresia. Endocrinol., 137, 1938-1948, 1996. - 48. KrakauerD. C., Mira A.: Mitochondria and germ-cell death. Nature 400, 125-126, 1999. - 49. BernardiP., Petronilli F. L., Fortte M.: A mitochondrial perspective on cell death. Trends in Biochemi-cal Sciences, 26, 112-117, 2001. - 50. D'Herde K., De Prest B., Mussche S., Schotte P.,Beyaert R., Coster R.V., Roels F.: Ultrastructural localization of cytochrome c in apoptosisdemonstrates mitochondrial heterogeneity. Cell Death Differ. 7, 331-337, 2000. - 51. Tilly J.L., Tilly K. I.: Inhibitors of oxidative stress mimic the ability of follicle-stimulating hormone tosuppress apoptosis in cultured rat ovarian follicles. Endocrinol., 136, 242-252, 1995. - 52.

52


De Pol A., Vaccina F., Forabosco A., Cavazzuti E., Marzona L.: Apoptosis of germ cells dur-ing human prenatal oogenesis. Hum Reprod 12, 2235-2241, 1997. - 53. Khan S. M., Dauf-fenbach L. M., Yeh J.: Mitochondria and caspases in induced apoptosis in human lutei-nized granulosa cells. Biochem. Biophys. Res. Commun., 16, 269-275, 2000. - 54. Muller Y.,Rocchi E., Lazaro J. B., Clos J.: Thyroid hormone promotes BCL-2 expression and preventsapoptosis of early differentiating cerebellar granule neurons, Int.J. Dev. Neurosci., 13, 875-885, 1995. - 55. Singh R., Upadhyay G., Godbole M. M.: Hypothyroidism alters mitochon-drial morphology and induces release of apoptogenic proteins during rat cerebellar devel-opment. J. Endocrinol. 176, 321-329, 2003. - 56. Vacca R. A., Moro L., Caraccio G., Guerri-eri F., Marra E., Greco M.: Thyroid hormone administration to hypothyroid rats restores themitochondrial membrane permeability properties. Endocrinol. 44, 3783-3788, 2003. - 57.Perez G. I., Robles R., Knudson C. M., Flaws J. A., Korsmeyer S. J., Tilly J.: Prolongation ofovarian lifespan into advanced chronological age by Bax-deficiency. Nature Gen. 21, 200-203,1999. - 58. Tilly J. L., Kowalski K. I., Johnson A. L., Hsueh A. J. W.: Involvement of apop-tosis in ovarian follicular atresia and postovulatory regression. Endocrinol., 129, 2799-2801, 1991. - 59. Zeleznik A. J., Ihrig L. L., Bassett S. G.: Developmental expression ofCa++/Mg++-dependent endonuclease activity in rat granulosa and luteal cells. Endocrinol.125, 2218-2220, 1989. - 60. Boone D. L., Tsang B. K.: Caspase-3 in the rat ovary: localiza-tion and possible role in follicular atresia and luteal regression. Biol. Reprod., 58, 1533-1539, 1998.

APOPTOSIS AS FORM OF NATURAL OVARIAN CELL DEATH

Anita Radovanovi}, Jelka Stevanovi}, D. Gledi}

Different hormones, cytokines, the absence of growth factors, and others, aresome of the signals for initiating apoptosis in ovarian cells. Each of them, in its own way,trigger apoptosis as a form of death in which the cell actively participates by precisely im-plementing a genetically programmed sequence of biochemical and morphological chan-ges which lead to selfdestruction. Apoptosis is a physiological form of death, which helpsestablish a dynamic balance among proiliferation, differenciation, and death of ovariancells.

It has been confirmed so far that follicular cells, oocytes, cells of the germinalepithelium, theca cells, and corpus luteum cells die through apoptosis. The physiologicaldeaths of these cells are an integral part of normal ovarian function, both during intrauterineand postnatal life. Namely, during intrauterine ovarian development, about half the totalnumber of germinative cells (future oocytes) die through apoptosis, and their population isgradually reduced after birth by so-called selection of follicles which will continue furthergrowth (folliculogenesis) and the apoptosis of cells of those follicles which will be subjectedto atresion. Most ovarian cells die by apoptosis continuously until the end of the reproduc-tive life period of healthy females, and some can continue dieing in this way until the deathof the given individual (e.g. germinal epithelium cells).

Key words: ovarian cells, apoptosis.

53


ENGLISH

APOPTOZ KAK SPOSOB PRIRODNOGO OTMIRANIÂ KLETOK ÂI^NIKOV

Anita Radovanovi~, Elka Stevanovi~, D. Gledi~

Me`du signalami dlÔ pobu`deniÔ apoptoza v kletkah Ôi~nikov ot-nosÔtsÔ raznìe gormonì, citokinì, otsutstvie faktorov rosta i pr. Ka`dìy iznih, po-svoemu, pobu`daet apoptoz kak formu smerti v kotoroy kletka aktivnou~astvuet tak, ~to to~no provodit geneti~eskuÓ programmirovannuÓ posledo-vatelÝnostÝ biohimi~eskih i morfologi~eskih izmeneniy, kotorìe eë vedut vavtodestrukciÓ. Apoptoz fiziologi~eskaÔ forma smerti, s pomoçÝÓ kotoroy obe-spe~ivaetsÔ ustanavlivanie dinami~eskogo ravnovesiÔ sredi proliferacii,differenciacii i otmiraniÔ kletok Ôi~nikov.

Do sih por podtver`deno, ~to v Ôi~nikah apoptozom otmiraÓt fol-likulÔrnìe kletki, oocitì, kletki bacillovogo ÌpiteliÔ, kletki teki i `ëltogotela. Fiziologi~eskaÔ smertÝ Ìtih kletok sostvanaÔ ~astÝ normalÝnoy funkciiÔi~nikov, kak v te~enie vnutrimato~nogo razvitiÔ Ôi~nikov apoptozom otmiraetokolo polovinì iz sovokupnogo ~isla germinativnìh kletok (buduçih oocitov), aposle ro`deniÔ ih populÔciÔ postepenno umenÝ{aetsÔ „otborom follikulov”, ko-torìe prodolàt bolee dalÒkoe razvitie (follikulogenez) i apoptoti~eskim ot-miraniem kletok teh follikulov, kotorìe podpadut atrezii. BolÝ{instvo kletokotmiraet apoptozom nerazrìvno do konca reproduktivnogo perioda ìzni zdoro-vìh samok, a nekotorìe mogut otmiratÝ Ìtim sposobom vsë do smerti otdelÝnogoìvotnogo (na primer kletki bacillovogo ÌpiteliÔ).

KlÓ~evìe slova: kletki, Ôi~nikov, apoptoz

54


RUSSKIY

UDK 619:57.085.1.612.119

ZNAÂJ RAZLIÎTIH VRSTA @IVOTINJA UEKSPERIMENTALNIM MODELIMA ZA PROUÂVANJE

HEMATOPOEZE IN VIVO *

SIGNIFICANCE OF DIFFERENT ANIMAL SPECIES IN EXPERIMENTAL

MODELS FOR IN VIVO INVESTIGATIONS OF HEMATOPOIESIS

Milica Kova~evi}-Filipovi}, Tatjana Boì}, Jelka Stevanovi}**

Do mnogobrojnih otkri}a u medicini do{lo se zahvaljuju}i ek-

sperimentima na razli~itim vrstama ìvotinja. Naj~e{}e kori{}ene ìvoti-

nje u ispitivanjima procesa hematopoeze su laboratorijski mi{evi i pa-

covi, me|utim i „velike” ìvotinje, poput svinja, ovaca, ma~aka, pasa i

majmuna, evolutivno bliìh ljudima, imaju svoje mesto u eksperimental-

noj hematologiji. Specifi~na problematika odre|ene vrste ìvotinja

moè da dovede do fundamentalnih saznanja o pojedinim aspektima

procesa hematopoeze i biologiji mati~nih }elija hematopoeze. Tako|e,

uporedno ispitivanje pojedinih fenomena kod razli~itih vrsta pomaè u

sagledavanju op{tih zakonitosti u ìvom svetu. U domenu pretklini~kih

ispitivanja ìvotinjski modeli su nezaoblazni korak u izu~avanju trans-

plantacione biologije mati~nih }elija hematopoeze, kao i u izu~avanju

biolo{ki aktivnih molekula sa efektom na hematopoetski sistem. Sa-

znanja dobijena na ìvotinjskim modelima imaju svoju primenu i u hu-

manoj i u veterinarskoj medicini.

Klju~ne re~i: ìvotinje, eksperimentalni modeli, hematopoeza

Ograni~en ìvotni vek zrelih }elija krvi uslovljava potrebu za njihovimneprekidnim obnavljanjem koje se odvija procesom hematopoeze. Tokom ovogprocesa iz malog broja primitivnih, pluripotentnih mati~nih }elija hematopoeze(PM]H), preko niza razvojnih stadijuma i pod dejstvom razli~itih faktora, nepre-kidno nastaju sve }elije krvi. Aktuelna istraìvanja na polju hematopoeze su us-

55


Uvod / Introduction

* Rad primljen za {tampu 5. 3. 2004. godine** Mr Milica Kova~evi}-Filipovi}, asistent, dr Tatjana Boì}, redovni profesor, Katedra za pa-

tolo{ku fiziologiju, dr Jelka Stevanovi}, vanredni profesor, Katedra za fiziologiju, Fakultet ve-terinarske medicine, Beograd

merena na ispitivanja funkcionalnih osobina PM]H in vitro i in vivo, kao i njihovihkarakteristika na molekularnom i biohemijskom nivou, a u cilju razli~itih i svemnogobrojnijih mogu}nosti njihove primene u terapiji hematolo{kih i nehema-tolo{kih malignih bolesti, zatim autoimunih bolesti, imunodeficijencija i drugih.

Ispitivanja biologije mati~nih }elija hematopoeze, kao i ispitivanjamogu}nosti klini~ke primene saznanja dobijenih fundamentalnim istraìvanjima,odvijaju se na razli~itim vrstama ìvotinja. Prvi korak u fundamentalnim istraìva-njima, kao i u definisanju promena koje nastaju kod razli~itih bolesti hematopoet-skog sistema i eventualnim mogu}nostima terapije, predstavljaju in vitro testsistemi, kako iz eti~kih tako i iz ekonomskih razloga. Zatim slede ispitivanja in vivo,odnosno koriste se razli~iti eksperimentalni modeli fiziolo{kih i patolo{kih procesai ispituju se mogu}i na~ini terapija, upravo na „malim” i „velikim” eksperimental-nim ìvotinjama. S druge strane, vrlo ~esto pre, a naj~e{}e paralelno ili nepos-redno posle uspostavljanja odre|enog protokola za terapiju kod ljudi, dolazi donjegove primene i u veterinarskoj medicini. Upravo iz tog razloga u ovom radu jeopisan zna~aj pojedinih eksperimentalnih ìvotinjskih modela u ispitivanjimavezanim za proces hematopoeze.

Prva zapaànja o nastanku krvnih }elija, krajem 19. veka, bila su u do-menu deskriptivne citologije i odnosila su se na morfologiju prethodnika zrelih}elija krvi koji se nalaze u kostnoj srì. Veliki broj tih }elija u mitozi naveo je nazaklju~ak da se proces stvaranja krvnih }elija odvija upravo na tom mestu.Me|utim, s obzirom na skromne tehni~ke mogu}nosti tada{njih istraìva~a, svetmalobrojnih i morfolo{ki neprepoznatljivih, ali vrlo mo}nih mati~nih }elija, moraoje jo{ malo da sa~eka da bude otkriven. Prve pretpostavke o postojanju i prirodimati~nih }elija, po~etkom 20. veka, dali su Maksimov i Vera Dani~kova, for-muli{u}i monofileti~ku teoriju po kojoj sve }elije krvi imaju zajedni~ko poreklo.Najraniji dokazi o organizaciji hematopoetskog sistema dobijeni su sredinom 20.veka, primenom radijacione biologije i in vivo modela Š50 i 64¹ na kojima je bilomogu}e ispitivanje mati~nih }elija hematopoeze na osnovu njihovih funkcionalnihosobina. Tako je ustanovljeno da se 7-14 dana nakon transplantacije singenekostne srì letalno ozra~enom mi{u u slezini razvijaju kolonije nezrelih }elija krvi.One nastaju od pluripotentnih mati~nih }elija nazvanih colony forming unit –

spleen (CFU-S) koje su tada smatrane najprimitivnijim PM]H Š65¹. Kasnije je po-kazano da CFU-S ne pripadaju kategoriji najprimitivnijih PM]H. Paralelan razvojbrojnih in vivo modela i in vitro sistema za kultivaciju }elija, dali su kasnijih godinajasniju sliku toka hematopoeze. Tako je utvr|eno da se odeljak mati~nih }elija svihispitivanih vrsta ìvotinja sastoji od niza }elija razli~itog stepena zrelosti. Najprimi-tivnije me|u PM]H imaju najve}i kapacitet samoobnove sopstvene populacije,veliki proliferativni potencijal i mogu}nost za diferentovanje u sve loze krvnih

56

Vet. glasnik 58 (1 - 2) 55 - 66 (2004) Milica Kova~evi}-Filipovi} i sar.: Zna~aj razli~itihvrsta ìvotinja u eksperimentalnim modelima za prou~avanje hematopoeze in vivo

Istorijat, metode i zna~aj prou~avanja hematopoeze /

History, methods and significance of hematopoiesis studies

}elija, kao i mogu}nost kompletne i trajne obnove hematopoeze kod primaoca sasuprimiranom sopstvenom hematopoezom. Sazrevanje ovih }elija vodi opadanjumogu}nosti samoobnove, ograni~avanju proliferativog potencijala i mogu}nostidiferentovanja, ali rezultira pove}anjem proliferativne aktivnosti Š32, 49, 51, 52¹.

Proces hematopoeze se odvija u mikrosredini kostne srì koja imaklju~nu ulogu u njegovoj regulaciji. Mikrosredina hematopoeze podrazumevafunkcionalno jedinstvo stromalnih }elija i njihovih proizvoda (molekuli me|u}e-lijske supstance i biolo{ki aktivni molekuli) koji imaju stimulatorna Š53¹ i/ili inhibi-torna dejstva Š47, 48, 56, 68¹. Me|u biolo{ki aktivnim molekulima koji reguli{uproces hematopoeze nalaze se citokini u koje se ubrajaju faktori rasta (G-CSF*,GM-CSF**), eritropoetin Š12¹ i razni drugi citokini kao {to su IL-1 i IL-6 Š39, 60¹. Je-dan od uslova mikrosredine koji ima veliki uticaj na mati~ne }elije hematopoeze jei parcijalni pritisak kiseonika Š35, 60¹. U ostale faktore neophodne za normalnoodvijanje procesa hematopoeze ubrajaju se razli~iti mikroelementi, vitamini i hor-moni Š28, 57¹.

Dinamika hematopoeze zdravih jedinki je uvek dobro prilago|enapotrebama organizma. Tako, na primer, hipoksija tkiva stimuli{e stvaranje eritro-poetina Š58¹, koji obezbe|uje proliferaciju i preìvljavanje ve}eg broja mati~nih}elija eritrocitopoeze i nastanak ve}eg broja eritrocita, ~ime se uspostavlja boljesnabdevanje tkiva kiseonikom koje je u po~etku bilo naru{eno hipoksijom.Opse`no o{te}enje tkiva i posledi~ni razvoj zapaljenjske reakcije dovodi doosloba|anja proinflamatornih medijatora (na primer, IL-1 i IL-6) koji stimuli{ukostnu sr` na proizvodnju ve}eg broja mladih granulocita i monocita Š37, 54, 59¹koji treba da uklone {tetne agense i }elijski detritus, kao i da pokrenu obnovuo{te}enog tkiva. Tako|e, deficit pojedinih materija, trovanje i jonizuju}e zra~enjetako|e se odraàvaju na promene u broju i funkcionalnoj aktivnosti krvnih }elijaŠ13, 14¹.

Centralno mesto u regulaciji procesa hematopoeze pripada citoki-nima. Mnogi od njih su otkriveni zahvaljuju}i in vitro kulturama mati~nih }elija.Razvoj genetskog inìnjeringa doveo je do sinteze rekombinantnih citokina, ~ija jebiolo{ka aktivnost definisana brojnim in vivo ispitivanjima kako bi postali dostupnii za klini~ku primenu. Tako se danas eritropoetin koristi i u humanoj Š38¹ i u veteri-narskoj medicini Š61¹ u svim stanjima kada je njegova sinteza nedovoljna zbogo{te}enja bubrega. Jedna od klini~kih primena G-CSF i GM-CSF je u okviru pro-tokola za mobilizaciju mati~nih }elija kostne srì u perifernu krv i njihovu kasnijutransplantaciju Š9¹. Najperspektivnija primena velikog broja citokina je njihovaupotreba za ex vivo ekspanziju mati~nih }elija hematopoeze koja bi trebala daobezbedi uspe{niju, kvalitetniju i bezbedniju transplantaciju ovih }elija Š18, 31¹.Me|utim, kona~an broj ovih faktora nije definitivno utvr|en, kao {to nisu u potpu-

57


* G-CSF (Granulocyte-Colony Stimulating Factor) Faktor koji stimuli{e rast granulocitnih kolo-nija.

** GM-CSF (Granilocyte Monocyte -Colony Stimulating Factor) Faktor koji stimuli{e rast granu-locitno - monocitnih kolonija.

nosti razja{njeni ni svi njihovi in vivo efekti. Neprekidno se otkrivaju novi citokini idopunjuju se ili menjaju shvatanja o onima koji su ve} otkriveni, a jedan od nezao-bilaznih stadijuma, pre njihove eventualne klini~ke primene je testiranje, ne samoin vitro nego i in vivo, upravo na ìvotinjskim eksperimentalnim modelima.

Uspe{nim modelom u biomedicinskim istraìvanjima smatra se onajkoji podraàva stanja u zdravom ili bolesnom ljudskom ili ìvotinjskom organizmu,u kome se detaljno mogu da prate razli~iti fiziolo{ki i patofiziolo{ki procesi.Me|utim, realno je o~ekivati da nijedan eksperimentalni model ne moè u potpu-nosti da zadovolji sve potrebe istraìva~a. Tako|e, ~esto se de{ava da se ba{ su-miranjem podataka dobijenih na specifi~nostima pojedinih modela moè da do|edo kompletnog re{enja nekog problema.

Interesovanje za detaljnu analizu i prou~avanje hematopoeze kodrazli~itih vrsta ìvotinja va`no je za utvr|ivanje fundamentalnih procesa funkcioni-sanja ìvog sveta. Tako|e, podjednako je va`no i sa stanovi{ta uspostavljanja ì-votinjskih modela koji bi posluìli za utvr|ivanje principa dijagnostike i terapijerazli~itih oboljenja sistema za hematopoezu, odnosno i samih mati~nih }elija. Ispi-tivanje PM]H nije mogu}e bez in vivo eksperimenata na ìvotinjama, jer ne pos-toje in vitro sistemi u kojima se u potpunosti mogu da ispolje njihove funkcionalneosobine.

Najintenzivnija istraìvanja u domenu hematopoeze obavljaju se nami{u. Razloga za to ima vi{e, a jedan od njih je visoka srodnost sojeva laborato-rijskih mi{eva koja omogu}ava dobijanje reproducibilnih rezultata i olak{avadono{enje zaklju~aka radi obja{njenja odre|enih pojava. Osim toga, mala tele-sna masa ovih ìvotinja omogu}ava testiranje relativno malih koli~ina biolo{ki ak-tivnih molekula na velikom broju pojedina~nih uzoraka. Savremene tehnologijeobezbedile su uslove izvo|enja izuzetno suptilnih poduhvata, kao {to je ciljanoizazivanje mutacija na ìvotinjama (transgene ili „knock-out” ìvotinje), koje pruà-ju mogu}nosti ispitivanja pojedinih parametara in vivo, ne isklju~uju}i kom-pleksnost ìvog organizma, {to svakako daje preciznije podatke o njihovimulogama u odnosu na one dobijene in vitro. Zahvaljuju}i takvim modelima shva}e-na je, na primer, va`nost pojedinih adhezivnih molekula, citokina, hemokina i nji-hovih receptora angaòvanih u kontroli hematopoeze. Tako|e, mi{ je jedna oddve ìvotinjske vrste na kojima je trenutno mogu}e prou~avati PM]H ljudi posleksenotransplantacije (druga vrsta ìvotinja su ovce – opisano dalje u tekstu).Naime, specifi~na vrsta mi{eva sa kombinovanom imunodeficijencijom(NOD/SCID*) ~ini humanu hematopoezu dostupnu prou~avanju in vivo, jer se ne

58


Eksperimentalni modeli u hematologiji /

Experimental models in hematology

* NOD/SCID je skra}enica za englesku sloènicu non-obese diabetic/severe combined immu-nodeficiency, koja bi mogla da se prevede kao negojazne dijabeti~ne ìvotinje sa te{komkombinovanom imunodeficijencijom.

razvija imunolo{ka reakcija posle transplantacije PM]H ljudi ~ime se obezbe|ujenjihova samoobnova, proliferacija i diferencijacija Š31¹.

Paralelno sa izuzetno opse`nim istraìvanjima na mi{evima obavljenasu istraìvanja i na pacovima kao „malim” eksperimentalnim ìvotinjama Š12¹. Os-tale ìvotinjske vrste su uklju~ivane u eksperimente sa nastojanjem razvijanja ek-sperimentalnih modela na „velikim” ìvotinjama, koje bi specifi~nom patologijom,sa jedne i evolutivnom blisko{}u sa ljudima, sa druge strane, omogu}ile dalje i po-drobnije razumevanje fiziolo{kih i patofiziolo{kih tokova hematopoeze, sve u ciljure{avanja klini~ke problematike. Potreba za „velikim” ìvotinjama postoji i kada setestiraju glavni i neèljeni efekti aktivnog principa i farmakodinamika i farmakoki-netika potencijalnih lekova u terapiji hematolo{kih poreme}aja.

Jo{ od samog po~etka uvo|enja in vitro metoda za ispitivanje ma-ti~nih }elija hematopoeze, u istraìvanja su uklju~ene ovce Š71¹, koje su danasva`ne ekperimentalne ìvotinje za prou~avanje PM]H ljudi in vivo. Naime, Zanjanii saradnici Š72¹ na ovci su razvili metodologiju in utero transplantacije humanihmati~nih }elija fetusima, kod koje se prihvatanje kalema odvija bez reakcijedoma}ina, s obzirom na preimuni status fetusa Š62¹. Prednost modela hematopo-etske himere na velikoj ìvotinji u odnosu na mi{a, je mogu}nost kontinuiranoguzimanja ve}e koli~ine uzoraka, i lak{e detekcije i pra}enja antigenski razli~itihmati~nih }elija donora (naj~e{}e ~oveka). Serija eksperimenata izvedenih naovom modelu doprinela je definisanju adhezivnih molekula koji, pod fiziolo{kimuslovima, obezbe|uju prelazak mati~nih }elija iz krvi u kostnu sr` Š73¹. Prednostovog modela je mogu}nost pra}enja mati~nih }elija ljudi i njihovu diferencijacijutokom niza godina, ne samo na istoj ìvotinji, ve} i na njenim potomcima Š24¹.Poslednja istraìvanja objavljenja na opisanom modelu ovce odnose se na doka-zivanje plasti~nosti mati~nih }elija hematopoeze, odnosno mogu}nosti promenenjihovih funkcionalnih i morfolo{kih osobina zavisno od mikrosredine u kojoj senalaze Š8¹. Jedan od primera plasti~nosti je transformacija primitivnih mati~nih}elija za hematopoezu u mati~ne }elije nervnog ili mi{i}nog tkiva Š8¹.

Psi su ìvotinje koje su se me|u prvima koristile u eksperimentalnojhematologiji i jo{ uvek se koriste u ispitivanjima vezanim za transplantacijumati~nih }elija hematopoeze. Jo{ 1600. godine William Harvey je na psu izveotransfuziju krvi. Zatim su usledili brojni bazi~ni i pretklini~ki eksperimenti u oblastiradijacione biologije i ispitivanja efekata zra~enja na kostnu sr`, mati~ne }elije he-matopoeze i na maligne bolesti hematopoetskog sistema Š16, 46¹. Razumevanjepatofiziologije cikli~ne hematopoeze, specifi~nog autozomnog recesivnog obo-ljenja koje se javlja i kod ljudi, obezbe|eno je upravo izu~avanjem ovog oboljenjakod pasa rase grej koli. Naime, ustanovljeno je da se promene u broju razli~itihvrsta krvnih }elija javljaju sa neverovatnom pravilno{}u, a da se na istovetan na~inmenja i broj opredeljenih mati~nih }elija, odnosno da se radi o poreme}ajumati~nih }elija Š4¹.

Sigurno najzna~ajnija uloga pasa kao eksperimentalnih ìvotinja u is-traìvanjima procesa hematopoeze leì u prou~avanju autologe i alogene trans-

59


plantacije mati~nih }elija hematopoeze Š40¹, zatim u izu~avanju reakcije kalemaprotiv doma}ina prilikom transplantacije Š63¹ i u ispitivanju mogu}nosti primenehematopoetskih faktora rasta i genske terapije u le~enju te{ke kombinovane imu-nodeficijencije Š70¹. Upravo rezultati tih i drugih istraìvanja doveli su do primeneG-CSF u nekoliko terapijskih protokola. Naime, danas se G-CSF koristi za skra}e-nje trajanja neutropenije izazvane hemoterapijom malignih oboljenja, zatim zaubrzanje porasta broja neutrofila posle transplantacije kostne srì, za mobilizacijumati~nih }elija kostne srì u krv, kao i za tretman te{kih hroni~nih neutropenija (naprimer, kod nekih imunodeficijentnih stanja). Pri tom se G-CSF na isti na~in pri-menjuje u humanoj i veterinarskoj medicini Š29, 55¹. U klini~kim protokolima zale~enje malignih bolesti pasa poslednjih godina sve vi{e se primenjuje trans-plantacija mati~nih }elija hematopoeze koja je omogu}ena upravo in vivo ispiti-vanjima na samim psima Š26¹.

Najopse`nija, vrlo sistemati~na, ispitivanja na ma~kama odnose sena problematiku odràvanja hematopoeze aktivacijom primitivnih mati~nih }elija.Naime, Abkowitz i saradnici su nizom eksperimenata Š3, 5, 6, 7¹ dali dokaz teorije

klonske sukcesije, po kojoj hematopoezu odràvaju populacija aktivnih mati~nih}elija i populacija }elija u neaktivnoj fazi }elijskog ciklusa – rezerva koja se povre-meno aktivira. Suprotno gledi{te je da se samoobnovom odre|ene populacijemati~nih }elija moè da odràva hematopoeza do kraja ìvota. Tokom ovog ispiti-vanja kori{}en je specifi~an eksperimentalni model ma~ke na kome je, pra}enjemodgovaraju}ih izotipova enzima, zaklju~eno da se hematopoeza odràva zahva-ljuju}i stohasti~kom uklju~ivanju pojedinih klonova mati~nih }elija u diferencija-ciju ka zrelijim stadijumima. Isti autori su, tako|e, na modelu ma~ke, do{li dozaklju~ka da ma~ka, mi{ i ~ovek imaju u organizmu isti broj mati~nih }elija, kao ida je ta karakteristika dobro konzervirana kroz evoluciju Š2¹.

Velike sli~nosti sa ljudima ~ine majmune zna~ajnim eksperimentalnimìvotinjama u oblasti tehnologije genskog transfera i u pretklini~kim ispitivanjimarazli~itih pristupa transplantacije mati~nih }elija hematopoeze i njihove ex vivo ek-spanzije Š15, 27, 30, 67¹. Naime, iako je broj mati~nih }elija kod svih vrsta sisaraisti, u~estalost samoobnove i ulazak u }elijski ciklus ovih }elija je zna~ajno razli~itu zavisnosti od veli~ine ìvotinje i duìne njenog ìvota Š2¹. Tako se PM]H mi{amnogo ~e{}e dele i brè „tro{e” nego iste }elije ma~ke, dok se ove }elije ma~ketro{e brè nego kod majmuna i ljudi. Usled ovakve razlike u aktivnosti mati~nih}elija, koja ima direktan uticaj i na tehnologiju genskog transfera i na njihovutransplantaciju, majmuni su mnogo prihvatljiviji model za re{avanje prakti~nih as-pekata pomenute problematike.

[to se ti~e ispitivanja specifi~nih oboljenja, i kod majmuna i kodma~aka su dokazana oboljenja izazvana retrovirusima koji dovode do patolo{kihpromena analognih aplasti~noj anemiji i sindromu ste~ene imunodeficijencijeljudi (SIDA). Ispitivanje efekta navedenih virusa na hematopoezu ovih ìvotinja,kao i ispitivanje razli~itih oblika terapije svakako moè da ima zna~aj za analogeovih oboljenja ljudi Š1, 17, 25¹.

60


Svinja je danas {iroko prihva}ena eksperimentalna ìvotinja u bio-medicinskim istraìvanjima. Iako su svinje u pore|enju sa visokosrodnim soje-vima mi{eva, genetski heterogena populacija, njihove fiziolo{ke karakteristikekao {to su veli~ina, dijetetske navike, funkcionisanje gastrointenstinalnog si-stema, koè, bubrega, struktura plu}nog krvotoka, raspored koronarnih arterija isklonost ka gojenju po kojima su sli~ne ljudima, za istraìvanja ih ~ine zanimljivijimod mi{eva i drugih eksperimentalnih ìvotinja. Š66¹. Tokom niza godina istraì-vanja Š20, 21, 22, 23¹, Emery i saradnici su na minijaturnim svinjama razvijali dvamodela transplantacije mati~nih }elija hematopoeze koji bi bili pogodni za induk-ciju specifi~ne tolerancije primaoca prema potencijalnom transplantatu.

Ipak u okviru hematolo{kih istraìvanja, svinje su prete`no uklju~ene ueksperimente u vezi sa anemijom nastalom usled deficita gvo`|a Š19¹. Me|utim,u dosada{njoj literaturi hematopoeza svinje nije obra|ena sa stanovi{ta hemato-

poeze i specifi~ne patologije koja se odnosi na anemiju prasi}a nastalu usleddeficita gvo`|a. Regulacija metabolizma gvo`|a i regulacija hematopoeze uuslovima njegovog deficita su oblasti koje jo{ uvek nisu do kraja ispitane ni u hu-manoj patologiji. Anemija nastala usled deficita gvo`|a jo{ uvek predstavlja izu-zetno rasprostranjen poreme}aj i kod ljudi i kod ìvotinja. Izu~avanja ovog tipaanemije na eksperimentalnim modelima pokazala su da je gvo`|e va`no ne samoza sintezu hemoglobina, nego i za funkcionisanje regulatornih mehanizama nanivou „limfoidne” regulacije eritrocitopoeze Š11, 69¹. Tako|e, veoma izraèn defi-cit gvo`|a moè da poremeti elementarne metaboli~ke procese i tako dovede dozastoja u proliferaciji mati~nih }elija hematopoeze Š34¹. Reakcija kompletnog he-matopoetskog sistema na nedostatak gvo`|a jo{ uvek nije u dovoljnoj meriizu~ena. Bannerman Š10¹ naveo je pet genetski uzrokovanih sindroma pore-me}aja metabolizma gvo`|a kod ìvotinja i ljudi, ~ija su istraìvanja dovela do no-vih saznanja. Me|u tim modelima se nalazi i beogradski anemi~ni (b/b) pacov kojise pokazao pogodnim, ne samo za izu~avanje eritrocitopoeze i hematopoezeŠ33, 36¹, ve} i za re{avanje fundamentalnih problema vezanih za sintezu eritropo-etina Š34¹.

Saradnjom Fakulteta veterinarske medicine i Instituta za medicinskaistraìvanja u Beogradu razvijena je metodologija kultivacije opredeljenih ma-ti~nih }elija iz krvi i kostne srì svinje Š41¹. Dobijeni rezultati pokazuju da su brojopredeljenih mati~nih }elija za eritrocitopoezu i granulo-monocitopoezu u krvi ikostnoj srì svinje istog reda veli~ine kao i kod drugih ispitivanih ìvotinja i kodljudi Š42, 43¹. Tako|e, procenat opredeljenih mati~nih }elija koje se nalaze u aktiv-noj fazi }elijskog ciklusa odgovara ovom parametru kod drugih vrsta sisara, {toukazuje da je ustrojstvo hematopoetskog sistema konzervirano kroz evolucijuŠ44¹. Primenom utvr|ene metodologije Š45¹ dobijene su i informacije o mati~nomodeljku hematopoeze i njenoj humoralnoj regulaciji kod prasi}a sa anemijomizazvanom nedostatkom gvo`|a, koje ukazuju na kvalitativne poreme}aje u odelj-ku opredeljenih mati~nih }elija (neobjavljeni rezultati – Kova~evi}). Dalja is-traìvanja na ovom planu mogla bi da upotpune dosada{nja saznanja ste~ena

61


izu~avanjem sli~nih anemija ~oveka i ìvotinja. Uz to bi, ovakav metodolo{ki pris-tup ispitivanju mati~nog odeljka hematopoeze svinja omogu}io, sam za sebe,kvalitativno nov pomak u izu~avanju patofiziologije ove ìvotinje.

Do mnogobrojnih otkri}a u hematologiji do{lo se zahvaljuju}i eksperi-mentima na razli~itim vrstama ìvotinja. Potreba za neprekidnim definisanjem iuspostavljanjem novih eksperimentalnih modela je opravdana, jer se samo sagle-davanjem nekog problema iz razli~itih uglova moè do}i do njegovog pravogre{enja. Zato moè da se kaè da je uvo|enje u istraìvanja „velikih” eksperimen-talnih ìvotinja, poput svinja, ovaca, ma~aka, pasa i majmuna, neophodno, kakosa stanovi{ta re{avanja specifi~ne problematike odre|ene vrste, tako i u sagleda-vanju op{tih zakonitosti u ìvom svetu. Nesumljivo krajnji motiv svih istraìvanja jeprimena dobijenih rezultata radi unapre|enja terapije, kako u humanoj, tako i uveterinarskoj medicini.

1. Abkowitz J. L.: Retrovirus-induced feline pure red blood cell aplasia: patho-genesis and response to suramin. Blood, 77, 1442-1451, 1991. - 2. Abkowitz J. L., Catlin S.N., McCallie T. M., Guttorp P.: Evidence that the number of hematopoietic stem cells per ani-mal is conserved in mammals. Blood, 100, 2665-2667, 2002. - 3. Abkowitz J. L., Cattlin S.N., Guttorp P.: Evidence that hematopoiesis may be stochastic in vivo. Nat. Med., 2, 190-197, 1996. - 4. Abkowitz J. L., Holly R. D., Hammond W. P.: Cyclic hematopoiesis in dogs:studies of erythroid burst forming cells confirm an early stem cell defect. Exp. Hematol, 16,941-945, 1988. - 5. Abkowitz J. L., Linenberger M. L., Newton M. A., Shelton G. H., Ott R. L.,Guttorp P.: Evidence for the maintenance of hematopoiesis in a large animal by the secuen-tal activation of stem cell clones, 87, 9062-9066, 1990. - 6. Abkowitz J. L., Ott R. M., Holly R.D., Adamson J. W.: Clonal evolution following chemotherapy-induced stem cell depletionin cats heterozygous for glucose-6-phosphate dehydrogenase. Blood, 71, 1687-1692,1988. - 7. Abkowitz J. L., Persik M. T., Shelton G. H.: The behaviour of hematopoietic stemcells in large animal. Proc Natl Acad Sci, 92, 2031-2035, 1995. - 8. Almeida-Porada G., Za-njani E. D.: A large animal noninjury model for study of human stem cell plasticity. BloodCells, Molecules and Disease, 32, 77-81, 2004. - 9. Balint B., Ivanovi} Z.: Transplantacijamati~nih }elija mobilisanih u perifernu krv. Bilten za transfuziologiju, 23, 5-11, 1995. - 10.Bannerman R. M.: Genetic defects of iron transport. Fed. Proc, 35, 2281-2285, 1976. - 11.Bazarnyi V. V., Iastrebov A. P.: Disordered lymphoid regulation of hematopoiesis in iron-deficiency anemia. Patol. Fiziol. Eksp. Ter, 3, 34-36, 1991. - 12. Biljanovi}-Paunovi} L.,Clemons G. K., Ivanovi} Z., Pavlovi}-Kentera V.: Erythropoietin and erythroid progenitors inrats exposed to chronic hypoxia. Indian J. Med. Res, 104, 304-310, 1996. - 13. Boì} Tat-jana, Stevanovi} Jelka, Kova~evi} Milica, Jovi} S., Luki} S., Petakov M., Borozan Sun~ica,Mija~evi} Zora, Kneèvi} Milijana, Bulaji} S.: Toluen mediated oxidative stress and granulo-monocytopoiesis. Acta Vet, 53, 201-211, 2003. - 14. Boì} Tatjana, Stevanovi} Jelka,Kova~evi}-Filipovi} Milica, Jovi} S., Popovi} D., Todorovi} D.: Possible effects of depleteduranium (DU) on peripheral blood and biochemical parameters in cattle. 5th Regional Con-ference on Enviroment and Food Quality, 4-5 September, Book of Abstracts, 25, 2003. - 15.Brandt J. E., Bartholomew A. M., Fortman J. D., Nelson M. C., Bruno E., Chen L. M., Turian

62




J. V., Davis T. A., Chute J. P., Hoffman R.: Ex Vivo Expansion of Autologous Bone MarrowCD34+ Cells With Porcine Microvascular Endothelial Cells Results in a Graft Capable ofRescuing Lethally Irradiated Baboons Blood, 94, 106-113, 1999. - 16. Cowall D. E., MacVit-tie T. J., Parker G. A., Weinberg S. R.: Effects of low-dose total-body irradiation on caninebone marrow function and canine lymphoma. Exp.Hematol, 9, 581-587, 1981. - 17. Dorn-sife R. E., Gasper P. W., Mullins J. I., Hoover E. A.: In vitro erythrocytopathic activity of anaplastic anemia-inducing feline retrovirus. Exp. Hematol, 17, 138-144, 1989. - 18. DuchezP., Dazey B., Douay L., Vezon G., Ivanovic Z.: An efficient large-scale thawing procedure forcord blood cells destined for selection and ex vivo expansion of CD34+ cells. J Hemato-ther Stem Cell Res, 12, 587-589, 2003. - 19. Egeli A. K., Framstad T.: An evaluation of iron-dextran supplementation in piglets administered by injection on the first, third or fourth dayafter birth. Res Vet Sci, 66, 179-184, 1999. - 20. Emery D. W., Shafer E. M., Karson E. M.,Sachs D. H., Leguern C.: Expression of allogeneic Class II cDNA in swine bone marrowcells transduced with a recombinant retrovirus. Transplantation Proc, 24, 468-69, 1992. -21. Emery D. W., Sablinski T., Arn J. S., LeGuern C., Sachs D. H.: Bone marrow culture andtransduction of stem cells in miniature swine model. Blood Cells, 20, 498-503, 1994. - 22.Emery D. W., Sach D. H., LeGuern C.: Culture and characterization of hematopoietic pro-genitor cells from miniature swine. Exp. Hematol, 24, 927-935, 1996. - 23. Emery D. W.,Shafer E. M., Karson E. M., Sachs D. H., Leguern C.: Retrovirus mediated transfer and ex-pression of allogeneic major histocompatibility complex class II DRB cDNA in swine bonemarrow cultures. Blood, 81, 2460-2465, 1993. - 24. Flake A. W., Zanjani E. D.: In utero He-matopoietic Stem Cell Transplantation: Ontogenic Opportunities and Biologic Barrieres.Blood, 99, 2179-2191, 1999. - 25. Franchini G.: Modeling immune intervention strategies forHIV-1 infection of humans in the macaque model The introduction of potent antiretroviraltherapy (ART) has generated hope and prospects in the management of human immuno-deficiency virus-1 (HIV-1) infection. Clinical and Applied Immunology Reviews, 3, 289-306,2003. - 26. Frimberger A. E., Moore A. S., Quinsenberry P. J.: Bone Marrow Transplantation-Based Experimental Therapies for Canine. In Gene, Dogs and Cacer: Emergeng Conceptsin Molecular Diagnosis and Therapy, J. F. Modiano (ed). International Veterinary Informa-tion Service, Ithaca, New York, USA, 2001. - 27. Geissler K., Mayer P., Liehl E., HinerbergerW., Lechener K., Bettelheim P.: Recombinant human IL-3 expands the pool of circulatin he-matopoietic progenitor cells in primates-sinergism with recombinant human granulo-cyte/macrophage colony stimulating factor. Blood, 75, 2305-2310, 1990. - 28. Gvozdi} D.,Boì} T., Ivanovi} Z., Stefanovi} J., Jelkmann W.: Thyroid gland function in the Belgradelaboratory (b/b) rat. Acta Vet, 47, 277-282, 1997. - 29. Hammond W. P., Csiba E., Canin A.,Hockman H., Souza L., Layton J. E., Dale D. C.: Chronic neutropenia-A new canine modelinduced by humane granulocyte colony-stimulating factor. J Clin Invest, 87, 704-710, 1991.- 30. Hanazono Y., Terao K., Ozawa K.: Gene transfer into nonhuman primates hematopoie-tic stem cells: implications for gene therapy. Stem Cells, 19, 12-23, 2001. - 31. Heike T.,Nakahata T.: Ex vivo expansion of hematopoietic stem cells by cytokines, Biochimica et Bio-physica Acta, 1592, 313-321, 2002. - 32. Hodgson G. S., Bradley T. R.: Properties of haemo-poietic stem cells surviving 5-fluorouracil treatment: evidence for a pre-CFU-S cell? Nature,281-381, 1979. - 33. Ivanovi} Z., Milenkovi} P.: The seeding efficiency of normal and heredi-tarily anemic (b/b) rat bone marrow colony forming units-Spleen as determined in a „rat tomouse” assay. Stem Cells, 13, 666-670, 1995. - 34. Ivanovi} Z.: Hematopoietic stem cellproliferation in Belgrade rats: to complete the parable. 39, 307-316, 1997. - 35. Ivanovi} Z.,Belloc F., Faucher J. L., Cipolleschi M. G., Praloran V., Dello Sbarba P.: Hypoxia maintainsand interleukin-3 reduces the pre-colony-forming cell potential of dividing CD34(+) murinebone marrow cells. Exp Hematol, 30, 67-73, 2002. - 36. Ivanovi} Z., Milenkovi} P., Va-silijevska M., Deki} M.: Hematopoietic stem cells in the hereditary anemic Belgrade labora-tory (b/b) rat. Exp.Hematol, 23, 1218-1223, 1995. - 37. Ivanovi} Z.: Regulacija proliferacijepluripotentnih mati~nih }elija u toku sterilne inflamacije. Magistarska teza, 1992. - 38. Jones

63


M., Ibels L., Schenkel B., Zagari M.: Impact of epoetin alfa on clinical end points in patientswith chronic renal failure: A meta-analysis. Kidney Int, 6, 757-67, 2004. - 39. Jov~i} G., Iva-novi} Z., Biljanovi}-Paunovi} L., Bugarski D., Sto{i}-Gruji~i} S., Milenkovi} P.: In vivo effectsof interleukin-1, receptor antagonist on hematopoietic bone marrow progenitor cells in nor-mal mice. Eur. Cytokine. Netw., 7, 71-74, 1996. - 40. Kiem H. P., Sellers S., Thomasson B.,Morris J. C., Tisdale J. F., Horn P. A., Hematti P., Adler R., Kuramoto K., Calmels B., Bonifac-ino A., Hu J., von Kalle K., Schmidt M., Sorrentino M., Nienhuis A., Blau A. C., Andrews R.G., Donahue R. E., Dunbar C. E.: Long-Term Clinical and Molecular Follow-up of Large Ani-mals Receiving Retrovirally Transduced Stem and Progenitor Cells: No Progression toClonal Hematopoiesis or Leukemia. Molecular Therapy, 1525-0016(03)00408-8, 2004. - 41.Kova~evi} Milica: Kultivisanje mati~nih }elija hematopoeze iz krvi i kostne srì svinje. Magi-starska teza, 1998. - 42. Kova~evi} Milica, Boì} Tatjana, Ivanovi} Z.: Erythroid progenitorcells from pig bone marrow and peripheral blood. Veterinary Journal, 158, 196-203, 1999. -43. Kova~evi} Milica, Boì} Tatjana, Jov~i} G., Petakov M., Bugarski D., Stankovic J., Iva-novi} Z.: Pig bone marrow and peripheral blood granulocyte-macrophage progenitor cells.Acta Veterinaria 51, 15-26, 2001. - 44. Kova~evi} Milica, Boì} Tatjana, Pavlovi} V., PetakovM., Bugarski D., Jov~i} G., Ivanovi} Z.: Pig bone marrow and peripheral blood erythroidprogenitor cells in S phase of the cell cycle. Acta Veterinaria 50, 207-214, 2000. - 45.Kova~evi} M., Jov~i} G., Boì} T., Petakov M., Pavlovi} V.: Metod kultivacije mati~nih }elijahematopoeze iz kostne srì svinje I deo - mati~ne }elije opredeljene za eritropoezu. Veteri-narski glasnik, 1999. - 46. Kreja L., Weinsheimr W., Northdurf W.: In vitro studies on the ra-diosensitivity of multipotent hemopoietic progenitors in canine bone marrow. Exp. Hema-tol., 19, 755-775. 1991. - 47. Liu J. M., Bignon J., Lawrence F., Meric P., Kovacevic M., Papa-dimitriou E., Katsoris P., Fromes Y., Wdzieczak-Bakala J.: The tetrapeptide AcSDKP, an in-hibitor of primitive hematopoietic cell proliferation, controles normal and pathologicalangiogenesis 32. Annual Meeting of Experimental Hematology 3-8 July. Experimental He-matology 31 supplement 215, 2003. - 48. Liu J. M., Lawrence F., Kova~evi} M., Bignon J.,Papadimitriou E., Lallemand J. Y., Katsoris P., Potier P., Fromes Y., Wdzieczak-Bakala J.: Thetetrapeptide AcSDKP, an inhibitor of primitive hematopoietic cell proliferation, inducesangiogenesis in vitro and in vivo. Blood, 10, 3014-3020, 2003. - 49. Lord B. I.: Biology of thehaemopoietic stem cell. Stem Cells, 401- 422, 1997. - 50. McCulloch E. A., Till J. E.: The ra-diation sensitivity at normal mouse bone marrow cells, determined by quantitative marrowtransplantation into irradiated mice. Rad. Res, 13, 115 -125, 1960. - 51. McNiece I. K., Ber-toncello I., Kriegler A. B., Quesenberry P. J.: Colony forming cells with high proliferative po-tential (Hpp-CFC. Int. J. Cell. Cloning, 8, 146-160, 1990. - 52. Metcalf D.: Some general as-pects of hematopoietic cell development. In Hematopoiesis: A Developmental Appproach(Zon, L.I. ed) Oxford University Press. 136, 2001. - 53. Migliaccio G., Migliaccio A. R., VisserJ. W. M.: Synergism between erythropoietin and IL-3 in the induction of hematopoietic stemcell proliferation and erythroid burst colony formation. Blood, 72, 944-951, 1988. - 54.Milenkovi} P., Ivanovi} Z., Luki} M. L., Kataranovski M., Lord B. I.: Stimulator of proliferationof spleen colony forming cells in acute inflammation. Cell. Prolif. 26, 503, 1993. - 55. MishuL., Callahan G., Allebban Z., Maddux J. M., Boone T. C., Souza L. M., Lothrop C. D.: Effectsof recombinant canine granulocyte colony-stimulating factor on white blood cell produc-tion in clinically normal and neutropenic dogs. JAVMA 200, 1957-1964, 1992. - 56. Pauko-vits W. R., Laerum O. D.: Isolation and synthesis of a hemoregulatory peptide. Z Naturfor-shung, 37, 1297, 1982. - 57. Pavlovi}-Kentera V., \uri} O., Su{i} S.: Sex hormones statusand erythropoietin production in rats. Endocrin. Exp, 13, 163-68, 1979. - 58. Pavlovi}-Ken-tera V., Hall D. P., Bragassa C., Lange R.: Unilateral renal hypoxia and production of erythro-poietin. J. Lab. Clin. Med., 65, 577-587, 1965. - 59. Petakov M., Biljanovic-Paunovic L.,Jovcic G., Stojanovic N., Todorovic V., Jelkmann W.: The influence of acute sterile inflam-mation on erythropoiesis in rats. Exp Hematol., 26, 222-227, 1998. - 60. Petakov M.,Kova~evi} M., Jov~i} G., Bugarski D., Milenkovi} P., Stojanovi} N., Praloran V., Ivanovi} Z.:

64


Uticaj IL-6 na primitivne mati~ne }elije hematopoeze u uslovima hipoksije. 9. kongres he-matologa Jugoslavije, Beograd 16-19. novembar, 2002. - 61. Randolph J. E., Scarlett J.,Stokol T., MacLeod J. N.: Clinical efficacy and safety of recombinant canine erythropoietinin dogs with anemia of chronic renal failure and dogs with recombinant humanerythropoietin-induced red cell aplasia. J Vet Intern Med. 18, 81-89, 2004. - 62. Srour E. F.,Zanjani E. D., Brandt J. E., Leemhuis T., Briddell R. A., Heerema N. A., Hoffman R.: Sus-tained Human Hematopiesis in sheep transplanted in utero during early gestation with frac-tionated adult bone marrow cell. Blood, 79, 1404-1412, 1992. - 63. Storb R., Thomas E. D.:Graft-versus-host diseases in dog and man: The Seattle experience, in Moller G (ed): Im-munological Reviews No 88. Copenhagen, Denmark, Munksgaard, 215, 1985. - 64. Till J.E., McCulloch E. A.: A direct measurement of the radiation sensitivity of normal mousebone marrow cells. Rad Res, 14, 213, 1961. - 65. Till J. E., McCulloch E. A., Siminovich D.: Astochastic model of stem cell proliferation based on the growth of spleen colony formingcells. Proc. Natl. Acad. Sci., 5, 29-36, 1964. - 66. Tumbleson i Schook: Advances in SwineBiomedical Research. ed Tumblesone and Schook, Plenum Press, New York, 1, 1996. - 67.van Beuscechem, Kukler V. W., Heidt P. J.: Long-term expression of human adenosine de-aminase in rhesus monkey transplanted with retrovirus-infected bone-marrow cell. Proc.Natl. Acad. Sci. USA, 89, 7640, 1992. - 68. Wdzieczak-Bakala J., Guigion M., Lenfant M.,Friendel E.: Further purification of a CFU-S inhibitor: in vivo effects after cytosine arabino-side treatment. Biomed Pharmacother, 37, 467, 1983. - 69. Weiss G., Wachter H., Fuchs D.:Linkage of cell-mediated immunity to iron metabolism. Immunol. Today, 16, 495-499, 1995.- 70. Whitwam T., Haskins M. E., Henthorn P. S., Kraszevski J. N., Kleiman S. E., Seidel N. E.,Bodine D. M., Puck J. M.: Retroviral Marking of Canine Bone Marrow: Long-Term High LevelExpression of Human Interleukin-2 Receptor Common Gamma Chain in canine Lympho-cytes. Blood, 92, 1565-1575, 1998. - 71. Zanjani E. D., Singer-Weinberg R., Nomdedeuu B.,Kaplan M. E., Wasserman L. R.: In vitro assessment of similarities between erythroid pre-cursors of fetal sheep and patients with polycythemia vera. In In Vitro Aspects of Erythro-poiesis eds. Murphy M. J., 118-122, 1978. - 72. Zanjani E. D., Almeida –Porada G., Flake A.W.: Retention and multilineage expression of human hematopoetic stem cells in human-sheep chimeras. Stem Cells, 13, 101-111, 1995. - 73. Zanjani E. D, Flake A. W, Almeida-Porada G., Tran N., Papayannopoulou T.: Homing of human cells in the fetal sheep model:modulation by antibodies activating or inhibiting very late activation antigen-4-dependentfunction. Blood, 94, 2515-22, 1999.

SIGNIFICANCE OF DIFFERENT ANIMAL SPECIES IN EXPERIMENTAL MODELS

FOR IN VIVO INVESTIGATIONS OF HEMATOPOIESIS

Milica Kova~evi}-Filipovi}, Tatjana Boì}, Jelka Stevanovi}

Numerous discoveries in medicine are results of experiments on different ani-mal species. The most frequently used animals in hematopoiesis investigations are labora-tory mice and rats, but so-called big animals, such as pigs, sheep, cats, dogs, and mon-keys, evolution-wise closer to humans, have a place in experimental hematology as well.The specific problematics of a certain animal specie can lead to fundamental knowledgeon certain aspects of the process of hematopoiesis end the biology of stem cells in hemato-poiesis. Furthermore, comparative investigations of certain phenomena in different specieshelp in the recognition of the general rules in the living world. In the area f preclinicalinvesti-

65


ENGLISH

gations, animal models are an inevitable step in studies of transplantation biology of stemcells in hematopoiesis, as well as in studies of biologically active molecules which have aneffect on the hematopoietic system. Knowledge acquired on animal models is applied inboth human and veterinary medicine.

Key words: animals, experimental models, hematopoiesis

ZNAÊNIE RAZLI^NÀH VIDOV @IVOTNÀH ÕKSPERIMENTALÃNÀHMODELÂH DLÂ IZUÊNIÂ GEMATOPOEZA IN VIVO

Milica Kova~evi~-Filipovi~, TatÝÔna Boì~, Elka Stevanovi~

Do mnogo~islennìh otkrìtiy v medicine pri{losÝ, blagodarÔ Ìk-sperimentami na razli~nìh vidah ìvotnìh. âçe vsego polÝzovannìe ìvotnìev ispìtaniÔh processa gematopoeza laboratornìe mì{i i krìsì, me`dutem i„bolÝ{ie„ ìvotnìe, kak sviney, ovec, ko{ek, sobak i obezÝÔn ÌvolÓcionno boleeblizkih lÓdÔm, imeÓt svoë mesto v ÌksperimentalÝnoy gematologii. Specifi~es-kaÔ problematika opredelënnogo vida ìvotnìh moèt privesti do fundamen-talÝnìh uznaniy o o tdelÝnìh aspektah processa gematopoeza i biologii materin-skih kletok gematopoeza. Takè, sravnitelÝnoe ispìtanie nekotorìh fenomenovu razli~nìh vidov pomogaet v zame~anii obçih zakonomernostey v ìvom mire. Voblasti deÔtelÝnosti predklini~eskih ispìtaniy ìvotnìe modeli neobhodnìy{ag v izu~enii transplantacionnoy biologii materinskih kletok gematopoeza,slovno i izu~eniÓ biologi~eski aktivnìh molekul s Ìffektom an gematopo-eti~eskuÓ sistemu. UznaniÔ, polu~ennìe na ìvotnìh modelÔh imeÓt svoë prime-nenie i v gumannoy i v veterinarnoy medicine.

KlÓ~evìe slova: ìvotnìe, ÌksperimentalÝnìe modeli, gematopoez

66


RUSSKIY

UDK 619:616.988:636.2

NAJÊ[]A VIRUSNA OBOLJENJA TELADI UINDUSTRIJSKOM ODGOJU*

MOST FREQUENT CALF DISEASES IN INDUSTRIAL BREEDING

S. Lazi}, T. Petrovi}, I. Pu{i}, Maja Velhner**

Analiza u~estalosti pojavljivanja oboljenja teladi virusne etiologije

mogu}a je ako se ove bolesti podele u dve osnovne grupe. Jednu

grupu ~ine oboljenja respiratornih organa, koja se ispoljavaju simpto-

mima respiratornog sindroma, a drugu grupu predstavljaju oboljenja

organa digestivnog trakta u vidu gastrointestinalnog sindroma.

U kompleksnoj etiologiji respiratornog sindroma smatra se da

dominantnu ulogu imaju virusi i to, pre svega, virus IBR-a ili gove|i

herepesvirus-1 (BHV-1), zatim virus parainfluence 3 (Pi-3), virus bovine

virusne dijareje (BVDV), bovini respiratorni sincicijalni virus (RSV), ali i

drugi virusi, kao {to su adenovirusi, rinovirusi, koronavirusi, mogu da

uti~u na pojavljivanje respiratornog sindroma. Respiratorni sindrom je

retko uzrokovan jednim virusnim agensom, ve} naj~e{}e me{anim vi-

rusnim, ali i bakterijskim infekcijama. Me{ane virusne infekcije ~esto se

zavr{avaju letalnim ishodom po ìvotinji.

Dosada{nja istraìvanja etiologije gastrointestinalnog sindroma

ukazuju da pored bakterija i virusi mogu da budu zna~ajan etiolo{ki

~inilac. Rotavirusi, koronavirusi, adenovirusi, parvovirusi, herpesvirusi

(IBR virus), pestivirusi (BVDV) mogu da budu uzro~nici gastrointes-

tinalnog sindroma. Smatra se da u etiopatogenezi ovog sindroma virusi

mogu da budu uzro~nici u oko 10 posto slu~ajeva.

U radu je opisana etiopatogeneza oboljenja teladi virusne etiolo-

gije, na koja se naj~e{}e nailazi u na{im uslovima industrijskog na~ina

gajenja goveda.

Klju~ne re~i: etiopatogeneza, telad, virusi

67


* Rad primljen za {tampu 20.10. 2003. godine** Dr Sava Lazi}, vi{i nau~ni saradnik, mr Tama{ Petrovi}, istraìva~ saradnik, Ivan Pu{i}, is-

traìva~ pripravnik, dr Maja Velhner, vi{i nau~ni saradnik, Nau~ni institut za veterinarstvo„Novi Sad”, Novi Sad

Virusna oboljenja teladi predstavljaju zna~ajan zdravstveno-ekonom-ski problem dana{njeg, industrijskog odgoja goveda. Uzgoj ve}eg broja teladi namalom prostoru, ~esto u jednom objektu, predstavlja idealan preduslov za nas-tanak i razvoj mnogih oboljenja virusne etiologije. Pored navedenog, u indus-trijskom na~inu odgoja goveda, odnosno teladi, pa`nja se poklanja populaciji, amalo jedinki. Ponekad se de{ava da su osnovne biolo{ke karakteristike gajenjateladi podre|ene tehnolo{kim zahtevima industrijskog na~ina uzgoja, {to nemi-novno uzrokuje pojavljivanje razli~itih individualnih reakcija koje predstavljaju po-tencijalnu opasnost za nastajanje mnogih oboljenja, a posebno virusne etiologije.

Ukoliko se analizira u~estalost pojavljivanja oboljenja teladi virusneetiologije moè da se zaklju~i da dominiraju dve grupe oboljenja. Jednu grupu~ine oboljenja respiratornih organa, koja se ispoljavaju simptomima respiratornogsindroma, a drugu grupu predstavljaju oboljenja organa digestivnog trakta u vidugastrointestinalnog sindroma.

U sloènoj etiologiji respiratornog sindroma smatra se da dominantnuulogu imaju virusi i to, pre svega, virus IBR-a ili gove|i herepesvirus-1 (BHV-1), za-tim virus parainfluence 3 (Pi-3), virus bovine virusne dijareje (BVDV), respiratornisincicijalni virus (RSV), ali i drugi virusi kao {to su koronavirusi, adenovirusi i rino-virusi koji mogu da uti~u na pojavljivanje respiratornog sindroma Š1¹. Respiratornisindrom je retko uzrokovan jednim virusnim agensom, ve} naj~e{}e me{anim vi-rusnim, ali i bakterijskim infekcijama uz zna~ajan uticaj predisponiraju}ih ~inilacakao {to su ambijentalni ili uzgojni ~inioci. Me{ane virusne infekcije ~esto sezavr{avaju letalnim ishodom. Ova pojava je uo~ljiva kada je ìvotinja inficirana vi-rusom BVD-a. Poznata je ~injenica da BVDV deluje izrazito imunosupresivno namnoge }elije i efektore imunog sistema, pa na taj na~in omogu}ava nastanak irazvoj drugih infekcija.

Virusi mogu da uzrokuju pojavljivanje respiratornog sindroma ~ak u100 posto slu~ajeva. Visok morbiditet je karakteristi~an za infekciju teladi uzroko-vanu virusom IBR-a. Pored uzrokovanja respiratornog sindroma, ovaj virus sedanas sve ~e{}e pominje kao uzro~nik i meningo-encefalitisa kod teladi.

Dosada{nja istraìvanja etiologije gastrointestinalnog sindroma uka-zuju da pored bakterija i virusi mogu da budu zna~ajan etiolo{ki ~inilac. Rotavi-rusi, koronavirusi, adenovirusi, parvovirusi, pestivirusi (BVD), herpesvirusi (IBR vi-rus) mogu da budu uzro~nici gastrointestinalnog sindroma. Smatra se da u etio-patogenezi ovog sindroma virusi mogu da budu uzro~nici u oko 10 posto slu~a-jeva.

Cilj ovoga rada je da se, uz ve} postoje}a saznanja, opi{u i novijasaznanja etiopatogeneze oboljenja teladi virusne etiologije, koja se naj~e{}enalaze u na{im uslovima industrijskog na~ina gajenja goveda.

68

Vet. glasnik 58 (1 - 2) 67 - 76 (2004) S. Lazi} i sar: Naj~e{}a virusna oboljenja teladi uindustrijskom odgoju

Uvod / Introduction

U klini~kom, kao i u ekonomskom pogledu smatra se da je od obolje-nja organa za disanje najzna~ajnija enzootska bronhopneumonija ili respiratornisindrom, kako se naj~e{}e defini{u razna oboljenja organa za disanje. U klini~kojslici dominiraju simptomi koji oslikavaju akutni bronhopulmonalni sindrom. Moguda obole telad ve} u uzrastu od desetak dana, kao i junad uzrasta do godinudana. Ekonomski gubici su ogromni, jer morbiditet dostiè ~ak 100 posto, a mor-talitet moè da bude ve}i od 30 posto. Mnogi istraìva~i smatraju da respiratornisindrom nanosi najve}e {tete intenzivnom na~inu odgoja goveda. Yates Š2¹ pro-cenjuje da je respiratorni sindrom najskuplja bolest, jer pored visokog morbiditetai mortaliteta obuhvata ~itav niz drugih gubitaka i tro{kova kao {to su smanjen pri-rast, slabije iskori{}avanje hrane, zaostajanje u razvoju, velika koli~ina klani~nihkonfiskata, tro{kovi le~enja i profilakse.

Uzroci nastanka respiratornog sindroma vrlo su sloèni, a moè da sekaè da nisu jo{ uvek dovoljno izu~eni. Smatra se da respiratorni sindrom nastajekao posledica sinergisti~kog delovanja velikog broja ~inilaca koji su iz didakti~kihrazloga grupisani u nekoliko grupa. Svakako da najbitniju grupu ~ine ìvi agensi,virusi i bakterije, ali im u velikoj meri potpomaù ambijentalni i uzgojni ~inioci.Posebno treba da se istakne da goveda, kao ìvotinjska vrsta, svojim anatomskimi fiziolo{kim karakteristikama plu}a predisponiraju nastanak respiratornog sin-droma. Smatra se da dominantnu ulogu u nastanku respiratornog sindroma imajuvirusi i to, pre svega, gove|i herpesvirus-1 (BHV-1) ili virus IBR-a, zatim virus bo-vine virusne dijareje (BVDV), virus parainfluence 3 (Pi-3), respiratorni sincicijalnivirus, koronavirusi i drugi. Navedeni virusi se naj~e{}e umnoàvaju u epitelnim}elijama respiratornog trakta, {to uzrokuje o{te}enje i propadanje }elija i stvara-nje uslova za umnoàvanje prisutnih bakterija. Propadanje epitelnih }elija respira-tornog trakta kao posledica umnoàvanja virusa, moè da bude ekstremno brzokada ve}i deo disajnih puteva ostaje bez epitela. Nakupljeni detritus, kao i ve}ekoli~ine sluzi uzrokuju opstrukciju sitnijih disajnih puteva i predstavljaju idealnupodlogu za umnoàvanje bakterija. Posledi~na komplikacija ovakvog stanja su hi-poksija i nekontrolisana eksudacija te~nosti u vazdu{ne puteve. Prema sop-stvenom iskustvu, smatramo da su virusi IBR-a, Pi-3 i BVD-a naj~e{}i primarniuzro~nici respiratornog sindroma u na{im uslovima odgoja teladi. Pretpostavljase, na osnovu epizootiolo{ke situacije, patolo{ko-anatomskih promena kod ug-inulih ili klini~kih simptoma kod obolelih jedinki, da infekcije izazvane respirator-nim sincicijalnim virusom, koronavirusima, kao i adenovirusima nisu zna~ajno pri-sutne u govedarstvu na{e zemlje. Prema tome, u narednom delu teksta opisana jegeneza respiratornog sindroma uzrokovana virusima IBR-a, Pi-3 i BVD-a.

Nastanak i razvoj akutne infekcije uzrokovane IBR virusom uglavnomsu poznati, dok uspostavljanje i odràvanje latentne infekcije ovim virusom jo{predstavlja nedovoljno izu~en problem. Naime, kod akutne infekcije virus se

69


Etiolo{ki faktori i patogeneza respiratornog sindroma /

Etiological factors and pathogenesis of respiratory syndrome

preko povr{inskih glikoproteina gP i gC adsorbuje za receptore, a zatim prekoglikoproteina gD, gB i gH ulazi u epitelne }elije gornjih puteva respiratornogtrakta. U citoplazmi inficiranih }elija nastaje dezintegracija nukleokapsida virusa ivirusna DNK prodire u jedro }elije u kome se obavlja replikacija virusa. U inficira-noj }eliji inhibiran je proces }elijske translacije, pa ribozomi ne sinteti{u }elijskeproteine, ve} se uklju~uju u sintezu virusnih proteina. Posle umnoàvanja virusneDNK i sinteze proteina kapsomere nastaje njihovo udruìvanje i formiranje nukleo-kapsida koji, prolaskom kroz membranu jedra, dobijaju omota~, a zatim egzocito-zom napu{taju }eliju. Ovaj replikativni oblik interakcije virusa i }elija ~esto se na-ziva „liti~ni rast”, jer naj~e{}e rezultira propadanjem }elija. Pored akutne infekcije,kada inficirane }elije zavr{avaju lizom, virus IBR-a izaziva i latentnu infekciju, alibez propadanja inficiranih }elija. Dugo se verovalo da IBR virus izaziva latentnu in-fekciju samo senzornih neurona, me|utim, novijim istraìvanjima Winklera i sarŠ3¹ utvr|ena je virusna DNK i u limfnim folikulima tonzila inficirane teladi. Novijimistraìvanjima Š4¹ utvr|eno je da kod latentne infekcije virus produkuje samo LRprotein koji sa }elijskom ciklin zavisnom kinazom 2 inhibira produkciju virusnihproteina, a time i propadanje }elija. Prema tome, latentno inficirana ìvotinja ne is-poljava simptome bolesti, ali ipak, povremeno, moè da izlu~uje virus i to od 1 000do 100 000 virusnih ~estica u mililitru eksudata Š5¹. Pod uticajem stresa ili upotre-bom kortikosteroida u latentno inficiranim }elijama prestaje produkcija LR protei-na, a nastaje stvaranje virusnih proteina, {to uzrokuje formiranje novih viriona.Reaktivacijom latentne infekcije nastaju viremija i distribucija virusa u mnoge par-enhimatozne organe.

Virus Pi-3 izaziva respiratorni sindrom koji nastaje kao posledica nje-govog umnoàvanja u epitelnim }elijama disajnih puteva, epitelnim }elijamaplu}nih alveola i u plu}nim makrofagima. Svojim umnoàvanjem virus uzrokujedestukciju i propadanje ovih }elija. Ekstremno brzo umnoàvanje i brzo {irenje sa}elije na }eliju karakteristika je ovog virusa. Destrukcijom makrofaga gubi sefagocitna sposobnost plu}nog tkiva, {to dodatno olak{ava nastajenje sekun-darne infekcije plu}nog parenhima. Zapaèno je da Pi-3 virus naj~e{}e napadaventralne delove kranijalnih i srednjih re`njeva plu}a Š6¹.

Virus BVD kod goveda izaziva akutnu i perzistentnu infekciju. Mnogi,veoma sloèni mehanizmi nastanka i odràvanja infekcije ovim virusom jo{ nisu upotpunosti rasvetljeni. Poznata je ~injenica da virus BVD deluje izrazito imunosu-presivno, jer ima afinitet prema }elijama imunog sistema. Tokom akutne infekcijekod teladi su zapaèni izrazita leukopenija, slabiji odgovor T-limfocita na razne mi-togene, kao i smanjenje funkcije neutrofila i monocita Š7¹. Virus, ne samo {to de-luje na }elije imunog sistema, ve} deluje supresivno na mnoge nespecifi~ne me-hanizme odbrane, {to ima kao posledicu sistemsku cirkulaciju mnogih patogena,a posebno bakterija Š8¹. Me{ane infekcije prouzrokovane virusom BVD sa viru-sima IBR-a, Pi-3, respiratornim sincicijalnim virusom ili bakterijama uzrokujumnogo teà oboljenja nego {to ovi uzro~nici pojedina~no mogu da izazovu.Me{ane infekcije prouzrokovane virusom BVD sa drugim virusima naj~e{}e za-

70


vr{avaju uginu}em inficirane ìvotinje. Ovo je posebno zna~ajno sa aspekta eti-ologije respiratornog sindroma, pa zato mnogi autori ovaj virus svrstavaju u grupuuzro~nika respiratornih infekcija Š9, 10, 11¹. Poseban zna~aj ovaj virus dobija uko-liko izazove infekciju fetusa od 30. pa do 120. dana gestacije, a da pri tome nedo|e do poba~aja. Tada se ra|a perzistentno inficirana ìvotinja, koja ne ispoljavaklini~ke simptome, a zbog posledi~ne imunotolerancije serolo{ki je negativna navirus BVD i tokom celog ìvota izlu~uje virus Š12¹.

Opisani virusi imaju zna~ajan uticaj na zdravstveno stanje teladi una{im zapatima goveda Š13¹. Sprovedena su preliminarna serolo{ka ispitivanjana ove viruse u 10 zapata goveda. Metodom slu~ajnog izbora uzeti su uzorci krviod 10 do 30 posto krava po jednom zapatu, a metodama mikroserum neutraliza-cije i testom inhibicije hemaglutinacije obavljeno je utvr|ivanje specifi~nih antitelaza viruse IBR-a, BVD-a i Pi-3. Dobijeni rezultati prikazani su u tabeli 1.

Tabela 1. Prikaz preliminarnih serolo{kih ispitivanja virusa IBR-a, BVD-a i Pi-3 u 10 zapatagoveda /

Table 1. Results of preliminary serological examinations of the viruses IBR, BVD and Pi-3 in 10cattle herds

Zapati goveda /Cattle herd

Broj ispitanih se-ruma / Number of

examined sera

Procenat seropozitivnih ìvotinja /Percent seropositive animals

IBR BVD Pi-3

A 570 73,16 74,59 45,74

B 37 59,46 0 47,27

C 30 63,33 12 33,33

D 45 0 6,67 65,0

E 35 88,57 100 64,29

F 103 59,22 100 45,83

G 91 97,80 88,89 63,33

H 22 36,36 41,67 44

I 76 0 0 46

J 50 76 84 72

Prema prikazanim rezultatima u tabeli 1 uo~ava se da je u svim ispiti-vanim zapatima prisutna infekcija izazvana jednim ili dva virusa. Infekcija uzroko-vana virusom Pi-3 prisutna je u svim ispitanim zapatima, a infekcije uzrokovane vi-rusima IBR-a i BVD u 8 od 10 ispitanih zapata. Navedeni podaci nesumnjivo uka-zuju na ~injenicu da se mnoga oboljenja koja se nalaze u zapatima goveda una{oj zemlji etiolo{ki mogu da poveù sa navedenim virusima.

Me|utim, u etiogenezi respiratornog sindroma, pored mikroorgani-zama, zna~ajnu ulogu imaju ambijentalni i uzgojni ~inioci. Temperatura sredine,

71


vla`nost i brzina cirkulacije vazduha, kao i prisustvo gasova smatraju se naj-zna~ajnijim ambijentalnim ~iniocima koji, ukoliko nisu adekvatni, zna~ajno pot-pomaù pojavljivanje respiratornog sindroma. Transportovanje, prenatrpanostobjekata, neujedna~en uzrast ìvotinja u grupi, neadekvatna ishrana najbitniji suuzgojni ~inioci i samostalno ili zajedno sa ambijentalnim ~iniocima zna~ajanouti~u na pojavljivanje i razvoj respiratornog sindroma. Smatra se da temperaturavazduha manja od 9 i ve}a od 17oC, kao i strujanje vazduha slabije od 0,2 i ve}eod 2 metra u sekundi predstavljaju kriti~ne momente za odgoj teladi. Poznato jeda lo{i ambijentalni uslovi smanjuju pritisak kiseonika u plu}ima, {to uzrokuje hi-poksiju i hipertenziju plu}a. Posledi~no tome nastaje smanjena aktivnost cilija nasluzokoì du{nika i poreme}ena je fagocitna aktivnost makrofaga, {to doprinosismanjenoj evakuaciji patogenih mikroorganizama iz plu}a. Kona~no, nastankurespiratornog sindroma doprinose i odre|ene anatomsko-fiziolo{ke karakteris-tike koje su svojstvene za goveda kao {to su: ve}a re`njevitost plu}a nego kod os-talih ìvotinja, mali fiziolo{ki kapacitet izmene gasova, mala koli~ina lizocima i malibroj makrofaga u plu}ima. Prema tome, respiratorni sindrom kod teladi, koliko jedo sada poznato, predstavlja multikauzalno oboljenje sa zna~ajnim uticajem ve-likog broja predisponiraju}ih faktora.

Kada se govori o oboljenjima organa digestivnog trakta virusne etiolo-gije kod teladi naj~e{}e se misli na razli~ite oblike gastroenteritisa ili enteritisa. Vi-rusi koji izazivaju gastroenteritise ili enteritise replikuju se u epitelnim }elijama slu-zokoè creva i u njima uzrokuju o{te}enja i disfunkcije razli~itog nivoa. Skoro svevirusne infekcije digestivnog trakta nastaju ingestijom kontaminisane hrane ivode. Period inkubacije je veoma kratak, naj~e{}e traje oko 12 ~asova, odnosnooboljenje se manifestuje brzo, bez pojavljivanja prethodnih simptoma. Me|utim,virusi, da bi izazvali oboljenje, moraju da preìve kiselu sredinu èluca i bazneuslove u crevima, kao i uticaj raznih proteoliti~kih enzima, soli ù~nih kiselina,imunoglobulina i drugih specifi~nih i nespecifi~nih antivirusnih ~inilaca, koji su pri-sutni u crevima. Prema tome, nastanak i razvoj virusne infekcije creva uslovljen je,pre svega, koli~inom i virulencijom unetog virusa, ali i uzrastom ìvotinje. U diges-tivnom traktu mladih, tek ro|enih ìvotinja, pH vrednost je neutralna, mnogi pro-teoloiti~ki enzimi su jo{ neaktivni, lu~enje ù~nih kiselina nije jo{ uspostavljeno, aprisustvo specifi~nih ili nespecifi~nih antivirusnih ~inilaca je isklju~ivo uslovljenokvalitetom i koli~inom uzetog kolostruma. Prema tome, digestivni trakt novoro|e-ne ìvotinje predstavlja pogodnu sredinu za umnoàvanje i kolonizaciju mnogimenteropatogenim virusima. Generalno posmatrano, moè da se kaè da sve vi-rusne infekcije po~inju u proksimalnom delu duodenuma i {ire se progresivnoprema jejunumu i ileumu, a ponekad mogu da zahvate i deo kolona. Brzina kolo-

72


Etiolo{ki faktori i patogeneza oboljenja organa digestivnog trakta/

Etiological factors and pathogenesis of diseases of digestive tract organs

nizacije zavisi od koli~ine i virulencije virusa, ali i imunog statusa ìvotinje. Kako in-fekcija napreduje, epitelne }elije propadaju i zamenjuju se mladim }elijama kodkojih je sposobnost resorpcije i produkcije enzima znatno redukovana. Posle-di~no ovakvom stanju u crevima se ne odvijaju potpuna digestija i resorpcija,ostaje dosta nesvarenih ili delimi~no svarenih hranljivih materija, {to pove}ava os-motski pritisak i omogu}ava povla~enje ekstracelularne te~nosti i elektrolita u lu-men creva. Posledica ovakvog stanja je pojavljivanje dijareje, kada je koncentra-cija suve materije u fecesu manja od 10 posto i dehidratacije Š14¹. Treba ista}i danastalo stanje u crevima posle virusne infekcije pogoduje umnoàvanju mnogihbakterija, a pre svega E. coli, {to prouzrokuje izraènije klini~ke simptome enteri-tisa, a {anse za izle~enje su svedene na minimum Š15¹. Me|utim, prime}eno je daneke virusne infekcije digestivnog trakta prestaju same od sebe, verovatno zbogrelativno ve}e rezistencije i interferencije mladih }elija, koje brzo posle infekcijezamenjuju inficirane epitelne }elije Š16¹. Naime, pretpostavlja se da se na mladim,jo{ nezrelim epitelnim }elijama, nisu razvili virusni receptori i da je kod njih, kao ikod ostalih }elija, proces produkcije interferona izraèniji. Naj~e{}i uzro~nici vi-rusnog enteritisa su rotavirusi, a re|e koronavirusi, pestivirusi (virus BVD), kao idrugi za sada neidentifikovani virusi, ~ija uloga u nastanku virusnih enteritisa jo{nije u potpunosti definisana. Prema podacima u literaturi u~e{}e pojedinih virusau etiologiji enteritisa je razli~ito. Navodi se da rotavirusi izazivaju enteritis u 10 do40 posto slu~ajeva, korona virusi od 5 do 10 posto, dok virus BVD u 3 do 5 postoslu~ajeva Š14, 17, 18¹.

Rotavirusi, naj~e{}e grupe A, tipi~ni su predstavnici uzro~nika virus-nog enteritisa kod teladi uzrasta od svega nekoliko dana, mada su utvr|eni i u fe-cesu neobolele teladi uzrasta od dve do tri nedelje. Rotavirusi se veoma inten-zivno umnoàvaju u epitelnim }elijama proksimalnog dela duodenuma sa izrazi-tom tendencijom {irenja ka distalnim partijama tankih creva. Inficirana i obolelaìvotinja izlu~uje velike koli~ine virusa, oko 1011 po gramu fecesa i to tre}eg i~etvrtog dana od po~etka infekcije. Rotavirusi u fecesu mogu da ostanu infektivni~ak nekoliko meseci, pa objekti za drànje teladi, kao i pribor za odràvanjehigijene kod teladi dugo mogu da budu izvor infekcije. Neki rotavirusi su visokorezistentni na hlor, pa u vodi za pi}e mogu da ostanu dugo infektivni, {to treba dase ima u vidu kada se analizira transmisija virusa. Prema na{im preliminarnim ispi-tivanjima utvr|eno je da rotavirusi mogu da budu uzro~nici enteritisa u oko 10posto slu~ajeva.

Pored rotavirusa, koronavirusi su naj~e{}i uzro~nici enteritisa kod te-ladi. Patogeneza korona virusa je sli~na kao i kod rotavirusa. Naj~e{}e oboleva te-lad u prvoj nedelji ìvota. Bolest traje 4 do 5 dana, a ispoljava se izrazito ùtom bo-jom fecesa, koji je te~an, i dehidratacijom. Koronavirusi imaju izrazit tropizamprema epitelnim }elijama tankih creva, a samo delimi~no prema epitelnim }eli-jama debelih creva. Enteritis izazvan koronavirusima moè da se zavr{i letalnimishodom u 5 do 10 posto slu~ajeva, dok u oko 35 posto slu~ajeva infekcijauzrokovana koronavirusima moè da protekne bez bilo kakvih komplikacija Š19¹.

73


Utvr|eno je da je kod koronavirusne infekcije poreme}en metaboli-zam glikoze i laktoze, pa se javlja hipoglikemija, laktatna acidoza i hipovolemija{to moè da uzrokuje akutni {ok i naprasno uginu}e teleta zbog prestanka radasrca. Gove|i koronavirusi mogu da budu uzro~nici dijareje i kod ljudi Š16¹.

Virus BVD se pominje kao potencijalni uzro~nik enteritisa, jer napadaepitelne }elije sluzokoè digestivnog trakta, kao i sluzokoè ostalih organa, ali izbog svog izrazitog imunosupresivnog delovanja, {to je ve} obja{njeno, smatrase mogu}im uzro~nikom veoma te{kih oblika enteritisa. Enteritisi virusne etiolo-gije mogu da predstavljaju zna~ajan zdravstveno-ekonomski problem u prvihnekoliko nedelja ìvota teladi. Kasnije, sa staro{}u, opada prijem~ivost epitelnih}elija digestivnog trakta opada. Virusi mogu da budu prisutni u crevnom sadràju,ali ne mogu da u|u u }elije i da se u njima replikuju. Fecesom se elimini{u uspolja{nju sredinu i postaju potencijalni uzro~nici virusnog enteritisa kod mlade,tek ro|ene teladi.

Kao {to je ve} navedeno udruène infekcije izazvane virusima koji na-padaju gornje respiratorne puteve ili gastrointestinalni trakt mogu da dovedu donepovljnog ishoda oboljenja pra}enog visokim morbiditetom i mortalitetom, {toizaziva velike ekonomske {tete. Prema tome, na~in drànja ìvotinja, ishrana,nega i imunoprofilaksa zna~ajno mogu da doprinesu povoljnijem ishodu bolesti,pogotovo ako se u zapatu na|u visoko patogeni sojevi virusa. Ukoliko se obavljaanaliza oboljenja teladi virusne etiologije sa aspekta veterinarske medicine tada jepotrebno da se pored imunoprofilakse posebna pa`nja pokloni i preventivnojterapiji, koja je danas sastavni deo dobro organizovanog programa uzgoja ugovedarskoj proizvodnji.

Rad je finansiran sredstvima Ministarstva za nauku i tehnolo{ki razvoj R. Srbije u okviru projekta BTR4331. B

1. Lazi} S., \uri~i} Bosiljka, Jovi~in M., Do{en R., Lali} M.: „11. savetovanjeveterinara Srbije”, Zlatibor, 31.8-4.9.1999. godine, Zbornik radova i kratkih sadràja, 102-106, 1999. - 2. Yates W. D. G.: Can. J. Comp. Med. 46, 3, 225-263, 1982. - 3. Winkler M. T.,Doster A., Jones C., J. Virol. 74, 11, 5337-5346, 2000. - 4. A{anin Ruìca, Mili} N., Radoj~i}Marina, Krnjai} D.: Clinica veterinaria, 78-81, 2002. - 5. Siebert S., Auer S., Heinen E.,Kretzdorn D., Strube W., Tieratztl. Umschau, 9, 82-87, 1995. - 6. Quinn J. P., Markey K. B.,Carter E. M., Donnelly C. J. W., Leonard C. F.: Veterinary Microbiology and Microbial Dis-ease, Blackwell Science Ltd, Oxford, 2002. - 7. Castrucci G., Ferrari M., Traldi V., TartaglioneE.: Comp. Immun. Microbiol. Infect. Dis., 15, 4, 261-270, 1992. - 8.Grotelueschen D. M.,Mortimer R. G.: The bovine practitioner, 23, 52-55, 1998. - 9. Fulton W. R., Purdy W. C., Con-fer W. A., Saliki T. J., Loan W. R., Briggs E. R., Burge J. L.: Can. J. Vet. Res., 64, 151-159,2000. - 10. Mars H. M., Bruschke M. J. C., Oirschot T. J., Vet. Microbiology, 66, 197-207,1999. - 11. Castrucci G., Ferrari M., Traldi V., Tartaglione E.: Comp. Immun. Microbiol. Infect.Dis., 15, 4, 261-270, 1992. - 12. Brownlie J.: O. I. E. 59th General Session-Pestiviruses ofRuminants, Paris, 1991. - 13. \uri~i} Bosiljka, Petrovi} T., Lazi} S., Jermolenko Gordana,

74



Milo{evi} B.: 13. savetovanje veterinra Srbije, Zlatibor 11-14.9. 2001, Zbornik radova i krat-kih sadràja, 23-32, 2001. - 14. Acres S. D., Laing C. J., Saunders J. R., Radostits O. M.,Can. J. Comp. Med., 39, 2, 116-132, 1975. - 15. Lazi} S., Petrovi} T., Lupulovi} Diana, Gav-rovi} M., Rogan D.: Tre}e savetovanje iz klini~ke patologije i terapije ìvotinja, Budva, 11-15. juni 2001. Zbornik radova „Clinica veterinaria”, 142-147, 2001. - 16. Murphy A. F., GibbsJ. P., Horzinek C. M., Studdert J. M.: Veterinary Virology, Thrd Edition, Acadenic Press, SanDiego, London, Boston, New York, Sydney, Tokyo, Toronto, 1999. - 17. Klingenberg K. V.,Svensson K. L.: Acta Vet. Scand. 39, 2, 195-199, 1998. - 18. Lotthammer K. H., Ehlers J.,Dtsch Tierarztl. Wochenschr., 97, 10, 418-420, 1990. - 19. Hasoksuz M., Microbiologia Bal-kanica 2003, 3rd Balkan Conference of Microbiolgy, Istanbul, 158-161, 2003. - 20. Lazi} S.,[amanc H.: Clinica veterinaria, 238-245, 2000. - 21. Barrington G. M., Gay J. M.., EvermannJ. F.: Vet. Clin. North. Am. Food Anim. Pract., 18, 1, 7-34, 2002. - 22. Morin M., Lariviere S.,Lallier R.: Can. J. Comp. Med., 40, 3, 228-240, 1976. - 23. Saif L. J., Smith K. L.: J. Dairy Sci.,68, 1, 206-228, 1985.

MOST FREQUENT CALF DISEASES IN INDUSTRIAL BREEDING

S. Lazi}, T. Petrovi}, I. Pu{i}, Maja Velhner

It is possible to conduct an analysis of the incidence of viral diseases in calvesif these diseases are divided into two basic groups. One group comprises diseases of res-piratory organs which are manifested by symptoms of a respiratory syndrome, and the sec-ond group comprises diseases of digestive tract organs in the form of a gastrointestinalsyndrome.

It is considered that viruses have the dominant role in the complex etiology ofthe respiratory syndrome, primarily the IBR virus or the Bovine Herpes Virus-1 (BHV-1), fol-lowed by the parainfluenza 3 virus (RSV), the Bovine Viral Diahrrea Virus (BVDV), the bo-vine Respiratory Syncytial Virus (RSV), but also other viruses, such as adenoviruses, rhino-viruses, coronaviruses, can also influence the appearance of the respiratory syndrome.The respiratory syndrome is rarely caused by a single viral agent, but most frequently bymixed viruses, but also by bacterial infections. Mixed viral infections often have a lethal out-come.

Investigations of the etiology of the gastrointestinal syndrome so far indicatethat, in addition to bacteria, viruses can also be a significant etiological factor. Rotaviruses,coronaviruses, adenoviruses, parvoviruses, herpesviruses (the IBR virus), pestiviruses(BVDV), can be the causes of a gastrointestinal syndrome. It is believed that viruses can bethe cause in about 10% cases in the ethiopathogenesis of this syndrome.

The paper describes the etiopathogenesis of calf diseases of viral etiologywhich are most often found in the local conditions of industrial breeding of calves.

Key words: etiopathogenesis, calves, viruses

75


ENGLISH

SAMÀE ÂSTÀE VIRUSNÀE ZABOLEVANIÂ TELÂT V PROMÀ[LENNOMRAZVEDENII

S. Lazi~, T. Petrovi~, I. Pu{i~, MaÔ Velhner

Analiz ~astotì poÔvleniÔ zabolevaniy telÔt virusnoy Ìtiologii voz-mo`nìy esli Ìti bolezni razdelÔÓtsÔ v dve osnovnnìe gruppì. Odnu gruppu so-stavlÔÓt zabolevaniÔ respiratornìh organov, manifestiruemìe simptomami res-piratornogo sindroma, a vtoruÓ gruppu prestavlÔÓt soboy zabolevaniÔ organovpiçevaritelÝnogo trakta v vide gastrointestinalÝnogo sindroma.

V kompleksnoy Ìtiologii respiratornogo sindroma s~itaetsÔ, ~to do-miniruÓçuÓ rolÝ imeÓt virusì, a imenno pre`de vsego virus IBR-a ili govÔìygerpes virus-1 (GGV-1), zatem virus parainflÓÌncì 3 (Pi-3), govÔìy virus virus-noy diarei (GVVD-DVB), govÔìy respiratornìy sincialÝnìy virus (RSV), no i dru-gie virusì, kak adenovirusì, rinovirusì, koronavirusì, mogut imetÝ vliÔnie naÔvlenie respiratornogo sindroma. Respiratornìy sindrom redko bìvaetpri~inoy odnim virusnìm agentom, uè ~açe vsego sme{annìm virusom, no i bakte-rialÝnìmi infekciÔmi. Sme{annìe virusnìe infekcii ~asto za kan~ivaÓtsÔ le-talÝnìm ishodom.

Bìv{ie do sih por issledovaniÔ Ìtiologii gastrointestinalÝnogosindroma ukazìvaÓt, ~to vozle bakteriy i virusì mogut bìtÝ zna~itelÝnìy Ìti-ologi~eskiy faktor. Rotavirusì, koronavirusì, adenovirusì, parvovirusì, ger-pesvirusì (IBR virus), pestivirusì (GVVD-BVD) mogut bìtÝ vozbuditeli gastroin-testinalÝnogo sindroma. S~itaetsÔ, ~to v Ìtiopatogeneze Ìtogo sindroma virusìmogut bìtÝ vozbuditeli v okolo 10 % slu~aev.

V rabote opisan Ìtiopatogenez zabolevaniy telÔt virusnoy Ìtiologii,kotorìe ~açe vsego vstre~aÓtsÔ v na{ih usloviÔh promì{lennogo sposoba razve-deniÔ krupnogo rogatogo skota.

KlÓ~evìe slova: Ìtiopatogenez, telÔta, virusì

76


RUSSKIY

UDK 619:612.352.1:.2:636.2

SADR@AJ LIPIDA I GLIKOGENA U JETRI KOD VISOKO-

PRODUKTIVNIH MLE^NIH KRAVA U PERIPARTALNOM

PERIODU*

LIPID AND GLYCOGEN CONTENTS IN LIVER OF HIGH-YIELD DAIRY

COWS IN PERIPARTAL PERIOD

R. \okovi}, H. [amanc**

Od krava hol{tajn rase u visokom graviditetu i ranoj laktaciji biop-

sijom su uzimani uzorci tkiva jetre za patolo{ko-histolo{ka ispitivanja.

Sadràj masti u hepatocitima je odre|ivan stereometrijskom metodom

izra~unavanjem volumenske gustine, a glikogena semikvantitativno

mikroskopskim pregledom ise~aka bojenih metodom po Bestu.

Patolo{ko-histolo{kim ispitivanjem uzoraka tkiva jetre kod zdra-

vih, steonih i tek oteljenih krava nisu utvr|ene masna infiltracija i dege-

neracija }elija jetre a hepatociti su u potpunosti ili delimi~no ispunjeni

glikogenom.

Kod krava obolelih od ketoze patolo{ko-histolo{kim ispitivanjem

uzoraka tkiva jetre su utvr|ena masna infiltracija i degeneracija hepa-

tocita, razli~itog intenziteta. Samo kod jedne krave obolele od ketoze

utvr|en je blagi stepen masne infiltracije, kod {est krava srednji stepen

masne infiltracije i degeneracije, a kod tri krave teàk oblik zama{}enja

}elija jetre.

Koli~ina glikogena u hepatocitima je u negativnoj korelaciji sa ste-

penom masne infiltracije i degeneracije. Pri te{kom stanju zama{}enja

u citoplazmi hepatocita u potpunosti nedostaje glikogen.

Klju~ne re~i: krava, peripartalni period, jetra, lipidi, glikogen

U ranoj laktaciji potrebe mle~ne `lezde za glikozom kod mle~nih kravauvek su ve}e nego {to ima raspoloìve glikoze. Ovaj disbalans uzrokuje negativan

77

ORIGINALAN RAD – ORIGINAL PAPER

Uvod / Introduction

* Rad primljen za {tampu 24. 12. 2003. godine** Dr Radojica \okovi}, docent, Agronomski fakultet, â~ak; dr Horea [amanc, profesor, Fa-

kultet veterinarske medicine, Beograd

energetski i ugljeno-hidratni bilans, smanjuje proces glikoneogeneze i rezerveglikogena u jetri. Telesne rezerve masti koje mogu da budu vrlo velike na po~etkulaktacije mobili{u se u mnogo ve}em stepenu nego {to su stvarne potrebe organi-zma uslovljene negativnim bilansom energije, {to omogu}ava pove}ano nakup-ljanje masti u hepatocitima i intenziviranje ketogeneze u jetri Š8, 1¹. Kod mle~nihkrava prisutna je hipoglikemija, a usled nakupljanja kapljica masti u hepatocitima ikao i toga da mle~na `lezda ima pove}ano kori{}enje glikoze nastaje zna~ajnoopadanje, pa i nestanak glikogena u hepatocitima. Veenhuizen i sar Š10¹ utvrdilisu da koli~ina glikogena u jetri zna~ajno opada kod krava sa masnom jetrom uprvoj nedelji laktacije u odnosu na zdrave ìvotinje, odnosno da koli~ina gliko-gena opada do minimalnih vrednosti na dve nedelje pre pojavljivanja ketoze kodìvotinja. To potvr|uje i zna~ajno negativna korelacija izme|u sadràja masti iglikogena u hepatocitima Š10, 5¹. Naime, usled pove}anog nakupljanja masti ujetri i iscrpljivanja rezervi glikogena u hepatocitima kod krava u peripartalnom pe-riodu, proces masne infiltracije i degeneracije hepatocita kod pojedinih kravaposle teljenja uzrokuje intenziviranje procesa ketogeneze i nakupljane masti u jetriu zna~ajnom stepenu.

Za ispitivanje su odabrane visokosteone (n=20) i tek oteljene krave(n=20) rase hol{tain. Odabrane visoko steone krave su podeljene u dve grupe ito na grupu krava (n=13) kod kojih su se uzorci tkiva jetre uzimali u periodu od 10.do 4. dana pre teljenja i grupu krava (n=7) kod kojih su se uzorci tkiva jetre uzimaliu periodu od 4. do 1. dana pre teljenja. Odabrane tek oteljene krave tako|e supodeljene u dve grupe: grupu krava (n=10) koje su bile klini~ki zdrave i grupukrava (n=10) koje su pokazivale klini~ke znake ketoze.

Uzorci jetre su se uzimali od svake krave metodom perkutane biopsijejetre, Gaalovom modifikovanom metodom po Hajovcava-Kacifirexu (1967). Ise~cidobijeni biopsijom jetre fiksirani su u 10% neutralnom formalinu i apsolutnomalkoholu. Parafinski ise~ci bojeni su HE-metodom, zatim metodom za glikogen poBestu i trihromnom metodom po Masson-Goldneru. Kriotomski ise~ci tkiva fik-sirani su u formalinu i bojeni su Sudan -3 metodom za masti.

Sadràj masti u hepatocitima odre|ivan je stereometrijski, izra~una-vanjem volumenske gustine. Sadràj glikogena u hepatocitima se ocenjivao se-mikvantitativno. U slu~ajevima kada je hepatocit u potpunosti ispunjen zrncimaglikogena, takav nalaz je ozna~en sa +,+,+. Smanjenje glikogena u hepatoci-tima za 1/3 do1/2 ozna~eno je sa +,+. Smanjenje glikogena u hepatocitimamanje od 1/2 od optimalne koli~ine ozna~eno je sa +. Nalaz glikogena u trago-vima ili njegov potpun nedostatak u hepatocitima ozna~en je sa –.

78

Vet. glasnik 58 (1 - 2) 77 - 83 (2004) R. \okovi}, H. [amanc: Sadràj lipida i glikogena ujetri kod visoko-produktivnih mle~nih krava u peripartalnom periodu

Materijal i metode rada / Materials and methods

Rezultati patohistolo{kog ispitivanja ise~aka jetre ukazuju da kodzdravih steonih i tek oteljenih krava nisu zapaène masna infiltracija i degenera-cija hepatocita (<10% masti). Kod krava obolelih od ketoze utvr|eno je za-ma{}enje jetre razli~itog stepena.

Rezultati ispitivanja sadràja masti u jetri krava obolelih od ketoze pri-kazani su u tabeli 1.

Tabela 1. Sadràj masti u jetri krava obolelih od ketoze (�m3/100 �m3, %) /�

Redni broj / 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 x

% masti u jetri / 25. 44 23. 66 23. 98 61. 15 44. 82 42. 56 16. 04 31. 86 32. 98 26. 62 32. 91

Na osnovu sadràja masti u jetri koji je utvr|en kod krava obolelih odketoze sve ispitivane krave mogu da se svrstaju prema predlogu Gaala Š2¹ u trigrupe:

1. grupa – krave sa blagim stepenom zama{}enja jetre (od 0 do 20 %masti),

2. grupa – krave sa srednjim stepenom zama{}enja jetre (od 20 do40 % masti),

3. grupa – krave sa te{kim stepenom zama{}enja jetre (vi{e od 40 %masti)

Iz dobijenih rezultata moè da se vidi da je samo kod jedne krave obo-lele od ketoze utvr|en blagi stepen masne infiltracije }elija jetre ili 10 posto ispiti-vanih krava, zatim kod 6 krava srednji stepen masne infiltracije i degeneracije}elija jetre ili 60 posto ispitivanih krava, a kod tri krave obolele od ketoze (30%krava) utvr|en je teàk stepen zama{}enja }elija jetre.

Schafer i sar Š6¹ u svom radu su utvrdili ne{to niè vrednosti, odnosnokod 65,4 posto ketoznih krava utvr|en je blagi, zatim kod 25,3 posto srednji ste-pen, a samo kod 9,3 posto teàk stepen zama{}enja jetre. Sli~ne rezultate su us-tanovili Gerloff i sar Š3¹, koji su kod 63,5 posto krava utvrdili blagi stepen, a kod36,5 posto srednji i te{ki stepen masne jetre.

Koli~ina glikogena u jetri procenjivala se semikvantativno mikroskop-skim pregledom ise~aka jetre bojenih metodom po Bestu.

Rezultati ispitivanja koli~ine glikogena u jetri prikazani su u tabeli 2.

79


Rezultati ispitivanja i diskusija / Results and discussion

80


Tab

ela

2.S

ad

ràjg

liko

ge

na

uje

triko

dzd

ravi

hkra

vau

viso

ko

mg

ravi

dite

tuip

ue

rpe

riju

mu

ikra

vao

bo

lelih

od

ke

toze

Red

nib

rojk

rave

/n

12

34

56

78

910

1112

13

Vis

oki

gra

vid

itet/

10-5

dan

aa.

p.*

/13

++

++

++

++

++

++

++

++

++

++

++

++

++

++

++

++

++

++

4-1

dan

aa.

p.*

/7

++

++

++

++

++

++

++

++

+

Pue

rper

ijum

/zd

rave

krav

e/

10+

++

++

++

++

++

++

+

keto

zne

krav

e/

10–

+–

––

––

+_

_

*a.p

.=an

tep

art

us

/

Kod ìvotinja koje su bile zdrave glikogen je u potpunosti ispunjavaohepatocite i jasno se uo~ava u vidu zrnaca – granula crvene boje, ravnomerno ra-spore|enih u citoplazmi (+,+,+).

Ovakav nalaz je utvr|en kod 10 zdravih krava u periodu od 10 do 5dana pre teljenja ili kod 77 posto ispitivanih krava, dok su kod tri zdrave ìvotinje(23% krava) utvr|ene ne{to manje koli~ine glikogena u hepatocitima (+,+).

Kod grupe krava neposredno pre teljenja (4-1. dana a. p.), utvr|ena jekod 43 posto ìvotinja (tri krave) potpuna ispunjenost hepatocita glikogenom(+,+,+), dok je kod 57 posto ìvotinja (~etiri krave) utvr|ena smanjena koli~inagranula glikogena u hepatocitima za 1/3 do1/2 (+,+). Kod zdravih krava posle te-ljenja kod 40 posto ispitivanih krava (~etiri krave), utvr|ene su smanjene koli~ineglikogena u hepatocitima (+,+), a kod 60 posto krava ({est krava) utvr|eno jesmanjivanje glikogena u hepatocitima ispod optimalnog sadràja (+).

Kod krava koje su posle teljenja obolele od ketoze, kod 80 posto ispiti-vanih ìvotinja (osam krava) utvr|en je potpun nedostatak glikogena u hepatoci-tima ili nalaz glikogena u tragovima (–), dok je samo kod dve ispitivane ìvotinje(20% krava) utvr|eno postojanje glikogena u malim koli~inama (+).

Ovi rezultati su u skladu sa rezultatima drugih autora koji su ukazali dasu rezerve glikogena u jetri male kod krava sa blagim i srednjim stepenomzama{}enja jetre, a kod krava sa te{kim stepenom masne jetre rezerve glikogenasu u potpunosti ispra`njene Š4, 5, 7¹.

Na osnovu na{ih rezultata i rezultata drugih autora moè da se kon-statuje da kod mle~nih krava obolelih od ketoze na po~etku laktacije, nastajezna~ajno smanjivanje, pa i nestajanje glikogena u hepatocitima, a da se u istovreme zna~ajno pove}avaju broj i koli~ina masnih kapljica Š6, 1¹.

1. Patolo{ko-histolo{kim ispitivanjem uzoraka tkiva jetre kod zdravihsteonih i tek oteljenih krava nisu utvr|ene masna infiltracija i degeneracija }elija je-tre, a hepatociti su u potpunosti ili delimi~no ispunjeni glikogenom.

2. Kod krava obolelih od ketoze patolo{ko-histolo{kim ispitivanjimauzoraka tkiva jetre utvr|ene su masna infiltracija i degeneracija hepatocita ra-zli~itog stepena.

3. Koli~ina glikogena u hepatocitima je u negativnoj korelaciji sa ste-penom masne infiltracije i degeneracije. Pri te{kom stepenu zama{}enja jetre u ci-toplazmi hepatocita u potpunosti nedostaje glikogen.

1. Forenbacher S.: Klini~ka patologija probave i mijene tvari doma}ih ìvoti-nja, svezak 2, jetra. Hrvatska akademija znanosti i umjetnosti, Zagreb,1993. - 2. Gaal T.:Sindrom masne jetre u mle~nih krava. Vet. glasnik, 47, 4-5, 311-317, 1993. - 3. Gerloff B.,Herdt T., Emery R.: Relationship of hepatic lipidiosis to health and performance in dairy cat-

81




tle.JAVMA 188, 8, 845-949, 1986. - 4. Reid I. M.: Incidence and severity of fatty liver in dairycows. Veterinary Record 107, 281-288. - 5. Johannsen U., Solveig Manger., Staufenbiel R.,Klukas H.: Untersuchunger zur morphologie und funktion der lebel von hocholeistung-skuher 2, Wochen postpartun. Dtsch. Tierarzti. Wschr. 100, 168-208, 1993. - 6. Schafer M.,Furll M., Johansen U., Ehentrant W., Decret W.: Varhalten klim sch chemicher kennwentedes blutes von milchkuhen in abhangigkeit von fettgehalt dek leber. Mh. Vet. Med. 46, 666-669, 1991. - 7. Staufenbiel R., Meier R., Hachbart K. H., Staufenbiel Beate: Untersuchungenzum optimacen fettansaltz bei der Milchkuh. Mh. Vet. Med. 47, 125-136, 1992. - 8. Staufen-biel R., Staufenbiel Beate., Rossow Weidemann F.: Energie-und fettstoff wechsel des Rin-des. Vergleich der Aussage der Rucken fett dicke mit anderen Vuntersuchungsqzoben.Mh. Vet. Med. 48, 167-174, 1993. - 9. Vazquez-Anon M., Bertics S., Luck M., Grummer R.:Peripartium liver triglyceride and plasma metabolites in dairy cows. J. Dairy Sci. 77, 1521-1528, 1994. - 10. Veenhuizen J. J., Drackley J. K., Richard M. J., Sanderson T. P., Miller L. D.,Joung J. W.: Metabolic changes in blood and liver during development and early treetmentof Expermental Fatty liver and ketosis in cows. J. Dairy Sci. 74, 4238-4253, 1991.

LIPID AND GLYCOGEN CONTENTS IN LIVER OF HIGH-YIELD DAIRY COWS IN

PERIPARTAL PERIOD

R. \okovic, H. [amanc

Liver tissue samples were taken by biopsy from Holstein cows in advancedstages of gravidity and in early lactation for pathological-histological examinations. Lipidcontent in hepatocytes was determined using the stereometric method by calculating vol-ume density, and of glycogen using semi-quantitative microscopic examination of sectionsstained according to the method of Best.

Pathological-histological examinations of liver tissue samples in healthy ani-mals, gravid or peripartal cows did not reveal lipid infiltration or cell degeneration, and he-patocytes were completely or partly filled with glycogen.

In ketotic cows, pathological-histological examinations of liver tissue samplesshowed lipid infiltration and hepatocyte degeneration of different intensity. In only one ke-totic cow, we determined a slight degree of lipid infiltration, there was a medium degree oflipid infiltration and degeneration in six cows, and three cows were found to have a graveform of fatty liver.

The quantity of glycogen in hepatocytes is in negative correlation with the de-gree of lipid infiltration and degeneration. In severe cases of fatty liver, glycogen is com-pletely absent from hepatocyte cytoplasm.

Key words: Cow, peripartal period, liver, lipids, glycogen.

82


ENGLISH

SODER@ENIE LIPIDOV I GLIKOGENA V PEÊNI VÀSOKO-PRODUKTIVNÀHMOLO^NÀH KOROV V PERIPARTALÃNOM PERIODE

R. Dòkovi~, H. [amanc

Iz korov hol{tayn porodì v vìsokoy beremenosti i ranney laktaciibiopsiey branì obraz~iki tkaney pe~eni dlÔ patologo-gistologi~eskih ispìta-niy. Soderànie ìra v gepatocitah opredelivano stereometri~eskim metodomvìs~itìvaniem obÍëmnoy gustotì, a glikogena semikoli~estvenno mikroskopi~es-kim osmotrom vìs~ekov, kra{ennìh po Bestu.

Patologo-gistologi~eskim ispìtaniem obraz~ikov tkaney u zdorovìh,stelÝnìh i li{Ý otelennìh korov ne utver`denì polnostÝÓ ili ~asti~no ispol-nenì glikogenom.

U korov, zabolev{ih ketozom patologo-gistologi~eskim ispìtaniemobraz~ikov tkaney pe~eni utver`dena ìrnaÔ infilÝtraciÔ i degeneraciÔ gepa-tocitov, razli~noy intensivnosti. TolÝko u odnoy korovì, zabolev{ey ketozom ut-ver`dena mÔgkaÔ stepenÝ ìrnoy infilÝtracii, u {esti korov srednÔÔ stepenÝìrnoy infilÝtracii i degeneracii, a u trëh korov tÔ`ëlaÔ forma zaìreniÔkletok pe~eni.

Koli~estvo glikogena v gepatocitah v otricatelÝnoy korrelÔcii sostepenÝÓ ìrnoy infilÝtracii i degeneracii. Pri tÔ`ëlom sostoÔnii zaìreniÔv citoplazme gepatocitov polnostÝÓ nedostavaet glikogen.

KlÓ~evìe slova: korova, peripartalÝnìy period, pe~enÝ, lipidì, glikogen

83


RUSSKIY

UDK 619:579.861.2:618.19-002:636.2

UTICAJ RAZNIH ÎNILACA NA INFEKCIJE MLE^NE

@LEZDE UZROKOVANE BAKTERIJAMA VRSTE

STAPHYLOCOCCUS AUREUS*

EFFECT OF DIFFERENT FACTORS ON MAMMARY GLAND

INFECTION WITH STAPHYLOCOCCUS AUREUS BACTERIA

A. Jur~evi~, A. Pengov**

Cilj na{eg istraìva~kog rada je bio da utvrdimo na koji na~in

odre|eni ~inioci (okolina, le~enje, preventiva i ìvotinja) uti~u na infek-

ciju vimena izazvanu bakterijom Staphylococcus aureus (S. aureus).

Anketom smo prou~ili uticaj raznih ~inilaca na u~estalost pojavlji-

vanja infekcije uzrokovane bakterijom S. aureus. Utvrdili smo da su pre-

ventiva, le~enje na osnovu rezultata bakteriolo{kih ispitivanja i antibio-

grama i eliminisanje negativnih uticaja okoline osnova za smanjenje

u~estalosti pojavljivanja oboljenja vimena.

Rezultate ankete smo proverili metodom analize varijanse i utvrdili

da uticaj okoline signifikantno odstupa od drugih ~inilaca (preventiva,

le~enje i dijagnoza, ìvotinja). Na{i rezultati ukazuju da odgajiva~, uz

dobru preventivu i dobro le~enje mastitisa, ~esto zaboravlja na staju,

odnosno na okolinu u kojoj se zadràvaju krave. Lo{i uslovi u staji

negativno uti~u na otpornost krava i istovremeno omogu}avaju posto-

janje i razmnoàvanje patogenih vrsta bakterija. Pored lo{ih uslova u

stajama, ne sme da se zaboravi ni preventiva i terapija upale mle~ne

`lezde. Na osnovu na{ih prethodnih istraìvanja (Pengov i saradnici,

2000), za terapiju upale mle~ne `lezde preporu~ujemo da se koristi

kombinacija amoksicilina i klavulonske kiseline, a kao preventiva upale

mle~ne `lezde da se upotrebi mast za vime.

Klju~ne re~i: mastitis, Staphylococcus aureus

85


* Rad primljen za {tampu 20.10. 2003. godine** Dr vet. med. Alen Jur~evi~, „Lek” d.d., Ljubljana, Slovenija; dr vet. med. Andrej Pengov, pro-

fesor, Institut za mikrobiologiju i parazitologiju, Veterinarski fakultet, Ljubljana, Slovenija

Izrazom mastitis ozna~ava se upala mle~ne `lezde. Mastitis se spo-radi~no pojavljuje kod svih vrsta sisara, a sa zdravstvenog i privrednog aspektaova bolest je posebno zna~ajna kod krava, ovaca i koza. Prve zapise o upalimle~ne `lezde kod ìvotinja nalazimo u srednjem veku. Pove}anjem broja ìvoti-nja i stalnim pove}anjem mle~nosti pove}avali su se i problemi koji su se odnosilina mastitis tako da smo danas svedoci prave „poplave” ~lanaka iz svih krajevasveta koji obra|uju ovu problematiku Š1¹.

I pored mnogobrojnih istraìvanja, izrade preventivnih programa i{iroke primene antibiotika u le~enju, upala mle~ne `lezde je jo{ uvek najozbiljniji ivrlo skup problem u intenzivnoj proizvodnji mleka. Posle prividnih uspeha iz{ezdesetih i sedamdesetih godina, ograni~ene mogu}nosti upotrebe antibiotikajasno su se pokazale upravo kod mastitisa. Naravno, antibiotici i hemoterapeutici}e biti neophodni i ubudu}e, naro~ito kod akutnih upala vimena, ali uprkos tomestru~njaci tragaju za novim i efikasnijim putevima, naro~ito u preventivi oboljenjavimena Š2¹.

Cilj ovog istraìvanja je bio da se pomo}u ankete, posmatranja,klini~kih pregleda i laboratorijskih ispitivanja odredi uticaj pojedinih ~inilaca (oko-lina, le~enje, preventiva i otpornost ìvotinje) na stepen zaraènosti stada bakteri-jom S. aureus.

Podatke za na{e istraìvanje prikupili smo sa 18 seoskih imanja uraznim delovima Slovenije. Pri izboru imanja uzimali smo u obzir spremnost odga-jiva~a da u~estvuje u istraìvanju. Radi bolje preglednosti i lak{e obrade podatakaimanja smo ozna~ili brojevima od 1 do 18. Izabrali smo ve}a stada sa intenzivnomproizvodnjom, kao i manja stada kod kojih je na~in privre|ivanja vi{e ekstenzivan.Na velikim imanjima u proseku je bilo 38, a na manjim 10 krava muzara. Krave suuglavnom bile crno-bele pasmine, a ne{to je bilo i svetlolisastih, odnosno ukr{te-nih izme|u svetlolisaste i crno-bele pasmine.

Na pomenutim imanjima pregledali smo 350 krava i uzeli 1282 uzorkamleka iz pojedinih ~etvrti vimena.

Uzorke mleka smo uzimali tako {to smo najpre obrisali sise suvim pa-pirnim ubrusom, a zatim dezinfikovali vrhove sise vatom namo~enom 70%-tnimetil-alkoholom. Mleko smo izmuzli u sterilne epruvete od 10 ml koje smo stavili urashladnu torbu i odvezli u laboratoriju.

86

Vet. glasnik 58 (1 - 2) 85 - 93 (2004) A. Jur~evi~, A. Pengov: Uticaj raznih ~inilaca nainfekcije mle~ne `lezde uzrokovane bakterijama vrste Staphylococcus aureus

Uvod / Introduction


înioci koji uti~u na stepen zaraènosti krava bakterijom S. aureus

Pomo}u ankete i posmatranjem èleli smo da utvrdimo kako pojedini~inioci uti~u na zaraènost krava bakterijom S. aureus. Prou~avali smo uticaj ~ini-laca kao {to su:

– preventiva,– le~enje i dijagnoza oboljenja vimena,– okolina,– ìvotinja.@eleli smo da utvrdimo da li neki od navedenih ~inilaca odstupa od os-

talih u pogledu infekcije mle~ne `lezde uzrokovane bakterijom S. aureus.

Svaki od tih ~inilaca ocenili smo razli~ito:– preventiva, 35 poena;– le~enje i dijagnoza, 30 poena;– okolina, 20 poena;– ìvotinja, 15 poena (svaku kravu u staji pojedina~no smo ocenili, a

zatim izra~unali prose~an broj poena svih krava u staji).

Tabela 1. Pregled raspodele poena po pojedinim stajama dobijene obradom ankete /Table 1. Distribution of factor points in barns according to the questionnaire

Preventiva /Prevention

Le~enje idijagnoza /

Treatment anddiagnosis

Okolina /Environment

Krave /Cows

Zaraè-nost /

Infection

p % p % p % p % %

Staja 1 /Barn 1

31,5 90 30 100 8,5 42,5 7,2 48 12,5

Staja 2 /Barn 2

33 94,2 23 76,6 14,5 72,5 7,3 48,6 8,9

Staja 3 /Barn 3

1 2,8 17 65,6 2,5 12,5 3,2 21,3 57,5

Staja 4 /Barn 4

23 65,7 30 100 5,75 28,7 6,3 42 0

Staja 5 /Barn 5

22,5 64,3 14,5 48,3 2 10 6,2 41,3 2,9

Staja 6 /Barn 6

22 62,8 30 100 1 5 4,2 32,6 40

Staja 7 /Barn 7

27,5 50 30 100 6,25 31,2 4,4 22 4,2

Staja 8 /Barn 8

19 55,7 20 66,6 11 55 9,3 62 6,3

87


Rezultati rada / Results

nastavak tabele 1. / engleski

Preventiva /Prevention

Le~enje idijagnoza /

Treatment anddiagnosis


Krave /Cows

Zaraè-nost /

Infection

p % p % p % p % %

Staja 9 /Barn 9

30,5 87,1 15,5 51,6 8,25 41,2 3,2 21,3 10

Staja 10 /Barn 10

29,5 84,3 20 66,6 19 95 4,7 31,3 5,3

Staja 11 /Barn 11

16,5 47,1 30 100 6,5 32,5 2,3 15,3 12,5

Staja 12 /Barn 12

8,5 24,2 24,5 81,6 7 35 4,1 27,3 8,3

Staja 13 /Barn 13

17,5 50 24,5 81,6 6 30 5,3 36,6 4,2

Staja 14 /Barn 14

13 37,1 25,5 85 11 55 4,5 30 26,7

Staja 15 /Barn 15

20,5 58,6 30 100 4 20 4,3 28,6 3,8

Staja 16 /Barn 16

18,5 52,9 30 100 15,8 78,7 4,4 29,3 5,1

Staja 17 /Barn 17

30,5 87,1 25,5 85 18 90 4,3 28,7 13,3

Staja 18 /Barn 18

15,5 42,8 30 100 7 35 4,7 31,3 27,1

p – poeni / p – points; % – udeo / % – percent participation

Statisti~ka obrada ankete i zapaànja /Statistical analyses of the questionnaire

Pomo}u statisti~kog programa SPSS (anova – analiza varijanse – sajednim ulazom) upore|ivali smo me|usobni uticaj pojedinih ~inilaca na zaraè-nost ~etvrti vimena bakterijom S. aureus.

88


Tabela 2. Prikaz statisti~ke obrade anketnog upitnika pomo}u analize varijanse /Table 2. Statistical analyses of the questionnaire with anova

ANOVA – Analiza varijanse / ANOVA – Variant analysis

Zbirkvadrata /Sum ofsquares

Stepenislobode

/Degreesof fread

Glvanikvadrat /

Mainsquare

Funkcijafaktora

analize /Analysisfactor

function

Signi-fikacija /Signifi-cance

Prevent /Preventive

Varijansa izme|u uzoraka /Variant between samplesVarijansa unutar uzoraka /Variant within samplesUkupna varijansa /Total variant

8996,604

920,205

9916,809

14

2

16

642,615

460,102

1,397 ,494

Le~enje idijagnoza /Treatment anddiagnosis


4936,962

169,280

5106,242

14

2

16

352,640

84,640

4,166 ,210



11831,249

50,720

11881,969

14

2

16

845,089

25,360

33,324 ,030*

Krava /Cow


1555,246

641,225

2196,471

14

2

16

111,089

320,613

,346 ,911

*najve}i uticaj / biggest influence

Pomo}u ankete i posmatranjem prou~avali smo uticaj pojedinih ~ini-laca na stepen zaraènosti ~etvrti vimena uzrokovane bakterijom S. aureus. Uizboru ~inilaca bile su nam od pomo}i ve} poznate ~injenice o {irenju bakterije S.

aureus, na~inu ulaska u mle~nu `lezdu, patogenezi i na~inu le~enja mastitisa izaz-vanog ovom vrstom bakterija.

înioce smo svrstali u ~etiri sklopa:– preventiva,– le~enje i dijagnoza,– okolina,– ìvotinja.

89


Diskusija / Discussion

Za spre~avanje {irenja prouzrokova~a kao {to je S. aureus preduzi-maju se razne mere. U na{em anketnom upitniku uzeli smo u obzir samo onenajva`nije. Takva mera je, na primer, odràvanje ~isto}e sisa i vimena izme|u dvemuè. Pri tom, va`nu ulogu ima ~i{}enje vimena pre muè. Upotrebom papirnogubrusa za jednokratnu upotrebu smanjuje se mogu}nost preno{enja prouzroko-va~a sa zaraènih krava na zdrave. Kod preventive infekcija izazvanih stafiloko-kama va`na je, tako|e, i dezinfekcija sisa posle muè, zato {to se time smanjujemogu}nost ulaska bakterije S. aureus u vime. Prema podacima iz literature, mi{i}za zatvaranje kanala sise na distalnom delu posle muè ostaje otvoren jo{ 20 do30 minuta, {to je dovoljno da mikrobi sa koè sise u|u u mle~nu `lezdu Š4¹.

Kod preventive, u poslednje vreme se primenjuje metoda prirodnogle~enja. Na trì{tu se nudi vi{e preparata koji deluju antipireti~ki, antisepti~ki i de-kongestivno. Jedan od njih je Lekaseptal®.

U anketnom upitniku smo spojili dijagnostiku oboljenja vimena i le~e-nje. Redovnim pra}enjem broja somatskih }elija u zbirnom uzorku mleka (za celustaju) i kod pojedinih krava na osnovu pove}anog broja }elija moè da se po-sumnja na supklini~ki oblik mastitisa. Karakteristi~no je da kod mastitisa koji iza-ziva bakterija S. aureus ~ak 42 do 78 posto klini~kih oblika mastitisa prelazi usupklini~ki oblik {to predstavlja izvor novih infekcija u stadu Š5¹.

Ranim otkrivanjem i le~enjem supklini~kih oblika mastitisa spre~avase pojavljivanje njegovih hroni~nih oblika i dalje {irenje prouzrokova~a. Lo{em us-pehu le~enja infekcija vimena izazvanih bakterijom S. aureus u velikoj meri dopri-nosi suvi{e kratko vreme terapije. U na{oj studiji nismo uzeli u obzir vremele~enja, ali smo uzeli u obzir ko je obavljao le~enje. Kod intramamarne aplikacijeantibiotika odgajiva~ ~esto ne po{tuje op{tevaè}a uputstva za aplikaciju te vrstelekova. Pri tom, pojavljuje se problem infekcije mle~ne `lezde izazvane gljivicamakvasca. Vlasnici koji prema uputstvu veterinara sami le~e mastitis ~esto, ve} kodprvog pobolj{anja, prekidaju terapiju i tako izazivaju pojavljivanje hroni~nih infek-cija i rezistenciju bakterija na pojedine antibiotike. Uglavnom vaì da je parenteral-na terapija sama, ili u kombinaciji sa intramamarnom, efikasnija nego sama in-tramamarna terapija. Prema podacima antibiograma iz prethodnih studija Š3¹, vrlouspe{na terapija upale mle~ne `lezde izazvane bakterijom S. aureus predstavljakombinaciju amoksicilina i klavulonske kiseline.

U va`nije ~inioce okoline koji uti~u na pojavljivanje upale vimenasvrstali smo postupak muè, pravilan rad ma{ine za muù, na~in ishrane, pros-tirku u staji, klimatske uslove i op{tu negu i brigu oko ìvotinja Š6¹. Pitanja u anketiodnosila su se na na~in ishrane, prostirku, klimatske uslove i postupak muè.Negu i ishranu ìvotinja svrstali smo u sklop koji se odnosi na otpornost krava.Povrede vimena i sisa nastale zbog suvi{e kratkog boksa za stajanje, nedovoljnekoli~ine prostirke i re{etkastog poda pove}avaju rizik pojavljivanja mastitisa.Nepovoljna mikroklima u staji, pre svega, pove}ana vla`nost i visoka temperatura,uz lo{u ventilaciju u letnjim mesecima, stvara povoljne uslove za pojavljivanje irazmnoàvanje mikroorganizama koji izazivaju mastitis. Muà je najva`niji ~inilac

90


koji uti~e na nastajanje mastitisa izazvanog bakterijom S. aureus. U pore|enju sasisanjem teleta, i ru~na i ma{inska muà neuporedivo vi{e optere}uju tkivo vi-mena. Naro~ito je ma{inska muà vrlo ~esto „kriva” za pojavljivanje mastitisa.Naj~e{}e opisani nedostaci ma{inske muè su nepravilne vrednosti potpritiska,suvi{e ubrzano ili usporeno pulsiranje, muà nepripremljenog vimena, muà uprazno, za~epljeni mlekovodi i dotrajalost materijala. Sistemi koji izvode regula-ciju vrednosti potpritiska u skladu sa dotokom mleka i automatski skidaju sisaljkeumanjuju negativne u~inke ma{ine na tkivo vimena za vreme muè i smanjuju rizikda nastane upala. Mleko, sredstva za dezinfekciju i ultraljubi~asto svetlo o{te}ujupovr{ine gumenih delova ma{ine, one postaju hrapave, na njima se u ve}embroju zadràvaju patogene i saprofitne bakterije i zato je va`no da se ti delovi re-dovno zamenjuju.

Morfolo{ke osobine vimena kao {to su:– oblik vimena,– duìna sisa,– oblik sisine papile,– udaljenost od tla,

tako|e uti~u na mogu}nost nastajanja infekcije.U anketnom upitniku smo ocenjivali oblik vimena, sisa i sisine papile.Rizik nastajanja infekcije vimena raste sa staro{}u krava muzara, {to

se povezuje sa manjom sintezom gamaglobulina i morfolo{kim osobinama osta-relog vimena.

Statisti~kom obradoma podataka iz anketnog upitnika utvrdili smo dasvi navedeni ~inioci uti~u na u~estalost pojavljivanja infekcije mle~ne `lezdeizazvane bakterijom S. aureus. Na osnovu signifikacije moè da se tvrdi sa 5%rizika (P<0,05) da preventiva relativno malo uti~e na infekciju izazvanu bakterijomS. aureus. Tako|e, na osnovu F funkcije moè da se oceni povezanost le~enja i di-jagnoze sa infekcijom izazvanom bakterijama S. aureus. F funkcija, u ovomslu~aju, iznosi 4,166, {to zna~i da le~enje i dijagnoza smanjuju rizik nastajanja in-fekcije izazvane bakterijom S. aureus. Ovo moè da se tvrdi sa 5% rizika (P<0,05). Povezanost ovog ~inioca sa infekcijom izazvanom bakterijama S. aureus jeve}a od uticaja ~inioca preventiva. Od svih obra|enih ~inilaca statisti~ki najvi{eodstupa okolina. F funkcija kod okoline dostiè vrednost od 33,324, {to ukazujena veliki uticaj okoline na inficiranje bakterijama S. aureus. U ovom slu~aju, signi-fikacija je skoro jednaka 0, {to zna~i da moè da se tvrdi sa skoro 1% rizika (P<0,01) da okolina najvi{e uti~e na inficiranje bakterijama S. aureus. Na osnovuizra~unate F funkcije i signifikacije moè da se potvrdi uz 5% rizika (P< 0,05) danajmanji uticaj na inficiranje bakterijama S. aureus ima ~inilac ìvotinja.

Odgajiva~i posve}uju premalo pa`nje okolini u kojoj se nalaze krave.Izgleda da se ukupan uticaj okoline kao ~inioca koji doprinosi ve}em inficiranjukrava bakterijama S. aureus moè da se sagleda kada je preventiva u staduodgovaraju}a i le~enje mastitisa adekvatno. Drugo obja{njenje, koje je verovat-nije, odnosi se na problem koji se krije u sastavu anketnog upitnika. Na{om anke-

91


tom i posmatranjem obuhvatili smo samo egzemplarni uzorak kod koga su po-daci indikativni, {to zna~i da ne vaè za celu teritoriju Slovenije, ve} samo za stajeobuhva}ene na{im istraìvanjem. Anketom i posmatranjem smo utvrdili da ~iniocikoji uti~u na predispoziciju ìvotinje na mastitis (oblik sise, sisine papile, oblik vi-mena, ~isto}a vimena i sise, starost, mle~nost i kondicija) imaju najmanji uticaj nastepen zaraènosti bakterijom S. aureus. înioci koje smo svrstali u sklop preven-tiva i le~enje i sklop dijagnostika u pribli`no istoj meri uti~u na infekciju vimenaizazvanu bakterijom S. aureus. Naravno, ovde mora da se uzme u obzir da su svi~inioci me|usobno povezani.

Daljim istraìvanjem bi morao da se obuhvati ve}i broj uzoraka (staja)iz raznih delova Slovenije. Pri tom, trebalo bi da se uspostavi veza sa veterinarimakoji rade na terenu i da im se daju uzorci anketnog upitnika koje bi oni dalje dis-tribuirali odgajiva~ima krava. Ovi upitnici bi se kasnije statisti~ki obradili, a do-bijeni rezultat bi dao jasniju sliku o uticaju pojedinih ~inilaca koji uti~u na po-javljivanje mastitisa.

1. Jurca J.: Mastitisi pri kravah, ugotavljanje, zatiranje in prepre~evanje. Ljub-ljana: Kme~ki glas, 84-89, 1983. - 2. Levy S. B.: Antibiotic paradox. How miracle drugs aredestroying the miracle. New York: Plenum Publishing Corporation, 223-248, 1992. - 3. Pen-gov A., êru S., Jur~evi~ A.: Vpliv posameznih dejavnikov na uspeh zdravljenja vimenskihoku`b (mastitisa) pri kravah ki jih povzro~a Staphyloccoccus aureus. Ljubljana: Veterinar-ska fakulteta, 20-22. ({tudentska raziskovalna naloga), 2000. - 4. Blowey R., Edmondson P.:Mastitis control in dairy herds. Ipswich: Farming Press Books, 5-17, 1995. - 5. Pearson J. K.L., Mackie P.: Factor asocciated with occurence, cause and outcome of clinical mastitis indairy cattle. Vet Rec 105, 17, 456-463, 1979. - 6. Zadnik T., Klop~i~ M., Pengov A.: Mle~noprofilni test: rezultati dvoletnih opazovanj. In: 1. Slovenski mednarodni kongres - Mleko inmle~ni izdelki. Portoro`, 17, 1995.

EFFECT OF DIFFERENT FACTORS ON MAMMARY GLAND INFECTION WITH

STAPHYLOCOCCUS AUREUS BACTERIA

A. Jur~evi~, A. Pengov

The objective of our investigation was to determine how certain factors (theenvironment, treatment, prevention, animal) affect udder infection with Staphylococcus au-reurs (S. aureus) bacteria.

A questionnaire investigated the effect of different factors on the frequency ofinfection with S. aureus bacteria. We established that prevention, treatment on the basis ofresults of bacteriological examinations and antibiograms, and the elimination of the nega-tive influence of the environment, form a basis for reducing the frequency of udder infec-tions.

92



ENGLISH

We verified the questionannire results with the variant analysis method and es-tablished that the effect of the environment significantly digresses from the other factors(prevention, treatment and diagnosis, animal). Our results show that the breeder, with goodprevention and good treatment of mastitis, often disregards the effects of the barn and theenvironment in which the cows are maintained. Poor barn conditions have a negative effecton cow resistance and at the same time enable the existence and multiplication of patho-genic species of bacteria. In addition to the maintenance conditions, one must not forgetprevention and therapy of mammary gland inflammation, either. On the grounds of our pre-vious investigations (Pengov et al., 2000), we recommend for the therapy of mammarygland inflammation the use of a combination of amoxicillin and clavulonic acid, and as pre-vention of mammary gland inflammation the use of an udder ointment.

Key words: Mastitis, Staphylococcus aureus

VLIÂNIE RAZNÀH DEÂTELEY NA INFEKCII MOLO^NOY @ELEZÀBAKTERIÂMI STAPHYLOCOCCUS AUREUS

A. Ár~evi~, A. Pengov

CelÝ na{ey issledovatelÝskoy rabotì bìla utverditÝ kotorìm spo-sobom opredelënnìe deÔteli (okrestnostÝ, le~enie, preventiva, ìvotnoe) vliÔ-Ót na infekciÓ vìmeni bakteriey Staphylococcus aureus (S. aureus).

Anketoy mì izu~ili vliÔnie raznìh deÔteley na ~astotu infekciibakteriey S. aureus. Mì utverdili, ~to preventiva, le~enie na osnove rezulÝtatovbakteriologi~eskih ispìtaniy i antibiogrammì i Ìliminacii otricatelÝnìh vli-Ôniy okrestnosti osnova dlÔ umenÝ{eniÔ ~astotì zabolevaniÔ vìmeni.

RezulÝtatì anketì mì proverili metodom analiza variansì i mì ut-verdili, ~to vliÔnie okrestnosti signifikantno otstupaet ot drugih deÔteley(preventiva, le~enie i diagnoz, ìvotnoe). Na{i rezulÝtatì pokazìvaÓt, ~to~elovek, razvodÔçiy ìvotnìh, pri horo{ey preventive i horo{em le~enii mas-tita, ~asto zabìvaet na hlev to estÝ na okrestnostÝ v kotoroy zaderìvaÓtsÔkorovì. Plohie usloviÔ v hleve otricatelÝno vliÔÓt na soprotivlÔemostÝ korovi odnovremenno delaÓt vozmo`nìm suçestvovanie i razmnoènie patogennìh vi-dov bakteriy. NarÔdu s plohimi usloviÔmi v hlevah, nelÝzÔ zabìtÝ ni preventivui terapiÓ vospaleniÔ molo~noy èlezì. Na osnove na{ih predìduçih issledova-niy (Pengov i sotrudniki, 2000), dlÔ terapii vospaleniÔ molo~noy èlezì mìrekomenduem polÝzovatÝ kombinaciÓ amoksicillina i klavulonnoy kislotì, akak preventiva vospaleniÔ molo~noy èlezì upotrebitÝ mazÝ dlÔ vìmeni.

KlÓ~evìe slova: mastit, Staphylococcus aureus

93


RUSSKIY

UDK 619:615.256:577.182.54:637.62

REZIDUE OKSITETRACIKLINA U MLEKU KRAVA POSLEINTRAUTERINE APLIKACIJE*

OXITETRACYCLINE RESIDUE IN COW MILK AFTER INTRAUTERINE

APPLICATION

V. Vukovi}, Nada Dugali}-Vrndi}**

U ovom radu je ispitano izlu~ivanje rezidua oksitetraciklina mle-

kom krava isto~no-frizijske rase koje su jednokratno intrauterino treti-

rane. Pri tome, ukupno 10 krava podeljeno je u dve jednake ogledne

grupe, od kojih su krave jedne grupe dobile dozu od 0,5 g/kravi, a

krave druge grupe primile su dozu oksitetraciklina od 1 g/kravi. Ispiti-

vanje prisustva rezidua oksitetraciklina u mleku obavljeno je metodom

Rezazurin testa sa Str. thermophilus-om, kao test mikroorganizmom.

Posle i.u. doze oksitetraciklina od 0,5 g/kravi, prose~no vreme izlu~i-

vanja rezidua mlekom tretiranih krava je 46,0 (od 34 do 58) ~asova, pri

~emu je koncentracija rezidua oksitetrtaciklina bila od 0,1 do

1,4 mcg/ml mleka, a posle doze od 1 g/kravi, to vreme iznosi 55,6 (34

do 82) ~asova, pri ~emu se koncentracija rezidua oksitetraciklina kre-

tala od 0,1 do 2,2 mcg/ml mleka.

Klju~ne re~i: mleko, krave, rezidue, intrauterina aplikacija

Rezidue antibiotika dospevaju u mleko, naj~e{}e, posle terapije raz-nih oboljenja muznih krava. Zapaljenje uterusa, uz mastitise, jedno je od najras-prostranjenijih oboljenja muznih krava, koje podrazumeva antibiotsku terapiju Š9,10, 12¹, preparate na bazi ekstrakata lekovitog bilja i propolisa Š14¹ i druge. Antibi-otici iz tetraciklinske grupe ~esto se primenjuju u saniranju zapaljenja uterusamuznih krava Š1¹. U mleku tretiranih krava izlu~uju se rezidue antibiotika razli~itodugo i u razli~itim koncentracijama Š4, 5¹, a u zavisnosti, pre svega, od vrste anti-biotika, oblika u kome je odre|eni antibiotik aplikovan, veli~ine i.u. doze, intervalaaplikacije, kao i od „teìne” oboljenja Š3¹. Takvo mleko se odbacuje, ali iz raznih

95


Uvod / Introduction

* Rad primljen za {tampu 24.12. 2003. godine** Dr Vujadin Vukovi}, nau~ni saradnik, dr Nada Dugali}-Vrndi}, nau~ni saradnik; Nau~ni Insti-

tut za veterinarstvo Srbije, Beograd

razloga (nepo{tovanje karence, neznanje, nemar itd), ipak dospeva do mlekarskeindustrije, kao i do potro{a~a, izazivaju}i ve}i broj {tetnih efekata u preradi mleka ina zdravlje ljudi. U literaturi postoji vi{e podataka u navo|enju karence za izlu~i-vanje mlekom rezidua pojedinih antibiotika iz tetraciklinske grupe posle intrauter-ine aplikacije Š2, 6, 17¹. Me|utim, ti podaci su ~esto nepodudarni i gotovo pro-tivre~ni. Upravo iz tih razloga, planom ovoga rada je predvi|eno da se posle jed-nokratne intrauterine aplikacije oksitetraciklina u dve razli~ite doze ispita vremeizlu~ivanja i koncentracija rezidua oksitetraciklina u mleku u funkciji vremena. Zaodre|ivanje rezidua oksitetraciklina u mleku kori{}ena je metoda Rezazurin testaŠ8¹, koja je modifikovana radi kvantitativnog dokazivanja Š16¹.

Ukupno 10 muznih krava isto~no-frizijske rase, mle~nosti od 10 do 25litara dnevno, podeljeno je u dve jednake grupe i tretirano preparatom ad us vet.,penu{ave oblete za uterus, koje sadrè 0,5 g oksitetraciklin hidrohlorida (u daljemtekstu- oksitetraciklin). Pri tome, ukupno pet krava je dobilo dozu od 0,5 g/ìvoti-nji, a preostalih pet krava je dobilo dozu od 1 g/ìvotinji. Terapija je bila jednok-ratna intrauterina. Uzorci mleka tretiranih krava uzimani su ru~nom muòm u steri-lisane bo~ice iz svake ~etvrti vimena i pome{ani u zbirni uzorak. Vreme uzimanjauzoraka je bilo 10, 22, 34, 46, 58, 70, 82, 94 i 106 ~asova posle aplikacije leka, od-nosno sve do dva uzastopna negativna nalaza na prisustvo rezidua za mleko istekrave. Posle doze od 0,5 g, uzorci mleka su uzimani najkra}e 58 ~asova, odnosnonajduè 82 ~asa posle aplikacije leka, a posle doze od 1g/kravi, uzorci mleka suuzimani najkra}e 58 ~asova, odnosno najduè 106 ~asova posle aplikacije leka.Do ispitivanja uzorci mleka su ~uvani u hladnjaku. Ispitivanje prisustva rezidua ok-sitetraciklina je izvo|eno u sterilnim laboratorijskim uslovima metodom Rezazurintesta sa bakterijom Str. thermophilus, kao test mikroorganizmom. Za izvo|enjetesta, iz sterilisane bo~ice sa uzorkom, otpipetirano je 10 ml mleka u sterilnu epru-vetu i zatim pasterizovano 5 minuta na temperaturi od 80 o C, a zatim rashla|enodo sobne temperature. Zatim je u rashla|eno mleko dodat 1 ml vodenog rastvorarezazurina (0,5 g/l). Dalje je dodat i 1 ml Str. thermophilus-a (18 ~asova stara kul-tura) razre|enog obranim sterilnim mlekom u odnosu 1:1. Ovako pripremljen uzo-rak je prome{an na vibratoru, a zatim inkubisan tokom 2 ~asa na temperaturi ter-mostata od 45oC. Sadràj epruvete je me{an okretanjem epruvete i to 1 i 1,5~asova posle po~etka inkubacije. Posle dvo~asovne inkubacije rezultati su ~itanina na~in predvi|en za kori{}enu metodu. Bela boja uzorka ozna~ava negativannalaz, azurno-plava ili ruì~asta boja ozna~ava pozitivan nalaz, a prelazna boja,izme|u boje za negativan i pozitivan nalaz, ozna~ava sumnjiv nalaz. Prag osetlji-vosti ove metode za oksitetraciklin je 0,1 mcg/ml (sumnjiv nalaz), odnosno0,2 mcg/ml mleka (pozitivan nalaz) Š15¹. Svaki uzorak mleka pore|en je sa nega-tivnom i pozitivnom kontrolom. Negativnu kontrolu je predstavljalo sterilno obrano

96

Vet. glasnik 58 (1 - 2) 95 - 103 (2004) V. Vukovi}, Nada Dugali}-Vrndi}: Rezidueoksitetraciklina u mleku krava posle intrauterine aplikacije


mleko kod koga je prethodno isklju~eno prisustvo rezidua antibiotika, a pozitivnukontrolu je predstavljalo isto obrano mleko kojem je dodata odre|ena koli~ina ok-sitetraciklina. Radi kvantifikacije rezidua oksitetraciklina u mleku, ispitivani uzorcimleka su razblaìvani obranim sterilnim mlekom koje ne sadrì rezidue antibio-tika. Izra~unavanje koncentracije oksitetraciklina u ml osnovnog uzorka obavljenoje kori{}enjem formule X = a x b, gde je (X) – nepoznata koncentracija oksitetra-ciklina, znak (a) – nivo osetljivosti metode za oksitetraciklin, i znak (b) – maksi-malno razblaènje ispitivanog uzorka mleka u kome mogu da se dokaù rezidueoksitetraciklina.

Dobijeni rezultati su grupisani u odgovaraju}e serije i statisti~ki ob-ra|eni kori{}enjem matemati~ko-statisti~kih metoda.

1. Rezidue oksitetraciklina u mleku posle jednokratne intrauterine aplikacije

u dozi od 0,5 g/kravi / Oxytetracycline residue in milk following single intrauterine

application of dose of 0.5 g/cow

Ogledi su izvedeni na 5 muznih krava kojima je jednokratno intrau-terino aplikovan oksitetraciklin u dozi od 0,5 g/ìvotinji, u periodu izme|u dvemuè. Uzorci mleka su uzimani iz svake ~etvrti vimena jedne krave i pome{ani uzbirni uzorak sve do dva uzastopno negativna nalaza u pogledu prisustva reziduaoksitetraciklina.

1.1. Vreme izlu~ivanja rezidua oksitetraciklina mlekom /

Duration of excretion of oxitetracycline residue with milk

Prestanak izlu~ivanja rezidua oksitetraciklina mlekom tretiranih kravase odigrao izme|u 34. i 58. ~asa ogleda, odnosno prose~no 46,0 ~asova posleaplikacije leka (tabela 1).

Tabela 1. Vreme izlu~ivanja rezidua oksitetraciklina mlekom posle jednokratne intrauterinedoze od 0,5 g/kravi /

Table 1. Duration of excretion of oxitetracycline residue with milk following singer intrauterine appication ofdoze of 0.5 g/cow

Broj krave / Cow numberVreme izlu~ivanja rezidua oksitetraciklina (~asovi) /Time of sampling for oxitetracycline residue (hours)

1. 46

2. 46

3. 34

4. 58

5 46

Xsr = 46,00SD = 9,80

97


Rezultati ispitivanja / Results

Posle 34. ~asa ogleda rezidue oksitetraciklina nisu mogle da sedokaù u mleku jedne krave (krava broj 3). Posle 46. ~asa ogleda prestalo jeizlu~ivanje rezidua oksitetraciklina mlekom tri krave (krave broj 1, 2 i 5), a posle 58.~asa ogleda nisu mogle da se dokaù rezidue oksitetraciklina u mleku ni kodpreostale krave (krava broj 4).

1.2. Koncentracija rezidua oksitetraciklina (mcg/ml mleka) u funkciji vremena /

Oxytetracicline residue concetration (mcg/ml milk) as time function

Po~ev od 10. ~asa ogleda, rezidue oksitetraciklina su mogle da sedokaù u uzorcima mleka svih pet tretiranih krava i to u koncentraciji od 0,4 do0,8 mcg/ml mleka, odnosno prose~no 0,6 mcg/ml mleka (tabela 2).

Tabela 2. Koncentracija rezidua oksitetraciklina (mcg/ml) u mleku krava posle jednokratneintrauterine aplikacije u dozi od 0,5 g/kravi /

Table 2. Oxitetracycline residue concentration (mcg/ml) in cow milk following single intrauterine applicationof dose of 0.5 g/cow

Broj krave /Cow number

Rezidue oksitetraciklina (mcg/ml mleka) / Oxitetracycline residue (mcg/ml milk)

Vreme ogleda (~asovi) / Time of sampling (hours)

10 22 34 46 58 70 82

1. 0,80 1,20 1,40 0,50 – –

2. 0,40 0,70 0,10 - –

3. 0,60 0,95 0,80 0,40 – –

4. 0,50 0,90 1,00 0,60 0,40 – –

5. 0,70 1,00 0,80 0,20 – –

U daljem toku ogleda, u mleku krava broj 1 i 4, pove}avao se nivorezidua do 34. ~asa ogleda, kada je iznosio 1,4, odnosno 1,0 mcg/ml mleka, a za-tim je ta koncentracija opadala do 46. ~asa ogleda (krave broj 1), odnosno do 58.~asa ogleda u mleku krave broj 5. Posle navedenih vremena u mleku krava broj 1 i4 nisu mogle da se dokaù rezidue oksitetraciklina. S druge strane, u mleku kravabroj 2, 3 i 5 pove}ao se nivo rezidua u 22. ~asu ogleda, a zatim je koncentracija ok-sitetraciklina opadala do 34. ~asa ogleda u mleku krave broj 2, kada je iznosila0,1 mcg/ml, odnosno sve do 46. ~asa ogleda u mleku krava broj 3 i 5, kada je izno-sila 0,4, odnosno 0,2 mcg/ml. Rezidue oksitetraciklina nisu mogle da se dokaù umleku krava broj 2, 3 i 5, posle navedenih vremena. U toku celog ogleda, koncen-tracija rezidua oksitetraciklina se kretala od 0,1 do 1,4 mcg/ml mleka.

2. Rezidue oksitetraciklina u mleku posle jednokratne intrauterine aplikacije

u dozi od 1g/kravi / Oxitetracycline residue in milk following single intrauterine

application of dose of 1 g/cow

Ogledi su izvedeni na pet muznih krava kojima je u periodu izme|udve muè jednokratno intrauterino aplikovan oksitetraciklin u dozi od 1 g/ìvotinji.

98


Uzorci mleka su uzimani od svih ~etvrti vimena jedne krave kao zbirni uzorak, svedo dva uzastopno negativna nalaza u pogledu prisustva rezidua oksitetraciklina.

2.1. Vreme izlu~ivanja rezidua oksitetraciklina mlekom /

Duration of excretion of oxitetracycline residue with milk

Prestanak izlu~ivanja rezidua oksitetraciklina mlekom se odigrao iz-me|u 34. i 82. ~asa ogleda, odnosno prose~no 55,6 ~asova posle aplikacije leka(tabela 3).

Tabela 3. Vreme izlu~ivanja rezidua oksitetraciklina mlekom posle jednokratne intrauterineaplikacije u dozi od 1 g/kravi /

Table 3. Duration of oxitetracycline residue excretion with milk following single intrauterine application ofdose of 1 g/cow

Broj krave / Cow numberVreme izlu~ivanja rezidua oksitetraciklina (~asovi) /

Time of sampling for oxitetracycline residue excretion (hours)

1. 46

2. 58

3. 58

4. 82

5. 34

Xsr = 55,60SD = 17,16

Posle 34. ~asa ogleda, rezidue oksitetraciklina nisu mogle da sedokaù u uzorcima mleka jedne krave (krava broj 5), posle 46. ~asa ogleda, uuzorcima mleka jo{ jedne krave (krava broj 1), posle 58. ~asa ogleda, u uzorcimamleka jo{ dve krave (krave broj 2 i 3) i posle 82. ~asa ogleda, rezidue oksitetracik-lina nisu mogle da se dokaù ni kod jedne krave u ogledu (prestanak izlu~ivanjarezidua mlekom krave broj 5).

2.2. Koncentracija rezidua oksitetraciklina u funkciji vremena /

Oxitetracycline residue concentration as time function

U 10. ~asu ogleda rezidue oksitetraciklina su mogle da se dokaù uuzorcima mleka svih krava u ogledu, a koncentracija je bila od 0,60 do1,80 mcg/ml mleka. U ogledima sa mlekom krava broj 2 i 3, koncentracija reziduaantibiotika u mililitru mleka rasla je do 34. ~asa ogleda, kada je bila 1,70, odnosno1,80 mcg/ml mleka, a zatim je opadala do 58. ~asa ogleda, kada je bila 0,60, od-nosno 0,40 mcg/ml mleka. U daljem toku ogleda, rezidue oksitetraciklina nisu mo-gle da se dokaù u uzorcima mleka krava broj 2 i 3 (tabela 4).

99


Tabela 4. Koncentracija rezidua oksitetraciklina (mcg/ml) u mleku krava posle jednokratneintrauterine aplikacije u dozi od 1 g/kravi /

Table 4. Oxitetracycline residue concentration (mcg/ml) in cow milk following single intrauterine applicationof dose of 1 g/cow

Brojkrave /Cow

number

Rezidue oksitetraciklina (mcg/ml mleka) /Ositetracycline residue (mg/ml milk)

Vreme ogleda (~asovi) / Time of sampling (hours)

10 22 34 46 58 70 82 94 106

1. 1,80 1,80 1,70 0,90 – –

2. 1,30 1,60 1,70 1,20 0,60 – –

3. 1,00 1,60 1,80 0,60 0,40 – –

4. 1,80 2,20 1,90 1,00 0,90 0,30 0,10 – –

5. 0,60 0,30 0,50 – –

U mleku krave broj 1, koncentracija rezidua oksitetraciklina u 22. ~asuogleda ostala je ista, a kod krave broj 4 u 22. ~asu ogleda koncentracija reziduaoksitetraciklina u mleku se pove}ala na 2,20 mcg/ml mleka. U mleku krave 1 i 4, udaljem toku ogleda, koncentracija rezidua oksitetraciklina u mleku opadala je svedo 46. ~asa ogleda u mleku krave broj 1, kada je iznosila 0,90 mcg/ml mleka, od-nosno sve do 82. ~asa ogleda u mleku krave broj 4, kada je iznosila 0,10 mcg/mlmleka. Posle navedenih vremena, u mleku krava broj 1 i 4, rezidue oksitetraciklinanisu mogle da se dokaù kori{}enjem metode Rezazurin testa. Dalje, u mlekukrave broj 5, koncentracija rezidua oksitetraciklina se smanjila u 22. ~asu ogleda,kada je iznosila 0,30 mcg/ml mleka, zatim se pove}ala u 34. ~asu ogleda, kada jebila 0,50 mcg/ml mleka. Posle tog vremena, kori{}enom metodom nisu mogle dase dokaù rezidue oksitetraciklina u mleku krave broj 5. U toku celog ogleda, kon-centracija rezidua oksitetraciklina je bila od 0,1 do 2,2 mcg/ml mleka.

Prema obavljenim ispitivanjima i dobijenim nalazima, rezidue ok-sitetraciklina mogu da se dokaù u mleku svih tretiranih krava i to prose~no 46,0(34 – 58) ~asova posle intrauterine aplikacije u dozi od 0,5 g/kravi, odnosnoprose~no 55,6 (34 – 82) ~asova posle intrauterine aplikacije u dozi od 1,0 g/kravi.Ovi nalazi, u principu, nisu u saglasnosti sa rezultatima do kojih su do{li Kaneene isaradnici Š7¹ koji su dokazali oksitetraciklin u mleku krava 12,5 do 44 ~asa poslenjegove intrauterine aplikacije u dozi od 3 g/kravi. Isto tako Š11¹, utvrdili su da seoksitetraciklin, dat intrauterino u dozi od 5 mg/kg telesne mase, moè da dokaè 6do 12 ~asova u mleku tretiranih krava. S druge strane, nalazi Gedeka i sar. i Slee iBrightling Š4, 13¹ pribli`ni su na{im rezultatima sa dozom oksitetraciklina od

100



1 g/kravi. Naime, ovi autori su utvrdili da se oksitetraciklin, dat intrauterino u doziod 1 g/kravi, izlu~uje mlekom tokom ~etiri, odnosno pet muà. U na{im ogledimasa dozom od 0,5, odnosno 1 g oksitetraciklina, koji su intrauterino aplikovanimuznim kravama, koncentracija rezidua oksitetraciklina u mleku je rasla do 22.~asa ogleda, kada je iznosila 0,7- 1,2 mcg/ml, odnosno 0,3 do 2,2 mcg/ml mleka.Ovi nalazi nisu u saglasnosti sa rezultatima do kojih su do{li Slee i Brightling Š13¹,koji su posle intrauterine aplikacije oksitetraciklina u dozi od 1g/kravi mogli dadokaù 0,3 mcg/ml i niè koncentracije rezidua oksitetraciklina u mleku. Me|utim,isti autori daju podatke da se rezidue oksitetraciklina izlu~uju u mleku intrauterinotretiranih krava u najve}oj koncentraciji tokom druge muè, kao i u na{im ogle-dima (22. ~as ogleda). Suprotno ovim nalazima, Prasad i sar Š11¹ dokazali su darezidue oksitetraciklina dostiù najvi{u koncentraciju u mleku prve muè, posle in-trauterine aplikacije ovoga antibiotika.

U ovom radu je ispitana resorpcija oksitetraciklina posle intrauterinihdoza od 0,5 i 1 g/kravi i izlu~ivanje rezidua mlekom tretiranih krava. Pri tome,pra}eno je vreme izlu~ivanja rezidua oksitetraciklina mlekom tretiranih krava, kao ikoncentracije rezidua oksitetraciklina u mleku svake ogledne krave u kontrolnimvremenima. Na osnovu obavljenih ispitivanja i dobijenih nalaza, mogu da se iz-vedu zaklju~ci:

1. Posle intrauterinih doza od 0,5 i 1 g, rezidue oksitetraciklina seizlu~uju mlekom svih tretiranih krava i to ve} u 10. ~asu ogleda i, tako|e, mlekomsvih tretiranih krava tokom 10. 22 i 34. ~asa ogleda;

2. Rezidue oksitetraciklina se izlu~uju mlekom prose~no 46,0 (34 do58) ~asova, posle i.u. doze od 0,5 g/kravi, odnosno prose~no 55,6 (34 do 82)~asova, posle i.u. doze od 1 g/kravi;

3. Prose~na koncentracija rezidua oksitetraciklina u mleku rasla je do22. ~asa ogleda, kada je bila 0,95 (0,7 do 1,2) mcg/ml mleka, posle i.u. doze od0,5 g/kravi, odnosno prose~no 1,5 (0,3 do 2,2) mcg/ml mleka, posle i.u. doze od 1g/ kravi;

4. U toku celog ogleda, koncentracija rezidua oksitetraciklina se kre-tala od 0,1 do 1,4 mcg/ml mleka, posle i.u. doze od 0,5 g/kravi, odnosno od 0,1 do2,2 mcg/ml mleka, posle i.u. doze od 1g/kravi.

1. Abd El Malek A. S., Zaki K.: Effect of Terramycin tablets on bacteric of puer-peral infection in Friesian cows. J. Arab. Vet. Med. Ass. 24, 157- 166, 1964. - 2. ]upi} V.:Zaostaci lekova u jestivim tkivima ìvotinja, 1997. - 3. Fiebiger I.: Excretion of antibioticswith milk after their i.u. aplication to cows. Inaug. Dissert., Ereie Univers. Berlin, 110, 1976. -4. Gedek W., Fastner S., Gunzler O.: Antibiotics residues in bovine milk after i.u. administra-

101




tion of commercial preparations. Tierarztliche Mschau 30 5, 223-227, 1975. - 5. Haaland M.A., Manspeaker J. E., Morteland T. W.: Antibiotics residues in milk after i.u. infusion. Vet.Med. and Small Animal Clinical, 79, 3, 382-386 (En 26 ref.), 1984. - 6. Jezdimirovi} Milanka:Osnovi farmakoterapije i gotovi lekovi ad us. vet., 2002. - 7. Kaneene J. B., Coe P.H., SmithJ.H., Rapnicki P., Smith C. L., Gerloff B., Morrow D. A.: Drug residues in milk after i.u. injec-tion of oxitetraciclin, lincomycin- spectinomycin and povidone- iodide in cows with metritis.Am. J. of Vet. Resear. 47, 6, 1363-1365, 1986. - 8. Leali L., Ruffo G. and Aliprandi L.: Study ofantibiotics and inhibitory supstances in milk. I antibiotics late 37, 10, 762- 768, 1963. - 9.Mikhailov N. N., Murtazin B.: Treatment of puerperal endometritis in cows. Veterinarya(Moscow) No. 12, 83-87 (Ru), 1971. - 10. Moore C. W., Marnewick J. J., Henning A. C.: Onthe use of oxitetracicline in reducing the incidence of metritis in dairy cows. J. of the SouthAfrican Vet. Ass. 55, 2, 65-65, 1984. - 11. Prasad S., Jayachandran C., Singh M.: Pharma-cochinetic of oxitetracicline in dairy cows. Indian J. of Anim. Sci. 57, 2, 106-110, 1987. - 12.Seguin B. E., Morrow D. A., Oxender W. D.: Intrauterine therapy in the cows. J. of the Am.Vet. Med. Ass. 164, 6, 609-612, 1974. - 13. Slee K. J., Brightling P.: Antibacterial activiti ofcows milk following therapy with oxitetracycline uterine pessories. Australian Vet. J. 57, 3,143-144, 1981. - 14. Trailovi} D., Petrujki} T.: Klini~ko ispitivanje pomo}nog lekovitog sred-stva Veter-U, Registracija, 2002. - 15. Vukovi} V.: Ispitivanje nivoa osetljivosti metoda Delvo iRezazurin testa na prisustvo rezidua penicilina i oksitetraciklina u mleku. Veterinarskiglasnik, 55, 1-2, 55-59, 2001. - 16. Vukovi} V.: Resorpcija penicilina, streptomicina i ok-sitetraciklina posle intrauterinog davanja i izlu~ivanje mlekom. Doktorska disertacija, Beo-grad, 196, 1991. - 17. @ivanov D.: Rezidue i karenca hemoterapeutika i pesticida u hrani ani-malnog i biljnog porekla. Krmiva, 29, 11, 12, 277-281, 1987.

OXITETRACYCLINE RESIDUE IN COW MILK AFTER INTRAUTERINE APPLICATION

V. Vukovi}, Nada Dugali}-Vrndi}

The paper examines the excretion of oxitetracycline residue in milk of EastFriesian cows that received a single intrauterine treatment. A total of 10 cows were dividedinto two equal experimental groups, and one group was administered a dose of 0.5 g/cow,and the other group 1 g/cow oxitetracycline. Oxitetracycline residue in milk was determinedusing the Rezazurin test method with Str. Thermophilus, as the test microorganism. Follow-ing the i.u. administration of oxitetracycline in a dose of 0.5 g/cow, the average duration ofthe presence of its residue in milk in treated cows was 46.0 (34-58) hours, with oxitetracy-cline residue concentration ranging from 0.1-1.4 mcg/ml milk. After the dose of 1 g/cow,this time period was 55.6 (34-82) hours, and the oxitetracycline residue concentrationranged from 0.1-2.2 mcg/ml milk.

Key words: cow milk, residue, intrauterine application

102


ENGLISH

OSTATKI OKSITETRACIKLINA V MOLOKE KOROV POSLE VNUTRI-MATO^NOY APPLIKACII

V. Vukovi~, NadÔ Dugali~-Vrndi~

V Ìtoy rabote ispìtano vìdelenie ostatkov oksitetraciklina mo-lokom korov vosto~no-friziyskoy porodì, kotorìe odnokratno vnutrimato~nole~enì. Pri Ìtom, sovokupno 10 korov razdeleno v dve odinakovìe opìtnìegruppì, iz kotorìh odna gruppa polu~ila dozu ot 0,5 g/korove, a vtoraÔ gruppa dozuoksitetraciklina ot 1 g/korove. Ispìtanie prisutstviÔ ostatkov oksitetracik-lina v moloke sover{eno metodom Rezazurin testa s Str. thermophilus-om, kak testmikroorganizmom. Posle v.m. dozì oksitetraciklina ot 0,5 g/korove, sredneevremÔ vìdeleniÔ ostatkov molokom le~ennìh korov 46,0 (34 do 58) ~asov, pri ~ëmkoncentraciÔ ostatkov oksitetraciklina dvigalasÝ ot 0,1 do 1,4 mcg (ml moloka, aposle dozì ot 1g/korove, Ìto vremÔ sostavlÔet (v summe) 55,6 (34 do 82) ~asa, pri~ëm koncentraciÔ ostatkov oksitetraciklina dvigalasÝ ot 0,1 do 2,2 mcg/ml mo-loka.

KlÓ~evìe slova: moloka korov, ostatki, vnutrimato~no le~enìe

103


RUSSKIY

UDK 619:616.34-002:615.246.8:636.4

ISPITIVANJE DVE ORALNE REHIDRACIONE SOLUCIJE U

TRETMANU PRASADI SA AKUTNIM GASTROENTERITISOM*

INVESTIGATIONS OF TWO ORAL REHYDRATION SOLUTIONS IN

TREATMENT OF PIGLETS WITH ACUTE GASTROENTERITIS

Tamara Vukavi}, R. Do{en, Jasna Li~ina**

Osnovni poreme}aj kod akutnog gastroenteritisa jeste pore-

me}aj transportovanja vode i elektrolita, razli~itog stepena. Cilj ispiti-

vanja bio je da se oceni efikasnost dve oralne rehidracione solucije

(ORS) u tretmanu akutnog gastroenteritisa kod prasadi na sisi.

Pedeset prasadi, 20 sa akutnim gastroenteritisom i 30 zdravih

kontrola u uzrastu od deset dana, odabrano je metodom slu~ajnog

izbora pri pojavi proliva, za jedan od dva ORS tretmana (ORS-1 i ORS-

2). Prasad koja imaju proliv dobila su probiotik per os prvoga dana i

antibiotik parenteralno, do prestanka proliva. Sva prasad su klini~ki

pra}ena od 1. do 6. dana ispitivanja. Uzorci fecesa za bakteriolo{ku

kulturu uzorkovani su prvog dana.

Klini~ki znaci hidracije bili su bolji, kao i razlika u telesnoj masi

prasadi koja su imala proliv pod ORS-2 tretmanom koja je bila signifi-

kantno ve}a (p=0,036) u pore|enju sa razlikom kod prasadi pod ORS-

1 tremanom. Sva prasad koja su imala proliv, {estog dana su imala nor-

malno formiran feces. E. coli je izolovana iz fecesa 48 prasadi.

Prasad sa akutnim gastroenteritisom tretirana ORS, koja ima vi{i

osmolaritet i sadrì umesto citrata, bikarbonate u ve}oj koncentraciji,

uz manje kalijuma, vi{e natrijuma i vi{e hlora, imala su bolje stanje hi-

dracije, uz signifikantno ve}u razliku u telesnoj masi, a njihova kon-

trolna grupa nesignifikantno, u odnosu na prasad tretiranu oralnom re-

hidracionom solucijom druga~ijeg sastava.

Klju~ne re~i: prasad na sisi, akutni gastroenteritis, proliv

105


* Rad primljen za {tampu 28. 11. 2003. godine** Dr Tamara Vukavi}, profesor, Institut za zdravstvenu za{titu dece i omladine, Novi Sad; mr

Radoslav Do{en, istraìva~ saradnik, dr vet. med. Jasna Li~ina, istraìva~ pripravnik, Nau~niinstitut za veterinarstvo „Novi Sad”, Novi Sad

Akutni gastroenteritis je ~est uzrok uginu}a prasadi na sisi i moè daprouzrokuje velike ekonomske gubitke na farmama, naro~ito u periodu odgojaprasadi pre zalu~enja Š1, 2, 3, 4¹. U okviru ukupnog mortaliteta prasadi prezalu~enja, koji iznosi 15 do 20 posto, akutni gastroenteritis je naj~e{}i uzrok ugi-nu}a Š1, 5, 6¹.

Poreme}aj transportovanja vode i elektrolita u gastrointestinalnomtraktu ~ini patolo{ko-fiziolo{ku osnovu akutnog gastroenteritisa. Ovaj poreme}ajmoè da bude razli~itog intenziteta, od blagog do te{kog, a nekada i sa fatalnimishodom. Zbog toga je logi~no da osnov tretmana akutnog gastroenteritisa budenadoknada vode i elektrolita, bez obzira da li je neka druga terapija uklju~ena iline. Cilj ovog ispitivanja bio je da se proceni efikasnost dva preparata za oralnurehidraciju (ORS) u tretmanu akutnog gastroenteritisa kod prasadi na sisi.

Ispitivanjem je obuhva}eno ukupno 50 prasadi-meleza (landras x ve-lika bela svinja), u uzrastu od deset dana. Oprasilo ih je 8 zdravih krma~a (petprvopraskinja, tri vi{epraskinje), bez indukcije pra{enja. U ogled su uklju~enaprasad prvopraskinja, zato {to se akutni gastroenteritis mnogo ~e{}e javlja kodnjihove prasadi nego kod prasadi starijih krma~a. Prasad prvopraskinja su kodro|enja manje telesne mase i sporije napreduju nego prasad starijih krma~a.Posle pra{enja, krma~ama je aplikovan oksitetraciklin i.m radi prevencije postpar-talnih infekcija. Metodom slu~ajnog izbora odabirana su prasad na sisi koja suuklju~ena u ispitivanje dve oralne rehidracione solucije koje se koriste za rehidra-ciju dece sa akutnim prolivom (tabela 1). Za svaku ORS, formirana je po jedna ek-sperimentalna grupa (prasad na sisi sa prolivom): ORS-1 i ORS-2 i po jedna kon-trolna grupa (prasad na sisi bez proliva): ORS-1K i ORS-2K. Sva prasad su obeORS pila slobodno po volji, bez ograni~enja, tokom celog trajanja ispitivanja.

Prvog dana sva prasad su primila i po jednu tabletu probiotika (Lacto-

bacillus Reuteri, per os). Osim ovoga, prasad sa prolivom (eksperimentalne grupeORS-1 i ORS-2) le~ena su i antibioticima (kombinacija cefalosporin-neomicin-penicilin, kao rutinska terapija na farmi na kojoj je ispitivanje obavljeno), sve doprestanka proliva.

Ispitivanje je planirano tako da se svako prase individualno prati odpo~etka (dan 1) do kraja ogleda (dan 6). Svakodnevno je obavljen klini~ki pre-gled, sa posebnim osvrtom na registrovanje izgleda fecesa i stepen dehidracijekod prasadi koja imaju proliv (procena boje koè, tonusa koè i o~nih jabu~ica,suvo}a dlake, pospanost, nestabilan hod i nesposobnost ustajanja). Prasadi je iz-merena telesna masa prvog i {estog dana ispitivanja. Feces za bakteriolo{ki pre-gled uzorkovan je prvog dana samo od prasadi koja imaju proliv.

106

Vet. glasnik 58 (1 - 2) 105 - 112 (2004) Tamara Vukavi} i sar: Ispitivanje dve oralnerehidracione solucije u tretmanu prasadi sa akutnim gastroenteritisom

Uvod / Introduction


Tabela 1. Sastav dve ORS koje se koriste u tretmanu akutnog gastroenteritisa

ORS - 1 ORS - 2

Natrijum (mmol/L) / 60 65

Kalijum mmol/L) / 25 20

Hlor (mmol/L) / 55 60

Glikoza (mmol/L) / 111 111

Citrat (mmol/L) / 10 –

Bikarbonati (mmol/L) / – 25

Osmolaritet (mOsm/L) / 261 281

Statisti~ka analiza je ra|ena kori{}enjem t-testa i ekzaktnog testaverovatno}e po Fisheru.

Prvog dana ispitivanja nije ustanovljena bitna razlika u telesnoj masiizme|u prasadi u grupi ORS-1 i ORS-2 (p=0,14), ORS-1K i ORS-2K (p=0,618),ORS-1 i ORS-1K (p–0,22), ORS-2 i ORS-2K (p–0.818). Prose~an prirast u telesnojmasi prasadi od prvog do {estog dana bilo je zna~ajan u obe eksperimentalne iobe kontrolne grupe. Me|utim, kod dva praseta iz ORS-1 i dva praseta iz ORS-1Kgrupe, do{lo je do pada u telesnoj masi (-0,19 i -0,72 kg; -0,41 i -0,49, po re-dosledu navo|enja).

[estog dana ispitivanja nije na|ena signifikantna razlika u telesnojmasi izme|u prasadi u ORS-1 i ORS-1K (p=0,095), ORS-2 i ORS-2K (p–0,199) iliORS-1K i ORS-2K (p–0,199). Ali tada, na kraju ispitivanja, prasad iz grupe ORS-2imala su zna~ajno ve}u telesnu masu nego prasad iz grupe ORS-1 (p=0,036) (ta-bela 2). Klini~ki podaci o konzistenciji fecesa, tonusu koè i bulbusa prikazani su utabeli 3.

[estog dana ispitivanja, u grupi ORS-1, dva praseta su pokazalaznake dehidracije u odsustvu proliva – kod dva praseta je konstatovan smanjenturgor koè, a kod jednog od njih i tonus bulbusa, uz smanjenje telesne mase.Druga dva praseta u istoj grupi imala su nestabilan hod, a jedno prase je bilo po-spano. Ukupan broj bakterija/g fecesa uzetog od sisan~adi koja su imala proliv,kretao se od 0,12 do 5,0012 (X±SD, 2,39±1,8212; medijana 3,112). E. coli je bilaprisutna u 48 od 50 uzoraka fecesa. Drugi sojevi, navedeni po redosledu u~esta-losti, bili su: Staphylococcus sp, Enterococcus sp, Enterobacter sp. i Bacillus sp;Proteus mirabilis, Corynebacterium sp; E. coli heamolytica i Clostridium sp. Poten-cijalno patogeniji sojevi (Staphylococcus sp, Corynebacterium sp. i E. coli heamo-

lytica) izolovani su iz fecesa prasadi eksperimentalne grupe koja su tretirana saORS-2.

107



Tabela 2. Telesna masa (kg) na po~etku i na kraju ispitivanja u eksperimentalnim (ORS-1,ORS-2) i kontrolnim (ORS-1K, ORS-2K) grupama na ORS tretmanu, X±SD (rasponi),

medijana i p (*) vrednosti

�

Grupa / Dan 1 / Dan 6 / Napredovanje /dan 1-6 /

ORS-1(n=10)

2.53±0.61 *1

(1.85-3.90)2.39

2.99±0.77 *1

(1.43-4.00)2.95

0.47±0.58

(- 0.72-1.36)0.59

ORS-1K(n=19)

2.80±0.39 *2

(2.10-3.70)2.75

3.52±0.78 *2

(1.71-5.00)3.65

0.75±0.65

(- 0.49-2.00)0.70

ORS-2(n=10)

2.84±0.51*3

(2.05-3.62)2.95

3.74±0.55 *3

(3.12-4.76)3.49

0.90±0.56

(0.12-1.86)0.88

ORS-2K(n=11)

2.89±0.51*4

(2.30-3.70)2.90

3.82±0.46 *4

(2.84-4.44)3.85

0.93±0.39

(0.37-1.82)0.93

*1 0.015, *2 6.29E-05, *3 0.0003 *4 7.22E-06

Tabela 3. Klini~ki pregled prasadi sa akutnim gastroenteritisom (n=20) i kontrola (n=30),pre i posle tretmana sa ORS /

Simptomi /

G r u p e /

ORS-1 ORS-1K ORS-2 ORS-2K

dan 1. / dan 6. / dan 1. / dan 6. / dan 1. / dan 6. / dan 1. / dan 6. /

Feces /

normalan / – 10 19 19 - 10 11 11

ka{ast / 2 – – – 7 – – –

te~an / 8 – – – 3 – – –

Tonuskoè /

normalan / 5 8 10 10 3 10 10 10

snièn / 5 2 – – 7 – – –

Tonusbulbusa /

normalan / 7 9 19 19 10 10 11 11

snièn / 3 1 – – – – – –

108


Osnovna razlika u sastavu dva preparata za oralnu rehidraciju ko-ri{}ena u tretmanu sisan~adi sa akutnim gastroenteritsom, bila je ve}a osmolal-nost (281:261 mOsmol/L) i ve}i alkalni sadràj (bikarbonat 25 mmol/L) ORS-2.âk i ako se ve}i nivo bikarbonata koriguje za ve}i sadràj u hloru, ORS-2 jo{ uvekima dvostruko ve}i sadràj alkalija od ORS-1.

Odnos glikoza:natrijum u oba rastvora ORS-1 (1,85) i ORS-2 (1,71) uokviru je preporu~enog odnosa za optimalnu apsorpciju natrijuma i vode Š7¹ uiznosu 1,5 do 2. Sadràj glikoze od 111 mmol/L, ne samo da je dobar dodatni iz-vor energije tokom akutnog oboljenja, nego omogu}uje i pobolj{anu apsorpcijuvode i olak{anu apsorpciju natrijuma Š8, 9¹. Iako je, teoretski, ve}a osmolarnostORS-2 mogla da izazove izvesno povla~enje vode u crevni lumen, verovatno da tonije bio slu~aj, jer je napredovanje prasadi sa akutnim gastroenteritisom u ek-sperimentalnoj ORS-2 grupi bilo bolje nego u eksperimentalnoj grupi ORS-1.Prasad u okviru kontrolne grupe ORS-2K tako|e su bolje napredovala, iako nezna~ajno. Odnos broja fecesa te~ne i ka{aste konzistencije u dve eksperimen-talne grupe (8:2 u ORS-1 i 3:7 u ORS-2) bio je obrnut, na {tetu ORS-1. I telesnamasa prasadi u toj grupi bila je manja, iako ne zna~ajno. Ovo ukazuje na negati-van uticaj po~etno lo{ijeg statusa prasadi iz ORS-1 grupe na njihov kasniji klini~kistatus (znaci dehidracije kod dva praseta, sa gubitkom telesne mase kod jednogpraseta, {estog dana ispitivanja). Znatno bolje napredovanje prasadi u grupiORS-2 moglo bi se pripisati njihovom povoljnijem statusu prvog dana ispitivanja.Me|utim, napredovanje prasadi u kontrolnoj grupi kojoj se davao ORS-2(0,93±0,39 kg) bilo je tako|e bolje nego napredovanje prasadi u kontrolnoj grupiprasadi koja su dobijala ORS-1 (0,75±0,65 kg), iako ne zna~ajno (tabela 2).Tako|e, potencijalno vi{e patogeni sojevi (Staphylococcus sp, Corynebacterium

sp. i E. coli heamolytica), koji su mogli da izazovu ozbiljniji tok proliva, iskultivisanisu samo iz fecesa prasadi koja su primala ORS-2. Sve ovo upu}uje na mogu}nostda je faktor koji je doprineo razlici u napredovanju izme|u dve eksperimentalne(signifikantna) i kontrolne grupe (nesignifikantna), druga~iji sastav oralne rehidra-cione solucije koje su kori{}ene, a ne razlike u po~etnom klini~kom statusuprasadi, uklju~uju}i ~ak i „teìnu” proliva. ORS-2 sadrì vi{e bikarbonata koji sumogli da u~ine crevni sadràj alkalnijim, {to favorizuje ve}i rast patogenih bak-terija. Isto tako, ORS-2 ima vi{i osmolalitet koji je mogao da dovede do izvesnogpovla~enja vode iz cirkulacije u crevni lumen, sa konsekutivninim smanjenjemkonzistencije fecesa. Sa druge strane, vi{e hlora u ORS-2 moglo je da ima negati-van uticaj na rast bakterija. Da li je ovo poslednje imalo pozitivni uticaj i na ve}erazlike u telesnoj masi u eksperimentalnoj i kontrolnoj grupi prasadi koja su po-jena ORS-2 (tabela 2), zahteva verifikaciju u ispitivanju ve}eg obima. Bakterijeizolovane iz fecesa prasadi sa akutnim gastroenteritisom bile su uglavnom poten-cijalno patogeni sojevi (E. coli, Staphylococcus sp.), mada tako|e i potencijalnonepatogeni sojevi (Enterococcus sp. i Enterobacter sp.). Hemoloti~na E. coli i

109



Clostridium sp. izolovane su iz po jednog fecesa. Kada se ovi rezultati uporede sarezultatima dobijenim pri izbijanju proliva kod novoro|ene prasadi u jednom ra-nijem ispitivanju Š10¹, vidi se da je ukupan broj bakterija u fecesu prasadi iz tog is-pitivanja bio mnogo ve}i nego kod prasadi stare 10 dana u okviru ovog ispitivanja,u kome je samo iz jednog uzorka fecesa izolovan potencijalno patogeni soj Clos-

tridium sp.

1. Na osnovu klini~kih pokazatelja dehidracije, prasad eksperimen-talne grupe sa akutnim gastroenteritisom, koja su pojena ORS koja ima vi{i osmo-lalitet i sadrì, umesto citrata, bikarbonate u vi{oj koncentraciji, uz manje kalijuma,vi{e natrijuma i vi{e hlora, u 6. danu su imala bolju hidraciju od prasadi pojenedrugom solucijom.

2. Osim toga, prasad iz iste grupe, imala su signifikantno ve}u, a nji-hove kontrole nesignifikantno ve}u razliku u telesnoj masi na kraju ispitivanja, uodnosu na prasad tretiranu ORS, druga~ijeg sastava.

Mogu}a povoljna uloga male razlike u koncentraciji hlora predmet jedaljeg ispitivanja.

Istraìvanja su deo projekta 4331 koje finansira MNTR.

1. Alexander J. T. L.: Neonatal diarrhoea in pigs. Gyles C.L, Wallingford V.U,eds In: Escherichia coli in domestic animals and humans. CAB International: 151-70, 1994.- 2. Biehl L. G., Hoefling D. C.: Diagnosis and treatment of diarrhoea in 7 to 14-day-old pigs.J Am Vet Assoc; 188, 1144-46, 1986. - 3. Niewold T. A. et al.: A review of porcine pathophysi-ology: a different approach to disease. Vet Quart, 22, 209-12, 2000. - 4. Svensmark B. et al.:Epidemiological studies of piglet diarrhoea in intensively managed Danish sow heards.Acta Vet Scand, 30, 63-70, 1989. - 5. Cutler R. S. et al.: Preweaning Mortality. In: Straw B. Eet al., eds. Diseases of swine, 8th ed, ISUP Ames, Iowa, 985-992, 1999. - 6. Morin M. et al.:Neonatal diarrhoea of pigs in Quebec: Infectious causes of significant outbreaks. Can JComp Med, 47, 11-15, 1983. - 7. Michael J. G.: Studies of oral rehydration solutions in ani-mal models. Clin Therapeut,12, 5-61,1990. - 8. Saunders D. R., Sillery J. K.: Absorption ofcarbohydrate–electrolyte solutions in rat duodeno-jejunum. Implications for the composi-tion of oral electrolyte solutions in man. Dig Dis Sci, 30, 154-60,1985. - 9.Vukavi} Tamara etal.: Gut flora in pigs. Part II. Predominant faecal bacteria in newborn pigs with diarrhoea bef-ore and after 48h of the treatment. Proc Nat Sci (Matica Srpska), 90, 35-40, 1996.

110




INVESTIGATIONS OF TWO ORAL REHYDRATION SOLUTIONS IN TREATMENT OF

PIGLETS WITH ACUTE GASTROENTERITIS

Tamara Vukavi}, R. Do{en, Jasna Li~ina

The basic disorder in acute gastroenteritis is the disrupted transport of waterand electrolytes, to a different degree. The objective of these investigations was to evaluatethe efficacy of two oral rehydration solutions (ORS) in the treatment of acute gastroenteritisin suckling piglets. Fifty piglets, 20 with acute gastroenteritis and 30 healthy controls aged10 days were chosen at random upon the incidence of diarrhea, for one of two ORS treat-ments (ORS-1 and ORS-2). The piglets with diarrhea were administered a probiotic per oson the first day and an antibiotic parenterally, until the diarrhea disappeared. All the pigletswere followed clinically from days 1-6 of the investigations. Faeces samples were taken forbacteriological culture on the first day. Clinical signs of hydration were better, as well as thedifference in body mass of piglets with diarrhea under the ORS-2 treatment, which was sig-nificantly higher (p=0.036) in comparison with the difference in piglets under the ORS-1treatment. All piglets with diarrhea had normally formed faeces on the sixth day. Escheri-chia coli was isolated from faeces of 48 piglets. Piglets with acute gastroenteritis, treatedwith ORS with a higher osmolarity and which contained instead of citrate, bicarbonates inhigher concentrations, with less potassium, more sodium and more chlorine, had a betterstate of hydration, with a significantly bigger difference in body mass, and the results oftheir control group were not significantly different against those of piglets treated with ORSof a different composition.

Key words: Suckling piglets, acute gastroenteritis, diarrhea.

ISPÀTANIE DVUH ORALÃNÀH REGIDRACIONNÀH SOLÁCIY V LEÊNIIPOROSÂT S OSTRÀM GASTROÕNTERITOM

Tamara Vukavi~, R. Do{en, Âsna Li~ina

Osnovnoe rasstroystvo u ostrogo gastoÌnterita, transporta vodì iÌlektrolita, razli~noy stepeni. CelÝ ispìtaniÔ bìla ocenitÝ ÌffektivnostÝdvuh oralÝnnìh regidracionnìh solÓciy (ORS) v le~enii ostrogo gastroÌnteritau porosÔt na podsose.

PÔtÝdesÔt porosÔt, 20 s ostrìm gastroÌnteritom i 30 zdorovìh, kon-trolÝ vozrasta desÔtÝ dney, otobrano metodom slu~aynogo vìbora pri Ôvleniiponosa, dlÔ odnogo iz dvuh ORS le~eniÔ (ORS-1 i ORS-2). PorosÔta s ponosompolu~ili probiotik per os pervogo dnÔ i antibiotik paranteralÝno, do prek-raçeniÔ ponosa. Vse porosÔta klini~eski sleènì ot 1-6 dney ispìtaniÔ. Obra-z~iki pomëta dlÔ bakteriologi~eskoy kulÝturì obraz~ikovanì pervogo dnÔ.

Klini~eskie znaki gidracii bìli lu~{e, slovno i raznica v massetela porosÔt s ponosom pod ORS-2 le~eniem, kotoraÔ bìla signifikantno bolÝ{e(r=0,036) v sravnenii s raznicey u porosÔt pod ORS-1 le~eniem. Vse porosÔta s

111


RUSSKIY

ENGLISH

ponosom, {estogo dnÔ imeli normalÝno formirovannìy pomët. E. coli izolirovanaiz pomëta 48 porosÔt.

PorosÔta s ostrìm gastroÌnteritom, le~ennìe s ORS, imeÓçaÔ vì-s{iy osmoralitet i soderìt vmesto citratov, bikarbonatì v bôlÝ{ey koncentra-cii, s menÝ{e kaliÔ, bôlÝ{e natriÔ i bôlÝ{e hlora, imeli bolee horo{ee so-stoÔnie gidracii, s signifikantno bôlÝ{ey raznicey v masse tela, a ih kon-trolÝnaÔ gruppa nesignifakantno, v otno{enii porosÔt, le~ennìe s ORS drugogosostava.

KlÓ~evìe slova: porosÔta na podsose, ostrìy gastroÌnterit, ponos

112


UDK 619:616-006:636.7

INCIDENCE OF EPULIDES IN THE DOG – A

RETROSPECTIVE HISTOPATHOLOGICAL STUDY*

UÊSTALOST EPULIDA KOD PASA – RETROSPEKTIVNA

HISTOPATOLO[KA ISTRA@IVANJA

I. Dinev, I. Borissov, D. Dimov**

The retrospective histopathological study of 468 samples of tu-

mour material obtained from dogs, referred to the Faculty of Veterinary

Medicine, Trakia University, Stara Zagora during the period 1991-2000

showed that 29 specimens (6.19%) were epulides.

According to their histogenesis, the lesions were classified in two

primary groups: reactive lesions – 37.94% and peripheral odontogenic

tumours – 62.06%. Epulides were most commonly encountered in

males (68.96%) compared to females (31.04%). The average age of af-

fected dogs was 4 years for both genders. In 18 cases (62.06%), the le-

sions were mandibular whereas in 11 (37.94%) – maxillar. The highest

predilection to epulides was observed in German Shepherds –

27.58%.

Key words: dogs, epulides, incidence

Epulides are among the most frequently encountered oral pathologi-cal lesions in the dog Š1, 9, 11¹. The term epulis means a non-specific growth ofthe gingiva. This is a clinical term that participates in diagnoses only accompaniedby an adjective – for instance, giant cell epulis, acantomatous epulis etc. Š5¹. Thesame author divides epulides into two principal classes: reactive lesions and pe-ripheral odontogenic tumours. The first group includes the fibrous epulis, the pyo-genic granuloma, the giant cell epulis and reactive exostoses. The second groupof neoplasms comprises the fibromatous epulis (odontogenic fibroma), the acan-tomatous epulis and the calcifying epithelial odontogenic tumour Š4¹. In somestudies, the reactive lesions are said to be predominant while in others – odonto-

113


Introduction / Uvod

* Rad primljen za {tampu 17.2. 2004. godine** Assoc. prof. Ivan Dinev, Dept. of General and Clincial Pathology, I. Borissov, Faculty of Veteri-

nary Medicine, Trakia University, Stara Zagora; D. Dimov, Faculty of Veterinary Medicine, Uni-versity of Forestry, Sofia, Bulgaria

genic tumours are reported to be more prevalent Š3, 1, 11, 12¹. The reports bysome authors show a higher incidence of epulides originating from the maxillargingiva whereas those of others – from the mandibula Š3, 7, 12¹. The average agewith the highest risk of the onset of epulides is between 6 and 8-9 years Š6, 11¹. Ina study on 189 dogs with epulides, Toshida et al. (1999) observed a higher predis-position in Scotland Shepherds and Tzvetkov Š11¹ – in German Shepherds. Otherauthors have not observed any breed-related predisposition Š3, 9¹. Neoplasmsare more commonly encountered in male dogs Š11, 12¹.

The histogenesis, the development and the prognosis of epulidescould be most commonly determined using morphological criteria Š13¹. The aimof the present study was to determine the type of lesions, clinically determined asepulides via histopathological methods as well as their incidence depending onthe breed, gender and age of the host with regard to the application of results asprognostic criteria in the diagnostics of tumours.

The studies were performed within the period 1991-2000 at the Facultyof Veterinary Medicine, Trakia University – Stara Zagora. A total of 468 samplesfrom spontaneous tumour growths were obtained by excision or biopsy. Speci-mens for the histological study were fixed in 10% neutral formaldehyde and proc-essed using the routine histological technique. Cross-sections were stained withhaematoxylin/eosin (H/E).

From all 468 samples, 65* (13.88%) originated from the oropharyngealregion. Twenty-nine (44.61%) of them or 6.19% of the total number of tumours

114

Vet. glasnik 58 (1 - 2) 113 - 119 (2004) I. Dinev et al.: Incidence of epulides in the dog –a retrospective histopathological study

Material and methods / Materijal i metode rada

Results / Rezultati ispitivanja

Graph 1. Incidence fo oral neoplasms in the dog for the period 1991-2000.Grafikon 1. Pojava oralnih neoplazmi kod pasa u periodu od 1991 do 2000. godine

* The cases of oral papillomatosis are not included because of the specifics of its etiogenesis.

were determined as epulides. In eighteen cases (62.06%) the lesions were local-ized to the mandibular and in eleven (37.94%) – to the maxillar gingiva.

Table 1 presents the incidence of epulides depending on the breed,gender and age of hosts. The highest percentage of affected dogs was that ofGerman Shepherds – 27.58%. Then followed Collies, Irish Setters (13.8% each)and Bologneses, Boxers and mixed-breed animals (10.34% each). The incidenceof epulides in Dogues (6.9%), Dachshunds and Drathaars (3.44%), that areamong the commonly encountered breeds in our country, was relatively low.

Table 1. Incidence of epulides in the dog depending on the breed, gender and age ofthe host /

Tabela 1. Pojava epulida kod pasa u zavisnosti od rase, roda i starosti doma}ina

Breed /Rasa

Averageage, yrs /Prose~na

starost, god.

Gender / RodTotal / Ukupno

Male / ènski Female / mu{ki

n % n % n %

1. GermanShepherd /Nema~ki ov~ar

4.5 5 17.24 3 10.34 8 27.58

2. Collie /Koli

5 4 13.80 – – 4 13.80

3. Irish Setter /Irski seter

6.5 2 6.90 2 6.90 4 13.80

4. Boxer /Bokser

3 2 6.90 1 3.44 3 10.34

5. Dogue /Doga

6 2 6.90 – – 2 6.90

6. Bolognese /Bolonezer

4.5 2 6.90 1 3.44 3 10.34

7. Dachshund /Daksund

2 – – 1 3.44 1 3.44

8. Drathaar /Dratar

1 1 3.44 – – 1 3.44

9. Mixed-breed /Me{anac

3.5 2 6.90 1 3.44 3 10.34

Total / Ukupno 4 20 68.96 9 31.04 29 100

Epulides were more frequent among male dogs – 68.96% vs 31.04%in females. The average age of affected dogs in both genders was 4 years.

Macroscopically, the lesions appeared as irregular masses with a di-ameter from 1-2 to 8-10 cm in all cases. The cutting surface was thick. In somecases, the surface was ulcerated.

115


Table 2. Incidence of epulides in the dog depending on the histological diagnosis /Tabela 2. Pojava epulida kod pasa u zavisnosti od histolo{ke dijagnoze

Epulides / Epulide

Reactive lesions /Reaktivne lezije

n % Peripheral odontogenic tumours /Periferni odontogeni tumori

n %

Fibrous epulis /Fibrozni epulis

4 13.8 Fibromatous epulis(odontogenic fibroma) /

Fibromatozni epulis(odontogeni fibrom)

8 27.58

Giant cell epulis /Epulis dìnovskih }elija

6 20.7

Pyogenic granuloma /Piogeni granulom

1 3.44 Acantomatous epulis /Akantomatozni epulis

10 34.48

Total / Ukupno 11 37.94 Total / Ukupno 18 62.06

The incidence of epulides depending on the histological diagnosis isshown in Table 2. Lesions determined as peripheral odontogenic tumours wereprevalent (62.06%) whereas those determined as reactive lesions were lesspresent 37.94%. The parenchyma of the most commonly encountered tumour –the acantomatous epulis, consisted of islets and bands of epithelial cells, embed-ded by a connective tissue stroma. The basal cells of the parenchyma were with apallisade-like arrangement, sometimes with a vacuolated cytoplasm. An inversepolarity was also observed (Fig. 1).

The structure of odontogenic tumours with the next frequency (in de-scending order) – fibromatous epulides (odontogenic fibromas) was from a pri-mary cellular type. The parenchyma consisted of fibroblast cells and remnants of

116


Figure 1. Acantomatous epulis in a 4-year-old Boxer. H/E, × 300Slika 1. Akantomatozni epulis kod ~etvorogodi{njeg boksera. H/E, x 300

odontogenic epithelium and was characterized with a high degree of vacuoliza-tion (Fig. 2).

Reactive lesions were determined according to the respective histo-logical features. The parenchyma of the most widespread type, that of the giantcell epulis, consisted of intensely vacuolated fibroblast tissue with multinuclear gi-ant cells within. The parenchyma of the other lesions from this group – fibrousepulis and pyogenic granuloma, showed a focal fibrous hyperplasia in the formerand a marked granulation tissue with endothelial proliferation in the latter type, re-spectively.

The results of our studies confirmed the high incidence of epulidesamong oral pathological lesions in dogs Š1, 4, 12, 8¹. Nearly half of the oral tumourgrowths, we observed during the period of the study, were from this neoplastictype (44.61%) Š14¹. In this respect, our results are similar to those of authors sup-porting the thesis that epulides are among the commonest oral neoplasms Š15,11¹. The highest prevalence of epulides in German Shepherds, observed by us, iscomparable to the incidence reported by Tzvetkov Š11¹. Probably, this frequencyis due to the wide-ranging distribution of this breed in the region Š7, 12¹.

Our studies evidenced that the average age of the onset of epulideswas 4 years. During the last decade, there is a tendency towards the appearanceof tumour formations in a younger age compared to other periods Š1, 10, 6, 7¹.

117


Figure 2. Fibromatous epulis in a 6-year-old German Shepherd, H/E, × 240Slika 2. Fibromatozni epulis kod {estogodi{njeg nema~kog ov~ara. H/E, x 240

Discussion / Diskusija

The prevalence of epulides among male individuals is similar to that,stated by others Š7, 11, 12¹. As to the localization (on the maxillar or the mandibu-lar gingiva), we could hardly establish any predisposition because of the contra-dictory data Š3, 6, 7, 2, 12¹.

The results of our histopathological studies, according to the criteria ofGardner Š5¹, evidenced a dominating prevalence of peripheral odontogenic tu-mours (acantomatous and fibromatous epulis) – 62.06% vs the reactive lesions (fi-brous epulis, giant cell epulis and pyogenic granuloma) – 37.94%. These datacorrelated with the data of Reichart et al. Š9¹, Hoffman and Gaengler, Š7¹; Yoshidaet al., Š12¹ but not with those reported by Tzvetkov Š11¹ who affirmed that giant cellepulides were the commonest.

The analysis of our results confirmed the primary importance of histo-logical investigation for the confirmation of the diagnosis and for the prognosis oflesions, determined as epulides.

1. Bastianello S. S.: A survey on neoplasia in domestic species over a 40-yearperiod from 1935 to 1974 in the Republic of South Africa. VI. Tumours occurring in dogs.The onderstepport J Vet Res, 50, 3, 199-220, 1983. - 2. Borissov I., Pascalev M., Dinev I.,Valchev I.: Mandibuloectomy as a method of treatment of mandibular canine tooth reten-tion and secondary fibrous epulis in a dog. Veterinarski arhiv, 68, 2, 63 - 70, 1998. - 3. CohenD., Reif J. S., Brodey R. S., Keiser H.: Epidemiological analysis of the most prevalent sitesand types of canine neoplasia observed in a veterinary hospital. Cancer Res, 34, 11, 2859-2868, 1974. - 4. Gardner D. G.: Epulides in the dog: a review. J Oral Pathol. Med., 25, 32-37,1996. - 5. Gardner D. G.: Odontogenic tumors in animals, with emphasis on dods and cats.In: Proceeding of the 11th EVD Congress, Granada, 17 - 26, 2002. - 6. Harvey C. E., Shofer F.S., Laster L.: Association of age and body weight with periodontal disease in North Ameri-can gogs. J Vet Den, 11, 3, 94-105, 1994. - 7. Hoffmann T., Gaengler P.: Epidemiology ofperiodontal disease in poodles. J Small Anim Pract, 37, 7, 309-316, 1996. - 8. Lund E. M.,Armstrong P. J., Kirk C. A., Kolar L. M., Klausner J. S.: Health status and population charac-teristics of dogs and cats examined at private veterinary practices in the United States. JAm Vet Med Assoc, 214, 9, 1336-1341, 1999. - 9. Reichart P. A., Philipsen H. P., Dur U. M.:Epulides in dogs. J.Comp. Pathol., 106, 82 - 86, 1992. - 10. Sorensen U. P., Loe H., RamfjordS. P.: Periodontal disease in the beagle dog. A cross sectional clinical study. J PeriodontalRes, 15, 4, 380-389, 1980. - 11. Tzvetkov Y.: Pathomorphologigal studies and some epizoo-tological properties at the tumors in dog. PhD thesis, Central Laboratory of Biology andGame Diseases with Smal Animal Clinics, Sofia, 94-99, 1998. - 12. Yoshida K., Yanai T., Iwa-saki T., Sakai H., Ohta J., Kati S., Minami T., Lackner A. A., Masegi T.: Clinicopathologicalstudy of canine oral epulides. J Vet Med Sci 61, 8, 897-902, 1999. - 13. Verstraete F. M.,Lighelm A. J., Weber A.: The histological nature of epulides in dogs. J Comp Pathol, 106,169 - 182, 1992. - 14. Dinev I., Borisov I., Bakalov D.: Incidence of canine neoplasms - retro-spective histopathological studies. IV. Oropharingeal tumors. Bulg J of Vet Med /in press/,2003. - 15. Zhelev V., Dzhurov A., Angelov A.: Investigations about incidence and localisa-tion of the tumours in the domestic animals and birds. Scientic works of the Higher Instituteof Veterinary Medicine, XVI, 67-77, 1966.

118


References / Literatura

UÊSTALOST EPULIDA KOD PASA – RETROSPEKTIVNA HISTOPATOLO[KA

ISPITIVANJA

I. Dinev, I. Borissov, D. Dimov

Retrospektivna histopatolo{ka ispitivanja ura|ena su na 468 uzoraka materi-jala tumora dobijenih od pasa, predatih Fakultetu veterinarske medicine Univerziteta uTrakiji, Stara Zagora, u perioda od 1991 do 2000, i dobijeni rezultati su ukazali na epulide u29 uzoraka (6,19%).

Prema svojoj histogenezi, lezije su podeljene u dve osnovne grupe : reaktivnelezije – 37,94%, i periferni odontogeni tumori – 62,06 posto. Epulide su naj~e{}e us-tanovljene kod mu`jaka (68,96%) u pore|enju sa ènkama (31,04%). Prose~na starostzaraènih pasa bila je 4 godine, za oba pola. U 18 slu~ajeva (62,06%), lezije su bile na man-dibuli, dok su u 11 slu~ajeva (37,94%) one bile na maksili. Najja~a sklonost ka epulidamauo~ena je kod nema~kih ov~ara – 27,58 posto.

Klju~ne re~i: psi, epulide, u~estalost

ÂSTOTA ÕPULIDOV U SOBAK – RETROSPEKTIVNÀEGISTOPATOLOGIÊSKIE ISSLEDOVANIÂ

I. Dinev, I. Borissov, D. Dimov

Retrospektivnìe gistopatologi~eskie issledovaniÔ sdelanì na 468obraz~ikov materiala opuholey, polu~ennìh iz sobak, peredannìh FakulÝtetuveterinarnoy medicinì Universiteta v Trakii, Stara Zagora, v periode ot 1991-2000, i polu~ennìe rezulÝtatì pokazali Ìpulidì v 29 obraz~ikov (6,19%).

Soglasno svoemu gistogenezu, povre`deniÔ razdelenì v dve osnovnìegruppì: reaktivnìe povre`deniÔ – 37,94%, i periferi~eskie odontogennìe opu-holi – 62,06%. Õpulidì ~açe vsego ustanovlenì u samcov (68,96%) v sravennii ssamkami (31,04%). SrednÔÔ starostÝ zara`ënnìh sobak bìla 4 goda dlÔ oba pola. V18 slu~aev (62,06%), povre`deniÔ bìli na mandibule, poka v 11 slu~aev (37,94%)oni bìli na maksile. SamaÔ silÝnaÔ sklonnostÝ k Ìpulidam zame~ena u nemeckihov~arok – 27,58%.

KlÓ~evìe slova: sobaki, Ìpulidì, ~astota

119


SRPSKI

RUSSKIY

UDK 619:616.988:578.834.1:636.8

INFEKTIVNI PERITONITIS MAÂKA (FIP) U NA[EMSEKCIONOM MATERIJALU*

FELINE INFECTIOUS PERITONITIS (FIP) IN OUR SECTION

MATERIAL

Sanja Aleksi}-Kova~evi}, D. Marinkovi}**

Infektivni peritonitis ma~aka (FIP) dijagnostikovan je u na{em sek-

cionom materijalu kod 23 ma~ke, 19 persijskih i 4 doma}e, oba pola,

uzrasta izme|u 5 meseci i 8 godina. Ve}inu inficirane populacije ~inile

su ìvotinje mla|e od 20 meseci. Makroskopski nalaz bio je kod ve}ine

ma~aka granulomatoznog karaktera, a kod 7 ìvotinja uo~ena je ve}a

koli~ina zlatno-ùtog èlatinoznog eksudata u trbu{noj duplji, {to od-

govara eksudativnoj formi FIP-a. Granulomi su bili sme{teni u ve}ini

slu~ajeva u zidu abdomena, jetri, slezini, omentumu i serozi creva, a

histolo{ka gra|a odlikovala se fibrinoidno-nekroti~nim centrima, sa

mnogobrojnim limfocitima, monocitima, angioblastima i fibroblastima.

Imunohistohemijski, antigeni corona-virusa ma~aka (FCV) eksprimirani

su u citoplazmi makrofaga, re|e u plazma }elijama u granulomima, a

ponekad i u nekrotizovanim oblastima.

Klju~ne re~i: ma~ka, infektivni peritonitis ma~aka (FIP), patohistologija

Infektivni peritonitis ma~aka (FIP), uzrokovan je corona-virusom koji jeveoma srodan virusu transmisivnog gastroenteritisa svinja, corona-virusu pasa icorona-virusu kod ljudi Š7¹. U novije vreme, FIP se sve ~e{}e dijagnostikuje una{em sekcionom materijalu, uglavnom kod persijskih i ne{to re|e kod doma}ihma~aka, oba pola Š2¹. Ve}inu inficirane populacije ~ine ma~ke mla|e od 20 me-seci. Makroskopski i histopatolo{ki nalaz kod spontanog i eksperimentalnog in-fektivnog peritonitisa do sada se opisivao u mnogobrojnim izve{tajima u dveforme, eksudativnoj i proliferativnoj. Promene su, u oba slu~aja, uglavnom lokali-

121

ORIGINALNI RAD – ORIGINAL PAPER

Uvod / Introduction

* Rad primljen za {tampu 25. 2. 2004. godine** Dr Sanja Aleksi}-Kova~evi}, docent, mr Darko Marinkovi}, asistent, Katedra za patolo{ku

morfologiju, Fakultet veterinarske medicine, Beograd

zovane u trbu{noj duplji, mada nije redak nalaz granuloma i na pleuri. U eksuda-tivnoj formi dominira nalaz zlatno-ùtog eksudata sa naslagama fibrina na perito-neumu, dok u proliferativnoj formi granulome naj~e{}e nalazimo na serozi creva,u jetri, omentumu i slezini. Histolo{ka gra|a granuloma bojenih hematoksilin-eozinom, uglavnom je prepoznatljiva, mada se imunohistohemijskim metodamaprecizno potvr|uje prisustvo i lokalizacija virusnih antigena (FCV) Š5¹.

Makroskopskim i mikroskopskim analizama obuhva}eni su organi 23ma~ke, oba pola, uzrasta od 5 meseci do 8 godina. U materijalu obdukovanom naKatedri za patolo{ku morfologiju Fakulteta veterinarske medicine u Beogradu na-lazilo se 19 persijskih i 4 doma}e ma~ke. Kod svih ìvotinja, na osnovu patoana-tomskog nalaza, a u nekim slu~ajevima i na osnovu prethodnih serolo{kih ispiti-vanja, postavljena je sumnja na infektivni peritonitis.

Uzorci jetre, slezine, bubrega, mezenterijalnih limfnih ~vorova, mezen-terijuma i plu}a, fiksirani su u 10% neutralnom formalinu, a posle uobi~ajene auto-matske procedure napravljeni su parafinski blokovi. Ise~ci debljine 5 mikrometarabojeni su hematoksilin-eozinom (HE). U slu~ajevima u kojima prethodno nijeura|eno serolo{ko dokazivanje antitela na korona-virusne antigene (FCV), tkivniise~ci su ispitani imunohistohemijskom metodom peroksidaza-anti-peroksidaza(PAP).

Serolo{ka identifikacija antitela na FCV antigene, ura|ena je pre-thodno na uzorcima krvi, komercijalnim kit testovima. U imunohistohemijskim me-todama upotrebljena su anti-korona-virus antitela (FCV3-70), proizvedena nami{u. U cilju otkrivanja virusnih antigena maskiranih zbog fiksiranja u formalinu,tkiva su prethodno tretirana komercijalnim rastvorom za demaskiranje antigena.Inkubacija ise~aka normalnim serumom pacova sluìla je kao negativna kontrola.

U na{em sekcionom materijalu, infektivni peritonitis ma~aka (FIP)dijagnostikovan je kod 23 ìvotinje, u uzrastu izme|u 5 meseci i 8 godina.Ve}inapozitivnih ma~aka bile su mla|e od 20 meseci. Pozitivna reakcija na FCV doka-zana je kod 19 persijskih i 4 doma}e ma~ke, odnosno kod 13 ènki i 10 mu`jaka.Prate}i klini~ki izve{taji bili su razli~iti, mada je u ve}ini slu~ajeva FIP bio suspek-tan, i na obdukciji ~esto pra}en i drugim nalazima. U ve}ini slu~ajeva je zapaènna obdukciji fibrinozni i / ili granulomatozni peritonitis (slika 1).

Kod 7 ma~aka trbu{na duplja je bila ispunjena zlatno-ùtim pihtijastimeksudatom, {to odgovara eksudativnoj formi bolesti (slika 2).

122

Vet. glasnik 58 (1 - 2) 121 - 126 (2004) Sanja Aleksi}-Kova~evi}, D. Marinkovi}: Infektivniperitonitis ma~aka (FIP) u na{em sekcionom materijalu



Kod ostalih, zapaèni su granulomi veli~ine 1 do 2 mm sme{teni u ab-dominalnom zidu, omentumu i serozi creva, re|e u jetri, bubrezima i slezini. Nekeìvotinje imale su enteritis, nekroti~ni limfadenitis mezenterijalnih limfnih ~vorova ihiperplaziju slezine, a kod dve ma~ke dijagnostikovan je fibrinozno-granuloma-tozni pleuritis.

Patohistolo{ki izgled granuloma u zidu abdomena, jetri, slezini, omen-tumu, serozi creva i bubrezima nije se su{tinski razlikovao. Granulomi su biligra|eni od fibinoidno-nekroti~nog centra, okruènog uglavnom limfocitima imonocitima, umnoènim angioblastima i fibroblastima (slika 3).

123


Slika 2. Eksudativna forma FIP-a /Figure 2. Exudative of FIP

Slika 1. Granulomatozna forma FIP-a /Figure 1. Granulomatous form of FIP

Slika 3. Histolo{ka gra|a granuloma kod FIP-a, HE /Figure 3. Histological structure of granuloma in FIP-a, He

U slezini i mezenterijalnim limfnim ~vorovima dominirao je nalaz foliku-larne hiperplazije, mada su neki limfni ~vorovi bili nekrotizovani.

Imunohistohemijskom metodom PAP, corona-virusni antigeni doka-zani su u citoplazmi makrofaga i re|e u nekroti~nim oblastima. Granulomi u jetrisadràvali su pozitivne plazma }elije koje su eksprimirale manju koli~inu FCV anti-gena. Negativne kontrole nisu pokazivale pozitivnu reakciju.

U ispitanom materijalu FIP je dijagnostikovan kod 23 ma~ke, oba pola,u ve}ini slu~ajeva kod sasvim mladih ìvotinja, a dominantno kod persijskihma~aka, {to je sli~no nalazima kod drugih autora Š12¹. Proliferativna formapra}ena nalazom granuloma na serozama razli~itih organa, a prete`no lokali-zovanih u abdomenu predstavljala je naj~e{}i nalaz kod FIP pozitivnih ma~aka una{em sekcionom materijalu. Granulomi su naj~e{}e bili sme{teni na serozicreva, mezenterijumu, u jetri, omentumu i slezini, a u nekoliko slu~ajeva i subpleu-ralno. Distribucija i histolo{ka struktura granuloma, koja se uglavnom odlikuje fi-brinoidno-nekroti~nim centrom, limfocitno-monocitnim infiltratom, angioblastimai fibroblastima , u skladu je sa opisima drugih autora Š5,11¹. Kod ìvotinja sa eksu-dativnom formom FIP-a, pored velike koli~ine zlatno-ùtog eksudata èlatinoznekonzistencije, sme{tenog u trbu{noj duplji, u nekim slu~ajevima se opisani sa-dràj nalazi i u perikardu.

Iako je makroskopski i histolo{ki nalaz kod ve}ine FIP pozitivnihma~aka tipi~an, u nekim slu~ajevima kombinovan je sa dominantnim promenamana bubrezima i jetri koje ne mogu da se dovedu u direktnu vezu sa FIP-om Š9¹.Naj~e{}e prate}e nalaze predstavljale su promene na bubrezima u vidu poli-cisti~nih bubrega (PKD), a kod istih ìvotinja nisu bile retke promene u jetri, samorfolo{kim znacima limfocitnog holangitisa i bilijarne ciroze, koje su do sadaopisivane kod pasa i ma~aka Š3¹.

Uz ovo, istovremena infekcija korona virusima (FCV) i retrovirusima(FeLV), kod ma~aka, opisana je u velikom broju radova Š1, 6, 10¹. Koinfekcija FIP iFeLV, zapaèna je kod nekoliko ìvotinja, u ispitanoj populaciji i to kod ma~aka saizraènim enteritisima i promenama na mezenterijalnim limfnim ~vorovima.

Otuda, imunohistohemijska identifikacija FCV antigena predstavljaspecifi~an dokaz infektivnog peritonitisa ma~aka.

înjenica da su ovi antigeni eksprimirani uglavnom u makrofagama,indikator je virusne replikacije u ovim }elijama. Tako|e perivaskularni i perigranu-lomski infiltrati sastavljeni od B limfocita i plazma }elija, kao i pozitivna reakcija u Blimfocitima i plazma }elijama u eksudatu, upu}uju na FIPV specifi~ni imunskiodgovor koji se razvija i pre nego {to granulomi postanu morfolo{ki prepoznatljiviŠ8¹.

Rad je finansiralo MNTR kroz projekat 1659

124



1. Aleksi}-Kova~evi} Sanja: Retrovirusne infekcije ma~aka, Monografija, Mi-nax Beograd, 1999. - 2. Aleksi}-Kova~evi} Sanja, Jelesijevi} T.: Feline infectious peritonitis(FIP) – the first cases diagnosed on our section material. Archive of Oncology. 9 (suppl.1),69-70, 2001. - 3. Day M. J.: Immunohistochemical characterization of lesions of feline pro-gressive lymphocytic cholangitis/cholangohepatitis. J Comp Pathol. 119, 2, 135-147, Aug1998. - 4. Hoskins J. D.: Coronavirus infection in cats. Vet Clin North Am Small Anim Pract.23, 1, 1-16, 1993. - 5. Kipar Anja, Bellmann S., Kremendahl J., Kohler K., Reinacher M.: Cel-lular composition and production of specific antibodies in lesions in feline infectious perito-nitis. Vet immunol Immunopathol. 65, 243-257, 1998. - 6. Kipar Anja, Kremendahl J., GvantC.K., Reinacher M.: Expression of Viral Proteins in Feline Leukemia Virus – associated En-teritis. Vet Pathol. 37, 2, 129-136, 2000. - 7. McArdle F., Bennet M., Gaskell R.M., Tennant B.,Kellz D.F., Gaskell C.J.: Introduction and enhancement of feline infectious peritonitis by ca-nine coronavirus. Am J Vet Res. 53, 9, 1500-1506, 1992. - 8. Paltrinieri S., Ponti W., ComazziS., Giordano A., Poli G.: Shifts in circulating lymphocyte subsets in cats with feline infec-tious peritonitis (FIP): pathogenic role and diagnostic relevance. Vet Immunol Immunopa-thol. 96, 3-4, 141-148, 2003. - 9. Reinacher M.: Diseases associated with spontaneus felineleukemia virus (FeLV) infection in cats. Vet Immunol Immunopathol. 21, 85-89, 1989. - 10.Soma T., Ishii H.: Detection of feline coronavirus antibody, feline immunodeficiency virusantibody, and feline leukemia virus antigen in ascites from cats with effusive feline infec-tious peritonitis. J Vet Med Sci. 66, 1, 89-90, 2004. - 11. Sparkes A. H., Gruffydd-Jones T. J.,Harbour D. A.: Feline infectious peritonitis: a review of clinicopathological changes in 65cases, and a critical assesment of their diagnostic velue. Vet Rec. 129, 10, 209-212, 1991. -12. Tammer R., Evensen O., Lutz H., Reinacher M.: Immunohistological demonstration offeline infectious peritonitis virus antigen in paraffin embedded tissues using feline ascites ormurine monoclonal antibodies. Vet Immunol Immunopathol. 49, 177-182, 1995. - 13.Walter J.L., Rudolph R.: Investigations regarding the frequency and pathogenesis of felineinfectious peritonitis. Dtch tierarztl Wschr. 96, 194-201, 1989.

FELINE INFECTIOUS PERITONITIS (FIP) IN OUR SECTION MATERIAL

Sanja Aleksi}-Kova~evi}, D. Marinkovi}

Feline infectious peritonitis (FIP) has been diagnozed in our section material in23 cats, 19 Persian and 4 domestic, of both sexes, aged between 5 months and 8 years.The majority of the infected population were animals under 20 months of age. The macro-scopic finding in most cats was of granulomatous character, and large quantities of golden-yellow gelatinous exudate were observed in the stomach cavity of 7 animals, correspond-ing to the exudative form of FIP. Granulomas were in most cases located in the abdomenwall, liver, spleen, omentum and serous membrane of intestines, and the histological struc-ture was characterized by fibrinoid-necrotic centers, with numerous lymphocytes, mono-cytes, angioblasts and fibroblasts. Immunohistochemically, feline corona virus (FCV) anti-gens were exprimed in the cytoplasm of macrophages, more rarely in plasma cells ingranulomas, and sometimes in necrotized areas.

Key words: cat, feline infectious peritonitis (FIP), pathohistology

125



ENGLISH

INFEKCIONNÀY PERITONIT KO[EK (IPK) V NA[EM SEKCIONNOMMATERIALE

SanÔ Aleksi~-Kova~evi~, D. Marinkovi~

Infekcionnìy peritonit ko{ek (IPK) diagnostirovan v ne{em sek-cionnom materiale u 23 ko{ek, 19 persidskih i 4 doma{nih, oba pola, starostisredi 5 mesÔcev i 8 let. BolÝ{instvo inficirovannoy populÔcii sostavlÔÓt ìv-otnìe moloè 20 mesÔcev. Makroskopi~eskie rezulÝtatì bìli u bolÝ{instvako{ek granulomatoznog haraktera, a u 7 ìvotnìh zame~eno bôlÝ{ee koli~estvozoloto-`ëltogo èlatinoznogo Ìkssudata v brÓ{noy polosti, ~to otve~aet Ìkssu-dativnoy forme IPK. Granulomì bìli pomeçenì v bolÝ{instve slu~aev v stenkeabdomena, pe~eni, selezënke, omentume i seroze ki{ok, a gistologi~eskiy mate-rial otli~aetsÔ fibrinoidno-nekroti~eskimi centrami, s ~islennìmi limfoci-tami, monocitami, angioblastami i fibroblastami. Immunogistohimi~eskie, an-tigenì koronavirusov ko{ek (KVK) Ìksprimirovanì v citoplazme makrofaga, reèv plazma kletkah v granulomah, a inogda i v nekrotizovannìh oblastÔh.

KlÓ~evìe slova: ko{ka, infekcionnìy peritonit ko{ek (IPK), patogistologiÔ

126


RUSSKIY

UDK 619:595.12(56)639.215

SEASONAL VARIATION OF THE PLEROCERCOID LIGULA

INTESTINALIS (L.) OBSERVED IN ROACH (RUTILUS

RUTILUS, L) FROM THE YENICE IRRIGATION POND,

ÇANAKKALE, TURKEY*

PROMENE U PRISUSTVU PLEROCERKOIDA GLISTE Ligula intestinalis

(L) U ZAVISNOSTI OD GODI[NJEG DOBA KOD CRVENPERKE (Rutilus

rutilus, L) IZ JENIS JEZERA ZA NAVODNJAVANJE KOD GRADA

ÇANAKKALE, TURSKA

M. C. Oguz, M. Oguz Öztürk, H. Güre**

This study was carried out at the Yenice Irrigation Pond between

October 1999 and October 2000. For this study 368 roach (Rutilus ruti-

lus) were examined and 37 parasites and 93 Ligula intestinalis were

found in the abdominal cavity of the host (prevalence 10.1%, mean in-

tensity 2.51 specimens/fish). Based on season, the highest number of

infected fish occurred during summer (33.3%, 4 parasite/fish), and

during the other season the mean intensity of infection was relatively

low (prevalence 3.3%, 1 specimens/fish). On the other hand, the para-

site species was determined especially on small and medium host fish

sizes (2.17-100%). Basic criteria for the assessment of the parasite

species of host fish were the general parameters related to parasite

populations, which are prevalence, mean intensity, seasonal variation,

and relationship between host size and infection.

Key words: Plerocercoid, Ligula, seasonal variation, roach, Rutilus

It has been accepted among fisheries scientists world-wide that theplerocercoid of ligula intestinalis can cause major damage to cyprinid Š9¹. The

127

ORIGINALNI RAD – ORIGINAL PAPER

^^

²²

Introduction / Uvod

* Rad primljen za {tampu 23. 1. 2004. godine** M. Cemal Oguz, Department of Biology, Faculty of Science and Art Çanakkale Onsekiz Mart

University, Çanakkale, Turkey; M. Oguz Öztürk, Department of Biology, Faculty of Scienceand Art, Afyon Kocatepe University Afyon, E-mail address: oozturkªaku.edu.tr, Turkey; Ha-yati Güre, Fisheries Faculty, Çanakkale Onsekiz Mart University, Canakkale, Turkey

plerocercoids develop and mature in the body cavity of minnows, suckers andother fishes causing compression on gonadal tissue Š8¹. An important aspect ofthe damage caused by Ligula intestinalis to fish is its effect on reproduction. Thesize of gonads of even slightly infected fish is always smaller than in uninfectedones Š2¹, limiting the reproductive capacity of the host.

The studied Yenice Irrigation Pond, contains numerous fish species in-cluding common carp, Cyprinus carpio; roach, Rutilus rutilus and Barbus species.It is of major economic importance to the area not only for the aquatic productsand irrigation, but also of commercial importance since the fish represent a signifi-cant source of profit for the fishermen. This is one reason to select Rutilus rutilus

for the present study due to its economic value and as it is a known host for Ligula

sp. This study aims to enable us to grasp the parasite fauna of the fish, as well asthe geographical properties of the lake. Naturally, it would be valuable to currentlydetermine the parasite fauna of the fish for its future evaluations.

Yenice Irrigation Pond, situated near Çanakkale (39o, 27''-40o-42'' N-25o,40''-27o-30'' E-consists of two peninsula). The Pond covers 3333 hectares (ha)and varies in depth to a maximum of 23 m. Rutilus rutilus were collected eachmonth with 100 m. long gill-nets with 18-22 mm mesh. The nets were set in strate-gic places in the Yenice Irrigation Pond at sunset and removed at dawn. The fishspecimens were placed in plastic aerated tanks filled with water from the YenicePond and transported immediately to the laboratory at Çanakkale University. Eachfish was killed in a humane way, classified according to genus and species, andthen weighed, measured and evaluated for state of health after which each wasdissected by standards methods Š12¹.

The plerocercoids for Ligula sp. were observed and collected primar-ily from the abdominal region of each fish. The plerocercoids were removed,washed and relaxed in cold water, and then fixed in 70% ethyl alcohol. The plero-cercoids were stained and keyed to genus and species Š3¹.

Figure 1 correlates with water temperature (oC) and sampling dates.Figures 2 and 3 show a graphical representation of the fluctuation of infected fishduring the 12-month time period and host fish size with the mean number of in-fected fish and numbers of plerocercoids per fish.

The parasite species, L. intestinalis infected the body cavity of hostfish with a prevalence of 10.1% and mean intensity of 2.51 specimens/fish. Al-though noticed in all surveys, this species generally had a lower prevalence andmean intensity in infected fish (Fig. 2, 3). When seasonally viewed, it was ob-

128

Vet. glasnik 58 (1 - 2) 127 - 133 (2004) M. C. Oguz et al: Seasonal variation of theplerocercoid Ligula intestinalis (L.) observed in roach (Rutilus rutilus, L) from ...

Material and methods / Materijal i metode rada


^

served that the rate of infection increased steadily from winter toward summer andautumn except spring. In line with this result, the maximum density of this parasiteoccurred in July, with 10 specimens per fish. During winter and autumn, the differ-ence between mean number of parasites and the number of parasites collectedfrom host fish was more dramatic than the rate of parasite infection. Toward the

129


Figure 2. Occurrence (broken line) and mean density (solid line) of L. intestinalis inR. rutilus from Yenice Irrigation Pond over year /

Slika 2. U~estalost (isprekidana linija) i srednja gustina (puna linija) za L. intestinalis kod R. rutilus izJenis jezera za navodnjavanje u odnosu na veli~inu i grupe riba

Figure 1. Water temperature of Yenice Irrigation Pond during the study period (surface) /Slika 1. Temperatura vode u Jenis jezeru za navodnjavanje u toku perioda istraìvanja (povr{ina)

/ Mesec/godina

Tem

peratura

(oC)

/

^

end of autumn, however, the infection rate starts to decline, and parasites disap-pear in spring (Fig. 2).

If the relationship between the intensity of infection by the parasiteand the size of the host fish is assessed, it is evident that the parasite occurredmore on smaller fish than on larger ones (Fig. 3). On the other hand, the highestmean intensity (3.6 parasites) was recorded on medium fish samples (except thelast group). And then, as the fish became larger, infection by the parasite de-creased steadily, and infection never occurred in fish larger than 13 cm. However,both infection and mean intensity per fish peaked on the biggest fish sampled(100%, 10 specimens one fish) (Fig. 3).

The primary objective of the present study was not only to study theprevalence of Ligula intestinalis in roach but to note the seasonal variation in thenumber of infected fish and parasite load. Figure 2, 3 represent results of the studyshowing numbers and the number of plerocercoids per infected fish. For this re-search, the average fish size for ligulosis infection was 11.5 cm (Fig. 1). It was dis-covered by a number of researchers that there was a significant relation betweenthe number of Ligula infections and the size of the fish. They attribute the exis-tence of Ligula infections in varying numbers to the content and amount of thehost food. In the present study as well, fish infected with Ligula intestinalis wereidentified on small and medium size host fish during summer and autumn. In a

130


Figure 3. Occurrence (broken line) and mean density (solid line) of L. intestinalis for R.rutilus from Yenice Irrigation Pond in relation to size and groups of fish /

Slika 3. U~estalost (isprekidana linija) i srednja gustina (puna linija) za L. intestinalis kod R. rutilus izJenis jezera za navodnjavanje u odnosu na veli~inu i grupe riba


^

similar vein, Marcogliese & Esch Š11¹ pointed out that the intensity of infection bythe present species increased in May-June, decreased in August-September,and again increased in September-October. Likewise, Dence Š5¹ reported that therate of infection by Ligula had a decreasing trend on age 3+ A. brama. Hartley Š7¹found that the number of Ligula in young fish was high due to the fact that the co-pepods were the main part of the fish’s diet. He also found that the low infectionlevel in old fish varies in parallel with the decrease in their feeding on copepods.Dubinina Š6¹ states that the other factor effecting the growth of Ligula is the qualityof water and points out that hot, rough and shallow waters are the most favorablemedium for Ligula.

On the other hand, Ligula had a considerable pathogenic effect onhost fish. Cantoray and Özcan Š4¹, recorded the occurrence of a high infectionrate by Ligula on L. cephalus, C. capoeta and B. plebejus in Lake Cip and thedam Lake of Keban. Moreover, Taylor & Hoole Š13¹ reported that, in Ligula-infected fish, some organs such as gonads and liver are deformed by shrinking. Itis known that, as indicated by Bauer Š1¹, death of Ligula-infected host fish is notbeyond possibility, it may occur. Kosheva Š10¹ stressed the Ligula can cause a de-crease in the growth rate of freshwater fish in Russia, and that it may even causeserious damage and mortalities. Hartley Š7¹ who carried out a similar study attrib-utes the reasons for high ligulosis infection is high in freshwater fish to the fact thatcopepods are a major part of the host diet, thus the infection in older fish is lowdue to their feeding preference. Similarly, in the present study, the parasite cancause damage to the host fish specimens especially by compression and atrophyof vital organs including the gonads in the coelomic cavity of the infected fish.Also, there occurs a thinning of the tissue of the body cavity. Stomachs were swol-len and the surface of the liver was reddish. The necropsy of fish, found dead onthe study site, showed that infection with Ligula was seriously high, suggestingthat mortality of fish could be attributed to this parasite.

As a result, the data of the present study emphasize the world-widedistribution of L. intestinalis and the effect of plerocercoid on fish in Turkey. It is be-yond the scope of this paper to postulate on how useful parasites may be in the fu-ture, in helping understand the fish and fisheries in the study area. These are thefirst results published on the possible hosts and parasite effects on a seasonal ba-sis for the ichthyofauna in the present study area.

I would like to thank to Dr Scott L.Gardnerr who is Curuator of the Parasitology Division of The HaroldManter Laboratory, University of Nebraska, State Museum, as well as Dr Skip Sterner, Ms Ina Van derVeen and Mr Agustin Francisco Himenes (MSc) for their kind and constructive help during the evalua-tion of my study. /@elim da se zahvalim dr Skot Gardneru, rukovodiocu Odeljenja za parazitologiju Laboratorije Harold ManterUniverziteta u Nebraski, Dràvni muzej, kao i dr Skip Sterneru, Ini Van der Venovoj i gospodinu Agustinu Fran-cisku Himenesu (magistar nauka), za ljubaznu i konstruktivnu pomo} u toku procene mojih istraìvanja.

131


^

1. Bauer O. N.: Parasites of freshwater fish and the biological basins for theircontrol, Israel Program Scientific Translations, Jerusalem, 1965. - 2. Brylinski E.: Wplyw ta-siemca Ligula intestinalis (L.) na plodnose i rozrod leszeza- Abramis brama. Rocz. Nauk.Rolniczych Warszawa, Ser. H, 94, 7-16, 1973. - 3. Bychowskaya-Pavlovskaya I. E.: ŠKey toparasites of freshwater fish of the USSR.¹ Moskva-Leningrad: Izdatel’stvo Akademii NaukSSR. (In Russian: English Trans. Israel Program for scientific Translation) Cat. No. 1136, Je-rusalem, 1962. - 4. Cantoray R., Özcan A.: Elazig ve çevresindeki tatlisu baliklarinda ligu-lose. Firat Univ. Vet. Fak. Dergisi, 2, 298-301 (in Turkish), 1975. - 5. Dence W. A.: Studies onLigula infected common shiners (Nortopis cormitus, Fontalis agassiz) in the Adirondacks.Parasitology, 3, 334-338, 1957. - 6. Dubinina M. N.: Influence on the parasitic fauna of fish oftheir overwintering in the overwintering branchers of the Volga delta. Parazitol. Sborn.Zool. Inst. Akad. Natik. S.S.R, 11, 61-97, 1964. - 7. Hartley P. H. T.: The natural history ofsome British freshwater fishes. Proc. Zool. Scot. London, 117, 129-206, 1947. - 8. Heck-mann R. A., Beers S. N.: Organ compression and atrophy in host tissue due to plerocer-coids of Ligula sp. Fish Health Newsletter/American Fisheries Society, 15, 5, 1987. - 9. Hoff-man G. L.: Parasites of North American Freshwater Fishes. Cornell Univ. Press, New York,1999. - 10. Kosheva A. F.: Influences of the parasites Ligula intestinalis and Digramma inter-rupta on their fish hosts. Zool. Zh., 35, 1629-1632, 1956. - 11. Macrogliese D. J., Esch G. W.:Alterations in seasonal dynamics of B. acheilognathi in a North Carolina cooling reservoirover a seven year period, J. of Parasitol. 75, 378-382, 1989. - 12. Stoskopf M. K.: Fish Medi-cine. W.B. Saunders. Philadelphia, PA USA, 1993. - 13. Taylor M., Hoole D.: Ligula intestina-lis L. (Cestoda) an ultracultural study of the cellular response of roach fry, Rutilus rutilus L.to an unusual intromuscular infection. Journal of Fish Diseases 12, 523-528, 1989.

PROMENE U PRISUSTVU PLEROCERKOIDA GLISTE Ligula intestinalis (L.) U

ZAVISNOSTI OD GODI[NJEG DOBA KOD CRVENPERKE (Rutilus rutilus, L.) IZ

JENIS JEZERA ZA NAVODNJAVANJE KOD GRADA ÇANAKKALE, TURSKA

Kemal Oguz, Oguz Ozturk, Hajati Gure

Ispitivanja su obavljena kod Jenis jezera za navodnjavanje izme|u oktobra1999. i oktobra 2000. godine. Ispitano je 368 crvenperki (Rutilus rutilus) i prona|eno je 37parazita i 93 gliste Ligula intestinalis u trbu{noj duplji doma}ina (zastupljenost 10,0%,srednji intenzitet 2,51 uzoraka/ribi). U zavisnosti od godi{njeg doba, najve}i broj zaraènihriba pojavio se u toku leta (33,3%, 4 parazita/ribi), a tokom drugih godi{njih doba srednji in-tenzitet infekcije bio je relativno nizak (zastupljenost 3,3%, 1 uzorak/ribi). Sa druge strane,ove vrste parazita posebno su ustanovljene kod malih i srednjih riba doma}ina (2,17-100%). Osnovni kriterijumi za procenu vrsta parazita kod riba doma}ina bili su op{ti para-metri u vezi sa populacijama parazita, kao {to su zastupljenost, srednji intenzitet, promenepo godi{njim dobima, i odnos izme|u veli~ine doma}ina i infekcije.

Klju~ne re~i: plerocerkoide, Ligula, godi{nja doba, crvenperka, Rutilus

132



SRPSKI

^

IZMENENIÂ V PRISUTSVII PLEROCERKOIDOZ GLISTA Ligula intestinalis (L.)

V ZAVISIMOSTI OT VREMENI GODA U KRASNOPERKI (Rutilus rutilus, L.) IZENIS OZERA DLÂ ORO[ENIÂ U GORODA KANAKALE, TURCIÂ

Kemal Oguz, Oguz Ozturk, Hajati Gure

IspìtaniÔ sover{enì u Enis ozera dlÔ oro{eniÔ sredi oktÔbrÔ 1999 ioktÔbrÔ 2000 goda. Ispìtano 368 krasnoperok (Rutilus rutilus) i izobraèno 37 para-zitov i 93 glista Ligula intestinalis v brÓ{noy polosti hozÔina (predstavitelÝnostÝ10,0%, srednÔÔ intensivnostÝ 2,51 obraz~ika (ribì). V zavisimosti ot vremenigoda, naibolÝ{ee ~islo zara`ënnìh rìb poÔvilosÝ v te~enie leta (33,3%, 4 para-zita / rìbì). S drugoy storinì, Ìtot vid parazitov otdelÝno ustanovlen u ma-lenÝkih i srednih rìb hozÔina (2,17-100%). Osnovnoy kriteriy dlÔ ocenki vidovparazitov u rìb hozÔina bìli obçie parametrì v svÔzi s populÔciÔmi parazitov,kak predstavitelÝnostÝ, srednÔÔ intensivnostÝ, izmeneniÔ po vremenam goda, iotno{enie sredi veli~inì hozÔina i infekcii.

KlÓ~evìe slvoa: plerocerkoidì, Ligula, vremena goda, krasnoperka, Rutilus

133


RUSSKIY

^

UDK 619:612.12:636.11/.122

COMPARISON OF SOME BLOOD PARAMETERS, SERUMVITAMIN E AND MINERAL CONCENTRATIONS OF

ARABIAN AND ENGLISH THOROUGHBRED RACE HORSES*

PORE\ENJE NEKIH PARAMETARA U KRVI, SERUMSKIH

KONCENTRACIJA VITAMINA E I MINERALA KOD ARAPSKIH I

ENGLESKIH ÎSTOKRVNIH TRKA^KIH KONJA

T. Bilal, E. Ercag, G. Demirel, T. Bilal**

The aim of this study was to determine some blood parameters,

serum vitamin E and mineral concentrations of Arabian and English

thoroughbred racehorses fed the same diets. The diet was formulated

to provide 2.31 Mcal DE/kg, and 10.96% crude protein. Total protein,

lactate, calcium, phosphorus, potassium, copper, cobalt and zinc

were determined in serum obtained from 40 Arabian and 40 English

healthy racing thoroughbred horses aged 2-3. The copper, cobalt and

zinc concentrations were determined by atomic absorption, vitamin E

by HPLC and the other biochemical parameters by a spectrophotome-

ter. Mean values were 6.77 and 6.86 g/dl for total protein, 1.88 and 2.16

mg/dl for lactate, 13.18 and 12.80 mg/dl for calcium, 4.35 and 4.39

mmol/l for phosphorus, 2.64 and 3.14 mmol/l for potassium, 129 and

166 �g/dl for copper, 36 and 44 �g/dl for cobalt and, 160 and 58 �g/dl

for zinc in Arabian and English horses, respectively, and Mean serum

vitamin E levels were 2.65 and 2.81 �g/ml, respectively. This study did

not demonstrate a significant effect of breed on serum total protein,

lactate, calcium, phosphorus, copper, cobalt and vitamin E. However,

breed may have an effect on potassium and zinc concentration in Ara-

bian and English thoroughbred racehorses (p<0.05).

Keywords: Horse, vitamin E, serum, minerals, Arabian, EnglishThoroughbred

135

PROFESSIONAL PAPERS – STRU^NI RAD

* Rad primljen za {tampu 20. 2. 2003. godine** Tarik Bilal, Istanbul University, Veterinary Faculty, Department of Internal Disease, Istanbul,

Turkey; Erol Ercag, Istanbul University, Engineering Faculty, Department of Chemistry, Istan-bul, Turkey; Gulcan Demirel, Tanay Bilal, Istanbul University, Veterinary Faculty, Departmentof Animal Nutrition, Istanbul, Turkey, E-mail address: tanbilalªistanbul.edu.tr

All minerals play crucial roles in the physiological response to exer-cise, in energy metabolism and in tissue conservation during an exercise periodŠ14¹. Racehorses have needs for minerals as well as other nutrients in order toperform their task. Copper is particularly interesting for orthopaedic diseases inyoung horses. Zinc is also involved as a co-factor in many enzyme systems Š9¹.

In cattle Š6¹ and sheep Š23¹, breed differences in ability to store copperwere reported. This difference attributed to multiple genes causing maternal dif-ference in copper absorption, retention or both. Unfortunately, there is limited in-formation on mineral concentrations in the serum concerning horse breeds fedsame diets. Grace et al. Š7¹ reported differences in tissue copper concentration inhorses that could not be explained by variation in dietary content possibly beingdue to the breed factor. Obviously, there is a need to establish reference values re-lated to the breed.

Biochemical values are related to diet, sex, environmental agents andage and these parameters are used in diagnosis of diseases and assess the nutri-tional status of horses Š2¹. The establishment of reference values for biochemicalparameters concerning breed could also be useful to assess nutritional status ofhorses and diagnosis of diseases. In addition, the effect of dietary vitamin E on se-rum vitamin E level and breed differences will also be determined.

This paper presents results of some blood parameters and vitamin Eand mineral element analysis of serum collected from Arabian and English horsesfed same diets.

Animals and Diets / @ivotinje i ishrana

Forty Arabian and forty English thoroughbred racehorses (age from 2to 3 years with an average initial weight of 415 kg, range 400 to 430; SE= 0.91)were used in this study. The diet was formulated to meet nutrient requirement forracehorses Š16¹ and consisted of 63% grass hay and 37% mixed grain concen-trate. Sample of feeds were analysed for dry matter (DM) and organic matter (OM)Š1¹, and nitrogen (Kjeltec 1035 analyser, Tecafor). The vitamin E content of the dietwas 98.5 IU/kg DM. This level was around the NRC, recommendation Š16¹. Trace-mineralised salt (Equi-Choice, Wilson Enterprises, Disputanta, VA, Table 1) andwater were available ad libitum. Housing and feeding were similar for all horses.Diet ingredients and analysed chemical composition of diet is presented in Table1.

136

Vet. glasnik 58 (1 - 2) 135 - 143 (2004) T. Bilal et al.: Comparison of some bloodparameters, serum vitamin E and mineral concentrations of Arabian and English ...

Introduction / Uvod

Materials and methods / Materijal i metode rada

Table 1. Diet ingredients and analysed chemical composition (concentrate + forage) /Tabela 1. Sastojci hrane i analizirani hemijski sastav (koncentrat + silaà)

Formula, % as fed / Formula, procenat davanog

Grass hay / Seno 63

Ground barley / Mleveni je~am 20

Ground corn / Mleveni kukuruz 10

Molasses / Melasa 5

Dicalciumphosphate / Dikalcijumfosfat 0.5

Salt / So 0.5

Vitamin Premix2 / Premiks vitamina 0.25

Ground limestone / Sto~na kreda 0.75

Analysis, DM basis / Analiza na bazi SM

DM, % / SM, % 88,4

DE, Mcal/kg / DE, Mkal/kg 2.31

CP, % / CP , % 10.96

Ca, % / Ca, % 0.65

P, % / P , % 0.62

Cu, mg/kg / Cu, mg/kg 5.54

Zn, mg/kg / Zn, mg/kg 27.95

Co, mg/kg / Co, mg/kg 0.11

Vit E, IU/kg / Vit E, IU/kg 98.5

1 Trace-mineralised salt was provided free choice. It contained (%) Ca, 7-9; P, 8; Mg, 1; S,1; Zn, 5; Fe, 3;Cu, 12; Mn, 1; Co, 002; Na, 13.65; Cl, 21.35; Se, 001 /So sa mineralima u tragovima je davana u neograni~enim koli~inama. Sadràvala je (%) Ca, 7-9; P , 8; Mg, 1;S,1; Zn, 5; Fe, 3; Cu, 12; Mn, 1; Co, 002; Na, 13.65; Cl, 21.35; Se, 001

2 The premix provided the following 1 kg of diet: vitamin A, 1,380,000 IU, vitamin D3, 258,000 IU,vitamin E, 26,455 IU; riboflavin, 701 mg; niacin,3,009 mg; folic acid, 66 mg; thiamine mononitrate,1,521 mg; d-biotin, 42mg; �-caroten, 3,527mg. /Premiks je obezbe|ivao u 1 kg obroka: vitamina A, 1,380.000 IU; vitamina D3, 258,000 IU; vitamina E,26,455 IU; riboflavina, 701 mg; niacina, 3,009 mg; folne kiseline, 66 mg, tiamin mononitrata, 1,521 mg,d-biotina, 42 mg; beta-karotena, 3,527 mg

Sampling / Uzorkovanje

At the end of the 4-week trial period, blood was collected from thejugular vein into evacuated collection tubes at rest in the horsebox. The bloodsample was centrifuged and serum was then withdrawn and stored at –20oC untilanalyses could be performed.

Analytical procedures / Analiti~ka procedura

Total protein (total protein liquicolor), lactate (lactate-PAP-Merieuix),calcium (calcium liquicolor), phosphorus (phosphorus liquirapid), and potassium(potassium liquirapid ) analyses were performed using the commercial kits (Hu-man Geselscharf für Biochemica und Diagnostica mbH).

137


Serum copper, cobalt and zinc analysis were done according to ElmerŠ4¹ using atomic absorption (model 2380, Perkin-Elmer Cooperation). Feed analy-ses of copper, cobalt and zinc were performed according to Osborn and VoogtŠ18¹.

Serum samples were analyzed for �-tocopherol using HPLC with afluorescence detector according to the method of Hidiroglou Š15¹. All sampleswere analyzed in duplicate.

Statistical analysis / Statisti~ka analiza

Results are presented as means with their standard errors (Table 2).All data were compared by means of Student’s t test by using SPSS Š19¹ program.

Mean serum concentrations of total protein, lactate, calcium, phos-phorus, potassium, copper, cobalt, zinc and vitamin E are presented in Table 2.Total protein values were similar in both Arabian and English horses. Lactate con-centrations were higher in English horses but the difference was not significant.Similarly, serum concentrations of calcium and phosphorus and vitamin E werenot statistically different between two breeds.

Table 2. Plasma total protein, lactate, calcium, phosphate, potassium, copper, cobalt andzinc levels of Arabian and English thoroughbred horses /

Tabela 2. Plazma nivoi ukupnih proteina, laktata, kalcijuma, fosfata, kalijuma, bakra, kobalta i cinka kodarapskih i engleskih ~istokrvnih konja

Arabian / Arapski(n=40)

English / Engleski(n=40)

X � SE X � SE

Total protein / Ukupni proteini (g/l) 67.7 � 1.60 68.6 � 1.50

Lactate / laktat (mmol/l) 0.209 � 0.109 0.239 � 0.013

Calcium / kalcijum (mmol/l) 3.288 � 0.095 3.194 � 0.052

Phosphate / fosfat (mmol/l) 1.404 � 0.005 1.417 � 0.035

Potassium / kalijum (mmol/l) 2.64 � 0.61 3.14 � 0.75a

Copper / bakar (�mol/l) 2.030 � 0.126 2.613 � 0.220

Cobalt / kobalt (�mol/l) 6.109 � 0.509 7.467 � 0.339

Zinc / cink (�mol/l) 24.480 � 0.459a 8.874 � 0.499

Vitamin E / Vitamin E (�g/ml) 2.65 � 0.72 2.81 � 0.57

a Values for each mineral with superscripts are different (p<0.001 ) /Vrednosti za sve minerale sa indeksom su razli~ite (p10,001)

Potassium concentrations of serum in two breeds were different andthis difference was statistically significant (p<0.05). Mean values for potassium

138



were 2.64 and 3.14 mmol/l for Arabian and English horses, respectively. The meancopper and cobalt concentrations of serum from both breeds were not found tobe significantly different whereas zinc concentrations of Arabian horses werehigher than those for English horses. Mean values were 160 and 58 �g/dl for Ara-bian and English horses, respectively, and the difference was statistically signifi-cant (p<0.05) (Table 2).

All proteins and proteids in blood serum are called „total proteinvalue”. Acute phase proteins can be affected by disease states such as acute in-flammatory disease burnt, blood losses, trauma. It was reported that in the case ofchronic inflammatory diseases, nephritic syndrome, chronic hepatopathy likeliver cirrhosis, chronic enteropathy, malign tumour and dehydration this valuecould be changed Š12¹. In the study of Kraft Š15¹ this value was reported between55-75 g/l and 5.5-7.5 g/dl, respectively. Orsini and Divers Š17¹ found the value be-tween 5.2-7.9 g/dl. Harris Š9¹ measured this value at 58.2 � 3.4 g/l before the race,71.8 � 8.36 g/l at speed of 12 m/min and 70.3 � 9.36 g/l at the end of the race. Ty-ler-McGowen et al. Š21¹ divided horses into two groups. The first group was con-trol and the other one was a highly training (exercised) group. They measured thetotal protein value at 1, 15 and 32 weeks and they found the values 68.0 � 1.0 g/land 63.0 � 2.0 g/l and 69.0 � 2.2 g/l in control group and 68.0 � 0.8 g/l, 63 � 1.2and 67.0 � 1.2 g/l in exercised group, respectively. Heigl Š12¹ reported this valuebetween 5.8-8.0 g/dl. Our results support any of these reports discussed aboveand proved those horses, which were used in this study, had no sign of pathologi-cal disorders and our results could also prove that breed might not have an effecton total protein value.

Serum lactate concentration increases depending on exercise andhas an effect on race performance and during the exercise, as a result of glycoly-sis, breaked down glucose glycogen into lactic acid; large quantities of energycan be supplied. If the oxygen supply of the body is not enough, two pyruvat ions,which are the last product of glycolytic reaction, and hydrogen ions are reacted toproduce lactic acid Š22¹. According to our observations values related to breed inserum lactate concentrations were not reported previously and our results sho-wed that breed might not have an effect on serum lactate concentrations. It mightbe useful to indicate here reported lactate concentrations previously; Kraft Š15¹ re-ported a maximum lactate concentration in horses of 9 mg/dl (0.999 mmol/l), Ors-ini and Divers Š17¹ between 10-16 mg/dl. Harris and Snow Š10¹ indicated that arte-rial lactate concentration ranged between 0.1-2.4 mg/dl (0.208-0.266 mmol /l) ve-nous lactate concentrations between 1.0-1.36 mg/dl (0.111-0.150 mmol/l). Evansand Lorraine Š5¹ used two different methods in their work and they observed thatblood lactate concentration between 1.5 � 0 mmol/l and 11.3 � 9.6 mmol/l, and

139



plasma lactate concentration was between 3.3 � 1.7 mmol/l and 20.7 � 6.6mmol/l depending on effort in exercise band.

Calcium is a component of bone and teeth and also plays an impor-tant role in muscle contraction, coagulation, enzyme and cellular defence systemand secretion of some hormones. Total calcium concentration was found between8.0-13.6 mg/dl by Kraft Š15¹. This value was around 11.2-13.6 mg/dl in the study ofOrsini and Divers Š17¹. Haclechner Š8¹ reported that calcium concentration inhorses was between 2.5-3.3 mmol/l (10.0-13.22 mg/dl). In our case, this value wasaround 13.18 � 0.32 mg/dl (3.28 � 0.08 mmol/l) in Arabian horses and 12.80 �

0.21 mg/dl (3.19 � 0.05 mmol/l) in English horses as in normal range and nobreed difference was found in calcium concentration in serum.

Levels of phosphorus, which is a component of bone and teeth and in-volved in most of the reactions in the body as a source of energy and also the maincomponent of nucleic acids, important as a buffer in blood and cell and the mainelement of enzyme and proteins, were between 2.5-4.5 mg/dl in horses in thestudy of Kraft Š15¹, between 3.61-5.6 mg/dl in the study of Orsini and Divers Š17¹.Haclechner Š8¹ reported that the value of phosphorus concentration ranged be-tween 2.2-6.6 mg/dl (0.71-2.13 mmol/l) in 95% of the horses and he claimed thosenumbers need to be taken as reference numbers. Our results are similar withthose of these researchers and as discussed previously, no reported values areavailable for horse breeds for phosphorus concentration in serum.

Potassium is the main element of intracellular fluid, and plays a role inproviding membrane potential, regulation of acid-alkali balance and enzyme acti-vation. The values reported by Kraft Š15¹ were 2.5-4.5 mmol/l (9.77-17.59 mg/dl).Orsini and Divers Š17¹ and Haclechner Š8¹ reported the values 2.4-4.7 mmol/l(9.38-18.38 mg/dl) and 2.2-4.8 mmol/l (8.60-18.77 mg/dl), respectively. In thestudy of Harris and Snow Š10¹ effects of excessive exercise were observed. Dur-ing the exercise, plasma potassium concentration was relatively increased, and atthe end of the exercise this value reached a peak. Potassium concentration insome horses was around 10 mmol/l. In another work by these authors Š11¹ inwarming period, potassium concentration returned to the normal range. In ourwork, potassium concentration in Arabian horses was 2.64 � 0.61 mmol/l, and inEnglish horses 3.14 � 0.75 mmol/l. This difference was statistically significant(p<0.05).

The results of the present study suggest that breed has no effect onserum vitamin E level since similar values were observed in both English and Ara-bian horses (Table 2).

After an examination of blood samples from Arabian and Englishhorses it was found that Arabian horses had a higher mean value of zinc than Eng-lish horses (Table 2). No significant breed-related difference was observed inplasma cobalt and copper levels (Table 2). Despite no data being available onbreed differences in trace element content of the body or plasma of horses, someresearchers attribute the differences in results to the genotype of horses. For ex-

140


ample, when draught cross Quarter horses or Quarter horse yearlings were fed di-ets containing 7.6 to 15.1 mg copper/kg DM, 22.5 to 52.7 mg manganese/kg DMand 25 to 52.2 zinc mg/kg DM Š3¹, the increase of trace element intake caused nosignificant differences in copper, manganese and zinc concentrations in liver, kid-ney and plasma. Grace et al. Š7¹ also concluded that the reported differences inthe trace element content of the body between the various horse studies and theirstudy with horses do not appear to be related to varying cobalt, manganese, ironand zinc intakes and could be explained by genotypic differences. However,genotypic differences reported in most cases and also in trace element concen-trations. For example, Scottish Blackface ewes were less efficient in absorbingcopper than Welsh Mountain ewes Š23¹. In our work, we did not observe differ-ences in absorbing copper and cobalt in horses but differences were observed inabsorbing zinc (Table 2), and therefore English horses had lower serum zinc con-centration when both breeds are fed diets of identical zinc concentrations. On theother hand, Stark et al. Š20¹ reported differences in zinc concentration betweenhorses and they attributed this difference in zinc plasma levels to the location ofhousing. Our observations do not agree with this explanation since the samehousing system and feed was used in our study.

We only tested some biochemical parameters, macro, and some traceelements and just one vitamin as far as possible. But, the results emphasize theneed to establish reference values related to the breed for whole biochemical pa-rameters and minerals.

1. AOAC: Official methods of analysis, 15th edition, Association of Official Agri-cultural Chemist, Arlington, Virginia, USA, 1990. - 2. Asano R., Suzuki K., Otsuka T., OtsukaM., Sakurai H.: Concentrations of toxic metals and essential minerals in the mane hairof healthy racing horses and their relation to age. J Vet Med Sci, 64, 607-610, 2002. - 3.Cymbaluk N. F., Christensen D. A.: Copper, zinc and manganese concentrations in equineliver, kidney and plasma. Can Vet J, 27, 206-210, 1986. - 4. Elmer P.: Biochemistry, BC5,BC7. Analytical Methods for Atomic Absorption Spectrophotometry. Perkin-Elmer Coop-eration, Norwark, CT, 1982. - 5. Evans D. L., Lorraine C. G.: Accuracy of Accusport formeasurement of lactate concentrations in equine blood and plasma. Equine Vet J, 28, 398-402, 1996. - 6. Gooneratne S. R, Bailey V. J, Symonds H. W., Christensen D. A.: Effect of die-tary Cu, Mo and S levels on the bile and urine Cu excretion in 2 breeds of cattle. Can J AnimSci, 67, 1188, 1987. - 7. Grace N. D., Pearce S. G., Firth E. C., Fennessy P. F.: Content anddistribution of macro-and micro-elements in the body of pasture-fed young horses. AustVet J, 77, 172-176, 1999.- 8. Haclechner B.: Referenzbereiche in der Labohrdiagnostikbeim Pferd. Ludwig-Maximilians Universität, München, Inaugural Dissertation, 42-98, 1993.- 9. Harris P.: Tied up with electrolytes-or not? In: Advances in Equine nutrition. Edited byJ.D. Pagan. Nottingham University Press, 1998. - 10. Harris P., Snow D. H.: The effects ofhigh intensity exercise on the plasma concentration of lactate, potassium and other electro-lytes. Equine Vet J, 20, 109-113, 1988a. - 11. Harris P., Snow D.H .: Plasma potassium andlactate concentrations in Thoroughbred horses during exercise of varying intensity. EquineVet J, 23, 220-225, 1988b. - 12. Heigl G. G.: Referencebereiche in der Labordiagnostikbeim Pferd. (Blutglucose, Gesamteiweiss, CK, AST, AP, LDH, á-HBDH, GGT, GLDH). Lud-

141



wig Maximilians Universität, Munchen. Inaugural Dissertation, 45-68, 1993. - 13. HidiroglouM.: Mammary transfer of vitamin E in dairy cows. J Dairy Sci, 172, 1067, 1989. - 14. JacksonG. S.: Trace minerals for the performance horse. In: Advances in Equine Nutrition. 1st ed.Nottingham University Press, 1998. - 15. Kraft H.: Klinische Labormethoden der Veterinär-medizin bei Haussäugetieren. Ferdinand Enke Verlag, Stuttgart, 230-231, 1989. - 16. NRC:Nutrient Requirements of Horses. 5th ed. National Academy Press, 1989. - 17. Orsini J. A.,Divers T. J.: Manual of Equine Emergency. W. B. Saunders Comp. Philadelphia, London,Toronto, 678-680, 1998. - 18. Osborn D. R., Voogt P.: The Analysis of Nutrient Foods. Aca-demic Press, New York, 1978. - 19. SPSS: SPSS for Windows. Version 10.0 SPSS Inc; Chi-cago, IL, 1999. - 20. Stark G., Schneider B., Gemeiner M.: Zinc and copper plasma levelsin Icelandic horses with Culicoides hypersensitivity. Equine Vet J, 33, 506-509, 2001. - 21.Tyler-McGowan C. M., Golland L. C., Evans D. L., Hodgson D. R., Rose R. J.: Haematologi-cal and biochemical responses to training and over training. Equine Vet J, 30, 621-635,1999. - 22. Williamson C. C., James E. A., James M. P., May C. D., Casey P. J.: Horse plasmalactate determinations: comparison of wet or dry chemistry methods and effect of storage.Equine Vet J, 28, 406-408, 1996. - 23. Woolliams J. A., Suttle N. F., Wiener G., Field A. C.,Woolliams C.: The long-term accumulation and depletion of copper content. J Agr Sci, 100,441-449, 1983.

PORE\ENJE NEKIH PARAMETARA U KRVI, SERUMSKIH KONCENTRACIJA

VITAMINA E I MINERALA KOD ARAPSKIH I ENGLESKIH ÎSTOKRVNIH TRKA^KIH

KONJA

T. Bilal, E. Ercag, G. Demirel, T. Bilal

Cilj ovog rada bio je da se odrede neki parametri u krvi i serumske koncentra-cije vitamina E i minerala u arapskim i engleskim ~istokrvnim trka~kim konjima hranjenimistom hranom. Ishrana je odre|ena tako da obezbedi 2,31 Mcal DE/kg i 10,96% sirovih pro-teina. Ukupni proteini, laktat, kalcijum, fosfor, kalijum, bakar, kobalt i cink su odre|ivani userumu dobijenom iz 40 arapskih i 40 engleskih zdravih ~istokrvnih trka~kih konja starih 2-3godine. Koncentracije bakra, kobalta i cinka su odre|ivane atomskom apsorpcijom, vita-min E putem HPLC, a ostali biohemijski parametri koriste}i spektrofotometar. Srednje vred-nosti bile su 6,77 i 6,86 g/dl za ukupne proteine, 1,88 i 2,16 mg/dl za laktat, 13,18 i 12,80mg/dl za kalcijum, 4,35 i 4,39 mmol/l za fosfor, 2,64 i 3,14 mmol/l za kalijum, 129 i 166 �g/dlza bakar, 36 i 44 �g/dl za kobalt, i 160 i 58 �g/dl za cink kod arapskih i kod engleskih konja,a srednje vrednosti serumskih nivoa vitamina E bile su 2,65 i 2,81 �g/ml. Ova istraìvanjanisu pokazala zna~ajni uticaj rase na serumske vrednosti ukupnih proteina, laktata, kalci-juma, fosfora, bakra, kobalta i vitamina E. Me|utim, rasa bi mogla da ima uticaja na kon-centracije kalijuma i cinka kod arapskih i engleskih ~istokrvnih trka~kih konja (p<0.05).

Klju~ne re~i: konj, vitamin E, serum, minerali, arapski, engleski ~istokrvni trka~ki konji

142


SRPSKI

SRAVNENIE NEKOTORÀH PARAMETROV V KROVI, SÀVOROTO^NÀH KON-CENTRACIÂH VITAMINA E I MINERALOV V ARABSKIH I ANGLIYSKIH

ÎSTOKROVNÀH BEGOVÀH LO[ADEY

T. Bilal, E. Ercag, G. Demirel, T. Bilal

CelÝ Ìtoy rabotì bìla opredelitÝ nekotorìe parametrì v krovi isìvoroto~noy koncentracii vitamina E i mineralov v arabskih i angliyskih ~is-tokrovnìh begovìh lo{adey, kormlennìh takim è kormom. Kormlenie oprede-leno tak, ~to obespe~itÝ 2,31 Mkal DE/kg i 10,96% sìrìh proteinov. Sovokupnìeproteinì, laktat, kalÝciy, fosfor, kaliy, medÝ, kobalÝt i cink opredelìvanì vsìvorotke, polu~ennoy iz 40 arabskih i 40 angliyskih zdorovìh ~istokrovnìh be-govìh lo{adey im 2-3 goda. Koncentracii medi, kobalÝta i cinka opredelìvanìatomnoy absorbciey, vitamin E putëm HPLC, a ostalÝnìe biohimi~eskie parame-trì, polÝzuÔ spektrofotometr. Srednie stoimosti bìli, 6,77 i 6,86 g/dl dlÔ so-vokupnìh proteinov, 1,88 i 2,16 mg/dl dlÔ laktata, 13,18 i 12,80 mg/dl dlÔ kalÝciÔ,4,35 i 4,39 mmol/l dlÔ fosfora, 2,64 i 3,14 mmol/l dlÔ kaliÔ, 1,29 i 1,66 mg/dl dlÔmedi, 36 i 44 mg/dl dlÔ kobalÝta, i 160 i 58 mg/dl dlÔ cinka u arabskih i u angli-yskih lo{adey, a srednie stoimosti sìvoroto~nìh urovney vitamina E bìli 2,65 i2,81 mg/ml. Õti issledovaniÔ ne pokazali zna~itelÝnoe vliÔnie porodì na sìvo-roto~nìe stoimosti sovokupnìh proteinov, laktata, kalÝciÔ, fosfora, medi, ko-balÝta i vitamina E. Me`du tem, poroda bì mogla imetÝ vliÔniÔ na koncentraciikaliÔ i cinka u arabskih i angliyskih ~istokrovnìh begovìh lo{adey (r<0.05).

KlÓ~evìe slova: lo{adÝ, vitamin E, sìvorotka, mineralì, arabskiy, angliyskiy,~istokrovnì begovì lo{adey

143


RUSSKIY

UDK 619:616-07:612.663:636.1

COMPARISON OF ENDOSCOPIC, ULTRASOUND ANDMICROBIOLOGICAL EXAMINATIONS IN DIAGNOSIS OF

REPRODUCTIVE DISORDERS IN MARES*

UPORE\IVANJE ENDOSKOPSKE, ULTRAZVU^NE I MIKROBIOLO[KE

DIJAGNOSTIKE POREME]AJA U PLODNOSTI KOD KOBILA

M. Kosec, J. Mrkun, I. Klobu~ar, V. Kadunc-Kos**

Endoscopyc examinations were performed on 37 mares of differ-

ent breeds. All examined mares had reproductive problems. During the

examination, the following pathological changes were found: inflam-

mation of endometrium in 19 cases (64.9%), uterus adhesions in 4

cases (10.8%), exudate in uterus lumen in 13 cases (32.4%), thin fibrin

exudate in 8 cases (21.6%) and lymphatic cysts in 12 cases (32.4%). In

one case adhesions in the cervical wall were found, and in one case

there was hair encapsulated in the cervical mucus as a consequence

of fetotomy. These changes were found in 2.7% of cases.

Key words: bacteriology, endoscopy, infertility, mare, ultrasound

Endoscopy of the uterus is one of the diagnostic methods used for di-agnosis of fertility disorders in mares. Different terms for the method mentionedabove can be found in literature: endoscopy Š3¹, hysteroscopy Š6, 7, 5¹, fi-broscopy Š4¹ and videoendoscopy Š21¹. Modern endoscopic equipment enablesa precise examination of the uterus from its cervix to the uterine horns. The pictureof the uterus cavity can be observed directly, it can be photographed or trans-ferred to the screen by camera Š2, 1¹ i.e. videoendoscopy. Following dilatation us-ing physiological solution or gas (CO2), changes in the endometrium can be iden-tified such as endometrial cysts, adhesions, accumulated fluid, abscesses, neo-plasia, scars (cicatrices), foreign bodies, changes in the colour of mucus (anemia,

145

STRU^NI RAD – PROFESSIONAL PAPER

Introduction / Uvod

* Rad primljen za {tampu 19. 6. 2003. godine** Dr M. Kosec, dr J. Mrkun, dr I. Klobu~ar, dr V. Kadunc-Kos, University of Ljubljana, Veterinary

Faculty, Clinic for Reproduction and Horses, Ljubljana, Slovenia

hyperemia), mild inflammatory changes, which cannot be identified by other diag-nostic methods. The modern endoscopes permit site specific biopsy, aspiration ofuterine content, curettage for bacteriological, cytological or histological examina-tion and small surgical procedures Š5, 9¹.

An endosope can also be used for the treatment of the uterus (flushingof the uterus or application of drugs), as well as for surgical procedures on the en-dometry such as removal of lymphatic cysts and neoplasms Š8¹. An endoscopecan also be successfully used in the examination of the development of the fetusand placental membranes, as well as in early twin pregnancies of mares when wewant to eliminate one embryo.

The following endoscopic equipment was used for the endoscopic ex-amination of the uterus:

Fibroscope (colonoscope) Olympus, type 301/I/M,Insuflation unit Olympus, type A 4075-78,Light source Olympus, type CLK-4,Instruments Olympus, type FG-25 SX,Video Printer Sony, type UP-1800 EPM,Videocamera Storz, type 20211001.In the present study 78 endoscopic examinations were performed.

Out of 37 mares of different breeds and ages, 9 mares had reproductive problems,16 mares did not remain pregnant during the season, and 12 mares were infertilefor one year or more.

An endoscopic examination was performed in all mares beside the gy-naecological examination (vaginal and rectal ultrasonographic examination) andnext to diagnostic examinations (bacteriological, cytological). Before the exami-nation mares should be restrained in stocks, the tail should be wrapped and theperineal area washed and disinfected.

In 8 mares (32%) the secretion from the uterus was determined byvaginal examination. In 18 mares (48.6%) accumulation of fluid in the uterus and in12 mares (32.4%) endometrial cysts were determined by ultrasound examination.Out of 22 mares (59.6%), whose vaginal culture was found to be bacteriologicalpositive, in 13 cases hemolytic Streptococcus spp., in 7 cases Taylorella equigeni-

talis, and in two cases Staphilococus aureus and Yersinia entercollica, respec-tively, were isolated.

By the use of endoscopy, in all 37 examined mares one or more patho-logical changes in the uterus were determined. Uterine adhesion was identified in

146

Vet. glasnik 58 (1 - 2) 145 - 149 (2004) M. Kosec et al.: Comparison of endoscopic,ultrasound and microbiological examinations in diagnosis of reproductive disorders in...


Results and discussion / Rezultati i diskusija

4 (10.8%) of the examined mares. Colour changes of the endometrium were ob-served in 25 mares (67.6%) in 21 mares (64.9%) hyperemia as a consequence ofinflammation was determined, and in 2 mares (5.4%) anemia in some parts of theendometrium was identified, resulting from previous injuries. In 13 mares (35.1%)an increased fluid accumulation with inflammatory products in the uterus wasfound. Lymphatic cysts were identified in 12 mares (32.4%). In 8 cases (21.6%),that had retained fetal membranes, thin fibrin exudate was found using endo-scopic examination. In one case adhesions in the cervical wall were found, and inone case there was hair encapsulated in the cervical mucus as an outcome of fe-totomy. These changes were identified in 2.7% of examined mares.

Table 1. Comparison of endoscopic, ultrasound and bacteriological results

Tabela 1. Uporedni rezultati endokospke, ultrazvu~ne i bakteriolo{ke dijagnostike

Changes in the uterus /Promene na uterusu

Endoscopy /Endoskopske

Ultrasound /Ultrazvu~ne

Bacteriology /Bakteriolo{ke

Hyperamia /Hiperemija

21 18 10

Anemia /Anemija

2 – –

Adhesions /Adhezija

4 – –

Accumulated fluid or exudate /Akumulirana te~nost ili eksudat

13 11 8

Endometrial cysts /Endometrijalne ciste

12 12 –

Fibrin /Fibrin

8 6 4

Hair in the cervix /Dlaka u cerviksu

1 – –

In addition to being a diagnostic tool, endoscopy can also be used fortherapy of the uterus such as removing contents from the uterus, flushing of theuterus and application of drugs into the uterus. Endoscopic minor surgical inter-ventions in the uterus (removal of cysts) can also be performed.

Due to poor prognosis based on the results of uterus examination us-ing endoscopy in 7 mares infertility therapy was not performed; in 4 mares highlydeveloped uterine adhesions were identified, in 2 mares cicatrices after damagedendometrium, and in 1 mare a great number of endometrial cysts was found. Theremaining 30 mares were treated. In 10 mares the majority of endometrial cystswere surgically removed using endoscopic technique, and in 13 mares endome-tritis was treated. According to the data obtained so far, 18 mares became preg-nant after treatment, 7 mares obviously did not remain pregnant, and for remain-ing 12 mares the results are not known yet.

147


Although the number of examinations by the use of endoscopy in theperiod of two years was not high, the changes established in our cases are similarto the results of other authors Š7, 5, 4¹.

From the results of our examinations it can be concluded that thecauses of infertility, unable to be determined by other methods, were diagnosedusing endoscopy in 15 (40.5%) of the examined mares. A proper diagnosis usingendoscopy as well as a more objective prognosis was achieved in 19 (51.4%) ofthe examined mares.

The endoscopic examination of the uterus was helpful in determiningthe cause of infertility in mares. It proved to be the most reliable method in com-parison to ultrasound and microbiological examinations. Despite the findingsmentioned above, we could conclude that practitioners should use all availabletests and techniques and should not rely on only one. From our experience theendoscope proved to be a very useful instrument also for treatment and small sur-gical procedures i.e. flushing, removal of endometrial cysts, application of drugs,etc.

1. Allen W. R., Bracher V.: Videoendoscopic evoluation of the mare's uterus: II.Findings in the pregnant mares. Eq Vet J, 24, 4, 285-291, 1992. - 2. Bracher V., Mathias S.,Allen W. R.: Videoendoscopic evoluation of the mare's uterus: II. Findings in subfertilemares. Eq Vet J, 24, 4, 279-284, 1992. - 3. LeBlanc M. M.: Endoscopy. In: McKinnon AO,Voss JL, editors Equine reproduction. Lea & Febiger, Philadelphia, London, 255 - 258,1993. - 4. Matherec E. C. et al.: The use of fibreoptic techniques in clinical diacnosis and vis-ual assessment of experikmental intrauterine therapy in mares. J. Reprod And Fertil Supp,27, 293-297, 1977. - 5. Rosier C.: Hysterescopy and biopsy of the endometrium in the mare.Dissertation, Ecole Nationale Veterinarie d'Alfort, 1973. - 6. Schallenberger-Pottiez U.: Zurhysteroscopy bei Stuten. Dissertation, München, 1976. - 7. Wilson G. L.: Hysterescopic Ex-amination of mares. Vet Med and Small Anim Clinical, 4, 568-678, 1983. - 8. Wilson G. L.: Di-agnostic and therapeutic hysteroscopy for endometrial cists in mare. Vet Med, 59-63, 1985.- 9. Wilson G. L.: Equine hysteroscopy: Equipment for diagnostic endoscopy and photog-raphy. Vet Med, 80, 76-88, 1985a.

148




UPORE\IVANJE ENDOSKOPSKE, ULTRAZVU^NE I MIKROBIOLO[KE

DIJAGNOSTIKE POREME]AJA U PLODNOSTI KOD KOBILA

M. Kosec, J. Mrkun, I. Klobu~ar, V. Kadunc-Kos

Primenom videoendoskopije pregledali smo 37 kobila razli~itih pasmina iuzrasta. Sve pregledane kobile su imale poreme}aje u plodnosti. Prilikom pregleda utvrdilismo patolo{ke promene kao {to su: upala sluznice materice u 19 slu~ajeva ili u 64,9%, ad-hezija materice u 4 slu~aja ili u 10,8%, te~nost sa ugru{cima gnoja u {upljini materice u 13slu~ajeva ili u 35,1%, tanke fibrinske naslage u 8 slu~ajeva ili u 21,6% i limfati~ne ciste u 12slu~ajeva ili u 32,4% pregledanih kobila. U jednom slu~aju utvrdili smo adhezije u zidu cer-viksa, a u jednom slu~aju dlake prirasle na sluznicu cerviksa, {to je bila posledica fetoto-mije obavljene pre. Te promene su bile utvr|ene u 2,7% pregledanih ìvotinja.

Klju~ne re~i: kobile, neplodnost, dijagnostika, mikrobiologija, endoskopija, ultrazvuk

SRAVNIVANIE ÕNDOSKOPIÊSKOY, ULÃTRAZVUKOVOY IMIKROBIOLOGIÊSKOY DIAGNOSTIKI POMEH V PLODOVITOSTI

U KOBÀL

M. Kosec, Y. Mrkun, I. Klobu~ar, V. Kadunc-Kos

Upotrebleniem videoÌndoskopii mì osmotreli 37 kobìl razli~nìhporod i vozrasta. Vse osmotrennìe kobìlì imeli pomehi v plodovitosti. Pri os-motra mì ustanovili sleduÓçie patologi~eskie izmeneniÔ: vospalenie slizis-toy obolo~ki matki v 19 primerov ili v 64,9%, adgeziÓ matki v 4 primeraili v10,8%, ìdkostÝ s sgustkami gnoÔ v polosti matki v 13 primerov ili 35,1%, tonkiefibrinovìe nasloeniÔ v 8 primerov ili v 21,6% i limfati~eskoy kistì v 12primerov ili 32,4% osmotrennìh kobìl. V odnom slu~ae mì ustanovili adgezii vstenki cerviksa, a v odnom slu~ae {ersti prirasli na slizistuÓ obolo~ku cer-viksa, ~to bìlo posledstviem do vìpolnennoy fetotomii. Õti izmemeniÔ bìli us-tanovlenì v 2,7 % osmotrennìh ìvotnìh.

KlÓ~evìe slova: kobìla, plodovitost, diagnostika, mikrobiologiÔ, ÌndoskopiÔ,ulÝtrazvuk

149


RUSSKIY

ENGLISH

UDK 619:616.125.6-007.253:636.4

MONITORING THE OCCURRENCE OF PATENS FORAMEN

OVALE IN FATTENING SWINE BREEDS – CONTINUATION*

PRA]ENJE POJAVE FORAMEN OVALE PATENS KOD JO[ NEKIH

RASA TOVNIH SVINJA

L'. Bajan, F. Jen~ik, A. Tesfaye, J. Jr. Buleca, A. Bugarsky,J. Jr. Skalka, J. Ivi~iak**

The occurrence of foramen ovale patens (FOP) was investigated

in 96 hearts taken from the Slovak meat-type (SM), 38 hearts from York-

shire (YO), 51 hearts from Slovak meat-type x Yorkshire (SM x YO), 43

hearts from Pietrain x Yorkshire (PN x YO) and 45 hearts from Pietrain x

Slovak meat-type (PN x SM) breeds. The investigation was done at the

Station for Research and Meat Quality Evaluation.

We determined the presence of FOP only in the hearts collected

from SM in 7 cases, which is 13.7% of the occurrence, and in the PN x

SM in 4 cases (11.2%). We did not observe any occurrence of FOP in

the other investigated breeds. All of the investigated positive cases of

FOP were in the male breeds of the SM. In the cross breeds of PN x SM

two positive cases of FOP were found in both sexes.

As far as the size of the FOP is concerned, there have been docu-

mented 2 mm diameter in four cases and 3 mm in three cases in the SM

breeds. On the other hand, in the PN x SM cross breeds, neither case

had more than 2 mm in size.

After camparing these results with our previous work, we decided

further to investigate the occurrence of these heart defects at the line

level of each meat breed.

Key words: swine, fattening, foramen ovale patens, breed line

151

PROFESSIONAL PAPER – STRU^NI RAD

* Rad primljen za {tampu 23. 1. 2004. godine** L. Bajan, F. Jen~ík, A. Tesfaye, J. Jr. Buleca, A. Bugarsky A., J. Jr. Skalka, J. Ivi~iak, University

of Veterinary Medicine, Komenského 73, 041 81 Ko{ice, Slovak Republic

When we speak about the heart morphology defect, FOP, it will be bet-ter to characterize it at three levels: constant occurrence in some pig breeds andits absence in other breeds, the decrease of the utility of the meat breeds and thecorrection of a hereditary transmitted defect by means of breed line improvementŠ4¹. Jelínek Š5¹ warned against the occurrence of this heart defect in Slovakia halfa century ago. These characteristics have a negative impact on the economy ofpork productions Š6¹ and this was confirmed in other research results Š3, 2, 1¹.

It is a pity that there has been no interest in this problem because noinformation source is available, even though the first warning work was publishedabroad Š7¹.

In Slovakia, where this work has been done, only a few researchers fo-cused on the question of FOP in the pig Š6, 4¹.

From its prospective acute importance and being a topical problemwhich affects the health, production and economy, we devoted more time to thisproblem in meat breeds. We focused on the study of the transmission of this heartdefect from breed to breed and the possibilities of decreasing or completely elimi-nating the occurrence of FOP from meat breed pigs.

The investigation was done at the Station for Research and Meat Qual-ity Evaluation, which has its own slaughtering house. We looked into the hearts tofind the presence of FOP after collecting them from the slaughtered pigs based onthe constant method Š2¹. At the same time we also examined the size of the open-ings in all positive cases.

All documents of the fattening procedure at the station were available.Our investigation was done on the following breeds.• Slovak meat-type (SM),• Yorkshire (YO),• Slovak meat-type x Yorkshire (SM x YO),• Pietrain x Yorkshire (PN x YO),• Pietrain x Slovak meat-type (PN x SM).

The collected data of the results of the investigation are presentet inTable 1 and 2.

From the 96 examined pig hearts in the SM, 7 cases were positive(13.7% of the total investigated animals). All seven defects were only in the femalebreeds. There were not any positive cases in 38 investigated hearts of the YObreed, 51 hearts from the SM x YO, and 43 hearts from PN x YO, but 4 cases in 45

152

Vet. glasnik 58 (3 - 4) ??? - ??? (2004) Maja Velhner i sar.: Utvr|ivanje titra specifi~nihantitela na Salmonellu enteritidis ELISA tehnikom u nekoliko odabranih jata koko{i...

Introduction / Uvod

Results / Rezultati


hearts from PN x SM breeds (11.2% of the total examined animals) were positive.The positive cases found were 2 in the female and 2 in the male (Table 1).

Table 1. The occurrence of foramen ovale patens in the observed breeds of swineTabela 1. Pojava foramen ovale patens u posmatranim rasama svinja

Breeds /Rasa

Total numberof examined

pigs /Ukupan broj

ispitanih svinja

Number of ex-amined pigsaccording to

sex /Broj ispitanihsvinja u zavis-nosti od pola

Total numberof positive

cases /Ukupan brojpozitivnihslu~ajeva

% of positivecases of the

totalexamined /Procenatpozitivnihsvinja od

ukupnog brojaispitivanih

Number ofpositive casesaccording to

sex /Broj pozitivnihslu~ajeva uzavisnosti od

pola

� � � �

SM /slova~ka mesnata

96 50 46 7 13.7 0 7

YO /jork{ir

38 20 18 0 0 0 0

Sm x YO /slova~ka mesnata x

jork{ir51 25 26 0 0 0 0

PN x YO /pietren x jork{ir

43 20 23 0 0 0 0

PN x SM /pietren x slova~ka

mesnata45 25 20 4 11.2 2 2

Table 2. The size of foramen ovale patens in the observed breeds of swine /Tabela 2. Veli~ina foramen ovale patens u posmatranim rasama svinja

Breed /Rasa

Total amountof positive

cases /Ukupan brojpozitivnihslu~ajeva

Size of the foramen / Veli~ina foramena

2 mm diameter / pre~nik 2 mm 3 mm diameter / pre~nik 3 mm

Amount /Broj

Percent%

Amount /Broj

percent%

SM /slova~ka mesnata

7 4 57.1 3 42.9

YO /jork{ir

0 0 0 0 0

SM x YO /slova~ka mesnata x

jork{ir0 0 0 0 0

PN x YO /pietren x jork{ir

0 0 0 0 0

PN x SM /pietren x slov~ka

mesnata4 4 100 0 0

153

Vet. glasnik 58 (1 - 2) 151 - 156 (2004) L'. Bajan et al.: Monitoring the occurrence ofpatens foramen ovale in fattening swine breeds – continuation

As far as the size of the openings are concerned (Table 2) in the SM, 4cases from the seven positive ones were 2 mm in diameter (57.1%) and threecases were 3 mm (42.9%). In the cross breeds PN x SM all four positive caseswere only 2 mm wide.

Due to the lack of reference sources on this problem we are able tocompare the obtained results with our previous works on the FOP in different meatbreed pigs. The results obtained from newly examined breeds are presented onlyas information and are evaluated as base values for further investigations.

Comparing the occurrence of FOP in SM, which showed 13.7% posi-tive in this work, while the positive occurrence in the data of previous work, wasonly 3.3% Š1¹, it is easy to observe the big rise of this heart defect. It is interestingthat all positive cases were found in male pigs only.

As far as YO breed is concerned, 2.7% occurrence of FOP Š1¹ was re-gistered in the previous work, but in this work all these breeds were negative.

The other breeds: SM x YO, PN x YO and PN x SM were not examinedbecause there were no positive cases presented in the previous work Š1¹ and thiswas confirmed in the work of Gabri{ et al. Š4¹, too. It is necessary to follow and ob-serve the lines of the crossed breeds. This can be seen in the results of the crossbreeds of PN x SM, where we found 2% occurrence of FOP with 2 mm in diameter.Here, each breed used to cross might play the role to transform this heart defect.

The topic of the occurrence of FOP in meat breed pigs cannot beclosed, but, on the contrary, it needs deep and wide research mainly at the level oflines of the commonly used breeds.

1. Bajan L'., Buleca J., Duran A.: Foramen ovale patens o{ípaných vo vzt'ahu kúìtkovosti {iestich rôznych plemien. Slov. vet. ~as., 24, 6, 299-301, 1999. - 2. Bajan L'., Du-ran A.: Vplyv foramen ovale patens na úìtkové vlastnosti o{ípaných u plemena biela u{la-chtilá a landras. Infovet, IV, 4, 41, 1997. - 3. Bajan L'., Gabri{ J.: The frequency of genes forforamen ovale patens – Station of Fatten and Slaughter Value, Spi{ské Vlachy. Vet. ~as.,125-126, 1974. - 4. Gabri{ J., Popesko P., Staník J., Bajan L'.: Výskum geneticky podmie-nených chorôb a vád hospodárskych zvierat. Záv. správa VÚ P-11-329-051-219, Ko{ice,Vysoká {kola veterinárska, 1975. - 5. Jelínek K.: Vyhodnotenie patologických nálezov priprehliadke mäsa o{ípaných na sanitárnom bitúnku vo Velkých Bieliciach. Atesta~ná práca,1962. - 6. Popesko P., Meszáro{ [.: Foramen ovale patens u o{ípaných a straty, ktoré vzni-kajú v súvislosti s jeho výskytom. Veterinárství, 18, 10, 472, 1968. - 7. Steger W.: Variabilitetund Missbildung im Schweineherzen. Anat. Anz., 63, 10/11, 145-164, 1927.

154




PRA]ENJE POJAVE FORAMEN OVALE PATENS KOD JO[ NEKIH RASA TOVNIH

SVINJA

L'. Bajan, F. Jen~Ík, A. Tesfaye, J. Jr. Buleca, A. Bugarsky, J. Jr Skalka, J. Ivi~iak

U stanici za istraìvanje i procenu kvaliteta mesa ispitivali smo prisustvo fora-men ovale patens kod pojedinih rasa tovnih svinja. Ispitano je 96 srca od rase svinjaslova~ka mesnata (SM), 38 srca rase svinja jork{ir (YO), 51 srce rase svinja slova~ka mes-nata x jork{ir (SM x YO), 43 srca rase pietren x jork{ir (PN x YO) i 45 srca svinja rase pietrenx slova~ka mesnata (PN x SM).

Foramen ovale patens smo otkrili samo kod rase svinja slova~ka mesnata(SM) u 7 slu~ajeva, {to predstavlja 13,7 posto i kod rase pietren x slova~ka mesnata (PN xSM) u 4 slu~aja (11,2 %).

Kod ostalih ispitanih rasa svinja, prisustvo foramen ovale patens nismo usta-novili. Svi pozitivni slu~ajevi rase svinja slova~ka mesnata zabeleèni su kod mu{kog pola.Kod svinja rase pietren x slova~ka mesnata dva pozitivna slu~aja su bila kod mu{kog i dvakod ènskog pola.

[to se ti~e veli~ine foramen ovale patens, kod rase svinja slova~ka mesnatabila je u ~etiri slu~aja 2 mm i u tri slu~aja 3 mm. Kod rase svinja pietren x slova~ka mesnata,ni u jednom slu~aju pre~nik nije bio ve}i od 2 milimetra.

Upore|uju}i ove postignute rezultate sa rezultatima na{ih ranijih ispitivanja,zaklju~ili smo da je neophodno pra}enje prisustva ove sr~ane mane na nivou linija pojedi-nih rasa tovnih svinja.

Klju~ne re~i: svinje, tov, foramen ovale patens, rase, linija.

SLE@KA ÂVLENIÂ FORAMEN OVALE PATENS U EÇË NEKOTORÀH PORODOTKORMO^NÀH SVINEY

L'. Bajan, F. Jen~Ík, A. Tesfaye, J. Jr. Buleca, A. Bugarsky, J. Jr Skalka, J. Ivi~iak

Na stancii otkorma i uboynoy stoimosti mì ispìtìvali prisutsvie fo-

ramen ovale patens u otdelÝnìh porod otkormlennìh sviney. Bìlo ispìtannìh 96serdec iz porodì SlovackaÔ mÔsistaÔ (SM), 38 serdec porodì Yorkshire (YO), 51serdca porodì SlovackaÔ mÔsistaÔ (SM) x Yorkshire (YO), 51 serdca porodì Slo-vackaÔ mÔsistaÔ h Yorkshire (SM h YO), 43 serdca porodì Pitrain h Yorkshire (PN h YO) i45 serdcev sviney porodì Pietrain h SlovackaÔ mÔsistaÔ (PN h SM).

Foramen ovale patens mì otkrìli tolÝko u porodì SlovackaÔ mÔsistaÔ(SM u 7 slu~aev, ~to predstavlÔet soboy 13,7% i u porodì Pietrain h SlovackaÔmÔsistaÔ (PN h SM) u 4 slu~aev (11,2%).

U ostalÝnìh ispìtannìh porod, prisutstvie foramen ovale patens mì nezapisali. Vse poloìtelÝnìe slu~ai porodì SlovackaÔ mÔsistaÔ bìli zapisanìu mu`skogo pola. U porodì Pietrain h SlovackaÔ mÔsistaÔ dva poloìtelÝnìhslu~aÔ bìli u mu`skogo i dva u ènskogo pola.

155


RUSSKIY

SRPSKI

^to kasaetsÔ veli~inì foramen ovale patens, u porodì SlovackaÔ mÔsi-staÔ bìla v ~etìrëh slu~aev 2 mm i v trëh slu~aev 3 mm. U porodì Pietrain h Slo-vackaÔ mÔsistaÔ, ni v odnom slu~ae diametr ne bìl bolÝ{e 2 mm.

SravnivaÔ Ìti dostignutìe rezulÝtatì s rezulÝtatami na{ih boleerannih ispìtaniy, mì sdelali vìvod, ~to neobhodima sle`ka prisutstviÔ Ìtogoserde~nogo poroka na urovne liniy otdelÝnìh otkormo~nìh sviney.

KlÓ~evìe slova: svinÝi, otkorm, foramen ovale patens, porodì, liniÔ

156


UDK 619:637.5�639.45

NEKI POKAZATELJI KVALITETA MESA VINOGRADARSKOG

PU@A (Helix pomatia) *

SOME QUALITY PARAMETERS OF LAND SNAIL MEAT (Helix pomatia)

S. Tojagi}, @. Kevre{an, Marija Jokanovi}**

S obzirom na tradiciju sakupljanja vinogradarskog puà (Helix po-

matia) sa na{ih prostora, radi izvoza, koja je „naru{ena” dru{tvenim

kontrolisanjem ovih aktivnosti, {to bitno umanjuje mogu}nost razvoja

ove atraktivne delatnosti, u poslednje vreme se pokazala velika zainte-

resovanost ka formiranju prostora – farmi, za uzgoj i tov ove ìvotinje. Iz

tih razloga nametnula se potreba sistemati~nosti u ispitivanju mo-

gu}nosti razvoja ove delatnosti u duèm vremenskom periodu i na

{irim prostorima. Po~etak istraìvanja, istina samo sa aspekta nutritiv-

nih i zdravstveno bezbednih pokazatelja kvaliteta jestivog dela, rezulti-

rao je podacima prikazanim u ovom radu. Pra}eni su osnovni hemijski

sastav i sadràj nekih elemenata i organohlornih insekticida kao nemi-

novnost ljudskom ìvljenju i okruènju.

Klju~ne re~i: meso vinogradarskog puà, osnovni hemijski sastav,elementi, organohlorni insekticidi

Meso vinogradarskog puà (Helix pomatia) od davnina se koristi uljudskoj ishrani. Istina, vi{e na prostorima izvan na{e zemlje, mada se taj regionod uvek smatrao kvalitetnim donatorom ove sirovine. Kako se izlovljavanje radiotkupa i plasmana, iz poznatih razloga, sve vi{e stavlja pod kontrolu, mnogobrojnisu poku{aji da se ova ìvotinja, uslovno re~eno, uzgaja u uslovima farme. U novijevreme sve je vi{e poku{aja ovakvog na~ina proizvodnje. Pogotovo zato {to sepermanentno otvaraju mogu}nosti izvoza. U ekspanzionom periodu formiranjafarmi za uzgoj ne biraju se na~ini pribavljanja priplodnih jedinki. Uglavnom se toobavlja izlovljavanjem i sakupljanjem iz regiona bliskih novooformljenom prostoruza uzgoj i tov. To ponekad mogu da budu i prostori blizu naseljenih, pa i kon-

157

STRU^NI RAD – PROFESSIONAL PAPER

Uvod / Introduction

* Rad primljen za {tampu 5. 12. 2003. godine** Dr Slobodan Tojagi}, @arko Kevre{an, Marija Jokanovi}, Tehnolo{ki fakultet, Univerzitet u

Novom Sadu, Novi Sad

taminisanih mesta. Stoga je potrebno da se permanentno obavljaju ispitivanja os-novnog hemijskog kvaliteta i eventualnog sadràja kontaminenata mesa puà,kao i nejestivih delova koji mogu da se upotrebljavaju za ishranu stoke.

Kako se prema dostupnim podacima meso vinogradarskog puà nerazlikuje bitno od kvaliteta mesa stoke za klanje, a u odnosu na masu ìve jedinkekre}e se u koli~ini od 42 do 30 posto Š1, 9¹, {to verovatno zavisi od velikog brojauzroka, ipak je vredno pa`nje da se ispitivanja obavljaju permanentno.

Ovim radom su obuhva}ena ispitivanja obavljena na mesu jedinki vi-nogradarskog puà sakupljenih iz uèg regiona Novog Sada, preciznije iz okruè-nja nove industrijske zone, odnosno prostora u krugu fabrike „Novkabel”.

Za ispitivanja koristili su se uzorci odmah posle sakupljanja i prispe}au laboratoriju. Odvajanje stopala, odnosno jestivog dela obavljeno je mehani~ki,odsecanjem posle toplotne obrade u kipu}oj vodi u trajanju od 3 minuta. Dobijeniuzorci su zamrznuti u uslovima zamrziva~a koji se koristi i u doma}instvima. Preispitivanja uzorci su se vadili i odmrzavali na sobnoj temperaturi (18-20oC tokom15 ~asova).

Tako dobijeni uzorci mehani~ki su usitnjeni i homogenizovani nauobi~ajen na~in, posle ~ega su odre|eni osnovni pokazatelji kvaliteta.

U laboratorijskim uslovima su obavljena ispitivanja osnovnog hemij-skog sastava odre|ivanjem sadràja:

• suve materije – su{enjem pri 105oC do konstantne mase (JUS ISO1442, 1998),

• pepela – àrenjem do konstantne mase (JUS ISO 936, 1999),• ukupnih proteina – modifikovanom metodom po Kjeldahlu (JUS

ISO 937, 1992),• masti – metodom po Soxhletu (JUS ISO 1444, 1998),• glikogena (Rede, Raheli}, 1975).Za odre|ivanje sadràja metala uzorak je pripreman metodom suvog

spaljivanja Š2¹, posle ~ega su o~itavanja obavljena na instrumentu Varian Spec-trAA 10.

S obzirom da su uzorci sakupljani nasumce, bez kontrole prostora nakome su na|eni, obavljeno je i ispitivanje sadràja organohlornih insekticida Š2¹.

Podaci iz literature o osnovnom hemijskom sastavu mesa vinogradar-skog puà koji poti~e sa na{ih, prostora relativno su oskudni, pa se, s obzirom nadosada{nju praksu sakupljanja iz prirode radi izvoza i nagle i veoma velike ek-spanzije interesa za uzgojem ove ìvotinje u kontrolisanim uslovima, name}e

158

Vet. glasnik 58 (1 - 2) 157 - 161 (2004) S. Tojagi} i sar: Neki pokazatelji kvaliteta mesavinogradarskog puà (Helix pomatia)


Rezultati i diskusija / Results and discussion

potreba sistematskog pristupa i pra}enja podataka u duèm vremenskom perio-du i na ve}im prostranstvima.

Rezultati prikazani u ovom radu samo su jedan mali, tek po~etni deosistematskog pristupa istraìva~kom radu u ovoj oblasti.

U tabeli 1 prikazani su dobijeni rezultati ispitivanja osnovnog hemij-skog sastava mesa vinogradarskog puà:

Tabela 1. Osnovni hemijski sastavTable 1. Basic chemical composition

Sadràj, % / Content, %

Suva materija /Dry matter

Mast /Fat

Proteini /Proteins

Pepeo /Ash

Glikogen /Glycogen

16,52 0,38 11,88 1,14 2,86

Dobijeni rezultati znatno se razlikuju, odnosno sadràj proteina i mastije znatno niì nego {to pokazuju dostupni podaci iz literature (sadràj proteina11,88 posto prema 16,30 posto, sadràj masti, 38 posto prema 0,38 posto).Obja{njenje je verovatno u ~injenici da su uzorci sakupljani u periodu godine (krajmaja, po~etak juna) kada je ìvotinja jo{ „izmorena” zimskim preìvljavanjem, a i~injenicom da je prostor odabran nasumice, bez dodatnih koli~ina hrane.

Tabela 2. Sadràj nekih elemenataTable 2. Contents of certain elements

Element /Element

Ca Mg Fe Cu Pb Cd As

mg/100g 230,89 40,72 1,28 15,99 0,006 0,027 0,002

Prema podacima dobijenim istraìvanjima objavljenim u ovom raduprikazanim u tabeli 2 sadràj nekih elemenata u mesu vinogradarskog puà kre}ese u granicama dozvoljenog za ovu vrstu sirovine. Na osnovu ovoga moè da sepretpostavi da i u blièm okruènju ve}ih gradskih naselja nema relevantne opas-nosti uticaja negativnih ekolo{kih faktora na kvalitet.

Tako|e, pra}enjem sadràja organohlornih insekticida u mesu vino-gradarskog puà do{lo se do podataka da u ovom slu~aju, odnosno sakup-ljanjem u prirodnim uslovima i okruènju gradske sredine nije bilo negativnih uti-caja (tabela 3).

159


Tabela 3. Sadràj organohlornih insekticidaTable 3. Cotnent of organochlorine insecticides

Organohlorni insekticid /Organochlorine insecticide

Sadràj mg/kg /Content mg/kg

Alfa HCH / Alpha HCH nn

Beta HCH / Beta HCH nn

Lindan / Lindane nn

Heptahlor / Hepatachlorine nn

Aldrin / Aldrin nn

Heptahlor epoksid / Heptachlorien epoxide nn

Endosulfan I / Endosulphane I nn

Dieldrin / Dieldrine nn

4,4 DDE nn

Endosulfan II / Endosulphane II nn

4,4 DDD nn

Endosulfan sulfat / Endosulphane sulphate nn

4,4 DDT nn

Endrin aldehid / Endrine aldehyde nn

nn – nije na|eno, odnosno sadràj je ispod granice detekcije /nn – not found, content below detection level

Istraìvanja, kao po~etna faza dugoro~nijeg rada na ovom problemuukazala su u slu~ajevima osnovnog hemijskog sastava znatna odstupanja od po-dataka prikazanih u dostupnoj literaturi. Sigurno je da bi im se u uslovima intenziv-nog uzgoja i tova ove vrednosti znatno pribliìle, a mogu}e da bi bile i vi{e.

Isto tako, rezultati ispitivanja sadràja nekih elemenata i organohlornihinsekticida potvrdili su ~injenicu da blizina relativno velikih ljudskih naselja nijebitno uticala na kvalitet potencijalne sirovine za dalju preradu, odnosno zdravst-venu bezbednost po ljudski organizam.

1. âklovica F.: Veterinaria, 40, 1-2, 151, 1991. - 2. FAO: Manuals of food qual-ity control. 2 Additives, contaminants, tchniques. FAO food and nutrition paper 14/2, Rome,1980. - 3. JUS ISO 1442: Odre|ivanje sadràja vlage. Savezni zavod za standardizaciju,1998. - 4. JUS ISO 1444: Odre|ivanje sadràja slobodne masti. Savezni zavod za stan-dardizaciju, 1998. - 5. JUS ISO 936: Odre|ivanje ukupnog pepela. Savezni zavod za stan-

160




dardizaciju, 1999. - 6. JUS ISO 937: Odre|ivanje sadràja azota. Savezni zavod za stan-dardizaciju, 1992. - 7. Poleksi} V.: Gajenje puèva. Nolit, Beograd, 2003. - 8. Rede R., Ra-heli} S.: Priru~nik za laboratorijske ve`be iz tehnologije mesa, Univerzitet u Novom Sadu,Tehnolo{ki fakultet, Novi Sad, 1975. - 9. Risti} M., Saka~ Marijana, Kormanjo{ [., Filipovi}S.: Tehnologija mesa, 41, 4-6, 163-167, 2000. - 10. Savezni zavod za zdravstvenu za{titu:Tablica sastava namirnica, Beograd, 1964. - 11. Tojagi} S., Mirilov M.: Hrana – zna~aj i tok-ovi u organizmu, Matica Srpska, Novi Sad, 1998. - 12. Vrane{ Z., Mini} B.: Farme puèva.Ekonomski biro, Beograd, 1984.

SOME QUALITY PARAMETERS OF LAND SNAIL MEAT (Helix pomatia)

S. Tojagi}, @. Kevre{an, M. Jokanovi}

Considering the tradition in our regions to collect land snails (Helix pomatia)for export, which is „disrupted” by social control resulting in limited possibilities to developthis attractive activity, there is a great interest lately for land snail breeding and fattening atfarms. For this reason it is necessary to investigate systematically the possibilities to de-velop this activity in a longer period and in larger areas. The first investigations, althoughcovering only nutritive and health safety aspects of the edible parts yielded the results pre-sented in this work. Chemical composition, the content of some elements and organochlo-rine insecticides were followed as unavoidable in human living and environment.

Key words: land snail meat, chemical composition, elements, organochlorine insecticides

NEKOTORÀE POKAZATELI MÂSA VINOGRADNOY ULITKI (Helix pomatia)

S. ToÔgi~, @. Kevre{an, MariÔ Ëkanovi~

U~itìvaÔ na tradiciÓ sobiraniÔ vinogradnoy ulitki (Helix pomatia) sna{ih prostorov radi vìvoza, naru{ennaÔ obçestvennìm kontrolirovaniem Ìtihaktivnostey, ~to suçestvenno umenÝ{aet vozmo`nostÝ razvitiÔ Ìtoy attraktiv-noy deÔtelÝnosti, v poslednee vremÔ pokazalsÔ bolÝ{oy interes k formirovaniiprostora - ferm, dÔ vìraçivaniÔ i otkorma Ìtogo ìvotnogo. Na Ìtih osnovaniÔhnavÔzalasÝ nu`da sistemati~nosti v ispìtanii vozmo`nosti razvitiÔ Ìtoy deÔ-telÝnosti v bolee dolgom periode i na bolee {irokih prostorah. Na~alo issle-dovaniÔ, pravda tolÝko v aspekte pitatelÝnìh i zdravoohranitelno bezopasnìhpokazateley ka~estva sÍedobnoy ~asti ÔvlÔlosÝ rezulÝtatom dannìmi, poka-zannìmi v Ìtoy rabote. Sleèn osnovnoy himi~eskiy sostav i soderànie neko-torìh Ìlementov i organohloristìh insekticidov kak neminuemostÝ lÓdskomubìtiÓ i okruèniÓ.

KlÓ~evìe slova: mÔso, vinogradnoy ulitki, osnovnoy himi~eskiy sostav,Ìlementì, organohloristìe insekticidì

161


ENGLISH

RUSSKIY

UDK 619:616.697:636.2

NEPLODNOST PRIPLODNOG BIKA U TEHNOLOGIJI

OSEMENJAVANJA*

INFERTILIY OF THE BREEDING BULL IN INSEMINATION

TECHNOLOGY

M. R. Predojevi}, M. Marinkovi}, M. Jovi~in, I. Prka**

I pored strogog izbora priplodnih bikova, posebno za program

VO, njihova poreme}ena plodnost, neplodnost ipak je neminovnost u

praksi. Ovo tim pre {to je seme bika ina~e ozna~eno kao razlog neus-

pele plodnosti krava u programu VO. Zbog toga seme moè da bude i

vektor {irenja reproduktivnih specifi~nih infekcija - IBR, IPV, BVD, Cam-

pylobacter–Vibrio fetus, Brucelloses, Tuberculloses, Leptospirosis i/ili

nespecifi~ne – miksinfekcije – C. pyogenes, Pseudomonas aureus,

Streptococcus heamo., Staphylococcus pyogenes, Proteus spp., My-

coplasma, koje ina~e remete plodnost goveda.

Vitalnost – %, pokretljivost, kao i penetraciona mo}, imunolo{ka

svojstva spermatozoida, tako|e imaju veliku ulogu u neuspelom op-

lo|avanju goveda.

Zbog toga je potrebna stalna stru~na briga, zato {to samo zdravi

priplodni bikovi – VO centri omogu}avaju sigurnu transmisiju genet-

skog unapre|enja goveda, tj. proizvodnje mleka i mesa za sve brojniju

populaciju ljudi u svetu.

Klju~ne re~i: multipna etiopatogeneza, organska oboljenja,neplodnost bikova

Bez obzira na nivo sloènosti gra|e organizama ìvoga sveta, njihovaplodnost u razmnoàvanju je biolo{ki funkcija koja obezbe|uje produàvanje ìve

materije u vremenu i prostoru. Ako je tako a jeste, onda je jalovost poreme}aj

163

PRIKAZ – PRESENTATION

Uvod / Introduction

* Rad primljen za {tampu 26. 9. 2003. godine** Dr Mirko R. Predojevi}, SVC, Beograd-Krnja~a; dr Miroslav Marinkovi}, SVC, Velika Plana; dr

Milovan Jovi~in, Nau~ni institut za veterinarstvo, Novi Sad; Igor Prka, SVC, Beograd, Krnja~a

plodnosti doma}ih ìvotinja ozbiljan problem, koliko biolo{ki (medicinski), tolikoi ekonomski, posebno kod onih najkorisnijih ìvotinja u gajenju – goveda.

U tehnologiji osemenjavanja goveda, klju~ni zna~aj svakako ima sper-

ma-seme priplodnog bika. A plodnost, tj. oplodna mo} bika je veoma osetljiv po-kazatelj op{teg zdravlja, a moè da bude poreme}ena idiopatskim oboljenjima,lociranim u bilo kom delu organizma koja kao posledicu uzrokuju simptomatskefunkcionalne poreme}aje (~e{}e se odnosi na krave). Ali, ne treba zaobi}i ni ispiti-vanje reproduktivne sposobnosti priplodnog bika, posebno ne one koje su u pro-gramu osemenjavanja, budu}i da su klju~ne za uspeh osemenjavanja, odnosnooplo|avanje krava. Najzad, i neplodnost (jalovost) ozbiljno usporava op{te genet-sko pobolj{anje populacije goveda.

Ispitivanje priplodnih bikova treba usmeriti ka njihovom op{tem zdrav-lju i/ili pogodnosti za rasplo|avanje – osemenjavanje. Pri tom treba da se koristekriterijumi procene:

– op{te zdravlje („slobodni” od negenitalnih poreme}aja koji bi uticalina op{te zdravlje i reproduktivne sposobnosti),

– nasledni status („slobodni” od naslednih mana predaka, progeni ili

fenotipski za doti~nu ìvotinju,

– polno zdravlje („slobodan” od genitalnih infekcija),

– libido, sposobnost za priplod,

– oplodna sposobnost (oplodna mo} sperme u oplo|avanju ènske

jajne }elije).

Reproducija je ina~e uslovljena ve}im brojem isprepletanih, ~estome|usobno zavisnih ~inilaca, bilo organske ili objektivne prirode. Otuda je i samaetiopatogeneza poreme}ene plodnosti bikova svakako multipleksne prirode. Iza-zivana nizom ~inilaca, bilo tkivnih sistema ili }elijskim (morfo-patolo{kih) oboljenji-ma u organizmu, remete}i tako normalne procese ili tokove reprodukcije, una{em slu~aju, goveda.

Kongenitalne/hromozomske aberacije (u pojedinim slu~ajevima)/

Congenital chromosomal aberrations in specific cases):

Pre svakog izbora priplodnih bikova obavezno je da se obrati pa`njana kongenitalne (malformacije) anomalije, pre svega, na skrotumu mladih bikova,i to: na asimetriju testisa (skrotuma), hipoplaziju testisa bilo da je ona (uni ili bi) la-teralna, jer to svakako kasnije ima za posedicu poreme}aje u rasplo|avanju, od-nosno na spermo-patolo{ki profil priplodnog bika, ~ime se doti~na mana prenosina potomke. Pritom, svakako ne sme da se zaobi|e o~igledan kriptorhizam koji sejavlja kod svih doma}ih ìvotinja mu`jaka, zbog ~ega se ina~e preporu~uje hro-

164

Vet. glasnik 58 (1 - 2) 163 - 170 (2004) M. R. Predojevi} i sar: Neplodnost priplodnogbika u tehnologiji osemenjavanja

Etiopatogeneza / Etiopatogenesis

Faktori poreme}ene plodnosti / Factors of fertility disorders

mozomska analiza bilo krvi i/ili sperme odabranih mladih bikova za program ose-menjavanja Š5¹.

Zbog hromozomske aberacije va`no je da se elimini{u oni priplodnibikovi optere}eni kariogramskim, ali i oni autosomalnim aberacijama, jer u obaslu~aja one se prenose na potomke ili uzrokuju poreme}aje plodnosti, tj. sterilitetu reprodukciji goveda Š3, 6¹.

Naravno, pri odabiranju mladih bikova treba da se obrati pa`nja naanomalije i devijacije u razvoju prepucijma (phymosis), pa i penisa, jer to postiè{irenje naj~e{}e nespecifi~nih infekcija tokom njihovog kori{}enja, naravno iputem osemenjavanja. Prisustvo antitela u serumu krvi bika (posledica probojabarijere krv-testisa), skoro redovno izaziva aglutinaciju i/ili imobilizaciju spermato-

zoida, {to ima kao posledicu smanjenu plodnost kod osemenjenih krava Š10¹. IgMantitela (bilo lokalna – cervikalna sekrecija ili u cirkulaciji u krvi) sna`no reaguju uzoni akrozoma ili repa spermatozoida, izazivaju}i aglutinacione rozete u formi,„glave naspram glave ili repa prema repu” Š10¹.

Tako|e i ùmance u razre|iva~u sperme moè da uzrokuje imu-nolo{ke reakcije, {to uti~e na plodnost u osemenjavanju goveda Š7¹. Naravno,ova pojava se javlja u laboratorijskom ispitivanju, ali i u praksi ve{ta~kog oseme-njavanja – klini~ki.

Repro-fiziolo{ki / Repro physiological

I repro-fiziolo{ke smetnje mogu da ~ine ozbiljne probleme, posebnokod visoko-genetski priplodnih bikova. To se, pre svega, odnosi na insuficijen-

ciju libida tokom kori{}enja, odnosno njihovog izbora. Tim pre, jer je libido meri-lo njihove polne sposobnosti. Ukoliko polni prohtev mladog bika (libido) prilikom

165


b) repovi prema repovima /a) glave prema glavama /

Slika 1. Tipi~an oblik aglutinacije spermatozoida

njihovog odabiranja traje vremenski ne{to duè od 10 minuta, onda je to znak nje-govog slabog ispoljavanja libida. Ina~e, u proceni libida bika postoje ove grada-cije; odli~an ako je <0.5 min; dobar ako je <5 min; ako je >10 minuta ne zadovo-

ljava, odnosno ve}i (�10 min) potpuno nezadovoljava. Dakle, bikovi se isklju~uju izdaljeg kori{}enja Š13¹. Odrasli bikovi ne bi trebalo da ispoljavaju sezonske ili peri-odi~ne promene libida. Mada se i to u praksi de{ava kod nekih priplodnih bikovatokom kori{}enja.

Spermatolo{ki / Spermatological

Naro~ita pa`nja treba da se obrati na izlu~enu spermu priplodnih biko-va koja bi se koristila u programu za osemenjavanje i to, pre svega, na; sperma-

tolo{ki i mikrobiolo{ki (sanitarni) kvalitet:

a) bakteriolo{ki,b) virusolo{ki,c) parazitolo{ki,d) imunolo{ki.Doza semena koja bi svakako uzrokovala poreme}enu (smanjenu)

plodnost krava u osemenjavanju svakako sadrì: pove}an broj mrtvih (> 45%),odnosno smanjen broj (>) vitalnih (pokretljivih) spermatozoida, bez obzira naume}e same inseminacije krava. Drugim re~ima, uspeh osemenjavanja, tj. plod-nost krava u mnogome zavisi od njenog spermatolo{kog, pa i sanitarnog kvalitetadoze semena.

Ali ne treba zanemarivati ni njen sanitarni sadràj (profil doze sperme)koji moè i te kako da uti~e na smanjenu (o)plodnost, ukoliko sperma poti~e odbikova inficiranih virusima (IBR/IPV/BVD), Leptospirae, Campylobacter-Vibrio fe-

tus, Š14, 1, 4¹ ali i onih obolelih od uslovno patogenih miks-bakterijska infekcija,(na primer, vesiculitis et ampullitis seu adenitis) Š2, 8, 12¹.

Tabela 1. Zapaljenjski proces akcesornih polnih `lezda priplodnih bikova

Uzroci infekcije(mikroorganizmi) / Dijagnoza /

(p. rectum / p. mortem)

Klini~ki simptomi /(hod/hromost / / Il. iliofemoralis)*

C. pyogenes Vesiculitis duplex + nate~eni /

Pseudomonas aer. Ampullitis duplex + nate~eni /

Streptococcus hemo. Vesiculitis uni/bilat. � nate~eni /

Staphylococcus pyog. Ampulitis uni/bilat. – –

Mycoplasma Ampulitis uni/bilat + –

Proteus spp. Vesiculitis – adenitis + ?

* primetan / opipljivi per rectum

*

166


Preventiva / Prevention

Selekcija u izboru mladih bikova, posebno za program osemenja-vanja, pored osnovne namene, odabiranje po precima (proizvodno), konstitu-cijski, fenotipski, treba da ima preventivnu meru u izbegavanju kongenitalnihmana, polne hromozomske aberacije, ili autosomalnih. Ina~e, neposredno predkori{}enje bika u osemenjavanju, potrebno da se ispita valjanost sperme – vital-nost, kao i njena pogodnost za duboko zamrzavanje. Tokom odabiranja mladihbikova za program v.o. kori{}enja, sasvim je opravdano pra}enje epizootiolo{kogstanja i zdravstvene kontrole samih grla (tabela 2).

Tabela 2. Profilaksa i epizootiolo{ki prikaz infektivnih oboljenja priplodnih bikova, pre itokom kori{}enja

Laboratorijske pretrage uzoraka oboljenja (metode)* /

pre kori{}enja / tokom kori{}enja /

U zapatu slobodni od /–

u zapatu ili pre karantina(30 dana i pre) / u karantinu

(u toku 30 dana) /

periodi~no ukori{}enju

(2 x godi{nje) /

Tuberkuloza / tuberukuloza(tuberkulin test) /

bruceloza (serum-aglutinacija, RVK) /

-

tuberkuloza(tuberkulin test) /

Bruceloza /bruceloza(serumaglutinacija, RVK) /brucellosis

IBR/IPV/IPB(serumneutralizacija,ELISA-test) /

bruceloza(serumaglutinacija) /

IBR/IPV/IPBIBR/IPV/IPB (serumneutra-lizacija, ELISA-test) /

leptospiroza(mikroaglutinacija) /

EBL (agar-gel imuno-difuzija / ELISA-test) /

EBL (serolo{ki neg. imunodifuzija)fluorosensantitel. test / kulturelno /

Campylobacter fetus(serum neutralizacija /ELISA) /

IBR/IPV/IPB (agar-imunodifuzija) / ELISAtest /

-

BVD/MD (fluorosensanti-tel-test / imunoperoksida-sa-test) /

- --

Trichomonas fetus(mikroskopski, kultu-relno iz ve{t. vagine) /

leptospiroza (mikroa-glutacioni test) /

Campylobacter fetusfluorosensantitel-testiz ve{ta~ke vagine /

167


Tek posle ovih obavljenih testova i redovne kontrole, ukoliko se po-kaù dobri, prestoji njihovo intenzivno iskori{}avanje u programu osemenjavanja.

Tokom njihovog kori{}enja, ishrana priplodnih bikova ima odgova-raju}u ulogu u proizvodnji sperme i oplodne sposobnosti. Svakako da se uticajishrane na plodnost vi{e prou~avao kod krava, nego kod bikova u programu ose-menjavanja. Me|utim, zna se da pothranjenost u mladih bi~i}a ko~i razvoj njiho-vog polnog oubli~avanja i proizvodnju sperme. Deficitarnost proteina vi{e poga|amlade bikove, nego starije ŠBraden et al.,1974¹, po{to vi{e uti~e na odraàvanjenjihovog libida, nego na optimalnu proizvodnju sperme. Po svemu sude}i, defici-tarnost u vitaminima (A, D, E), pa ~ak i nekih od vitamina B komleksa, imajuva`niju ulogu u oplodnoj mo}i i proizvodnju sperme bika. [to se ti~e pomanjkanjaminerala u ishrani priplodnih bikova, deficitarnost joda je uzrok njegovog smanje-

nog libida i lo{ijeg kvaliteta sperme. Dok dodaci hrani oboga}enih bakrom, kobal-

tom, cinkom i magnezijumom zna~ajno pobolj{avaju proizvodnju sperme, {to re-dovno prati pobolj{anje plodnosti goveda, u celini. Me|utim, fito- estrogeni u ka-bastoj hrani mogu da maju {tetan uticaj na akcesorne polne `lezde ili kod kravakoje su na pa{i mogu da uti~u na cervikalnu sekreciju, pa time ometaju trans-portovanje spermatozoida u genitalnom traktu, odnosno na plodnost bika i kraveŠ9¹.

Stajska higijena i higijena priplodnog bika /

Stall hygiene and hygiene of breeding bull

Higijena priplodnog bika se podrazumeva, tako|e i njegov sme{taj.Ina~e, higijena bika i te kako moè da uti~e na sanitarni profil doze semena. Otome ve} postoje me|unarodna usvojena pravila o sanitarnom higijenskom kvali-tetu doze semena za osemenjavanje krava. Dok, aljkava primena osemenjavanjasamo moè da doprinese lo{em uspehu oplo|enja, po{to vlasnici krava stalnosumnjaju u ispravnost semena bika (tj. oplodnu sposobnost doze semena).

Ma koliko neplodnost krava privla~i ve}u pa`nju stru~njaka, neplod-nost bika „prosto” ne zanima mnogo terenske veterinare. Oni, pa i vlasnici krava,s pravom o~ekuju kvalitetnu dozu semena (spermatolo{ki i visoko genetskivrednu). Uostalom, to je obaveza svakog savrenenog centra. Dakle, neplodnost

priplodnih bikova, to je ve} briga onih koji rade u Centru za reprodukciju goveda.U ovom, stru~no-revijalnom pregledu o etiopatogenezi neplodnosti

bika, taksativno je izloèna njena ukupna sloènost koja je prisutna u praksiosemenjavanja, ne ulaze}i pri tom posve detaljnije u nju. Ve} kao androlog speci-jalista ukazujem na njen zna~aj i ulogu koju moè da ima za ~itavu tehnologijuosemenjavanja goveda. Otuda se uloga bika u osemenjavanju smatra klju~nom,

168



jer se od njega o~ekuje, pre svega, plodnost i genetsko pobolj{anje u populacijigoveda koja se osemenjavaju.

I pored toga ostaju mnogobrojna pitanja i dileme.Pre svega, zna li se sve o njenoj (spermi) oplodnoj mo}i, kao i kvali-

tetu. [ta pokretljivost spermatozoida zaista zna~i, oplodnu mo} ili...? Da li je nji-hova pokretljivost u korelaciji sa oplo|enjem? Za{to sperma nekih bikova imarazli~itu oplodnu mo}? Neki bikovi imaju sna`nu oplodnu mo}, ~ak i pri ra-zre|enju 10 x 10

6 , dok drugi relativno nisku, a razre|enju i od 20 do 25 x 106, a

obe su ocenjivane istom metodom. Da li mrtvi spermatozoidi u dozi semena uti~una plodnost i/ili embrionalnu smrt kod krava? Da li zaista vlasnici krava dobijaju

onaj kvalitet semena {to im se katalo{ki nudi?!? Da li spermatolo{ki kvalitetsperme odgovara stepenu plodnosti krava? I na kraju, da li se plodnost kravapouzdano evidentira u praksi marvenih (veterinskih) lekara.

1. Bisping J. et al.: Das vorkommen der Campylobacteriosis genitalis beiRindern in Norddeutschland an Hand von serologisch en Untersuchungen, 1981. - 2. BlomE.: Some experience in Connection with the Sanitary Laboratory Control of Semen Sam-ples from A.I. Bulls. Denish-Polish Conference, Powlowce, Poland, 1973. - 3. Bongso A.,Basrur P.: Chromosome anomaliesin Canadian Guernsey bulls Cornell. Vet. 66, 476, 1976. -4. Dedie K. et al.: Zurvebreiung, Ermittling und Beampfung der venerischen Campylobac-teriose beim Rind in ... Teararztl. Umsch. 37, 80-96, 1982. - 5. Fechheimer N. S.: A cytogenicsurvey of young bulls in the USA Vet.Rec. 93, 535, 1973. - 6. Galloway D.: Testicular hy-poplasia andautosomal secondary constriction in bulls. 8th Inter. Congr. Reprod. and AI. IV,710, 1976. - 7. Griffin J. et al.: An immuno response to ess- yolk sperm deluent in dairycows J. Reprod. Fertil., 25, 193, 1971. - 8. Hafez E. S. E.: In Reproduction in Farm Animals,488 - 490, 1980. - 9. Mann T.: Effects of nutriton on male accessory organs; in Male Acces-sory Organs, New York Academic Press, 1974. - 10. Menge A.: Early embryo mortality inheifers isoimmunized with semen and conceptus J. Reprod. Fertil., 18, 67, 1969. - 11.Menge A.: InImmunology, E.S.E Hafez (ed) New York, North Hollamd Publiching, 1976. -12. Predojevic R. M. et al.: Vesiculitis(s.adenitis) of the breeding bulls and its sperm qualty.,9, 10, 245, 14 th Inter. Cong. on Anim. Repro., Stockholm, 2000. - 13. Rosenberger G: inClinical Examination of Cettle, 309 - 311, 1979. - 14. Zemjanis R.: Vaccination for reproduc-tive efficiency in cattle, J. Am. Vet. Med. Ass. 165, 689-693, 1974.

BREEDING BULL INFERTILITY IN INSEMINATION TECHNOLOGY

M. R. Predojevi}, M. Marinkovi}, M. Jovi~in, I. Prka

In spite of very strict breeding bull selection, especialy for A.I programes, theirinfertility is a very serius problem in everyday practice. Especially bull semen has beenmarked as the main factor for unsatisfied cow fertility in the A.I.programme. The reasoncould be the bull semen which really may play as the spreading factor of the specific or

169



ENGLISH

non-specific reproductive infective disoders – IBR, IPV, BVD, Campylobacter-Vibrio fetus,brucellosis, leptospirosis, tuberculosis and other reproductive diseases.

Secondarily, the percentage of vitality, motility, penetration abilities, and im-monological properties of bull spermatozoa also have an important role in unsuccessfulbovine fecundation. That is, why it is necessary to secure professional health care forbreedig bull in AI centres, becase only healthy bulls can ensure good bovine genetic trans-mission and progress in cattle production for today's growing population.

Key words: multiple etiopathogenesis, organic diseases, bull infertility

NEPLODOVITOSTÃ PLEMENNOGO BÀKA V TEHNOLOGII OSEMENENIÂ

M. Predoevi~, M. Marinkovi~, M. Yovi~in, I. Prka

I vozle strogogo vìbora plemennìh bìkov, otdelÝno dlÔ programmìI.O., ih naru{ennaÔ plodovitostÝ, neplodovitostÝ vsë taki neminuemostÝ v prak-tike. Õto tem pre`de, ~to semÔ bìka ina~e obozna~eno kak pri~ina neuspe{oy plo-dovitosti korov v programme I.O. Vsledstvie çtogo ono-semÔ moèt bìtÝ i vektorras{ireniÔ reproduktivnìh specifi~eskih infekciy – IBV, IPV, BVD, Campylo-

bacter-vibrio fetus, brucellosis, tuberculosis, leptospirosis i-ili nespecifi~eskie-miks-infekcii – C. pyogenes, Pseudomonas aur., Streptococcus heamo., Staphylococcus

pyog., Proteus spp., Mycoplasma, kotorìe ina~e naru{aÓt plodovitostÝ krupnogorogatogo skota.

Vo-vtorìh, vitalÝnostÝ – % podvi`nostÝ, i penetriruÓçaÔ moçÝ, im-munologi~eskie svoystva spermatozoidov takè igraÓt bolÝ{uÓ rolÝ v neus-pe{nom oplodotvorenii krupnogo rogatogo skota.

Na Ìtih osnovaniÔh nu`na postoÔnnaÔ specialÝnaÔ rabota, tak kaktolÝko zdorovìe plemennìe bìki – IO centrì daÓt vozmo`nostÝ nadë`nuÓtransmissiÓ geneti~eskogo razvitiÔ krupnogo rogatogo skota, t.e. proizvodstvomoloka i mÔsa dlÔ vsë bolee ~islennoy populÔcii lÓdey v mire.

KlÓ~evìe slova: mulÝtipi~eskiy Ìtiopatogenez, organi~eskie zabolevaniÔ,neplodovitostÝ bìkov

170


RUSSKIY

PRASKOZORJE POJAVI ÂSOPISA „VETERINARSKI GLASNIK”

1904 - 2004. godine za stogodi{njicu

Mada se tek otrgla od azijatskog ropstva, tada{nja Srbija je krupnimkoracima grabila prema „evropezijaciji”, ùrno hitaju}i skoro u svim oblastima ka„jevropejskom” ìvotu. Kao da je htela da {to dublje udahne „evropskog va-zduha”, ~ime bi u~inila preporod.

Oprezno, i jo{ uvek mlada, krhka dràva, iz bojaznosti da opet ne za-padne u tamu i muke nekog od tu|ina, Srbija krajem 18. veka mnogo je ~inila uformiranju i ure|enju svoje vojske. Kako bi vojnik-ratnik bez svog konja, budu}i daje dobar deo ratovanja proveo na njemu, njegovim le|ima, bilo u osvajanju tu|ih ilipak brane}i svoju teritoriju.

Tako je i Srbija krajem 18. veka ~inila mnogo da opskrbi svoju vojsku{to boljim regrutima u konjanicima, ali i srpskim marvenim lekarima kao „servis-nom slu`bom”. Zna se pouzdano da su oni malobrojni marveni lekari „{kole zaìvotinjsku medicinu” zavr{avali po „evropejskim” zemljama, posebno u Be~u,Budimpe{ti, pa i Berlinu i jo{ drugde. A bilo ih je i sa strane, posebno iz ê{ke, tj.Austrougarske ŠAntonije Kobli{ka (1806-1920), okru`ni marveni lekar; Emil Kra-tohvil (1860-1930), vojni marveni lekar¹.

Mada su uzorno sluìli svom ote~estvu kao marveni lekari (bilo do-ma}i ili pak stranci), jo{ tada su ose}ali potrebu za me|usobnim druènjem, po-maganjem jedno drugome u struci, a i da se profesionalno okupljaju, poneti navi-kama i usmerenjima sa svojih „jevropejskih” {kola koje su ranije zavr{ili.

U prigodi takvih namera i strukovnih htenja odràn je prvi srpski Zbormarvenih lekara daleke 1890. godine 21. oktobra u Beogradu u zgradi Srpskogpoljoprivrednog dru{tva. Osniva~ki Zbor otvoren je govorom saziva~a g. LazaraNajdanovi}a u 10 sati pre podne. Posle ovoga izabrano je predsedni{vo i to zapredsednika Zbora g. Jovan Eker, za sekretara g. Milivoje Jovanovi} i JovanAleksi}.

Ina~e, Zbor je odrào svega sedam sednica i na njima je, izme|u osta-log, odlu~eno:

1. za stru~ne radove po struci veterinarstva da se osnuje „Arhiv za ce-lokupno lekarstvo” koji }e izlaziti godi{nje. Za urednika su izabrani: g. Aleksa Lj.Popovi} i Stevan Ekerovi};

2. da se preko lista Srpskog poljoprivrednog dru{tva „Teàk” „pruàjuna{emu narodu nu`ne pouke iz marvenog lekarstva. Ove pouke da {alju marvenilekari Dru{tvu, koje ima da se umoli da im se ustupi jedan odeljak u svom broju”.

Iz donetih odluka na Zboru vidi se potreba „marvenih lekara” onogdoba, da postoji potreba za {irim htenjima, tj. intektualne aktivnosti iz svoje struke.

171

IZ ISTORIJE VETERINARSTVA – FROM VETERINARY HISTORY

Na Zboru marvenih lekara postavljana su i druga zna~ajna pitanja kojasu se ticala marvene struke. Godina i datum (21. oktobar, 1890) o~igledno ne ~iniutemeljenje Srpskog marvenog-lekarskog dru{tva, ve} je to ostalo za kasnije. Bioje to prvi put Zbor srpskih marvenih lekara u tek novoformiranoj dràvi. Privreme-noj upravi stavljeno je u zadatak da izradi nacrt statuta ovog Dru{tva (kojeg }epodneti na narednom Zboru na razmatranje.

Odlu~eno je da se naredni Zbor marvenih lekara drì idu}e 1891. go-dine o Blagovestima (7. aprila) u Kragujevcu. Zbor je zaklju~en 24. okobra t.g. u 7sati uve~e.

Ina~e, u~esnici Zbora su blagodarili gospodinu Ministru unutra{njihdela, te Ministru vojnom, {to su marvenim lekarima omogu}ili odsustvo iz slu`be ibesplatan prevoz èleznicom na Zbor marvenih lekara u Beogradu.

P.S.Marvena lekarska struka ima zadatak da se organizuje, te da se vlada

po Zakonu vojnom, donetom jo{ 20. februara 1865. godine u Beogradu. Overenope~atom Knjaèvine Srbije i svojeru~nim potpisom knjaza Mihaila M. Obrenovi}a.

Od tada{njeg vremena (1890) pro{lo je skoro deceniju i po kada jeiza{ao ({tampan) prvi broj „Veterinarskog glasnika”. Tim povodom odràna jeSkup{tina marvenih lekara u Kragujevcu 1903, tada ve} u Kraljevini Srbiji pod di-nastijom Kara|or|evi}!

Dr Mirko Predojevi}, profesor

Univerziteta u Temi{varu, Rumunija

172

Vet. glasnik 58 (1 - 2) 171 - 172 (2004) Iz istorije veterinarsta

KALENDAR PLANIRANIH NAU^NIH I STRU^NIH SKUPOVA

U ZEMLJI ZA 2004. GODINU

12-13.februar Beograd25. seminar za inovacije znanja veterinara

Informacije: prof. dr Velibor Stoji}, Katedra za fiziologiju, Fakultet veterinarske medi-cine, Beograd, Bulevar JNA 18, tel. 011/ 2684 351 ili 36 15 436 lok. 224.

12. februar BeogradPredavanje u organizaciji SMASAP-a „Polineuropatije”

(predava~ prof. dr Peter [renk, Republika ê{ka)Informacije: Veterinarska komora Srbije, 11129 Beograd, Bulevar JNA 18,tel/faks 011/ 2684 597, 685 619, 687 475, e-mail: vetksªeunet.yu

27. februar BeogradInovacije znanja iz oblasti DDDD (stanje zaraznih boleti i zoonoza u SCG; rezisten-cija mikroorganizama na dezificijense; prezentacije proizvo|a~a DDDD sredstava)Informacije: prof. dr Brana Radenkovi}, Zoohigijena, Fakultet veterinarske medicine,Beograd, Bulevar JNA 18, tel. 011/684 173 ili 36 15 436 lok. 225.

27. mart BeogradOkrugli sto SMASAP-a„Tonzilitis u klini~koj patologiji pasa – savremeni pristup”

Informacije: Veterinarska komora Srbije, 11129 Beograd, Bulevar JNA 18,tel/faks 011/ 2684 597, 685 619, 687 475, e-mail: vetksªeunet.yu

31. mart -2. april

Vlasinsko jezero6. epizootiolo{ki dani

Informacije: prof.dr Bosiljka \uri~i}, Katedra za zarazne bolesti , Fakultet veterinarskemedicine, Beograd, Bulevar JNA 18, tel. 011/ 685 080 ili 36 15 436 lok.. 352, e-mail:bosaªbeotel.yu

19 - 21. april Iri{ki Venac5. simpozijum „Uzgoj i za{tita zdravlja svinja”


24. april Beograd„Kazusi” – prikazi slu~ajeva iz prakse u organizaciji SMASAP-a (mogu}nost svihu~esnika da prikaù neki interesantan slu~aj iz vlastite prakse).Informacije: Veterinarska komora Srbije, 11129 Beograd, Bulevar JNA 18,tel/faks 011/ 2684 597, 685 619, 687 475, e-mail: vetksªeunet.yu

24. april SVETSKI DAN VETERINARAInformacije: World Veterinary Association,website: www.worldvet.org/Press Release

15 - 23. maj Novi Sad71. me|unarodni poljoprivredni sajam

Informacije: Novosadski sajam, 21000 Novi Sad, Hajduk Veljkova 2, tel. 021/125-15525 - 26. maj Novi Sad

Me|unarodni simpozijum o infekciji goveda izazvanoj herpesvirusom-1

(IBR/ IPV)

Informacije: Nau~ni institut za veterinarstvo „Novi Sad”, Rumena~ki put 20, Novi Sad,tel./fax. 021/477 6000; e-mail: veraªniv.ns.ac.yu; ili Veterinarska komora Srbije,11129 Beograd, Bulevar JNA 18, tel/faks 011/ 2684 597, 685 619,687 475,e-mail: vetksªeunet.yu

27 - 29. maj BeogradSimpozijum veterinara patologa Isto~ne Evrope

(u organizaciji fondacije „Charles Louis Davis, DVM Fundation”)Informacije: prof. dr Sanja Aleksi}-Kova~evi}, predsednik Organizacionog odbora,Katedra za patolo{ku morfologiju, Fakultet veterinarske medicine, Beograd, BulevarJNA 18, tel. 011/ 685 710 ili 36 15 436 lok. 321

179

KALENDAR – CALENDER

28. maj BeogradOftalmologija

Edukativni kurs SMASAP-a i WSAVA-e (predava~ prof. dr Peter Bedford, V. Britanija)Informacije: Veterinarska komora Srbije, 11129 Beograd, Bulevar JNA 18,tel/faks 011/ 2684 597, 685 619, 687 475, e-mail: vetksªeunet.yu

poslednjanedelja maja

Tara15. savetovanje „DDDD u za{titi ìvotne sredine”

Informacije: prof. dr Brana Radenkovi}, Zoohigijena, Fakultet veterinarske medicine,Beograd, Bulevar JNA 18, tel. 011/ 2684 173 ili 36 15 436 lok. 225

2 - 5. jun Tesli} – Republika Srpska10. savetovanje veterinara Republike Srpske

Informacije: Dru{tvo veterinara Republike Srpske, Banja Luka, Knjaza Milo{a 21,tel. 051/313 164, 313 067, faks 348 283

14 - 18. jun Budva6. savetovanje iz klini~ke patologije i terapije ìvotinja

„Clinica veterinaria 2004”

Informacije: prof. dr Dragi{a Trailovi}, Katedra za dijagnostiku, patologiju i terapijuoboljenja doma}ih ìvotinja, Fakultet veterinarske medicine, Beograd,Bulevar JNA 18, tel. 011/36 11 810, e-mail: trailoªnet.yu

tre}anedelja juna

Kragujevac[kola ultrazvuka

Edukacioni centar ultrazvuka u medicini i veterini (pet dana)Informacije: prof. dr Vojislav Pavlovi}, Katedra za porodiljstvo, Fakultet veterinarskemedicine, Beograd, Bulevar JNA 18, tel. 011/2684 184 ili 3615 436, lok. 252

septembar Zlatibor16. savetovanje veterinara Srbije

Informacije: Srpsko veterinarsko dru{tvo, prof.dr Bosiljka \uri~i}, Katedra za zaraznebolesti, Fakultet veterinarske medicine, Beograd, Bulevar JNA 18, tel. 011/ 685 080 ili36 15 436 lok. 352, e-mail: bosaªbeotel.yu

~etvrta nedeljaseptembra

13. savetovanje ìvinara Jugoslavije

Informacije: âsopis „@ivinarstvo”, Bulevar JNA 18, 11000 Beograd, tel. 011/657 953,faks 644 841

25. septembar BeogradEdukacija SMASAP-a po izabranoj temiInformacije: Veterinarska komora Srbije, 11129 Beograd, Bulevar JNA 18, tel/faks011/ 2684 597, 685 619, 687 475, e-mail: vetksªeunet.yu

oktobar 53. savetovanje industrije mesa

Informacije: Institut za tehnologiju mesa, 11000 Beograd, Ka}anskog 13,tel. 011/2650 655, faks 651 825, e-mail: meatinstªbeotel.yu

30. oktobra Beograd„Kazusi” – prikazi slu~ajeva iz prakse u organizaciji SMASAP-a (mogu}nost svihu~esnika da prikaù neki interesantan slu~aj iz vlastite prakse).Informacije: Veterinarska komora Srbije, 11129 Beograd, Bulevar JNA 18,tel/faks 011/ 2684 597, 685 619,687 475, e-mail: vetksªeunet.yu

5 - 6.novembar

BeogradGodi{nje Savetovanje veterinara male prakse - SMASAP-a


20. novembra Beograd3. savetovanje o biologiji i zdravstvenoj za{titi p~ela

Informacije: prof. dr Zoran Stanimirovi}, Katedra za biologiju, Fakultet veterinarskemedicine, Beograd, Bulevar JNA 18, tel. 011/685 080 ili 3615 436 lok. 300

180

Vet. glasnik 58 (1- 2) 1 - 180 (2004) K a l e n d a r

FAKULTET VETERINARSKE MEDICINE

U BEOGRADU 2003. GODINE

Doktorirali:

@eljko ]upi}Anita Radovanovi}Branislav Proki}Sneàna Ivanovi}Zoran Popovi}

Magistrirali:

Bratislav Milo{evi}Ksenija Ne{i}Vesna Budimirovi}Mihajlo Vi}entijevi}Dragan \ur|evi}Sr|an Jovanovi}Elizabeta HristovaMirjana \oki}Branislava SlavataMiroslav Blagojevi}

Specijalizirali:

Zoran Savanovi}Nata{a Mladenovi}Dragana Todorovi}Robert MolnarStevan Mitkovi}Ljiljana AngelkovaOlivera Radulovi}Boban Popovi}Mustafa SulejmaniGordana Pavlovi}@eljko Ra|enovi}Sneàna Milosavljevi}Predrag Kupre{aninVladimirka Ninkovi}

173

DOKTORI, MAGISTRI I SPECIJALIZANTI

– DOCTORS OF SCIENCE, MAGISTERS OF SCIENCE AND SPECIALISTS

FAKULTET VETERINARSKE MEDICINE

U BEOGRADU 2003. GODINE

Brankov M. Ivan

Ro|en 26. 11. 1973. u Vr{cu.Diplomirao 26. 6. 2003. godine.Stalno mesto boravka BeogradDu{ana Vlaji}a 22/7.

Aleksi} D. Ana

Ro|ena 15. 5. 1974. u â~ku.Diplomirala 24. 6. 2003. godine.Stalno mesto boravka â~ak7. jula 4/14.

Gavrilovi} D. Pavle

Ro|en 11. 10. 1976. u Pan~evu.Diplomirao 9. 7. 2003. godine.Stalno mesto boravka Pan~evoKikindska 15.

Srbljanovi} M. Neda

Ro|ena 1. 1. 1977. u Pljevljima.Diplomirala 27. 6. 2003. godine.Stalno mesto boravka ZemunVladimira Gordana 43.

Vukosavljevi} @. Bojan

Ro|en 3. 5. 1974. u Subotici.Diplomirao 10. 7. 2003. godine.Stalno mesto boravka Subotica.

Markovi} M. Jasmina

Ro|ena 5. 9. 1972. u [apcu.Diplomirala 10. 7. 2003. godine.Stalno mesto boravka [abacBore Tiri}a 89.

Radosavljevi} R. Ksenija

Ro|ena 22. 8. 1977. u Uìcu.Diplomirala 24. 6. 2003. godine.Stalno mesto boravka BeogradAnastasa Jovanovi}a 3/31.

Milosavljevi} D. Dejan

Ro|en 25. 12. 1975. u Beogradu.Diplomirao 9. 7. 2003. godine.Stalno mesto boravka Novi BeogradOtona @upan~i}a 28/40.

Jovanovi} T. Serafim

Ro|en 12. 5. 1975. u Skoplju.Diplomirao 10. 7. 2003. godine.Stalno mesto boravka BeogradBulevar Arsenija ârnojevi}a 51/29.

Stani} G. Nikolina

Ro|ena 18. 12. 1977. u Metkovi}u.Diplomirala 23. 8. 2003. godine.Stalno mesto boravka Belegi{Pere Radinovi}a bb.

175

DIPLOMIRANI STUDENTI – DOKTORI VETERINARSKE MEDICINE

– GRADUATE STUDENTS – DOCTORS OF VETERINARY MEDICINE

Radlovi} N. Vladimir

Ro|en 8. 7. 1976. u Beogradu.Diplomirao 8. 7. 2003. godine.Stalno mesto boravka KikindaSvetozara Mileti}a 88.

Vidakovi} P. Nata{a

Ro|ena 24. 6. 1967. u Zagrebu.Diplomirala 25. 6. 2003. godine.Stalno mesto boravka BeogradBra}e Srni} 53/5.

Aranitovi} B. Petar

Ro|en 14. 7. 1970. u Somboru.Diplomirao 11. 7. 2003. godine.Stalno mesto boravka SomborJNA D3 I/7.

Stankovi} S. Lidija

Ro|ena 21. 7. 1970. u Ni{u.Diplomirala 11. 7. 2003. godine.Stalno mesto boravka Ni{Berbatova~ka 12a.

Ivanovi} R. Marina

Ro|ena 11. 1. 1979. u Poàrevcu.Diplomirala 27. 6. 2003. godine.Stalno mesto boravka KumaneTopolovnik

To{i} R. Dragan

Ro|en 24. 7. 1976. u Sarajevu.Diplomirao 22. 9. 2003. godine.Stalno mesto boravka BeogradSretena Mladenovi}a - Mike 4.

Milo{evi} I. @elimir

Ro|en 4. 5. 1971. u Banja LuciDiplomirao 23. 9. 2003. godine.Stalno mesto boravka Banja LukaCarice Milice 52.

Blagojevi} M. Milo{

Ro|en 17. 5. 1978. u Beogradu.Diplomirao 24. 9. 2003. godine.Stalno mesto boravka ZemunDragana Raki}a 7.

Arsenovi} S. Dragan

Ro|en 31. 1. 1972. u Sl. BroduDiplomirao 25. 9. 2003. godine.Stalno mesto boravka Br|aricaDraginje.

Petrovi} M. @ivojin

Ro|en 17. 1. 1972. u Loznici.Diplomirao 24. 9. 2003. godine.Stalno mesto boravka LoznicaDositeja Obradovi}a 40.

Pavkovi} M. Boà

Ro|en 19. 10. 1977. u Zemunu.Diplomirao 23. 9. 2003. godine.Stalno mesto boravka DobanovciSremska 20.

Predojevi} M. Gordana

Ro|ena 11. 11. 1977. u Beogradu.Diplomirala 24. 9. 2003. godine.Stalno mesto boravka St. BanovciSremska 1.

Vlajkovi} A. Marijan

Ro|en 18. 6. 1973. u Ban. Karlovcu.Diplomirao 24. 9. 2003. godine.Stalno mesto boravka BanatskiKarlovac, Slobodana Penezi}a 9.

Marku{ M. Mirko

Ro|en 15. 8. 1978. u Zagrebu.Diplomirao 25. 9. 2003. godine.Stalno mesto boravka Novi BeogradBulevar Arsenija ârnojevi}a 46.

176

Vet. glasnik 58 (1-2) 175 - 178 (2004) Diplomirani studenti – Doktori veterinarskemedicine

Cveji} S. Dejan

Ro|en 31. 5. 1979. u Puli.Diplomirao 23. 9. 2003. godine.Stalno mesto boravka BeogradUralska 36.

[}eki} R. Vladimir

Ro|en 12. 8. 1976. u Uìcu.diplomirao 23. 9. 2003. godine.Stalno mesto boravka PoègaHeroja Bondùli}a 31/51.

[evo M. Dragana

Ro|ena 6. 9. 1977. u N. BeograduDiplomirala 25. 9. 2003. godine.Stalno mesto boravka Novi BeogradBulevar Arsenija ârnojevi}a 130/6.

Putnik M. Slobodan

Ro|en 15. 8. 1977. u Beogradu.Diplomirao 27. 3. 2003. godine.Stalno mesto boravka ObrenovacMarka Miranovi}a 19b.

Milovanovi} M. Goran

Ro|en 30. 11. 1961. u Leskovcu.Diplomirao 24. 9. 2003. godine.Stalno mesto boravka BojnikTrg Slobode 13.

\mura M. Goran

Ro|en 13. 4. 1977. u Bijeljini.Diplomirao 25. 6. 2003. godine.Stalno mesto boravka Bijeljina.Stefana De~anskog 239.

Rankov M. Radivoj

Ro|en 17. 12. 1968. u Srem. Mitrovici.Diplomirao 25. 9. 2003. godine.Stalno mesto boravka SremskaMitrovica, \ure Jak{i}a 52.

Marjanovi} M. Radoslav

Ro|en 3. 4. 1974. u Novom Sadu.Diplomirao 28. 10. 2003. godine.Stalno mesto boravka Ba~ka Palanka\or|a Zu~i}a 6.

Mili} S. Sini{a

Ro|en 4. 9. 1977. u Sisku.Diplomirao 27. 10. 2003. godine.Stalno mesto boravka PrigrevicaNine Marakovi}a 33.

Goli} M. Bojan

Ro|en 27. 11. 1977. u Gradi{ki.Diplomirao 29. 10. 2003. godine.Stalno mesto boravka Gradi{te

Mijatovi} T. Vladimir

Ro|en 14. 4. 1976. u [apcu.Diplomirao 28. 10. 2003. godine.Stalno mesto boravka [abac

Anti} B. Dragan

Ro|en 2. 8. 1977. u Surdulici.Diplomirao 29. 10. 2003. godine.Stalno mesto boravka Surdulica

]e}ez D. Sini{a

Ro|en 10. 11. 1977. u â~ku.diplomirao 24. 9. 2003. godine.Stalno mesto boravka â~ak

Sto{i} R. Oliver

Ro|en 17. 9. 1976. u Trgovi{tu.Diplomirao 24. 11. 2003. godine.Stalno mesto boravka Trgovi{te

[arac M. Novak

Ro|en 14. 12. 1977. u Somboru.Diplomirao 24. 11. 2003. godine.Stalno mesto boravka Sombor

177


Ruì} D. Lidija

Ro|ena 2. 10. 1965. u Varavarinu.Diplomirala 26. 11. 2003. godine.Stalno mesto boravka Varvarin

Stoj~i} M. Du{an

Ro|en 3. 9. 1978. u Gradi{koj.Diplomirao 25. 11. 2003. godine.Stalno mesto boravka Gradi{te

Sto{i} S. Ljiljana

Ro|ena 13. 6. 1973. u Vranju.Diplomirala 27. 11. 2003. godine.Stalno mesto boravka Vranje

Bosanac L. Dejan

Ro|en 23. 2. 1978. u Virovitici.Diplomirao 25. 11. 2003. godine.Stalno mesto boravka Virovitica

Stojkovi} M. Tatjana

Ro|ena 4. 4. 1975. u Beogradu.Diplomirala 27. 11. 2003. godine.Stalno mesto boravka Beograd

@ivkovi} @. Dragan

Ro|en 25. 3. 1976. u Kru{evcu.Diplomirao 25. 11. 2003. godine.Stalno mesto boravka Kru{evac

Pokori} B. Igor

Ro|en 8. 7. 1977. u Subotici.Diplomirao 25. 11. 2003. godine.Stalno mesto boravka Subotica

Surla D. Tamara

Ro|ena 27. 11. 1975. u Biha}u.

Diplomirala 27. 11. 2003. godine.Stalno mesto boravka Beograd

Be~kej L. @olt

Ro|en 14. 1. 1979. u B. Topoli.Diplomirao 10. 12. 2003. godine.Stalno mesto boravka B. Topola

Rajkovi} D. Branislav

Ro|en 6. 7. 1972. u Beogradu.diplomirao 27. 11. 2003. godine.Stalno mesto boravka Beograd

Markovi} @. Marija

Ro|ena 25. 11. 1980. u Beogradu.Diplomirala 26. 11. 2003. godine.Stalno mesto boravka Beograd

Kukolj M. Vladimir

Ro|en 31. 1. 1980. u Grada~cu.Diplomirao 23. 12. 2003. godine.Stalno mesto boravka Grada~ac

Petrovi} K. Jovan

Ro|en 20. 3. 1977. u Beogradu.Diplomirao 28. 11. 2003. godine.Stalno mesto boravka Beograd

Lazi} M. Du{an

Ro|en 30. 11. 1964. u Deronjama.Diplomirao 22. 12. 2003. godine.Stalno mesto boravka Deronje

Andri} N. Bojan

Ro|en 25. 5. 1978. u Podgorici.Diplomirao 29. 12. 2003. godine.Stalno mesto boravka Podgorica

178


Documents

VETERINARSKI GLASNIK - University of Belgrade glasnik 1-2, 2004.pdf · veterinarski glasnik ^asopis fakulteta veterinarske medicine univerziteta u beogradu vet. glasnik vol. 58 1