V E S N A B A N K O V I ]

UDK 725.172 (497.11) (091)

163

onumentalno arhitektonsko ostvarewe u Nemawinoj

ulici broj 9 u Beogradu, zami{qeno kao Ministarstvo

gra|evina Kraqevine Jugoslavije, do sada je malo istra-

`ivano. Ovu urbanu palatu, ~ija je gradwa po~eta 1939.

godine a zavr{ena za vreme nema~ke okupacije, projek-

tovao je arhitekta Gojko Todi}. Posledwe veliko javno

zdawe gra|eno za potrebe Kraqevine Jugoslavije nastalo

je pri kraju jednog perioda srpske arhitektonske scene,

kojom su dominirala akademska i modernisti~ka re{e-

wa i monumentalizam kao jedna od osnovnih odlika ar-

hitekture tridesetih godina pro{log veka.

Konkurs za idejno arhitektonsko re{ewe nove zgrade

Ministarstva gra|evina u Beogradu, odr`an sredinom

1938. godine, po karakteru je bio javni, a pravo u~estvo-

vawa na wemu imali su arhitekti koji su dr`avqani

Kraqevine Jugoslavije i koji se nalaze u dr`avi.1

Peto-

~lani `iri, u ~ijem sastavu su se kao vi{i savetnici

Ministarstva gra|evina nalazili i arhitekti Momir

Korunovi} i Milica Krsti}, od ukupno trideset i de-

vet pristiglih konkursnih radova izdvojio je petnaest

vrednih za detaqno razmatrawe. Posle izvr{enog pre-

gleda komisija je u »Izve{taju ocewiva~kog suda za

ocenu idejnih skica za zgradu Ministarstva gra|evina

u Beogradu« konstatovala: »…iako trud utakmi~ara za-

slu`uje pohvalu, ni jedan od wih nije svojim re{ewem

zadovoqio u tolikoj meri, da bi se wegova ideja i pored

nedostataka mogla primeniti u celini kao osnov za izra-

du projekta.«2

Jednoglasno je doneta odluka da se ni jed-

nom od u~esnika na konkursu ne mo`e dodeliti ni prva

ni druga nagrada, a tre}u nagradu dobili su arhitekti

Lorencin Ante i Gudovi} Dragan, iz Beograda, za rad sa

oznakom »GRAD«. Komentar `irija o ovom projektu je

glasio: »Originalno re{ewe sa vrlo dobrim rasporedom;

povla~ewem prema novoj ulici i zgradi Ministarstva

finansija i stvarawem predweg dvori{ta, omogu}eno je

vrlo dobro osvetqewe radnih i saobra}ajnih prostora;

NOVA ZGRADA

MINISTARSTVA

GRA\EVINA KRAQEVINE

JUGOSLAVIJE

M

pojedini prostori su mawih veli~ina i posredan ulaz

u vi{e radnih prostora; malo klozeta; izgled savremen.

Re{ewe se mo`e upotrebiti za razradu.«3

Pored ovog

rada izdvojeno je jo{ devet idejnih re{ewa za otkup, za

koja je smatrano da se mogu upotrebiti za razradu. Ko-

misija je dala komentare i o ostalim projektima, ali

iz raspolo`ive arhivske dokumentacije mo`e se samo

pretpostaviti da je budu}i projektant zgrade Ministar-

stva gra|evina u Beogradu Gojko Todi} u~estvovao na

konkursu i koji je wegov rad. Tako|e, ne nailazi se ni

na podatke koji bi pomogli da se utvrdi kako je izabran

projekat po kojem je objekat izveden. Zna se da je ve} u

oktobru 1938. godine, nakon objavqenih konkursnih

rezultata, arhitekta Todi} radio na razli~itim idej-

nim varijantama osnova i fasada.

Arhitekta Gojko Todi} je ro|en 12. avgusta 1896. godi-

ne u mestu Bosanska Gradi{ka. Dvadesetih i tridesetih

godina pro{log veka radio je u Ministarstvu gra|evina

VESNA BANKOVI]

164SPOMENI^KA BA[TINA

Sl. 1. Ministarstvo gra|evina Kraqevine Jugoslavije – projekat osnove prizemqa

Kraqevine Jugoslavije, u okviru koga je wegovo profe-

sionalno anga`ovawe obuhvatalo vi{e delatnosti: pro-

jektovawe, rad na predra~unu, izvo|ewe i vo|ewe nad-

zora na gradili{tu, revizije, kao i ~lanstvo u raznim

komisijama. Rad arhitekte Gojka Todi}a, kao i ostalih

slu`benika zaposlenih u Ministarstvu gra|evina, bio

je ocewivan od strane posebnih komisija u okviru go-

di{wih izve{taja koji su obuhvatali procenu stru~ne

sposobnosti, vladawe u slu`bi i van we, kao i opis po-

slova zaposlenog. Sa~uvane godi{we ocene svedo~e da

je rad Gojka Todi}a vrednovan kao najuspe{niji, mar-

qiv i pouzdan, s preporukama za sve vrste poslova. U

oceni za 1924. godinu je navedeno da je diplomirani ar-

hitekta, pripravnik Gojko Todi} i likovno obrazovan

i da se naro~ito isti~e u crtawu akvarela. U stare{in-

skom izve{taju za 1940. godinu, u rubrici »Op{te mi-

{qewe stare{ine za predlog za ocenu sa mi{qewem da

li se i za koju vrstu poslova slu`benik mo`e naro~ito

NOVA ZGRADA MINISTARSTVA GRA\EVINA KRAQEVINE JUGOSLAVIJE

165

Sl. 2. Ministarstvo gra|evina Kraqevine Jugoslavije – projekat osnove prvog sprata

preporu~iti«,4

ocewen je ocenom »odli~an«, a zapisano

je i da je »preporu~qiv osobito za projektovawe«. Pro-

jektantske aktivnosti Gojka Todi}a vezane su velikim

delom za objekte javne namene,5

a wegovo interesovawe

za monumentalne gra|evine ogleda se i u u~estvovawu

na konkursu 1934. godine za »Beli« dvor na Dediwu.6

U

vreme raspisivawa konkursa za novu zgradu Ministar-

stva gra|evina u Beogradu Gojko Todi} je bio zaposlen

kao savetnik »V« polo`ajne grupe u Ministarstvu gra|e-

vina, a u avgustu 1939. preme{ten je iz Arhitektonskog

odeqewa u Odeqewe za puteve – Odsek za gradarstvo.7

Elaborat za izradu grubih radova, kao i projekat za

izvo|ewe stolarskih i fasaderskih radova na novoj

zgradi Ministarstva gra|evina u Beogradu izra|en je u

okviru Arhitektonskog odeqewa Ministarstva gra|e-

vina Kraqevine Jugoslavije. Na ponudi (»ofertnoj li-

citaciji«) za izvo|ewe prvog dela radova na izgradwi

nove zgrade Ministarstva gra|evina u Beogradu, koja je

odr`ana u maju 1939. godine, izabran je najpovoqniji

ponu|a~ od dvadeset i jednog, koliko ih se prijavilo.

Rok za dovr{ewe radova bio je period od ~etiri stotine

dvadeset dana od saop{tewa re{ewa o ustupawu posla.

Prema tada{wem Zakonu o dr`avnom ra~unovodstvu

raspisana je i odr`ana ponuda (»ofertna licitacija«) u

Ra~unsko-ekonomskom odeqewu Ministarstva gra|evina

i za izradu stolarskih i fasaderskih radova.8

Re{ewem

Ministarskog saveta, od 17. juna 1939. godine, dozvoqen

je po~etak gra|ewa objekta, a u oktobru 1940. i izvo|ewe

VESNA BANKOVI]

166SPOMENI^KA BA[TINA

Sl. 3. Ministarstvo gra|evina Kraqevine Jugoslavije – projekat bo~ne fasade

spoqnih stolarskih, fasaderskih i ostalih radova, ko-

ji su usled izbijawa rata prekinuti. Arhitekta Gojko

Todi}, kao projektant zgrade, zadu`en je da prilo`i

sva potrebna uputstva i neophodne detaqe prilikom

izvo|ewa radova na izgradwi.

Iz jednog od tekstova u novinama »Novo vreme«, koje

su kod nas izlazile za vreme Drugog svetskog rata, mo`e

se zakqu~iti da su u toku 1942. godine bili planirani

radovi na rekonstrukciji odre|enih o{te}enih i na

dovr{avawu zapo~etih javnih gra|evina.9

Istaknuto je

da su se radovi odnosili na izabrane objekte, me|u koji-

ma se nalazila i nova zgrada Ministarstva gra|evina,

neophodne za sme{taj dr`avnih institucija i ustano-

va koje nemaju dovoqno prostorija za rad. U vreme kada je

tekst objavqen, na objektu u Nemawinoj ulici bili su u

toku zavr{ni radovi u kotlarnici. Bilo je predvi|eno

da se u wu smeste kotlovi koji }e istovremeno slu`iti

i za tada{wu glavnu zgradu Ministarstva finansija. U

tekstu se daqe navodi: »Od radova na ovoj zgradi pred-

vi|eno je jo{ uzi|ivawe prozora, koji su izra|eni jo{

pre rata tako, da }e ovim radovima zgrada biti potpuno

zatvorena i za{ti}ena od propadawa.«10

Kasnije, u toku

rata, objekat je kori{}en za nema~ke potrebe, a o tome

kako je ta~no izgledao posle zavr{etka radova za vreme

okupacije nema raspolo`ivih podataka. Tokom rata zgra-

da je zapaqena i znatno o{te}ena.11

Prilikom po`ara

izgorela je krovna konstrukcija nad zapadnim delom

zgrade, sva stolarija i podovi, uni{teni su plafoni i

NOVA ZGRADA MINISTARSTVA GRA\EVINA KRAQEVINE JUGOSLAVIJE

167

Sl. 4. Ministarstvo gra|evina Kraqevine Jugoslavije – projekat glavne fasade

obloga zidova, a instalacije su o{te}ene. Odmah posle

rata, 1945. godine izvr{ena je rekonstrukcija cele

zgrade,12

a u septembru iste godine, po nare|ewu pred-

sednika Ministarskog saveta, objekat je odre|en za sme-

{taj Komande Ministarstva narodne odbrane.

Nova zgrada Ministarstva gra|evina u Beogradu

sme{tena je u blizini prethodno ve} izgra|enih admi-

nistrativnih zgrada – Ministarstva finansija,13

Mi-

nistarstva poqoprivrede i voda i Ministarstva {uma

i rudnika,14

kao i Ministarstva saobra}aja.15

Od ovih

VESNA BANKOVI]

168SPOMENI^KA BA[TINA

Sl. 5. Ministarstvo gra|evina Kraqevine Jugoslavije –

aksonometrijski izgled prema maketi

objekata u okru`ewu, izgra|enih u duhu akademizma, sa

bogato ukra{enim fasadama, zgrada Ministarstva gra-

|evina, sa znatno o~i{}enijim izgledima, razlikuje se

likovno i koncepcijski. Na placu, na kojem je izgra|e-

na prethodno su se nalazile stara zgrada, gara`a i {upa

Ministarstva finansija. S leve strane zgrade, u okviru

urbanisti~kog re{ewa, bila je planirana nova ulica

koja bi povezala ulice Nemawinu i Admirala Geprata

i predstavqala deo pravca koji deli na dva dela padinu

od Kneza Milo{a do Sarajevske.

Zgrada je projektovana u vidu pravilnog bloka sa

unutra{wim dvori{tem.16

Objekat ima najni`i nivo,

predvi|en za skloni{te, suteren, prizemqe, me|usprat

i pet spratova. Funkcija objekta, s radnim prostorija-

ma i prate}im sadr`ajima orijentisanim prema oko-

lini i glavnim komunikacijama prema unutra{wem

dvori{tu, jednostavna je. Svi spratovi su re{eni po

istom principu. Posmatrano u osnovi, koridori u

potpunosti oivi~avaju atrijum. Dva vertikalna komu-

nikaciona bloka sa stepeni{tem (glavno i sporedno)

i liftovima, postavqena su naspramno, a u pravcu ula-

za u zgradu delimi~no prodiru u unutra{we dvori{te

naru{avaju}i wegovu pravilnost. Konstruktivni si-

stem objekta prilago|en je funkcionisawu poslovne

zgrade tako da dozvoqava raspore|ivawe pregradnih

zidova po potrebi. Sve~ani ulaz u zgradu je iz Nemawi-

ne ulice, a nagla{en je prilaznim stepeni{tem i po-

vu~eno{}u vrata u odnosu na ravan fasadnog platna u

nivou prizemqa.

Na najni`em nivou zgrade, ispod nivoa suterena,

predvi|eno je skloni{te za sme{taj dvesta osoba u slu-

~aju napada iz vazduha.17

U suterenu su sme{teni {tam-

parija, koja zauzima ~itav trakt orijentisan prema par-

ku i staroj zgradi Ministarstva finansija, i Zavod za

ispitivawe materijala, prema Nemawinoj ulici, ~ije

je projektovawe zahtevalo zadovoqavawe odre|enih

tehnolo{kih potreba. Neophodna visina svih odeqewa

Zavoda, zbog sme{taja pojedinih ma{ina i higijenskih

propisa za radionice i laboratorije u to vreme, bila

je ~etiri metra.18

U predwem delu prizemqa sme{tene su prostorije

predvi|ene za komunikaciju sa investitorima i ponu-

|a~ima. Kabinet ministra i ministarska uprava pla-

nirani su u pro~eqnom traktu prvog sprata. Pored ve-

likog broja prostorija predvi|enih za rad, funkcija

objekta je dopuwena sadr`ajima kao {to su sale za razgo-

vore, arhive i magacini. ^esto je izme|u kancelarija

ostvarena i neposredna komunikacija, ~ime je omogu-

}en kontinuitet u radu. Veliki procenat povr{ina za-

uzimaju biblioteke. Mo`e se pretpostaviti da je, pored

vi{e priru~nih biblioteka, bila predvi|ena i jedna

centralna.

Iz osnova se mo`e i{~itati da su projektom bila

unapred planirana mesta za odre|ene delove mobilija-

ra – ormani su grupisani uza zid prema glavnoj hori-

zontalnoj komunikaciji. Prema projektu, u kabinetu

ministra, salonu, sali za konferencije i u jo{ neko-

liko reprezentativnih prostorija bila je predvi|ena

drvena obloga zidova, a na ulazu, stepeni{tu i u holo-

vima u enterijeru je kori{}en mermer.

Formu ovog monumentalnog objekta predstavqa jed-

nostavan pravougaoni volumen sa dekorativno svedenim

izgledima, na kojima je primetan postupak horizontalne

podele dobijene upotrebom razli~ite fasadne obloge.

Postojala je ideja da se fasade nove zgrade Ministar-

stva gra|evina u Beogradu urade u prirodnom kamenu,

od ~ega se odustalo zbog finansijskih razloga. Prema

predra~unu za kamenarske radove, pregledanom sa tehni-

~ke i ra~unske strane u Ministarstvu gra|evina u julu

1940. godine, mo`e se sagledati planirana materijali-

zacija objekta. Bilo je predvi|eno da sokl bude od pri-

rodnog kamena, a oblagawe je trebalo izvr{iti prema

{emi projektanta u debqini do 20 cm.19

Bilo je zami-

{qeno da svaki red kamenih plo~a do 7 cm prelazi ili

odstupa od debqine obloge ispod wega. Sve vidne povr-

{ine pravougaonih kamenih plo~a zami{qene su kao

prirodno lomqene i {picovane, veli~ine i do 0,9/1,5 m,

a fuge – {lajfovane ili sitno {picovane, dimenzija

do 5/5 cm, po uputstvu projektanta.

Fasada u delu od sokla do gorwe ivice kordonskog

venca trebalo je da se izvede, prema predra~unu, od ve-

{ta~kog kamena sa {picovanom zavr{nom obradom.

Zadatak projektanta bio je da osmisli {emu za podelu

ove obloge, sa pravougaonim poqima u izgledu, veli~i-

ne i do 0,9/2,5 m.20

Prema projektu, predvi|ena je fasa-

da od kordonskog venca pa do vrha tako|e u ve{ta~kom

kamenu, ali sa {lajfovanom obradom.21

Planirano je da kolonada pro~eqa i venci na fasa-

di, kao i fasada, budu od ve{ta~kog kamena. Bilo je

predvi|eno anga`ovawe umetnika za izradu kapitela i

likoreza~kih ukrasa za konzole glavnog venca. Zadatak

preduzima~a bio je da predlo`i najmawe tri vajara pro-

jektantu i nadzornom organu, koji }e izabrati jednog

umetnika da izradi model kapitela u blatu. Trebalo je

da projektant i nadzorni organ izvr{e korekturu tog

modela pre nego {to se definitivno izradi kapitel.22

Upore|ivawem sada{weg izgleda zgrade sa prvobit-

no zami{qenim zakqu~uje se da fasade nisu sasvim iz-

vedene po predra~unu iz 1940.23

Primena rusti~nije

obrade kamena u nivou prizemqa i me|usprata jeste za-

dr`ana, ali nema podele na pravougaona poqa, ve} su

samo izvu~ene horizontalne fuge.24

Za materijalizaci-

ju nove zgrade Ministarstva gra|evina u Beogradu bio

je predvi|en belovodski kamen ili neki drugi wemu

NOVA ZGRADA MINISTARSTVA GRA\EVINA KRAQEVINE JUGOSLAVIJE

169

sli~an. Usled neredovnosti u radu i kapacitetu majdana

belovodskog kamena postojala je mogu}nost da ovaj kamen

ne stigne blagovremeno i da zbog toga do|e do zastoja u

gra|ewu, pa je Arhitektonsko odeqewe Ministarstva gra-

|evina predlo`ilo mogu}nost upotrebe kamena iz kame-

noloma Kove{in, u selu Mosna, kod Doweg Milanovca.25

Kao dominantan element na pro~equ zgrade, orijen-

tisanom prema Nemawinoj ulici, isti~e se centralni

rizalit s nagla{enom kolonadom od deset stubova, viso-

kih blizu devetnaest metara, koji se prote`u od prvog

do petog sprata. Stubovi su ukrasnog karaktera, nemaju

konstruktivnu ulogu a, prema projektu iz 1939. godine,

nose samo venac iznad i oslawaju se na istureni deo u

nivou prizemqa i me|usprata. Sa korintskim kapite-

lima i bazisom, koji ima plintu, toruse i trohilus,

me|usobno razdeqene podeonim trakama, oni daju zgra-

di klasi~an izraz. Kapitel je zami{qen da bude 2 m vi-

sine i 2/2 m u abakusu. Baze stubova su projektovane kao

okrugle, pre~nika 1,8 m i visine do 0,7 m, a dimenzije

plinti su 1,66/1,66/0,3 m.

Glavni venac na pro~equ, u projektu arhitekte Todi-

}a obra|en na klasi~an na~in – sa konzolama i izvu~e-

nim volutama na uglu, nije izveden. Nema prikupqenih

podataka koji svedo~e o tome da li je glavni venac izo-

stao zbog prekida radova 4. aprila 1941. godine, ili je

jo{ ranije odlu~eno da se ne izvede. Ravna visoka atika

u potpunosti sakriva kos krov s padom prema dvori{tu.

Prema originalnom projektu, atika iznad centralnog

rizalita je povi{ena,26

jer je bilo zami{qeno da se na

wu postavi reqefni dr`avni grb Kraqevine Jugoslavi-

je.27

Prozorski otvori na glavnoj fasadi pravilno su

raspore|eni i imaju mawe dimenzije na me|uspratu.

Svi prozori na fasadama su isprojektovani po sli~noj

shemi – u vidu pravilne perforacije zidnog platna.

VESNA BANKOVI]

170SPOMENI^KA BA[TINA

Sl. 6. Ministarstvo gra|evina Kraqevine Jugoslavije – pogled iz Sarajevske ulice, sada{we stawe

Glavni ulaz u objekat nalazi se sakriven iza tri za-

lu~ena otvora na fasadi, koji nisu realizovani do kra-

ja prema crte`ima arhitekte Todi}a iz 1939. godine.

Po originalnom projektu, iznad tih otvora bili su

predvi|eni kameni zavr{eci s figurama visokim do

1,8 m, od kojih bi svaka predstavqala po jednu od tri

tehni~ke grane: arhitekturu, gra|evinarstvo i elektro-

ma{instvo. Svaki zavr{etak s figurom trebalo je da

se izvede iz najvi{e dva kamena. Skice za ove figure

uradili su akademski vajari Dragomir Aramba{i},

Marko Bre`anin, Svetomir Po~ek, kao i Vladeta Pi-

perski, ~iji su crte`i i izabrani za daqu razradu. Zna

se da je Piperski uradio tri modela u gipsu, koja su

ostavqena na gradili{tu krajem marta 1941. godine.

Po zahtevu projektanta zgrade, trebalo je da se izvr{i

proba u vidu privremenog postavqawa modela u gipsu

na predvi|ena mesta pre izrade figura u kamenu. Obra-

da ulaznog dela, zami{qenog sa tri visoke arkade, o~i-

gledno je u zavr{noj fazi radova, posle 1941. godine,

izmewena u odnosu na izvorni projekat. Izostalo je po-

stavqawe zavr{aca s reqefnom dekoracijom i, umesto

wih, ivice arkada dobile su profilisane kamene

okvire koji su predstavqali modernije re{ewe.

Na pro~equ zgrade, na slobodnim fasadnim povr-

{inama s desne i s leve strane centralnog rizalita, po

projektu su bila predvi|ena dva konzolna jarbola za za-

stave, koje je trebalo izraditi od vu~enih gvozdenih

cevi du`ine 15,5 m, okruglog profila, s pre~nikom u

dowem delu oko 12 cm, a u gorwem oko 6 cm. Zami{qe-

no je da se na vrhu jarbola nalazi kugla na kojoj stoji

dvoglavi orao, a da wegov dowi deo bude u vidu grba od

livene bronze – pre~i{}ene i patinirane. Tako|e,

planirane su i tri te{ke veze jarbola za objekat od ko-

vanog gvo`|a prema detaqu u umetni~koj izradi, s pre-

vu~enim delovima patinirane bronze. U ovom procesu

izrade jarbola bilo je planirano anga`ovawe vajara za

livene radove za zavr{nu kuglu i dowi grb. Trebalo je

da umetnik izradi model u blatu po kojem bi se pristu-

pilo livewu.

Na bo~nim izgledima, desnom – prema zgradi Mi-

nistarstva finansija i levom – prema planiranoj no-

voj ulici, koji su na isti na~in projektovani, plitki

ispadi ugaonih fasadnih poqa doprinose vertikalnoj

podeli. Prozori su ravnomerno raspore|eni u vidu

pravilnih matrica po centralnom platnu i na ugaonim

rizalitima. Pri vrhu sredi{weg, uvu~enog dela bio je

predvi|en venac, nalik onom na glavnoj fasadi, koji

nije izveden.28

Na glatkoj fasadnoj ravni zadweg izgle-

da, orijentisanog prema staroj zgradi Ministarstva

finansija, prozorski otvori su raspore|eni u vidu je-

dinstvenog pravougaonog ritmi~nog rastera. Prema unu-

tra{wem dvori{tu vertikalna komunikacija je projek-

tovana iza velike staklene povr{ine, koja predstavqa

jasnu spregu s modernom arhitekturom.

Nova zgrada Ministarstva gra|evina Kraqevine Ju-

goslavije prepoznata je u istoriji arhitekture kao je-

dan od retkih primera kod nas koji je blizak graditeq-

skoj praksi totalitarnih re`ima izme|u dva svetska

rata.29

Izmene u odnosu na izvorni projekat, koje su

usledile verovatno u zavr{noj fazi radova nakon slo-

ma Kraqevine Jugoslavije a odnose se na dekorativno

oblikovawe ulaznih arkada i izostavqawe venaca na

fasadama, pribli`ile su celokupni izgled gra|evine

arhitektonskim ostvarewima totalitarnih zemaqa, {to

najverovatnije nije bila osnovna zamisao arhitekte. Mo-

glo bi se re}i da projekat ovog zdawa odslikava te`wu

za simbiozom akademizma i modernizma i, u okvirima

tada{we arhitektonske klime u Beogradu, ima ciq da

se uklopi u okru`ewe monumentalnih gra|evina okol-

nih ministarstava.

Po svom konceptu, ovo je veoma funkcionalan obje-

kat, {to ga istovremeno ~ini i modernim, a aplicirana

NOVA ZGRADA MINISTARSTVA GRA\EVINA KRAQEVINE JUGOSLAVIJE

171

Sl. 7. Ministarstvo gra|evina Kraqevine Jugoslavije –

detaq predwe fasade, sada{we stawe

kolonada na pro~equ imala je zadatak da istakne zna~aj

i monumentalnost gra|evine. Arhitektonske karakte-

ristike tog objekta, koji uspeva da odrazi reprezenta-

tivni karakter jedne javne gra|evine, mogu da se posma-

traju kroz zaustavqenu transformaciju arhitekture

istorijskih stilova u arhitekturu moderne i na taj na-

~in, kao Ministarstvo gra|evina, ova zgrada simbo-

li~no odra`ava dvojstvo koje je postojalo u Dru{tvu

arhitekata u trenutku u kome je nastajala. Nova zgrada

Ministarstva gra|evina Kraqevine Jugoslavije, sa

svim svojim arhitektonskim, istorijskim i spomeni~-

kim vrednostima, zahteva ponovnu rekonstrukciju

usled te{ke o{te}enosti u bombardovawu NATO snaga

1999. godine.

IZVORI I GRA\A:

Arhiv Srbije i Crne Gore:

– Fond Ministarstva gra|evina Kraqevine Jugoslavije,

br. 62, f. 84, 1381–1385.

– Zbirka planova, br. 743, Ibb, I–9.

– Fond Ministarstva gra|evina FNRJ, br. 13, f. 63, 64.

Istorijski arhiv Beograda:

– OGB, Teh. dok., f.14-17-1939

Prikazani crte`i predstavqaju deo izvornog projekta,

koji se nalazi u Istorijskom arhivu Beograda (OGB, Teh.

dok., f. 14-17-1939).

NAPOMENE:

1º Natje~aj za idejnu skicu za zgradu Ministarstva gra|evina u Beogradu,

Gra|evinski vijesnik, br. 7, 1938.

2º Arhiv Srbije i Crne Gore, Fond Ministarstva gra|evina

Kraqevine Jugoslavije, br. 62, f. 1383.

3º Izve{taj ocewiva~kog suda za ocenu idejnih skica za zgradu Mi-

nistarstva gra|evina u Beogradu, Arhiv Srbije i Crne Gore, Fond

Ministarstva gra|evina Kraqevine Jugoslavije, br. 62, f. 1383.

4º Arhiv Srbije i Crne Gore, Fond Ministarstva gra|evina

Kraqevine Jugoslavije, br. 62, f. 84.

5º U godi{woj oceni slu`benika Ministarstva gra|evina za

1930. godinu navedeno je da se arhitekta Gojko Todi} bavio pro-

jektovawem zgrade za Patrijar{iju u Beogradu i zgrade Sredwe

tehni~ke {kole u Sarajevu. U stare{inskom izve{taju za ocenu

rada arhitekte Gojka Todi}a u okviru Ministarstva gra|evina

u toku 1938. godine, u rubrici »Koju je vrstu poslova radio u

vremenu za koje se vr{i ocewivawe i sa kakvim uspehom« nave-

deno je: »Komisije, revizije i projektovawe javnih gra|evina.«

Arhiv Srbije i Crne Gore, Fond Ministarstva gra|evina Kra-

qevine Jugoslavije, br. 62, f. 84.

6º A. Kadijevi}, Jedan vek tra`ewa nacionalnog stila u srpskoj

arhitekturi, Beograd 1997, 179.

7º U stare{inskom izve{taju za ocenu rada arhitekte Gojka To-

di}a u okviru Ministarstva gra|evina u toku 1938. godine, iz

rubrike »Koju je vrstu poslova radio u vremenu za koje se vr{i

ocewivawe i sa kakvim uspehom« saznajemo da se arhitekta Gojko

Todi} bavio i re{avawem pojedinih predmeta u Odseku za gradar-

stvo. Arhiv Srbije i Crne Gore, Fond Ministarstva gra|evina

Kraqevine Jugoslavije, br. 62, f. 84.

8º Uslovi pod kojima se moglo u~estvovati na ovoj ponudi bili

su da ponu|a~i podnesu Licitacionoj komisiji: dozvolu mini-

stra gra|evina da mogu u~estvovati na licitacijama za poslove

ove vrste, uverewe o pla}enom porezu za tre}e tromese~je 1940.

godine, uverewe nadle`ne komore (»o nadmeta~koj sposobnosti«)

i ovla{}ewe Op{te upravne vlasti prema Zakonu o radwama, ako

u doti~nom uverewu nadle`ne komore nije izri~ito navedeno

da firma ima ovla{}ewe Op{te upravne vlasti. Arhiv Srbije

i Crne Gore, Fond Ministarstva gra|evina Kraqevine Jugosla-

vije br. 62, f. 1384.

9º Radovi na opravci i dovr{ewu javnih gra|evina, Novo vreme,

25. jul 1942.

10º Objekat je najverovatnije zavr{en do kraja 1942. godine. Rado-

vi na opravci i dovr{ewu javnih gra|evina, Novo vreme, 25. jul 1942.

11º Zgrada je zapaqena od strane nema~ke vojske u borbama za

oslobo|ewe Beograda, oktobra 1944. godine. Arhiv Srbije i Crne

Gore, Fond Ministarstva gra|evina FNRJ, br.13, f. 63.

12º Prilikom ove rekonstrukcije pregra|en je i zazidan tunel

koji je, zidom debqine 45 cm, podzemno spajao zgradu Ministar-

stva gra|evina sa Ministarstvom saobra}aja. Zapisnik o stawu

zgrade i primopredaji zgrade biv{eg Ministarstva gra|evina u

Nemawinoj ulici broj 9, od 1. 10. 1945, Arhiv Srbije i Crne Gore,

Fond Ministarstva gra|evina FNRJ, br. 13, f. 63. Prilikom

rekonstrukcije nove zgrade Ministarstva gra|evina, za pokri-

vawe krova dela zgrade skinut je talasasti eternit – salonit sa

paviqona na Sajmi{tu u Zemunu. Zapisnik o pogodbi, od 22. 03.

1945. Re`ijski odbor za opravku nove zgrade Ministarstva gra-

|evina u Nemawinoj ulici, Arhiv Srbije i Crne Gore, Fond

Ministarstva gra|evina FNRJ, br. 13, f. 64.

13º Danas, zgrada Vlade Republike Srbije.

14º Danas, zgrada Saveznog ministarstva za inostrane poslove.

15º Danas, zgrada @eleznice Srbije.

16º Objekat je u osnovi pravougaon, sa du`inom uli~nog fronta

oko 57 m, a bo~nih strana oko 53 m. Istorijski arhiv Beograda,

OGB, Teh. dok., f. 14-17-1939.

17º Zgrade ministarstava u okolini izgra|ene su pre dono{ewa

Uredbe o za{titi od vazdu{nog napada i nemaju skloni{ta. Pri-

likom projektovawa skloni{ta nove zgrade Ministarstva gra-

|evina ova ~iwenica je uzeta u obzir, kako bi ono moglo da pri-

mi {to ve}i broj zaposlenih u ovom i ostalim ministarstvima.

Arhiv Srbije i Crne Gore, Fond Ministarstva gra|evina Kra-

qevine Jugoslavije, br. 62, f. 1383.

18º Zavodu su bili potrebni specijalna kanalizacija za dovod i

odvod vode, oja~an fundament zbog kori{}ewa specijalnih ma-

VESNA BANKOVI]

172SPOMENI^KA BA[TINA

{ina, poplo~an slivni pod i zidovi oblo`eni plo~icama u

visini od 1,8 m u ve}ini prostorija. Bila je neophodna jaka

ventilacija u odeqewima za laboratoriju, kao i u radionici

koja je trebalo da bude dobro osvetqena. Projektom je trebalo

predvideti odvode gasova iznad krova iz kapela u laboratorija-

ma. Arhiv Srbije i Crne Gore, Fond Ministarstva gra|evina

Kraqevine Jugoslavije, br. 62, f. 1383.

19º Sokl je trebalo da se izvede od prvoklasnog belovodskog pe{-

~ara ili nekog drugog pe{~ara istog kvaliteta. Debqina kame-

ne obloge u ovom delu nije smela da bude mawa od 12 cm. Predra-

~un za kamenarske radove za novu zgradu Ministarstva gra|evina,

Arhiv Srbije i Crne Gore, Fond Ministarstva gra|evina Kra-

qevine Jugoslavije, br. 62, f. 1381.

20º Za gorwi sloj ovog fasadnog dela predvi|en je lomqeni mle-

veni mermer ili dolomit, po izboru projektanta, sa dodatkom

boje i belog cementa po potrebi. Odre|ena debqina tog sloja bila

je 4 cm, zbog {picovawa, a na mestima gde je {arirano i {toko-

vano – do 3 cm. Sve vidne povr{ine zami{qene su kao pravouga-

ona {picovana poqa sa pravilnim {ariranim ivicama. Predra-

~un za kamenarske radove za novu zgradu Ministarstva gra|evina,

Arhiv Srbije i Crne Gore, Fond Ministarstva gra|evina Kra-

qevine Jugoslavije, br. 62, f. 1381.

21º Za gorwi sloj fasade od kordonskog venca pa do vrha zgrade

trebalo je da se koristi prosejani lomqeni mermer – dolomit ili

pe{~ar, krupno}e, boje i vrste prema izboru projektanta i nad-

zornog organa. U Predra~unu za kamenarske radove za novu zgradu

Ministarstva gra|evina navedeno je: »Ovaj kamen me{a}e se sa

belim prvoklasnim cementom i to tako da u ovoj smesi bude na tri

jednaka dela prosejanog kamena jedan deo belog cementa.« U ovom

sloju je bilo predvi|eno nijansirawe kamene obloge i blaga

imitacija prirodnih `ila. Vidne povr{ine trebalo je da budu

gletovane i {lajfovane, prema uputstvu projektanta i nadzornog

organa. Predvi|ena {irina i dubina fuga bila je 1 cm. Predra-

~un za kamenarske radove za novu zgradu Ministarstva gra|evina,

Arhiv Srbije i Crne Gore, Fond Ministarstva gra|evina Kra-

qevine Jugoslavije, br. 62, f. 1381.

22º Tako|e, planirano je da vajari prvo urade likoreza~ke ukrase

za konzole glavnog venca prema projektantskom detaqu u blatu,

u prirodnoj veli~ini, a da se kasnije, po odobrewu projektanta

i nadzornog organa pristupi izlivawu konzola. Predra~un za

kamenarske radove za novu zgradu Ministarstva gra|evina, Arhiv

Srbije i Crne Gore, Fond Ministarstva gra|evina Kraqevine

Jugoslavije, br. 62, f. 1381.

23º Nema raspolo`ivih dokumenata o zavr{nim radovima na

objektu i o tome za{to nije sve izvedeno prema originalnom

projektu.

24º Posle rata, sredinom 1945. godine, prilikom rekonstruk-

cije zgrade, sre|ivana je i dvori{na fasada. U jednoj od ponuda

opisan je postupak u izvo|ewu radova: »Sva slaba i napukla mesta

obiti; zid dobro o~istiti, pokvasiti, pa omalterisati produ-

`nim malterom u dva sloja; gorwi sloj operda{iti grubo u vidu

postoje}e teranove; sva nova okrpqena mesta oprskati imitaci-

jom teranove u boji i tonu postoje}em.« U istom tekstu navodi se

i na~in na koji bi se sre|ivala cela fasada: »Celokupnu povr-

{inu fasade o~istiti, sva garava mesta ostrugati ~eli~nim

~etkama, okre~iti retkim kre~om sa dodatkom boje u istom tonu;

oprskati sa mlevenim kamenom i dodatkom kre~a i cementa a u

boji i tonu postoje}em.« Arhiv Srbije i Crne Gore, Fond Mi-

nistarstva gra|evina Kraqevine Jugoslavije, br. 62, f. 1384.

25º Po~etkom 1941. godine zavr{eno je va|ewe kamena u selu

Mosna kod Doweg Milanovca. Ukupno je izva|eno 175 m³. Gra|e-

vinski dnevnik za izradu spoqnih stolarskih, fasaderskih i

ostalih radova na novoj zgradi Ministarstva gra|evina, Arhiv

Srbije i Crne Gore, Fond Ministarstva gra|evina Kraqevine

Jugoslavije, br. 62, f. 1385.

26º Na dana{wem pro~equ zgrade, iznad centralnog rizalita,

ove povi{enosti nema. Nema ni raspolo`ivih dokumenata po-

mo}u kojih bi se ta~no utvrdilo za{to atika nije izvedena po

originalnom projektu.

27º M. Popovi}, Heraldi~ki simboli na beogradskim javnim zda-

wima, Beograd 1997, 117–119, sl. 103.

28º Nema raspolo`ivih podataka o tome za{to bo~ni izgledi

nisu izvedeni sasvim po projektu iz 1939. godine.

29º Z. Manevi}, Arhitektura i politika (1937–1941), ZLU Ma-

tice srpske 20, Novi Sad 1984, 305; A. Kadijevi}, Ideolo{ke i

estetske osnove uspona evropske monumentalne arhitekture u

~etvrtoj deceniji dvadesetog veka, Istorijski ~asopis 45–46,

Beograd 1998–1999, 2000, 270–271.

NOVA ZGRADA MINISTARSTVA GRA\EVINA KRAQEVINE JUGOSLAVIJE

173

VESNA BANKOVI]

174SPOMENI^KA BA[TINA

Summary: VESNA BANKOVI]

T H E N E W B U I L D I N GO F T H E M I N I S T R Y O F C O N S T R U C T I O N

Originally intended to house the Ministry of Construction of the Kingdom of Yugoslavia, the monumental structure on 9Nemawina St in Belgrade has been little studied. This urban palace, whose construction began in 1939 and was completedunder the German occupation, was designed by the architect Gojko Todi}. In the architectural contest for a concept design ofthe new building of the Ministry of Construction held in mid 1938, first prize was not awarded. An employee of the Ministryof Construction, the architect Gojko Todi} may only be presumed to have entered the contest. During World War Two, thebuilding caught fire and suffered damage. It was renovated immediately after the war and allocated to the Ministry of DefenceHead Office in September 1945.

The building shaped as a regular block enclosing a courtyard has a level intended for an air-raid shelter, the basement, theground-floor, the mezzanine and five storeys. Its function is simple, with offices and associated functions orientated towardsthe exterior and main communications towards the court. Its form is a cubic volume with its elevations showing a reductionin decorative effects and a horizontal division produced by different types of facing. The façade facing Nemanjina Street is do-minated by the projecting centralpiece with a row of ten columns stretching between the first and fifth floors. The columnswith their Corinthian capitals are purely decorative. Although included in Todi}’s original design, the main classical-stylecornice was never executed.

The history of domestic architecture has recognized the building as a rare local example related to the architectural practiceof interwar totalitarian regimes. Probably introduced during the final building phase, subsequent to the collapse of the Kingdomof Yugoslavia, changes to the original design, which included the decoratively modelled entrance arcades and the omission ofthe main cornice, brought the building closer to the architectural practice of the totalitarian regimes, which does not seemto have been the designer’s original intention. His design may be said to reflect a penchant for the symbiosis of academism andmodernism in the framework of the then prevailing architectural taste in Belgrade, and the goal to fit into the monumentalsetting formed by the surrounding governmental buildings.

The structure’s functionality made it modern, while the colonnade on the front façade was intended to emphasize its impor-tance and monumentality. Its architectural features, expressing the representative character of a public building, may be inter-preted in the light of an interrupted transition from historical styles to the modern style. Thus viewed, it symbolically reflectsa duality existing in the community of architects at the time of its conception. Heavily damaged by the 1999 NATO bombing,this building, with all of its architectural and historical values, requires another restoration.

LIST OF ILLUSTRATIONS:

Fig. 1. Ministry of Construction of the Kingdom of Yugoslavia,ground-floor planFig. 2. Ministry of Construction of the Kingdom of Yugoslavia,first-floor planFig. 3. Ministry of Construction of the Kingdom of Yugoslavia,side façadeFig. 4. Ministry of Construction of the Kingdom of Yugoslavia,front façadeFig. 5. Ministry of Construction of the Kingdom of Yugoslavia,axonometric view according to the modelFig. 6. Ministry of Construction of the Kingdom of Yugoslavia,view from Sarajevska St, present-day situationFig. 7. Ministry of Construction of the Kingdom of Yugoslavia,detail, present-day situation