CRKVE IVERSKEZAJEDNICE U SRBIJI I CRNOJ GORISAETAKKao i prethodne Jugoslavije, Dravna zajednica Srbije i Crne Gore jeste vienacionalna imultikonfesionalna zajednica. Srpska pravoslavna crkva, koja postoji od 1219. godine kao hrianska religija,okosnica je identiteta kao i kulturnog i duhovnog stvaralatva. U ovom radu govori se o istoriji, vo ama, svetimmestima, verskoj praksi i socijalnim aspektima. Kulturni doprinos drugih religija tako e je znaajan. U Srbiji iCrnoj Gori, kao sekularnoj dravi, zagarantovana je verska sloboda koja podrazumeva slobodu bogosluenjasvih registrovanih verskih zajednica kao i suzbijanje diskriminacije na podruju religije. Me utim, u perioduraspada komunistikog sistema nastupio je proces desekularizacije drutva, koji je religiju doveo u prvi planinteresovanja, averskezajednice stavio na ispit tolerancije. U pravoslavlju je orijentacija ka crkvenom jedinstvujaa od parcijalnih i individualnih interesa. Iako se potuje sloboda linosti, nije poeljno da se vera menja, ni udogmatskom smislu ni u smislu pripadnosti.KLJUNE REI: religija, kultura, verska tolerancija, pravoslavljeUVODRad na ovom tekstu otpoela sam 26. novembra 2002. godine, kada sam dobila poziv odizdavaa1iz Sjedinjenih Amerikih Drava da napiem odrednice o religijskoj praksi u tadanjojJugoslaviji;tekstsam zavrila 17. marta 2004. godine. Period izme u ova dva datuma ispunjen jebrojnim nedoumicama i promenama, koje su mi oteavale zavravanje teksta. Osim samoga teksta,napisala sam preko trideset pisama u kojima sam odgovarala na brojna pitanja od onih koja sunama sasvim jasna i koja ne dovodimo u pitanje, do onih na koja nisam umela da odgovorim. Biloje i odgovora koji su u trenutku pisanja bili istiniti, ali su potonji doga aji uinili da oni prestanu davae. Piui, esto sam pokuavala da izbegnem da se do kraja precizno odredim; me utim, potoje forma pisanja bila jedinstvena za sve saradnike, morala sam da se ipak opredeljujem, i to za oneistine koje su mi se inile najblie realnosti, budui da sam sociolog empirijske orijentacije. Takosam sve vie postajala svesna da su empirijski podaci nalik savremenoj tehnologiji: podloni suzastarevanju ve onoga trenutka kada se obelodane.Poto je tema mog rada prvobitno bila Religijska praksa u Jugoslaviji, prvo sam se susrela s1Izdava (The Gale Group) priprema:Worldmark Encyclopedia of Religious Practices: 1) Religions of the World; 2)Religious Practices of Europe, the Middle East, and the Americas; i 3) Religious Practices of Asia, Oceania, andAfrica.

Page 2

imenom drave o kojoj piem referencu. Ime ne samo da se promenilo u toku pisanja, ve se ono,po nekoj pravilnosti, jednako esto menjalo i u prolosti. Ime drave o kojoj piem, kao i njenegranice, bitne su zbog sadraja pisanja: na kojoj teritoriji su prisutne kojeverskezajednice, u kombroju su zastupljene i kako su se razvijale, sa kakvim kulturnim uticajima a i problemima su sesusretali sami vernici, kakva im je religijska praksa. Uz to, popis stanovnitva je kasnio, nije ura enza celu teritoriju dravne zajednice, pa ni rezultati nisu mogli biti potpuni. Bila sam u dilemi da lida piem i o Kosovu i Metohiji, da li da broj vernika islamske veroispovesti raunam zajedno sapripadnicima sa Kosova i Metohije ili bez njih. Kako god uradila, rezultati nisu bili pouzdani. Usvom tekstu predloila sam, zato, dve kolone cifara: one sa popisa i po proceni, ali i sapominjanjem Kosova i Metohije i bez toga. Me utim, pisanje o formalnoj i stvarnoj istini zahtevaloje vie prostora nego to je predvi eno, te sam bila zamoljena da se opredelim za jednu istinu.Konano, pitanje je koliko je istina o sebi ista onda kada sebe predstavljamo drugima i kadagovorimo me u nama?I u odgovorima na druga brojna pitanja iz oblasti religijske prakse koja se odnose na obiaje uokviru verskih obreda, na probleme oblaenja, ishrane, stavova prema abortusu, homoseksualizmu,toleranciji prema drugim verskim zajednicama i doprinosu kulturi zajednitva iz oblasti religijskekomunikacije, tako e sam se opredeljivala za preovla ujuu istinu.Budui da sam tajtekstpredala na engleskom jeziku, odluila sam da ga, za konferenciju uNovom Sadu Susreti kultura, prilagodim i prikaem u formi koja dozvoljava upitanost nadproblemom koji obra ujemo. A sam problem odnosi se na religijsku praksu koja ima tradiciju nanaim prostorima, tradiciju koja se sauvala i transformisala pod uticajem razliitih politikih strujai uticaja moi na ovim prostorima, kako izvan religije tako i unutar nje same. Kompleksnost odnosareligije i druva, crkve i drave, procesa sekularizacije i desekularizcaije, bio je tokom vekovaproet uticajem paganstva, a danas jaanjem neopaganizma, ini odnose jo komplikovanije.RELIGIJSKA PRIPADNOST. Srbija i Crna Gora, kao i prethodne Jugoslavije,vienacionalna je i viekonfesionalna drava. Trome a katolicizma, pravoslavlja i islama na ovommalom prostoru obogaena je i prisustvom judaizma, isto kao i protestantizma; on od samog svogpoetka ovde nailazi na vernike koji svojim ivotom i radom unose novu kulturu i doprinosebogatstvu razlika.Na severu zemlje pravoslavlje se susree s katolicizmom u istom odnosu kao to se na jugupravoslavlje susree s islamom. Srpska pravoslavna crkva imala je, a i danas ima, jak uticaj naidentitet srpskog naroda. Islam je bio religija srpskih neprijatelja i stranaca koji su, u srednjemveku, porobili srpski narod, a on je, uvajui svoju veru uvao identitet. Oni koji su tokom istorijenapustili pravoslavlje i preli u islam smatrani su izdajicama. Pripadnici ove dveversketradicije,

Page 3

hrianske i islamske, ak i u istom, srpskom narodu, sa istim jezikom i kulturom, me usobno susara ivali i zajedniki iveli, ali su se i sukobljavali, ratovali i delili se.Druge religije u Srbiji i Crnoj Gori, prema popisu i kategorizaciji Saveznog zavoda zastatistiku, pored pravoslavlja, islama, katolicizma i protestantizma jesu, od tradicionalnih,judaizam, a od novijih religijskih pokreta navode se pripadnici proorijentalnih kultova.Prema proceni, u Srbiji i Crnoj Gori ivi oko 10,6 miliona stanovnika; od toga je 75%hriana (pravoslavlje 68%; rimokatolicizam 5%; protestantizam 2%), oko 20% muslimana i 5%ostalih. Procenti izraunati bez teritorije Kosova i Metohije, neto su drugaiji: 90% je hriana(83% pravoslavnih, 5% rimokatolika i 2% protestanata); 5% muslimana i 5% ostalih. Dakle, naseveru zemlje dominira hriansko stanovnitvo, dok je na jugu znatno prisutan islam. Vojvodinaima 58% pripadnika pravoslavne veroispovesti, 23% katolike, 4% protestantske. Crna Gora ima69% pripadnika pravoslavne veroispovesti, 21% pripadnika islamske zajednice, 4% katolike.VERSKA TOLERANCIJA. U Srbiji i Crnoj Gori, kao sekularnoj dravi, zagarantovana jeverska sloboda koja podrazumeva slobodu bogosluenja svim registrovanim verskim zajednicama,kao i suzbijanje diskriminacije u oblasti religije. Me utim, u periodu raspada komunistikogsistema, nastupio je proces desekularizacije drutva, ime je religija istaknuta u prvi planinteresovanja, averskezajednice stavljene na ispit tolerancije.Vlast u Srbiji i Crnoj Gori sekularna je i crkva je odvojena od drave. Srpska pravoslavnacrkva nacionalna je crkva, a vera je skoro izjedenaena s nacijom. Crkva sebe vidi kao uvarajezika i narodnog nasle a, zato je odnos prema drugim religijama esto imao odbrambeni karakter.Iako deluje paradoksalno, insistiranje na slobodi dovelo je do krajnje ortodoksije SPC, jer je ona,po svemu sudei, budui na rubnom podruju, gde se dodiruje sa rimokatolikom i islamskomtradicijom, ostala konzervativnija od drugih pravoslavnih crkava koje nisu imale takav izazovuvanja identiteta.U pravoslavlju je orijentacija ka crkvenom jedinstvu jaa od parcijalnih i individualnihinteresa. Iako se potuje sloboda linosti, nije poeljno da se vera menja, ni u dogmatskom smisluni u smislu pripadnosti. Crkva sebe shvata kao produenje drevne crkve, od koje su se drugehrianske ispovesti odelile, te se samim tim, jedinstvo me u podeljenim hrianskim grupamamoe ostvariti ako se vrate vaseljenskom Predanju Crkve. Motiv ouvanja pravoverja na ovim jeprostorima bio stalno arite sukoba, kako me u razliitim narodima tako i u istom narodu.Potpisivanjem Ekumenske povelje 2001. godine, sve ee se, mada ne bez otpora, susreu ime usobno sara uju crkve iverskezajednice i na prostoru Srbije i Crne Gore. Veronauka je 2001.godine vraena u dravni obrazovni sistem prvo kao fakultativni, a zatim kao izborni predmet za sedam tradicionalnih crkava i verskih zajednica (Pravoslavni katihizis; Islamska vjeronauka

Page 4

(ilmud-din); Katoliki vjeronauk; Evangeliko-luteranski vjeronauk Slovake evangelike crkvea.v.; Versko vaspitanje Reformatske hrianske crkve; Hrianska etika Evangelike hrianskecrkve a.v. i Veronauka Judaizam). Zakon o pravnom poloaju verskih zajednica jo uvek nijedonet, i to najvie zato to se nastoji da se prona e prava mera izme u privilegija i diskriminacije.Verskeorganizacijedelile su sudbinu istorijskih i kulturnih promena na ovim prostorima.SRPSKA PRAVOSLAVNA CRKVA U SRBIJI I CRNOJ GORIPoeci hrianstva na ovim prostorima datiraju jo iz III veka. Srbi su primali hrianstvo poduticajem Rima i Carigrada. Taj proces ubrzan je radom brae irila i Meotdija i njihovih uenikakoji su uveli narodni jezik u bogosluenje. U vreme crkvenog raskola (1054) preko srpskih zemaljaprolazila je granica koja je delila sfere uticaja Rima i Carigrada. Godine 1219. osnovana jesamostalna Srpska arhiepiskopija.Srpsko pravoslavlje, kao hrianska religija, u svojoj teologiji priznaje osnivaa crkve IsusaHrista. Oce crkve, uitelje, istaknute lanove crkve, njihov ivot i rad prouava patrologija (nauka osvetim ocima). Period svetih otaca u crkvi neprekidno traje. Svako vreme u ivotu crkve ima onekoji se po svome ivotu i spisima, mogu nazvati ocima crkve. Epitet sveti poneli su, na Istoku,Vasilije Veliki, Grigorije Bogoslov, Jovan Zlatousti, Amfilohije Ikonijski, Atanasije VelikiAleksandrijski, Jovan Damaskin (VIII v.) i mnogi drugi.Na elu Srpske pravoslavne crkve (SPC), sa dostojanstvom patrijarije, nalazi se patrijarhsrpski kao njen vrhovni poglavar. Izbor patrijarha vri se na zasedanju Svetog arhijerejskog saboraizme u aktivnih eparhijskih arhijereja SPC koji su upravljali eparhijom najmanje pet godina.SVETA MESTA I BOGOSLUBENI OBJEKTI. Velianstvenou i lepotom gra evina,kao i unutranjim sjajem, sveta mesta vekovima su uticala na duu naroda da se uvrsti uhrianstvu. Crkve i posebno manastiri ukraavani su to se bolje moglo: uglaanim mramorom uvie boja, olovom, zlatom, srebrom i dragim kamenjem na ikonama, ikonostasima, krstovima,svetenikim odedama i drugim predmetima. Zidovi su ukraavani freskama i mozaikom. Upravoslavne hramove ulazi se sa zapada; oltari su okrenuti prema istoku a njih zatvara ikonostas.Ikonostas ima troja vrata, od kojiih se srednja nazivaju carske dveri (naziv potie otud to je, osimsvetenika, kroz njih mogao prolaziti samo car, kralj). Po pravilu, dveri su ukraene rezbarijama islikama svetih, postavljenih po utvr enom rasporedu; pored samih carskih dveri stoje ikone IsusaHrista i Bogorodice.TA JE SVETO. Sveta Evharistija je centalni element hrianskog bogosluenja;prieivanjem vernik postaje sveto mesto Boije. Svete tajne vidljive su svetene radnje koje

Page 5

vernicima daju nevidljivu blagodat Duha Svetoga (krtenje, miropomazanje, ispovest, priee,brak, svetenstvo i jeleosveenje). U crkvi postoji kult svetitelja i osveivanja materije.Ustanovljenje kulta svetitelja i kanonizaciju Srpska pravoslavna crkva neguje od poetka XIII vekado danas. Me u prvima se kao sveti pominje, 1205, sv. Simeon (Stefan Nemanja). Sveti arhijerejskisabor doneo je 1962. godine odluku da se kao priznati svetitelji u SPC potuju i slave svetiteljiprema Imeniku Srba svetitelja, ukupno 54 svetitelja; od tada do danas kanonizovano ih je jonekoliko. Potovanje svetitelja ispoljava se potovanjem njihovih ikona ili potovanjem njihovihmotiju, ili pisanim prikazima ivota pojedinih svetitelja radi upotrebe u liturgiji i linom ugledanjuna njih. Vernici dre ikone u kuama kao porodini olatar i simbol svojeverskepripadnosti.PRAZNICI. Svi praznici karakteristini za hrianstvo slave se i u Srpskoj pravoslavnojcrkvi, s tim to se datumi ne poklapaju jer se SPC pridrava starog kalendara. Iako se premacrkvenom kalendaru prvi septembar smatra poetkom crkvene godine, centralno mesto godinjeglitrugijskog ciklusa pravoslavnog bogosluenja predstavlja praznik Vaskrsenja Hristovog. ak ipraznici koji se proslavljaju prema utvr enom datumu u kalendaru, svoj liturgijski oblik inadahnue dobijaju od pashalnog praznika. Po Vaskrsu dolazi pedeset dana pashalnog slavlja, svedo praznika Pedesetnice (Duhovi). Uz vaskrnji ciklus bogosluenja sa sedmicama posleDuhova, postoji i propisano bogosluenje crkve za sve dane u godini, jer je svaki dan posveennekom svetitelju ili svetom doga aju. Za svaki mesec postoji odre ena liturgijska knjiga saslubom za svaki dan toga meseca. Vrsta slube uskla ena je sa znaajem svetitelja ili doga aja.Postoji dvanaest velikih praznika crkve, koji se svuda slave; me utim, razliite zajednice akcenatstavljaju na razliite dane, ve prema tome ta je za njih relevantno: svaka pomesna crkva imajedan praznik koji je za nju posebno znaajan. Pravoslavlje u Srbiji i Crnoj Gori karakteriu krsneslave. One predstavljaju porodina bogosluenja koja se jednom godinje slave u porodinomkrugu.NAIN OBLAENJA. Kada vernici idu u crkvu, oekuje se da budu pristojno odeveni.Obiaj je danas da mukarci u crkvu ulaze gologlavi, a ene bi trebalo da budu pokrivene glave ibez minke. Odelo treba da je sveano i ozbiljno, to znai da je neprikladno biti u farmerkama,papuama, kratkim suknjama, pantalonama, golih ruku.Bogoslubene odede svetenstva nainjene su prema starozavetnom modelu. Srpskapravoslavna crkva nije menjala kroj i oblik odedi starina liturgijskim radnjama daje dostojanstvoi sveanost. Crkva time pokazuje da uva crkveno ure enje iz duboke starine. Tri svetenikastepena imaju svaki svoje odre ene odede, po kojima se prepoznaje crkvena jerarhija. Kada suTurci, u XV veku, okupirali ove krajeve, hrianskim episkopima data je i svetovna vlast. U to

Page 6

vreme episkopi su usvojili vladarska obeleja pa su i poeli da se oblae kao laiki hrianskivladari: poinju da nose sakos, vladarsku odeu, i mitru, vladarsku krunu. Svetenstvo poinje danosi i dugu kosu, to je u prethodnim vremenima bio znak zemaljske vlasti. U Crkvi su neka odovih obeleja oduhovljena i dato im je biblijsko znaenje tako je mitra postala znak hrianskepobede, ezlo je postalo simbol Aronovog tapa.POST. Po crkvenom uenju, postoje dani kada se posti i kada se mrsi, to je strogoodre eno. Kad neko eli da se priesti, preporuuje se da sedam dana pre priea posti na vodi(sva posna hrana sprema se na vodi, bez masnoa). Post u Pravoslavnoj crkvi predstavlja veomavaan deo crkvene discipline, a vezuje se za praznike. Uobiajen post je post na vodi, na ulju irazreenje na ribi. Post je uzdravanje od mrsne hrane i prekomerenog jela i pia. Crkva jepropisala etiri godinja posta. Po strogosti, prvi je Vaskrnji, pa Gospojinski, Boini i Petrovski.Ovi postovi su viednevni ili vienedeljni, a jednodnevni post je svake srede i petka (ti dani supoveeni Gospodnjem stradanju i asnom krstu). U ove dane ne jedu se meso i mast i jela odmleka.OBREDI. Liturgija kao javno delovanje zvanino okupljenih kao zajednice, sutinski jevana u ivotu crkve, i uvek se slui nedeljom, dan posle abata, koji je seanje na stvaranje, dokje nedelja seanje na dan Hristovog vaskrsenja. Sveta liturgija slui se i u odre ene praznine dane.Istog dana moe da se obavi samo jedna liturgija. Liturgija se sastoji od nepromenjivog ipromenjivog dela; ovaj drugi omoguava da se obelei praznovanje dotinog dana. Pravoslavnisvetenik ne slui liturgiju bez prisustva vernika, jer je zajednica konstitutivni element pravoslavneliturgije. Vernici u njoj uestvuju stojei, sputenih ruku prema dole; krste se kada treba, pokretomdesne ruke tvorei znak krsta, vidljivu manifestaciju vere i znak uestvovanja u bogosluenju.Pokret rukom ide od ela do stomaka, na desno rame pa na levo rame. Krsti se sa tri prsta koja suskupljena (palac, kaiprst i srednji prst).Od porodinih obreda, krsna slava najvei je godinji praznik kod Srba, i karakteristina jesamo za srpsko pravoslavlje. Srbi su pre primanja hrianstva bili paganski narod, koji je imaosvoje bogove. Rastko Nemanji (Sveti Sava) zamenio je paganske kultove svetiteljima koji jetrebalo da budu uvari srpskih domova i pomagai crkava i porodica, sela i gradova. Na nekolikodana pre slave u kuu dolazi paroh da sveti vodicu. Za tu priliku potrebno je imati obrednepredmete: kadionicu, tamjan, sveu, svenjak, struk bosiljka i posudu iste vode. Obred rezanjaslavskog kolaa i osveenja slavskog ita obavlja svetenik ili domain kue. Kada svetenikpreree kola i prelije ga vinom, svi ukuani prikljuuju se okreu kola uz pevanje crkvenihpesama. Zatim svetenik, zajedno sa domainom, lomi kola. Slavska svea zapali se neposredno

Page 7

pred rezanje slavskog kolaa i gori itav dan.Krtenje malih beba, prskanjem vodom ili uronjavanjem u vodu, obred je koji se obinoobavlja u prvoj godini ivota deteta. Venanje kao obred sve ee obavlja se u crkvi, da se i na tajnain javno potvrdi ljubav dvoje ljudi. Me utim, neizbeno najbrojniji obred koji obavljajusvetenici jeste obred opela, kojim se zajednica oprata od umrlog. Obiaj je da se tada sluipanaija, kuvana penica, koju svetenik blagosilja i preliva crnim vinom. Penica je simbol venogivota, smrti i vaskrsenja. etrdeset dana posle smrti, posle pola godine i pune godine, u crkvi seslui parastos, bogosluenje za umrle. U Srbiji i Crnoj Gori obiaji oko sahrane vrlo se razlikuju odmesta do mesta, a posebno po selima, i predstavljaju deo narodne tradicije; ona se prenosi usmenimputem i nije deo teolokog uticaja, ve nasle enih obiaja, a crkva ih tolerie i prilago ava im se.MISIONARSKE DELATNOSTI. Srpska pravoslavna crkva je nacionalna crkva u kojoj sepravoslavan postaje ro enjem. U crkvi ne postoji program za pridobijanje vernika, niti misionarskeaktivnosti, tako da se smanjivanjem broja stanovnika smanjuje i broj pravoslavnih vernika. U Srbijii Crnoj Gori ve godinama postoji tendencija stagnacije, pa, u procesu globalizacije, postaje svevei izazov aktualizuja misionarske aktivnosti SPC kako bi se izvrio uticaj ne samo na vlastitovernitvo, ve i na one iji su preci nekada bili pravoslavne vere pa su, zbog raznolikih uticaja,preli u drugu veru, da se vrate tradiciji i veri svojih predaka. Najvei misionarski poduhvat bio jevraanje veronauke u kole. Savremeni nain misionarskih delatnosti povezuje se za internet: skorosvi manastiri i crkve imaju svoje prezentacije na internetu. Ipak, manastiri su vie deo kulturnognasle a: izolovani su i udaljeni od naselja, u njima se molitvom i asketskim ivotom monasi imonahinje posveuju Bogu i upravo zato ine sveta mesta koja narod rado pohodi u portazi zaBoijim prisustvom u sopstvenom ivotu.SOCIJALNA POLITIKA. Tradicionalni odnos Srpske pravoslavne crkve prema siromatvuogleda se u odnosu prema asketskom ivotu. Asketski ivot vezuje se za manastire, vekovno srpskoutoite u hrianskoj askezi, posveenosti knjizi i slobodi od greha. U manastirima se odvijaoverski i kulturni ivot, a taj ivot uticao je na celokupnu zajednicu ak su i sami srpski vladari ivelikai najvea ulaganja usmerili u manastire. Monasi se zavetuju na siromatvo, devstvenost(bezbranost) i posluanje.Obrazovanje dece odvija se u dravnim kolama, koje su po svom karakteru laike, aobrazovanje svetenika u posebnim bogoslovijama, koje su odvojene od drave i u kojima sekoluju samo mukarci, pripremajui se za sveteniki poziv, monaki ivot ili teoloke studije i radu obrazovanju. Na Bogoslovskom fakultetu, koji je osnovan 1920. godine u Beogradu, a 2004.godine vraen u zajednicu Beogradskog univerziteta, studiraju i mladii i devojke. Devojaka ima

Page 8

oko 30%, mladia 70%.ODNOS PREMA BRAKU I PORODICI Brak, prema SPC, jedna je od sedam svetih tajni.Stvaranje porodice kroz brak jeste doga aj koji utie ne samo na sudbinu dveju linosti, nego i nacrkvu kao instituciju. U obredu venanja mladenci se kruniu krunama kao znakom muenika, toznai da su oni pozvani da prevazi u ljudski egoizam i individualizam, ivotom u zajednici. Posvojoj prirodi brak je monogam. Od branih drugova zahteva se vernost, uzajamno prihvatanje ira anje dece. Pravoslavna crkva odobrila je po ikonomiji, tj. po snisho enju boanskom premaljudskim slabostima, razvod braka zbog preljube, te i novi brak. Ipak, obred drugog i treeg brakaima pokajniki karakter. Iako crkva hrabri jedinstvo kroz brak kao boansku zapovest, onapreporuuje poseban put, monaki ivot i uzdranje od braka. Svetenik tako, zasniva brani odnos,ali se ne moe oeniti udovicom ili razvedenom, niti se moe oeniti ponovo, dok se episkop birame u monasima.ODNOS PREMA KONTROVERZNIM PITANJIMA. Prema uenju Srpske pravoslavnecrkve, stavovi o braku i predbranim odnosima sasvim su jasni: oekuje se ednost pre braka.Abortus i kontracepcija smatraju se namernim liavanjem ivota druge individue. U praksi, crkvane moe dazabraniabortus niti da kazni one koji ga uine. ena slobodu svoga bia najboljeostvaruje upravo zatitom detinjeg ivota, a spas moe dobiti ra anjem dece. Stav Srpskepravoslavne crkve jeste da je homoseksualnost greh, a o braku izme u osoba istog pola i usvajanjudece u istopolnim brakovima nema ni govora. Onaj ko dozvoli da bude rob svoje strasti, nijeslobodan, a sloboda linosti osnovno je opredeljenje koje se u teologiji Srpske pravoslavne crkveprepoznaje. Uloga ene tradicionalna je: nije joj dozvoljeno da bude svetenik, iako moe dastudira teologiju; nije joj doputeno da u e u oltar niti da stupi na Svetu Goru.UTICAJ CRKVE NA KULTURNI IVOT. Poetak crkvene kulture me u JunimSlovenima povezan je sa prevodima brae irila i Metodija, koji su sainili staroslovensku azbuku(glagoljica, irilica). Najpoznatiji spomenik srpske pismenosti XII veka jeste Miroslavljevojevan elje, koje je vekovima uvano u manastiru Hilandaru, a danas se nalazi u Narodnom muzejuu Beogradu. Manastir Hilandar je srpski manastir na Svetoj Gori. Podignut je 1198. godine kaozadubina Stefana Nemanje i svetog Save, da bi ubrzo postao sredite srpskog knjievnog,kulturnog i prosvetiteljskog rada.U srpskoj crkvenoj arhitekturi prepoznajemo tri stilska pravca: srpskovizantijski, raki imoravski. Najznaajniji spomenici te arhitekture jesu Srpski srednjovekovni manastiri i crkve,

Page 9

me u kojima je najpoznatiji manastir Studenica. Najvei pravoslavni hram na Balkanu je HramSvetog Save na Vraaru u Beogradu.Znaajneverskelinosti u Srpskoj pravoslavnoj crkvi koje utiu na kulturni ivot su: svetiSava - podstie razvoj srpske knjievnosti napisaviitije Svetog Simeona; Despot StefanLazarevi - otvara kolu u manastiru Resavi; Stefan Stratimirovi - otvara Bogosloviju u SremskimKarlovcima; Petar Jovanovi - osniva bogosloviju u Beogradu i tampaPsaltiriTrebnik. U XIXveku poznati srpski teolozi bili se mitroplit Mihailo, koji pieIstoriju Srpske crkve, episkopNikodim Mila - pie udbenikCrkvenog prava,a Sergije Tojicki izdajeKrmiju, zakonopravilosvetoga Save. Stevan Dimitrijevi, prvi dekan beogradskog Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta,pokree asopisBogoslovlje. Dvojica svestrano obrazovanih bogoslova bili su Nikolaj Velimirovii Justin Popovi. Poznati profesori od osnivanja fakulteta bili su Emilijan arni, Lazar Milin. Prviurednik asopisaTeoloki pogledi, koji izlazi u Beogradu od 1968. godine, bio je Vladan Popovi.Njega je zamenio vikarni episkop Danilo Krsti, a ovoga Radovan Bigovi. Linosti znaajne usavremenom pravoslavlju i profesori na Bogoslovskom fakultetu, dakle najuticajniji teolozi jesu:mitropolit Amfilohije Radovi i episkopi Atanasije Jevti, Irinej Bulovi, Ignatije Midi i ArtemijeRadosavljevi.DRUGE RELIGIJE U SRBIJI I CRNOJ GORIKATOLIKA CRKVA. Hrianstvo se na teritoriji dananje Srbije i Crne Gore proirilo uperiodu od I do IV veka. Karakteristino za religijsku kartu i njen budui razvoj bilo je to to je odDioklecijana i Teodizija granica izme u Istonog i Zapadnog carstva prolazila upravo kroz ovekrajeve, linijom BudvaDrinaDunav. Granica izme u rimskog i vizantijskog uticaja bila jepoprite seoba naroda, migracija, prevera i ratova. Suparnika carstva bila su nosioci razliitihverskih tradicija, a one su vrile funkciju integracije. Osim ovoga, dezintegrativni faktor bio je ibogumilski pokret o kome su miljenja podeljena sa sigurnou se ne moe rei ni ko su zapravobili bogumili. Turska osvajanja tokom srednjeg veka produbljivala su regionalne razlike izme uhrianskih crkava.Nemanja, osniva srpske nacionalne dinastije i njegov sin, sv. Sava, osniva Srpske crkve,krteni su na podruju dananje Crne Gore po latinskom obredu. Srpski vladari odravali su stalneveze s Rimom: odatle primaju krune sve do cara Duana Silnog. Zbog injenice da je veliki deokatolikog hrvatskog podruja i itvo podruje Srbije i Crne Gore upotrebljavalo isti, slovenskiliturgijski jezik, na tom podruju u predtursko doba odravaju se ive kulturne veze; ni razliitopismo, glagoljica, odnosno irilica, nije jo bilo distinkivan znak: i katolici i pravoslavni koristili suoba pisma. Danas postoje vie katolikih nadbiskupija; Subotika biskupija ima organizovanTeoloko-katehetski institut koji priprema kadrove za katehete, kao i za druge crkvene slube.

Page 10

ISLAMSKA ZAJEDNICA. Posle poraza srpske vojske na Marici 1371. godine, Turci susve prisutniji u Srbiji, da bi Kosovska bitka (1389) i pad Smedereva (1459) uinili da srpska dravaizgubi i politiku i dravnu samostalnost. Na prostore srpske drave doseljava se islamskostanovnitvo, a i jedan broj domaeg stanovnitva prelazi u islam. Smatra se da su bogumili uislamu prepoznali blisku religiju i u periodu od 200 godina preli u islam, te da su potomcibogumila dananji bonjaci. Prelazak pravoslavnog stanovnitva u islam odvijao se dobrovoljno alii uz pritisak i privilegije.Posle oslobo enja od Turaka, formiraju se posebne islamske zajednice u Srbiji i Crnoj Gori.Islam je priznata religija, ali ne i ravnopravne s pravoslavnom: bila je pod nadzorom drave, dravaju je i materijalno pomagala i omoguavala odravanje veza s islamskim centrima izvan Srbije.Broj muslimana u Srbiji i Crnoj Gori danas nije lako utvrditi. Popis stanovnitva ne odslikavapravo stanje: mnogi se iz straha ne izjanjavaju javno: u periodu ateizma zbog nepopularnostireligije uopte, a danas zbog manjinskog odnosa.Sveto mesto islamskih vernika je Meka, prema kojoj se svi muslimani sveta okreu u svojimmolitvama. Peta islamska dunost svakoga muslimana, ukoliko je to mogue, jeste odlazak nahadiluk, obilazak svetih mesta u Meki i Medini.Praznici su isti za sve muslimane sveta. Dva najvea praznika su Ramazanski bajram iKurban bajram. Ramazanski bajram predstavlja tridesetodnevno ienje: u toku dana ne jede se ine pije, kada padne mrak, priredi se veera. Leti se ustaje pre svitanja i obavlja se suhur, doruak.U islamu su svi dani jednaki i nema osloba anje od rada. Kurbam bajram, hadijski bajram, trajeetiri dana; tada se obilaze groblja predaka, da se tamo pomoli.Oblaenje vernika u namazu (molitvi) mora biti u skladu sa islamom, to znai da se mora bitipristojno odeven, pokriven i ist. Mukarci mogu imati pokrivenu i glavu, a ene imaju pokrivenocelo telo, osim lica, aka i stopala. Imami (hode) imaju na sebi kapu i mantil.Medid je mesto gde se obavlja zajednika molitva: to je prazna prostorija koja je zastrvenasamo tepisima. Medid je i damija, samo to je odre ena za to i prepoznatljiva spolja. Muslimanisu obavezni da se pet puta u toku dana mole Bogu. Na molitvu sa damije pozivaju mujezini.Kurbam rtva (ovca, govee, deva) deli se na tri dela: jedan ide siromasima, drugi komijama iprijateljima, i onima koji nisu islamske vere.U islamu krajnja svrha brane zajednice, osim me usobnog usreenja njezinih lanova, jesudeca i potomstvo. Kuran i Hadis ubrajaju decu u najlepe ukrase i vrednosti ovog sveta, a poloajroditelja uzdie se na stepen neprikosnovenosti. Otuda islamska praksa i obiaji poklanjaju velikupanju branom ivotu, posebno deci i njihovom vaspitanju. to se tie stavova premakontroverznim pitanjima, zabranjeni su abortus i homoseksualni brakovi.

Page 11

Jedan od doprinosa orijentalno-islamskih shvatanja u oblasti urbanizma i kulture stanovanjajeste spontano nastojanje da se postigne puno jedinstvo naselja s prirodnom okolinom, i njihovouzajamno proimanje. Uoljiva je i tendencija naputanja povienih brdskih poloaja, i davanjepreimustva naseljavanju niih predela i renih dolina, zbog tekue vode, neophodne za obavljanjeverskih obreda. Posebna panja poklanjana je izgradnji vodovoda, esama.PROTESTANTIZAM U SRBIJI I CRNOJ GORI. Protestantizam je poeo da se iri usevernom delu Srbije, u Vojvodini, samo 20 godina posle njegovog pojavljivanja u Nemakoj.Nova vera ili novoverci i do danas je popularno ime za sve one koji prihvataju neki oblikprotestantizma.Osnovna karakteristika protestantizma jeste distribucija Biblije i uenja poznatih reformatoraprilago enih jeziku i pismu stanovnitva kojem je usmerena misionarska delatnost. Jedan brojprotestantskih crkava u Srbiji i Crnoj Gori organizovan je prema principu nacionalne pripadnostivernika. Najvee takve protestantske zajednice su Luteranska i Reformatska crkva, sa vernicimapreteno ma arskog, ali i nemakog porekla. One su i poetkom XX veka, u Kraljevini Jugoslaviji,bile priznate. Iako su luterani i reformatori prve protestantske grupe na ovim prostorima, nazarenisu se prvi irili me u srpskim stanovnitvom. Me utim, njihov broj danas se smanjuje.U Srbiji i Crnoj gori najbrojnija protestantska zajednica koja nije nacionalno organizovanajeste Hrianska adventistika crkva. Prvo su se pojavili u Vojvodini, oko 1890. Zahvaljujuidobroj saradnji sa svetenstvom Reformatske crkve u Velikom Bekereku (danas Zrenjanin)formirali su Drutvo za prevo enje, tampanje i irenje adventistike literature. Koristei traktate iknjige Elen Vajt, posebno knjiguPut Hristu, kolporteri su proirili adventizam i me u srpskimstanovnitvom. Adventisti svetkuju subotu i po tome ih u narodu zovu subotari. Izdvajaju se timeto ne jedu svinjsko meso, ne piju alkohol ni crnu kafu, ne psuju i ne idu na zabave. Potpuno uduhu protestantizma (paradoksalno) uvaju tradiciju judaizma i ranog hrianstva, inei verskuzajednicu koja integrie kljuna uenja monoteistikih religija teei da svoja uenja prenesu svimjezikim grupama. Pratei savremena sredstva misionarenja, ona je u interaktivnom obliku prisutnana internetu, na televiziji i u javnim dvoranama. Uloga ene u adventizmu posebno je istaknuta:najuticajnija osoba, Elen Vajt, punih sedamdeset godina bila je prorok, a njeni spisi i danas oblikujusvest vernika. Za nju, ena je kraljica doma; vaspitanje proeto ljubavlju ali i disciplinom; negujuse tradicionalne vrednosti (protiv predbranog ivota, pa ak i masturbacije, razvoda i batina).JUDAIZAM I na kraju, vratimo se na sam poetak. Kao prva i najstarija monoteistikareligija u kojoj se utemeljuju novije monoteistike religije, judaizam ima svoju tradiciju i naprostorima ove drave. Prvi podaci o prisutnosti jvrejskog ivlja datiraju jo iz perioda Rimske

Page 12

imperije dok se intezivnije naseljavanje deava krajem XVII veka.Danas je verski ivot Jevreja organizovan u okviru Saveza jevrejskih optina SCG. Svaezobuhvata 11 jevrejskih optina: Beograd, Novi Sad, Subotica, Panevo, Zemun, Ni, Pritina,Sombor, Zrenjanin, Kikinda i Senta. Svih Jevreja u SCG ima oko 3.000. Sedite Saveza je uBeogradu gde ivi jedini rabin koji u sinagogi organizuje verski ivot.Jevreji imaju sveti dan koji svetkuju, a to je abat Subota, sedmi dan u sedmici koji sesvetkuje kao uspomena na stvaranje. Judaizam jereligija vremena, a jevrejski obred moe seokarakterisati kao umetnost oblika u vremenu, kao arhitektura vremena, hram u vremenu koji nijemogla ni jedna armija da srui. Od posveene subote u Edemskom vrtu, ovekoveene u Dekalogu uetvrtoj zapovesti, religijska vera utemeljuje se u iekivanjuVelikog dana,Sudnjeg dana, DanaGospodnjeg. Istorija Bojeg naroda je istorija pobeda, stradanja i nade.LITERATURA:Majendorf, J. (1998).Pravoslavna crkva jue i danas. Beograd: Bogoslovski fakultet SPC.Mirkovi, L. (prir.) 1965.Pravoslavna liturgika. Beograd: Sveti arhijerejski sinod SPC.Dimitrijevic V. (prir.) (2002).Pravoslavna crkva i rimokatolicizam, od dogmatike do asketike.Gornji Milanovac: Lio.Bernard, L. i dr. (prir.) (1979).Svijet islama, vjera, narodi, kultura. Beograd: Jugoslovenska revijaVuk Karadi.Bigovi, R. (prir.) (1995).Pravoslavna teologija, zbornik studija i lanaka. Beograd: Bogoslovskifakultet.Enciklopedija pravoslavlja(2002). Beograd: Savremena administracija.Miz, R. (2001).Kranski istok, prolost i sadanjost. Veternik: LDIJ i Novi Sad: Grkokatolickaparohija sv. Ap. Petra i Pavla.Miz, R. (2002).Religijska slika Evrope.Novi Sad: MBM-plas.Kuburi, Z. (1999).Vera i sloboda,Verskezajednice u Jugoslaviji. Ni: JUNIR.Gasparini, Evel, Slavic Religion.Britanica2002. Deluxe Encclopedia.Nedeljkovi, M. (1991).Slava u Srba. Beograd: Vuk Karadi.Rankovi, Lj. (2000).Verski obicaji Srba. Glas Crkve.Bigovi, R. (prir.) (1995).Pravoslavna teologija, zbornik studija i lanaka. Beograd: Bogoslovskifakultet.Hopko, T. (1997).Pravoslavna vera. Kragujevac: Kaleni.Turinovi, J. (1973).Katolika crkva u junoslavenskim zemljama.Zagreb: Kranska sadanjost.Popis stanovnitva: Stanovnitvo, Veroispovest(1993). Beograd: Savezni zavod za statistiku.Saoptenje Saveznog zavoda za statistiku. Beograd 4. 03. 2003.

Page 13

Slijepevi, J. (1991).Istorija Srpske pravoslavne crkveIII. Beograd.Vlahovi, Petar (1972).Obiaji, verovanja i praznoverice naroda Jugoslavije.Beograd:Beogradski izdavako-grafiki zavod.Zorica KuburiCHURCHES AND RELIGIOUS COMUNITIES IN SERBIA AND MONTENEGROSummaryLike the former Yugoslavia, Serbia and Montenegro is a state union of many nations and many religions.Orthodox Christianity, origin from 1219 C.E. In this paper we talk about number of followers, history, leaders,houses of worskip and holy places, religious practis and social aspects. Cultural impact of other religiouns aregreat. Officially Serbia and Montenegro is a secular state that guarantees freedom of worship and prohibits anyreligious discrimination. In the 1990s, as Serbia and Montenegro moved away from a state bias toward atheism,allowing religion to become more prominent, disparate religious communities have been challenged to remaintolerant of one another. Further, although individual freedom is respected, people are expected to remain faithfulto their birth religion. Converting to another religion is considered treason.