104
Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI ANTON POPOV ILI PRERANOTO ZAMINUVAWE NA UBAVINATA Od redovite na bleskotnoto poglavje vo makedonskata literatura, Makedonskiot literaturen kru`ok vo Sofija (1938- 1941), izrasna i Anton Popov. Toj be{e negoviot najmlad ~len. Nepokoren i izjasnet sin na Makedonija, vo ~ii `ivot i delo svojata polna satisfakcija ja nao|a drevnata mudrost oti ubavoto kratko trae. So svojata magi~na mo} svetnuva i ostava trajni tragi na ve~na po`elba po mignovenoto i ~udesnoto. Taka i toj vo makedonskata opstojba dojde i si zamina. Za negovata ubavina i strojnost, milata lika i toplata du{a, so nemerliva qubov i deneska svoite spomeni gi raska`uvaat Mihail Smatrakalev (Angel @arov), Ivan Kereziev, Milka i Draganka Molerovi, Kole ^a{ule. Znae{ li {to e toa ubavina, me pra{uva vo edna prilika od na{ite dolgogodi{ni drugaruvawa Smatrakalev. Taa sekomu od nas i prirodno mu le`i na srce, ta zatoa i sekoj ima svoi pravila i merka za nea. Koj da go pogodi odgovorot na sobesednikot! Na{iot Anton be{e vistinska ubavina, ima i zanes i taga vo glasot na starecot. Koga minuva{e po ulicata, `enite po nego }e se svrtea u{te edna{ da ja vidat taa stasita i preubava lika i prilika. Ne stigna da ja zaokru`i ni dvaeset i sedmata godina od `ivotot, da ja do`ivee sopstvenata mladost, edinstvena i nepovratna, ispraven pred smrtta od kur{umite na fa{isti~kiot re`im na carborisovata Bugarija vo Garnizonskoto strelbi{te vo Sofija. I za raskriluvawe vo tvore{tvoto ima{e samo osum godini; od prvite tvore~ki objavi na stranicite na „RLF“ (Rabotni~eski literaturenfront) do smrtta na 23 juli 1942 godina. A ostavi dragocen fond od stihovi, raskazi, esei, reporta`i, patopisi, novinarski i publicisti~ki tekstovi, ostavaj}i go vo niv i sopstveniot testament i svoite poraki do idnite pokolenija Makedonci. Za{to postoe{e i `ivee{e,

Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

  • Upload
    others

  • View
    12

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

Vasil Tocinovski

ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

ANTON POPOV ILI PRERANOTO ZAMINUVAWE NA UBAVINATA Od redovite na bleskotnoto poglavje vo makedonskata literatura, Makedonskiot literaturen kru`ok vo Sofija (1938-1941), izrasna i Anton Popov. Toj be{e negoviot najmlad ~len. Nepokoren i izjasnet sin na Makedonija, vo ~ii `ivot i delo svojata polna satisfakcija ja nao|a drevnata mudrost oti ubavoto kratko trae. So svojata magi~na mo} svetnuva i ostava trajni tragi na ve~na po`elba po mignovenoto i ~udesnoto. Taka i toj vo makedonskata opstojba dojde i si zamina. Za negovata ubavina i strojnost, milata lika i toplata du{a, so nemerliva qubov i deneska svoite spomeni gi raska`uvaat Mihail Smatrakalev (Angel @arov), Ivan Kereziev, Milka i Draganka Molerovi, Kole ^a{ule. Znae{ li {to e toa ubavina, me pra{uva vo edna prilika od na{ite dolgogodi{ni drugaruvawa Smatrakalev. Taa sekomu od nas i prirodno mu le`i na srce, ta zatoa i sekoj ima svoi pravila i merka za nea. Koj da go pogodi odgovorot na sobesednikot! Na{iot Anton be{e vistinska ubavina, ima i zanes i taga vo glasot na starecot. Koga minuva{e po ulicata, `enite po nego }e se svrtea u{te edna{ da ja vidat taa stasita i preubava lika i prilika. Ne stigna da ja zaokru`i ni dvaeset i sedmata godina od `ivotot, da ja do`ivee sopstvenata mladost, edinstvena i nepovratna, ispraven pred smrtta od kur{umite na fa{isti~kiot re`im na carborisovata Bugarija vo Garnizonskoto strelbi{te vo Sofija. I za raskriluvawe vo tvore{tvoto ima{e samo osum godini; od prvite tvore~ki objavi na stranicite na „RLF“ (Rabotni~eski literaturen† front†) do smrtta na 23 juli 1942 godina. A ostavi dragocen fond od stihovi, raskazi, esei, reporta`i, patopisi, novinarski i publicisti~ki tekstovi, ostavaj}i go vo niv i sopstveniot testament i svoite poraki do idnite pokolenija Makedonci. Za{to postoe{e i `ivee{e,

Page 2: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

sonuva{e i kopnee{e, di{e{e i umre za sakanata tatkovina Makedonija. Vo domot na u~itelot Nikola Popov i doma}inkata Velika Popilieva, vo zelenite podgorja na planinata Ogra`den, Pirinska Makedonija, vo selo Igumenec (Petri~ko), na 20 oktomvri 1915 godina, e roden Anton Popov. Semejnata tradicija ima `alna istorija. Taa kako neodminliva zlokoba gi zema mladite `ivoti na ma`ite i gi ostava ta`ni i sami mladite crni vdovici. Popovi sekoga{ gledale napred i odele barem ~ekor ponapred od `ivotot koj go zarabotuvale so makotrpen i ~esen trud. Pradedo mu Stojan Popov, sve{tenik, go formiral prvoto osnovno u~ili{te vo manastirot „Sveti Georgi“, a turskata pogana raka go poprskala so gazie, go zapalila, ni pepel da ne ostane po nego. Dedo mu Kostadin Popstojanov (Popov), komita i buntovnik, zaginal na svojot kow, strelan vo grb od razbojni~kata banda na [ain i Vejsal. Vo 1922 godina, tatko mu Nikola Popov, socijalisti~ki deec vo Makedonija, e obesen od razulavenite fa{isti~ki bandi na van~omihajlovistite vo Pirinsko. Toga{ Anton imal sedum godini. No, grozomornata slika na stariot orev, razgranet kraj pravliviot pat do nivata na Daskalot, kako na veterot se veat besilkata i bes`ivotnoto telo na sakaniot tatko, }e ostane slika koja trajno }e se vre`i vo se}avawata kako neizle~iva rana i taga po nepo~uvstvuvanata tatkovska qubov i zakrila. Ostanuvaat spomenite i raska`uvawata za gordite i borbeni ma`i na Popovi ne samo kako uteha, tuku u{te pove}e i kako pottik ma{ki i dostoinstveno da se istrae i opstoi ropskiot `ivot. Svetlata revolucionerna semejna tradicija e tatkovinski zavet i testament, koi u{te pove}e go pottiknale samo~uvstvoto i nepokorot na Anton.1) Bosonogoto i te{ko detstvo, go minuva so baba mu \ur|a, koja mu go dava imeto na vnukot na eden od svoite sinovi rasfrlani po frontot i majka mu Velika, }erka na badelenскиot pop Ilija, Strumi~ko. Taa mu raska`uva na svojot porod, sinovite Krum, Anton, Asparuh i Kostadin, i }erkata Roza, za sakaniot ~ovek kako vo 1907 godina vleguva vo mesniot komitet na VMRO vo selo Ele{nica, i kako nemalo poubav i poumen od mladiot u~itel vo strumi~koto selo Badelene, pirinecot Nikola Popov koj gi osvojuva crnite vqubeni o~i na Velika i naskoro potoa na po~etokot od mesec maj na 1910 godina, stanuva nivnata ven~avka. Celiot `ivot go minal so svoite soselani i vo zaedni~ka borba za posre}na i po~ove~na

Page 3: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

idnina. Edna nesre}a a bila, a ne bila, ako taa so sebe ne nosi posledovatelno i kup novi bolki i rani. Edna godina po tragi~nata pogibija na ma`ot, na Velika i umira i golemiot sin Krum. Pokraj nea postojano e rabotliviot i tivok, ispolnitelen i re~isi nezabele`liv pomlad sin. I pomaga vo site doma{ni raboti, barabar so nea gi izvr{uva polskite obvrski, na u~ili{te e redoven i dobar u~enik. I nesetno maliot Anton kako predvreme da se zboguval so sopstvenoto detstvo, pa odedna{ porasnal, stanal golem i seriozen ~ovek. Sakal da bide vo dru{tvo so vozrasnite, gi slu{al nivnite razgovori so vnimanie, gi vpival vo sebe tajnite i tegobite na egzistencijata, mudrosta da se bide i opstoi. Negoviot pomlad brat Asparuh, me|u drugoto }e zapi{e oti: „Toj ne se pla{e{e od temninata, ne se pla{e{e kako drugite deca od vampiri i seni{ta.“ Vo rodnoto selo vo 1926 godina, Anton Popov go zavr{uva ~etvrtoto oddelenie. ^i~kovcite Ivan i Boris koi `iveele vo Petri~, go zemaat kaj sebe i prodol`uva da u~i vo nepolnata Petri~ka gimnazija. Za nego toa e golem nastan i sre}a, novata golema sredina go raduva i mu nudi novi drugari, mu otkriva novi knigi i tajni i mu vetuva idnina, po koja toj postojano me~tae. Vo 1928 godina, semejstvoto se preseluva vo selo Dimidovo (Samuilovo). Ku}ata vo koja se vseluvaat bila stara plevna i vo nea `iveele tri semejstva. Noviot krov nad glava ja poka`uva seta surovost i nepravi~nost na `ivotot. Sekoja sabota Anton patuva od Petri~ do doma, brza da pomogne vo sadeweto i kalapeweto na tutunot, da pe~e plitari za novata ku}a i da bara novi prijateli. Otkako go zavr{il {estiot progimnazijalen klas vo Petri~, nemal nikakvi mo`nosti za izbor na svojata idnina. Nesebi~na bila pomo{ta na ~i~ko mu Simeon i zaslugata e negova za priem vo Samokovskoto pedago{ko u~ili{te. Qubovta kon ~itaweto i knigata se prvata i neraskinliva vrska so progresivnata mladina od u~ili{teto. Na tie osnovi bil izgraden i nelegalniot u~eni~ki literaturen kru`ok. Na negovite sostanoci se ~itale i se diskutiralo po literaturnite tvorbi na mladite avtori, od raka na raka se predavale legalni i nelegalni knigi, bro{uri, vesnici. Se grabi od politi~kiot opit, se vospituva na revolucionerno soznanie i trpenie, ume{nost da se spori i ubeduva, zaedni~ki da se bara izlez od bes~uvstvitelnoto sivilo na sekojdnevieto.2) Sekako od toa vreme datiraat i negovite prvi obidi vo literaturata. Dvete u~ebni godini, minati vo Samokov, za mom~akot

Page 4: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

pretstavuvaat vreme na idejno sozrevawe. Komunisti~kite idei go osvojuvaat i tie stanuvaat negovata `ivotna opredelba. Vo zimata na 1932 godina, policijata go razotkriva nelegalniot literaturen kru`ok, gi apsi negovite ~lenovi i gi isklu~uva od Samokovskoto pedago{ko u~ili{te. Na koja strana sega vodi patot na Anton Popov! So pomo{ na ~i~kovcite Tomo i Simeon Popovi, mo`el da go prodol`i i da go zavr{i svoeto obrazovanie vo pedago{koto u~ili{te vo Nevrokop. I taka, na vtoroto polugodie, zimata 1933 godina, stanuva u~enik vo VIII a klas, i zapo~nuva drugaruvaweto so Ivan Kereziev i Stojan Qondev. Letoto, taa godina, diplomira i kako u~itel, so zapoved od 10 septemvri, stapuva na svojata prva rabota vo rodnoto selo Igumenec. Vo umornite i gladni detski o~i, mladiot u~itel odnovo go do`ivuva sopstvenoto detstvo od tagi i bolki, i prvata svoja plata ja tro{i za niv da kupi u~ebnici, tetratki, molivi. Formira op{testven komitet za pomo{ na siroma{nite u~enici i otvora u~eni~ki dom i trpezarija. @ivee za taa ideja, pi{uva stotici i stotici pisma so molba za materijalna pomo{ do najrazli~ni humanitarni organizacii i institucii, vidni li~nosti, i prvite dobieni pratki vo zimata na 1934 godina, se golema i retka radost. Taa akcija potoa }e ja sprovede i vo selo Skrt. Vo svoite spomeni i se}avawa, negovite u~enici }e go spomenuvaat kako najsakan i mil u~itel, koj ne samo {to umeel prekrasno da gi dr`i svoite ~asovi, no so ogromna qubov gi opkru`uval svoite u~enici, sekoga{ spremen da im pomogne, da posovetuva, ute{i i da gi poka`e ubavinite i radostite na `ivotot, rabotata i verbata vo idninata. Po rabotata vo „Komitet(ot) za pomagawe na siroma{nite u~enici“ vo selo Igumenec, sleduva godi{nata op{tinska u~itelska konferencija vo Petri~, na koja Popov javno i glasno gi za{tituva svoite levi pedago{ki pogledi. Vo esenta 1934 godina, premesten e vo selo Skrt, i tamu so svoi istomislenici go formira „Komitet(ot) za za{tita na decata“. Po negova inicijativa i so materijalna pomo{ e otvorena i u~eni~ka menza. Kako delegat od seloto, vo fevruari 1935 godina, u~estvuva vo rabotata na godi{noto sobranie na Sojuzot za za{tita na decata vo Bugarija. Novata u~ebna 1935/1936 godina, ja minuva kako u~itel vo rodnoto selo. Se pretpostavuva deka tokmu vo toj period se zapoznava i odr`uva vrski so Nikola Kalp~iev, organizacionen sekretar na Op{tinskiot komitet na BKP vo Gorna Xumaja (Blagoevgrad). Prijatelstvoto e povrzano so prethodna podgotovka za ispra}awe na grupa mladi i partiski

Page 5: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

rabotnici kako interbrigadisti vo [panija, akcija koja nema uspeh.3) I samiot kopnee da se najde na barikadite na [panskata gra|anska vojna, se ~uvstvuva beskorisen i izguben vo siviloto na bugarskata realnost, pi{uva za toa vo pismata do Kereziev. Popov e vo postojano dvi`ewe i akcija, nemiren i buntarski duh, sekoga{ spremen za novi akcii i podvizi. Vo po~etokot na 1936 godina, negova glavna preokupacija stanuva idejata za izdavawe na lev op{testveno-politi~ki vesnik vo Petri~. Vo dolgoto pismo do Ivan Kereziev, od 8 juli 1936 godina, me|u drugoto pi{uva: „Rabotam na idejata ve}e za izleguvawe na vesnik (makedonski) vo Petri~. Taa `elba odamna postoi, no mi se gleda te{ko ostvarliva. Sega ve}e moite sopstveni sprotivstaveni sili se oslabnati. Baram rabota! Baram delo vo koe }e mo`am da tro{am del od svoite otpove}e sili“. Koi se negovite celi i zada~i? „Vesnikot (ti toa go ~uvstvuva{) }e ima makedonska progresivna nasoka“, pi{uva ponatamu. „]e nastojuvame da gi grupirame i privle~eme site progresivni sili vo biv{ata Petri~ka op{tina i potoa so vesnikot da vlijaeme vrz op{tata sostojba na makedonskoto pra{awe. „[irokite i univerzalni pogledi na mladiot u~itel se izrazuvaat i vo negovite koncepcii za vesnikot koj, „Se razbira, vesnikot nema da bide tesnogradomakedonski. ]e se razgleduvaat svetski problemi. Pretpostavuvame da bide dvomese~nik (Dva pati vo mes.)“. Za taa cel ponatamu izvestuva oti se napraveni site podgotovki, bil vo Sofija na razgovor kaj Angel Dinev, nai{ol na sesrdna moralna i materijalna poddr{ka i `elbata e prviot broj da izleze od pe~at pred Ilinden. Dolgoo~ekuvaniot odgovor za vesnikot e negativen. Vo novo pismo do svojot drugar, pismoto ne e datirano, nad nego, ~itame, odnovo se nadvisnati crni oblaci. „Mi odgovorija, oti po politi~ki pri~ini ne se razre{uva. Idioti! Najmnogu se nae`uvaat kon taa namera dojdencite - „kolonisti“ - ~inovni~ka, {arlatanska tolpa. Zgnasen sum. I sega, kako sekoga{, tagata i razo~aruvaweto mi se tolku pogolemi. Vrz mojata glava odnovo se naplastuva pesimisti~ka magla. No mislam, oti pak e vozmo`no. I seu{te mislam, oti treba da se napravat novi obidi. No seto toa e gor~livo i neslavno. Debnam pogoden moment.“4) Iako porazen, toj ne e i pobeden. Izjasnetata makedonska pozicija na Popov i negoviot vesnik ne mo`ele da ima i poinakva sudbina od taa da ne bide odobren od vlastite. Istrajniot, nepobediv i ve~en optimist, se nadeva na nova podobra prilika i kako {to veli go debne toj mig.

Page 6: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

Provincijata go pritiska i raznebituva. Vo ma~nite i dolgi denonokija toj sonuva i kopnee po novi prostori. Ima bezbroj idei. Vo sebe ~uvstvuva nemerliva energija, saka da bide vo samiot centar na ne{tata i zbidnuvawata. Ne mu pretstavuvala nikakva pote{kotija vedna{ da otpatuval vo Sofija po novoizlezena kniga, da prisustvuva na nova teatarska pretstava ili filmska premiera, da se najde vo prvite redovi na novite akcii i manifestacii koi go izrazuvale duhot na novoto slobodno vreme. Tie `elbi stanuvaat i opsesija i agonija, za niv re~isi sekojdnevno pi{uva vo pismata vo najqubimiot drugar Ivan Kereziev. I najposle, na 23 septemvri 1937 godina, stignuva na sofiskata `elezni~ka stanica. Vo race mu e kuferot ispolnet so malku ali{ta, no i so mnogu soni{ta i idei, so rakopisi. Tuka se dnevnikot, stranicite od zapo~natiot avtobiografski roman, stihovi, zapisi i reporta`i, raskazi i esei. I veruvawata oti toa {to dosega mu objavile, e uslov samo za negoviot iden razvoj. Bez potpis na stranicite od vesnikot „Zar®“ dva meseci pred toa mu e objavena bele{kata na „Na jug“, a desetina dena pred pristignuvaweto vo prestolninata, vo istiot vesnik, vo dve prodol`enija, mu se pojavuva i reporta`ata „Gradot {to umira“. Tuka go pre~ekuva negoviot drugar, i vo po~etokot na zimata, zaedno se smestuvaat vo malata sobi~ka na ulica „Ba~o Kiro“, broj 35. Vo golemiot i tu| grad, bara mesto za sebe, bara prostor da pre`ivee i opstoi. So meseci bara bilo kakva rabota za da mo`e da go zaraboti sopstvenoto par~e leb. I po re~isi celi {est meseci, so pomo{ na ~i~ko mu Simeon i nekoi prijateli od tatko mu, na 1 mart 1938 godina, se vrabotuva kako ~inovnik vo finansiskoto (katastarsko) oddelenie na Sofiskata op{tina. Vo u~ebnata 1937/1938 godina, se zapi{uva na Univerzitetot, na Dr`avnoto visoko u~ili{te za finansii i administrativni nauki. Novata sredina mu nosi novi prijateli i drugari, sorabotnici i istomislenici. Raboti, neumorno ~ita i pi{uva, raste i se razviva ne so meseci i godini, no so ~asovi i migovi. Toj poseduva{e nevidena energija, um i mo}, raska`uva Mihail Smatrakalev, i taka kako {to toj se razviva{e i zree{e, a toa najubavo go potvrduva{e s# ona {to izleguva{e od nego i negovoto pero, takov razvoj me|u nas nema{e nikoj drug.5) Vo taa 1937 godina, se zavrzuva edno trajno prijatelstvo so Nikola Vapcarov i Mihail Smatrakalev. Niz postojanite sredbi i razgovori, tie trojcata mislat {to treba da napravat i da se organiziraat kako Makedonci, da rabotat za tatkovinata, da se oddadat na idealite za nejzinata

Page 7: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

sloboda i idnina. Tokmu me|u niv se ra|a idejata za formirawe na svetloto poglavje vo makedonskata literatura Makedonskiot literaturen kru`ok vo Sofija. Se osmisluvaat negovite celi i zada~i, se diskutira koj s# mo`e da bide negov ~len, i sfakaj}i ja silata i mo}ta na pi{aniot zbor, go izdignuvaat lozungot za sozdavawe na makedonska literatura, za koja taka inspirativno i originalno zboruva vo svojot referat Vapcarov, na negovoto osnova~ko sobranie. A toa se slu~uva vo sredinata na esenta, poto~no vo mesec oktomvri 1938 godina, vo domot na Asen [urdov-Vedrov, na ulica „Qulin“, broj 20. Po vozbudliviot Vapcarov referat, me|u trojcata diskutanti e i Anton Popov, koj istaknuva so voodu{evuvawe oti vedna{ treba da se po~ne so rabota, da ne se izgubi ni mig od svetoto delo za svojot narod i tatkovina. Naskoro vo sozdadenoto tro~leno rakovodno telo na kru`okot, pokraj Vapcarov i Smatrakalev, odgovoren po organizacionite pra{awa e Popov. Tokmu vo ovaa organizacija ~ii ~lenovi se isklu~ivo samo Makedonci, toj najbrzo i najmnogu izraznuva vo pisatel, novinar i publicist, revolucioner, komunisti~ki aktivist i u~esnik vo ilegalnata borba protiv fa{isti~kiot re`im vo Bugarija. Brojni i dragoceni stranici za nego i tie negovi aktivnosti, pretstavuvaat trudovite na Bla`e Ristovski i Gane Todorovski.6) Na krajot od ~etvrtata decenija na ovoj vek, vo prvite meseci na 1940 godina, Popov stanuva sorabotnik vo vesnikot „D†ga“. Do oktomvri, istata godina, na straniciate od vesnikot ne go sre}avame negoviot psevdonim Anton Strumski. Po~etnata zada~a vo novinarstvoto, podgotuvawe na kratki informacii i soop{tenija za tretata stranica, se raboti koi ne se potpi{uvale. Kolegijalnata sorabotka i doverba od glavniot urednik na vesnikot Georgi Bor{ukov i od Slav~o Vasev, mladiot novinar }e ja iskoristi da poka`e {to s# umee i znae. Za edna godina na stranicite od vesnikot publikuva {esnaeset golemi avtorski tekstovi. Darovitosta ja poka`al podednakvo i vo reporta`ite, statiite, patopisite, literaturnite pregledi i intervjuata, potvrduvaj}i eden nesekojdneven talent, buen i originalen temperament, moderen stil, luciden nabquduva~ i oster analiti~ar na realnosta. Vo po~etokot na maj e mobiliziran vo 25-тiot pe{adiski polk i se nao|a vo Belomorieto. Stanuva ~len na divizionoto partisko rakovodstvo. ]e minat {est meseci i vo oktomvri 1941 godina, e demobiliziran i se vra}a vo Sofija. Mnogu ne{ta se izmeneti i toa na lo{o. Policijata `estoko se presmetuva

Page 8: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

i gi goni svoite protivnici. Apsewata, internirawata i zatvorot stanuvaa sekojdnevna slika i grdi i uni{tuva~ki smrtni gletki. Vojnata gi rasprsnala najdobrite negovi drugari od Makedonskiot literaturen kru`ok, vo meanata „Sredec“ gi nema starite poznanici i dru{tva, od tavanskata mansarda na ulica „General Parensov“ se frla vo smrtta Kole Nedelkovski. Tie matni i opasni vodi go podzemaat i Popov. Sekako vo tekot na noemvri-dekemvri 1941 godina, Petar Vran~ev go zapoznava so noviot rakovoditel na CVK Cvetko Radojnov. Iskustvoto vo nelegalna rabota, li~nite kontakti so komunisti od voenite edinici, rabotata vo vesnikot „D†ga“, se prednostite za negovoto pristapuvawe vo Voenata komisija. Podnesuva ostavka vo sofiskata op{tina i so zapoved br. 31, od 10 januari 1942 godina, ja napu{ta rabotata i preminuva na rabota vo vesnikot „D†ga“. Fa{isti~kiot teror sekojdnevno stanuva s# po`estok. ^lenovite na CVK sekoj mig se na smrtnata linija odr`uvaj}i vrski na centarot so op{tinskite voeni organizacii, doa|aat do oru`je i go krijat, nosat eksploziv, baraat stanovi za nelegalnite. Smrtta gi debne na sekoj ~ekor. A toj i protivre~i neumorno pi{uvaj}i stihovi, sozdavaj}i ja poemata „Slu{aj front“, rabotej}i nad avtobiografskiot roman, dnevnikot, pi{uvaj}i i objavuvajki esei i kritiki, patopisi i reporta`i, statii i intervjua. Treba {to pove}e da se sraboti i da se objavuva, da se ostavi nekakva traga po sebe. Vreme mnogu nema, smrtta kako i da e pret~uvstvuvana. Drugaruva i se raduva, qubi i veruva vo `ivotot i vo ~ovekot, sekoj mig e po eden nepovraten i preskap `ivot. Eve kako niz nekolku detali, ottrgnati od hronologijata na poslednite meseci od `ivotot na Anton Popov, toj `ivee i opstojuva. Na 3 januari 1941 godina, zaedno so Atanas Romanov u~estvuvaat vo organiziraweto za pre~ek na Novata godina vo prostoriite na ~itali{teto „Ivan Vazov“. Vo migot na ispra}aweto na starata i pre~ekuvaweto na novata godina, so nego e Rosica Manoleva, golemata, posledna i edinstvena qubov. Bezgrani~na qubov, no merena so premalata merka na meseci. Dvaeset dena potoa so Nikola Vapcarov, Orlin Vasilev i Mladen Isaev i nivnite `ivotni sopatni~ki, se gosti vo domot na Ivan Haxijski, a na 28 januari, so najbliskite go praznuva rodendenot na svojata Rosica. I vo po~etokot na fevruari 1942 godidna, po zada~a zaminuva vo Petri~ i Strumica. Za taa sredba vo prvite meseci na 1942 godina, vo Strumica, pi{uva Quben Lape: „Tuku {to se bev vratil od moite naporni ~asovi vo Strumi~kata gimnazija i bev

Page 9: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

sednal da se po~inam, vratata od mojata soba ja otvori mojata drugarka, koja doaga{e od ku}ata na petri~anecot profesor da mi soop{ti deka kaj nego do{ol eden drugar od Pirinska Makedonija, koj sakal da se vidi i da pozboruva so mene. Toa be{e Anton Popov. U{te od prvoto viduvawe Anton ostavi silen vpe~atok kaj mene so svojata neobi~na fizionomija na visok ~ovek, so izrazito ~elo, po koe se krieja dlaboko odvaj zabele`livite sini o~i. Razgovorite {to gi vodev u{te pove}e go zasilija toj vpe~atok i mi go napravija tolku mil i blizok kako neznam kolku vreme da sme `iveele i rabotele zaedno.“7) Sakal da ja vidi raskinatata zemja na svoite dedovci i tatko, imal silna `elba da go zapoznae makedonskiot govor od Vardarska Makedonija. So legitimacija na dopisnik na progresivniot vesnik „D†ga“, kako {to informira Lape, u{te na pragot na Vardarska Makedonija, vo Strumi~ko Novo Selo, bil zadr`an kako somnitelen od bugarskata fa{isti~ka policija, no uspeal da ja ubedi deka odi da ispra}a dopisi od Makedonija za svojot vesnik. Vo po~etokot na mesec mart 1942 godina, ja osloboduva sobata na ulica „Aksakov“, br. 17, i se prefrluva vo domot na svoite bratu~edi Asen i Stefan Kostadinovi, na ulica „Vito{a“, broj 29. No, policijata go sledi sekoj negov ~ekor. Na 24 april, na tramvajskata stanica „Petar Beron“, e uapsen. Se protegnuvaat nedobroj denonokija vo zatvorskite kelii, so maki i stradanija, soslu{uvawa i torturi. Vo poslednite denovi od `ivotot, vo svoeto pismo do Rosica Manoleva od juli 1942 godina, me|u drugoto pi{uva: „Dobar sum, `iv i zdrav, bodar. Deneska e 62 den bez sloboda, bez knigi, bez moliv, bez vozduh. Mi zazdravuvaat ranite i sega duhot mi e pobodar za borba i novi stradawa. ^esto mislam za tebe i za site radosti na na{ite ~etiri meseci. Bi poveruvala li, oti denot, vo koj }e me ispratat vo zatvorot, }e bide mojot den na osloboduvawe - tolku te{ki tuka se denovite.“ Na 25 juni, sudbinata odnovo gi sobira vo kelijata br. 173, Vapcarov i Popov, navestuvaj}i go i istiot kraj. Na 23 juli, pretsedatelot na sudot, polkovnikot Ignat Mladenov, okolu 11,30 ~asot }e ja pro~ita presudata broj 509, smrtnata presuda na {estminata komunisti bez pravo na `alba. Poslednite zborovi do najbliskite ute{uvaat i pora~uvaat: „Umiram za eden nov svet, koj{to }e ogree so tolku silna svetlina, so tolku ubavina, taka {to mojata `rtva za nego e ni{to.

Page 10: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

Ute{ete se so toa, deka za nego umiraa milioni - vo iljadi bitki na barikadite i na bojniot front. Ute{ete se so toa, deka umiram za pravdata. Ute{ete se so toa, deka na{ite idei }e pobedat. Umiram gord so imeto na taka si. Umiram gord so imeto na svojot narod, za ~ie {to dobro rabotev do posledniot mig, za ~ija{to dobra idnina umiram.“ Pred kone~nosta na sudbinata, }e se odigra u{te edna drama. Okolu 15 ~asot vo zatvorot, so site adeti i ceremonii, }e se izvr{i svadbata na Anton Popov so Rosica Manolеva. Tuka se kumovite i svatovite, najbliskite, tuka e i smrtta. Postoi li makar i najmala verojatnost ne{to da se izmeni od tekot na `ivotot i ne{tata vo nego!? Edinstveniot i prekratok ~ove~ki `ivot vo koj doprva trebalo da se me~tae i planira, da se `ivee i dejstvuva. Site niv gi odnesuva pustinata vo gluvoto eho na istrelite od sofiskoto garnizonsko strelbi{te nekade okolu 21,10 ~asot. Sinevinata od o~ite na mladiot i ubav Pirinec, kako da se preselile nesetno vo idninata na novite i slobodni denovi nad Makedonija. Novinarskiot anga`man na Anton Popov }e gi ostavi najbrojnite tragi vo negovoto tvore{tvo. Mo`nosta da raboti i da objavuva vo redakcijata na nekoi od vesnicite, pretstavuva najuverliv dokument za energijata i talentot na mladiot i buntvoven Pirinec. Negovoto najzrelo literaturno tvore{tvo e vo oblasta na reporta`ata i toa priznanie javno mu be{e oddadeno, }e zapi{e Mihail Smatrakalev. 8) Nikoj so tolku toplina i qubov, kako Popov, ne ostavil stranici od reporta`i i patopisi za Pirinska Makedonija. Kako nejzin letopisec zabele`al mnogu detali i migovi koi ostanale da `iveat edinstveno na ovie stranici, vpe~atlivo gi odrazil lu|eto i `ivotot, nivnoto sekojdnevie, mentalitet, soni{ta i kopne`i, radosta i makata, no i neuni{tivata verba vo sre}ata i idninata. Ne retko ovie stranici mo`at da se ~itaat kako poezija vo intimni zapisi i obra}awa, kako ~udesni stihovi vo proza, ili so karakteristiki i vrednosti na raskazot, osobeno niz razvien dijalog, karakteren lik ili nastan i slu~ka, najvredna ilustracija za toa e „Toj otkradnuva nedosonuvani detski soni{ta...“ ^lenovite na Makedonskiot literaturen kru`ok, vo 1940 godina, pravat ekskurzija do Pirin. Po iska~uvaweto na El-Tepe, Popov sam trgnuva za Petri~. Patuval niz selo Vlahi, rodnoto mesto na Jane Sandanski, se skital cel den po strmnata planina i duri ve~erta se vratil vo Petri~. Od toa patuvawe se ra|a eden

Page 11: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

podolg patopis, koj za `al ne e so~uvan i ostanatite tri strani~ki od nego, so~uvani i objaveni od Smatrakalev vo prvata kniga izbrani tvorbi od Popov,9) koja naskoro po nejzinoto pojavuvawe bila zabraneta i povle~ena od proda`ba. I ako Nikola Vapcarov pee{e oti zemjata po koja {to ~ekori ne e negova i taa zemja nemu mu e tu|a, vo svojot patopis, Popov to~no ja odreduva i imenuva svojata rodna zemja. „Tamu e mojot ajdu~ki Pirin, od prvite detski denovi zapi{an so pesni, prikazni i legendi vo mojata du{a, izvi{en so sne`no modri ramenivi vo viso~inite, so zabodeni o~i daleku vo prostorot, gi crta so ostar pogled granicite na mojata tatkovina - od [ar, do Egej, do Rodopite i Rila. Tamu e mojata ubava Belasica, mojot siroma{ki Ogra`den, moite, na{ite planini, gradini, nivi i poliwa, toplite nivi i poliwa na jug do Egejot, pejsa`ot na mojata rodna zemja...“ I vo ovie redovi pred s# poet, Popov ja razotkriva du{ata i srceto koi mu gi great i osvetluvaat ubavinite na rodinata i nova krv potekuva od taa „ma~enica zemja, na toj ma~enik narod, `iv vo svojata borba, bodar za druga idnina, so `ivi kopne`i, `ivi ideali...“ Lebnata zemja e nababrena, nivite se izorani, drvjata rascutele i „celiot rid e edna rascutena ovo{na gradina“. Prolet e, topla i son~eva, i pod za`arenoto sonce se izvi{uva Pirin, „najsvidnata li~ota na mojata zemja, na{a radost, na{a nade`, gorda zakrila na mojot buntoven narod.“ Sinovite na Makedonija, ~lenovi na Makedonskiot literaturen kru`ok koi i sega se na edna od svoite zada~i so ~esto praktikuvanata forma na ekskurzija, gromoglasno se odglasuvaat niz ustata na najglasovitiot, visok i ubav brat Anton Popov: „Nie sme na makedonska zemja, niz solzi na{a, skapa za nas so `rtvite, koi gi zema borbata za sloboda, so krvta proleana, tri` posvidna stanata so borbata na najsvidnite ~eda na mojot narod za na{ata sloboda, skapa za nas so edno golemo i herojsko minato, {to go spoilo celiot narod vo edna borba, edna sudba, skapa za nas od crnite spomeni na edna `estoka i podla bratoubistvena borba, stanata skapa i nepre`alena za site progoneti od nea, koi{to sonuvaat rodna strea, rodni nivi, rodna re~; svidna vo na{ite zanesi, vo kopne`ite da ja vidime taa golema pravda za taa razorena okrvavena zemja, za toj pretepan, porugan, poni`en i ugneten i obespraven narod - da bide sloboden, da n& bide zemjata slobodna...“ ^estasta upotreba na zamenkite istovremeno pretstavuva ne samo identifikacija, tuku izedna~uvawe na individualnoto so kolektivnoto mislewe i ~uvstvuvawe.

Page 12: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

Stesnuvaj}i go prostorot na zborot, avtorot na mislata i gi podaruva bezgrani~nite prostranstva na ubavinata i slobodata. Samo vo nekolku redovi sodr`ana e bogatata tradicija na vekovni ropstva i borbi za nacionalni i socijalni prava i slobodi, istorijata na Makedonija, nejzinata samostojnost i posebnost, na koi tolku uverlivo poka`uva vo svoite reporta`i. I vo tie kopne`i i soni{ta, nepre`albi od prokudeniot, sonot za „rodna re~“ se izdignuva kako eden od najsvetite ideali. Kru`okot i se sobra so cel da sozdava „svoja, makedonska literatura“, no makedonskite golgoti go istaknaa i pra{aweto na maj~iniot, na literaturniot jazik koi pred negovite ~lenovi se javi kako nesovladiliva prepreka. No, toa e tema koja bara svoja posebna elaboracija. Vo pitominata i ubavinata na pejsa`ite, vo „ovoj kat od na{ata makedonska zemja“, proletta gi otvorila gradite na zemjata i taa di{e. Blika `ivotot, i se budat krotki nade`i vo „gradite na ovoj raboten narod“, dodeka ~uvstvuva Popov i glasnogovori „kolku silno e podzemnoto bu~ewe na taa zemja, kako nedolovlivo bie pulsot na edna borba, koja utre }e se oven~a so mugrite na slobodata...“ Avtorot decidno ja otkriva filozofijata i etikata na svojot krotok i vreden, trudoqubiv narod koj stenka pod jaremot na ropstvata i tu|ite propagandi, no so nego e isto taka i vekovnata tradicija, tatkovinskiot zavet, koga „taa ne zakolnuva, kako taa ne tera niz solzi da ja {epotime svojata qubov kon nea, kon nejziniot siroma{ki narod, za da vetime da bideme dru`no vo borbata...“ Toj tvrd narod, golem vo svoite stradawa, no u{te pogolem vo verbata i vo borbata, tvrd i cvrst kako karpestite gramadi pokraj Struma, kako klisurite na Pirin, }e se ispravi gord i sposoben vo nov i sloboden `ivot. Stignuvaat vo selo Barakovo. „Tuka bila starata granica so Turcija. Ottuka na jug e makedonska zemja. Do 1912 godina ottuka pominuval patot za Makedonija - celata pod turska vlast, no i celata vo svojata borba, celata vo svojot `ivot, celata za svoite ideali, za svoite nade`i, cela i nerazdelna vo is~ekuvawe na zbidnuvaweto na svojot ideal - slobodna i nezavisna; cela i nepodelena za svojata idnina, so mnogu energija za borba, so mnogu samouverenost za svojata borba. “ Ete, taa e negovata tatkovina koja `ivee i glasnogovori od reporta`ite, sekoga{ to~no identifikuvana i nepodatna da bide falsifikuvana, negirana i prekrojuvana. Duri i vo tekstovite objavuvani, {to }e re~e minati niz rakata na budnata i nemilosrdna cenzura, za koi kako {to pi{uva samiot, ~esto i toj ne mo`e da gi prepoznae oti ostanalo

Page 13: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

mnogu malku od toa {to go ~uvstvuva, misli i pi{uva. I vo taa kovarna 1912 godina, se deli edna nedeliva celina, se trguva so edna zemja, se raspar~uva i „koja{to gi dotera do o~aj i bessilnost trguva~ite od nevozmo`nosta na koj i da e od niv da gi doka`e svoite prava na sopstvenost.“ Nad istoriskite crnila i nepravdi, lagi i licemerija, od Jugot, metafora za tatkovinata, vo toj proleten aprilski den se {iri mirisot od ovo{nite drvja i toj kako da gi donesuva re{enosta i stavot od edinstvenata vistina oti „ona ne e „ni~ija zemja“, a prosto na{a makedonska zemja, na{a tatkova zemja, zemja na ribarite pokraj Egejot, na selanite, na ratarite, na rabotnicite, na esnafite, na razgonetite na{i bra}a po svetot, na site makedonski lu|e; zatoa {to toa e makedonska zemja, taka kako {to e na{a krvta, koja{to ni blika vo `ilite, taka kako {to e na{a krv i telo idealot da ja vidime slobodata...“ Ovie so~uvani tri strani~ki na „Popatni bele{ki i razmisluvawa“ od Anton Popov se negov testament, abeceda za ~itawe i tolkuvawe, vrednuvawe i opstojuvawe na sevkupnoto negovo po obem malo, no `anrovski podosta raznovidno, vredno i nesomneno dragoceno tvore{tvo vo tekovite i razvojot na makedonskata literatura. I go sledime patuvaweto na Anton Popov po Pirinska Makedonija, so prekrasni stranici reporta`i i patopisi, ostaveni kako edna svoevidna i nezamenliva istorija. „Gradot {to umira“, Mihail Smatrakalev go ocenuva kako negov posebno ubav trud i koga toj se pojavil na stranicite od vesnikot „Zar®“, „imeto na avtorot zapo~nuva da se spomnuva so po~it me|u lu|eto koi pi{uvaat. Site ~uvstvuvaa, oti se pojavil talentiran ~ovek“10) Se otkriva prekrasnata slika na gradot Melnik, i vo istovreme, nasprema slavnoto minato, se poka`uva toj kako eden nemo}en i grd starec koj poleka i sigurno umira. Melnik koj `ivee samo so spomenite, so svoite urnatini i sega e samo sopstvenik na imeto „grad“. Od nekoga{niot grad na sre}ata i radosta, na bleskotot, ubavinata i bogatstvoto, grad koj imal ~etiri iljadi ku}i i 18 iljadi `iteli, grad so pove}e od 72 crkvi, sega e grad na petstotini gladni i bosi, nesre}ni i bolni lu|e koi `ivurkaat i nemaat nikakva idnina. Nad s# se naplastilo sivilo i o~aj, porazija i smrt. Bur`uaskata vlast ne ja interesira sudbinata i idninata na narodot koj boleduva i sekojdnevno umira kraj neplodnite i ras~epeni nivi, bav~i i poliwa. Kako da minala ~uma po negovite ulici i ku}i, ta s# zapustelo i onemelo, zagluvelo i sa{ardisalo. „Celiot izgled na

Page 14: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

Melnik zboruva ne tolku za sega{nosta, kolku {to za minatoto. Melnik - toa e minatoto.“ Na ova svoe patuvawe po Pirinska Makedonija, toj }e go poseti i gradot Sveti Vra~ (Sandanski), za koj isto taka }e napi{e reporta`a i }e ja objavi vo „Zar®“. Gradovite koi `iveele i se razvivale s# do 1912 godina, pa kako i raspar~enata tatkovina, sega go `iveat `ivotot na urnatini. Reporta`ata na Popov e umetni~ki dokument za bezakonieto, nepravi~nosta i bezidninskoto na eden poredok i vreme, za narodot i negovata nacionalna i socijalna potisnatost, no, nad s# vo nea stoi qubovta na avtorot kon svojot narod i negovata gor~liva sudbina. Patuvaj}i so voz od Sofija vo krai{tata na Pirinska Makedonija, do Gorna Xumaja i Petri~, ja napi{uva reporta`ata „Tamu kade {to se slu{a odekot od topovskite pukotnici po albanskite planini“. Vo nea }e se prosledi, me|u drugoto, kako trudoqubivite Sloveni begaj}i pred Turcite, se naselile vo ovie krai{ta i od ni{to, odnovo go sozdavale svojot `ivot i ja vozobnovuvale verbata vo idninata. A vo tretata, ~etvrtata i petata klasa na vozot se sre}avaat kakvi li ne ~ove~ki sudbini i prikazni, i od prozorecot na vagonot simboli~no se zdogleduvaat kako se izvi{uvaat vrvovite na Pirin, bez koj ne minuva ni edna reporta`a, i proletnite denovi, i nasmevnata zemja po tutunovite nivi, kako ~ovekov i ~ove~en optimizam. Vrakaj}i se vo istorijata na svojot narod, vo negovata identifikacija, i zavr{uva pripomnuvaj}i si i za „ne pomalku istoriskata mesnost Samuilovataa tvrdina, koja pripomnuva za edna herojska vojna od pred iljada godini, kade {to car Samuil bil zaroben so 18.000 vojnici.“ I avtorot odnovo e na premiliot Pirin, na vrvot El-Tepe vo „Oblacite nad Pirin se zgusnuvaat.“ Kako {to ve}e zabele`avme i ovoj tekst e rezultat na ekskurzijata na ~lenovite na Makedonskiot literaturen kru`ok na Pirin, letoto 1940 godina, zaedno so „Popatni bele{ki i razmisluvawa“. El-Tepe ima nadmorska viso~ina od 2.918 metri i e vtor vrv po viso~ina na Balkanot. Patot do nego ne e ni ednostaven, ni lesen. No gletkata {to se otvora od nego e nepovtorliva. Pred niv e rodnata zemja, rodnite prostori, poliwa, gori, reki i ezera. Vo krvta im prodira vedrata pirinska sinevina. „Seto toa e rodno, na{e: i vozduhot i strmnite karpi i nepreglednata dale~ina do Ohrid, Solun, [ar, Skopje, Vardar i toplite plodorodni poliwa, i ezerata, i tutunovite nivi, i zapustenite napu{teni rodni sela i gradovi. @edno, nemo i vozbudeno sme gi vpile o~ite vo toj topol roden

Page 15: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

prostor.“ Pra{awata, avtorot na patopisot ne gi postavuva vo ednina, vo svoe ime, tuku mno`inata gi izrazuva idealite na ~lenovite na Makedonskiot literaturen kru`ok. A tie pra{uvaat: Koj ima vlast ovie o~i da n& gi natera pomalku da iskrat qubov kon ovaa zemja? Vozbudliva e sredbata so tatkovinata, koja ottuka, od vrvot se otkriva kako na dlanka i gi daruva odedna{ i nepristrasno site svoi ubavini. „Koj ja ima taa vlast da n& gi zadr`i usnite da ne gi izgovaraat zborovite na kletva, na borba, na vernost?... Da n& zabrani da go pametime herojskoto i golemo minato na svojot narod i beskrajno da go sakame negoviot komitski epos? Za{to taa ne e „ni~ija“ zemja, tuku prosto makedonska zemja, na{a tatkovska zemja, zemjata na ribarite pokraj Egej, na selanite, na rajata, na rabotnicite, na site makedonski lu|e.“ Patuvaweto „Na jug“ sekoga{ go privlekuva vnimanieto na Popov. Go vozbuduva i raduva, mu otkriva novi tajni i zna~ewa od tradicijata i bituvaweto na tatkovinata. Vo ovaa reporta`a cel na patuvaweto e Gorna Xumaja. Poetskite sliki go otkrivaat gradot. „Sonceto se skrilo zad oblacite. Vo trevata svetkaat rosni kapki. Rosata nate`nala i po tutunovite lisja. Pred mene se nivi so tutun. I jasno e: Gorna Xumaja e predniot del na makedonskata tutunska oblast. Ve}e po~nale da cvetaat. A i prvite listovi ve}e uzrevaat. No, eve, ve}e nedela, dve, mesec - preku den, preku dva - postojano vrne. ^elata se murtat od nezadovolstvo, zagri`enost i protest. Sega site od Gorna Xumaja, Petri~, Sveti Vra~, Nevrokop vikaat samo edno: „Sonce! Samo sonce!“ A sonceto ne se pojavuva, tuku samo do`d i oblaci. Toe e lo{oto. Tutunite boleduvaat. Ne samo tutunite, tuku i lozjata.“Boleduvaat i prepla{enite i bespomo{ni lu|e. Od niv e izvorot na surovata i gola egzistencija. ]e mo`at li da se prehranat, da opstanat, da izdr`at pred vremeto i u{te pove}e potoa pred trgovcite, nakupcite, aramiite koi }e izmislat s#, samo za {to poeftino da im go zemat godi{niot crn trud. Niz edna moderna narativna struktura i fle{ informacija, avtorot pi{uva za `eduvawata za pove}e sonce koe `ivot zna~i, za slobodnoto, no siroma{no naselenie, izgradbata i novite ~ekorewa vo sloboda, problemot so zemjata i so u{te edno relevantno egzistencijalno pra{awe, krovot nad glava. I tokmu za toa, kako se rodilo „Orlinovoto maalo“ so ku}arkite na siroma{nite, koi tajno sekoja no} si pomagale edni na drugi i gradele po edna ku}arka. Vlasta se lutela, no }eramidite ve}e bile naredeni i toa se

Page 16: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

vikalo ku}a. Dom na gladnite i bosite, na soni{tata i kopne`ite oti utre }e bide podobro. Nema patopis i reporta`a, a vo koi da ne e spomnat tutunot. Toj za `itelite na Pirinska Makedonija e `ivot i idnina, vo nego e seta smisla i verba vo opstanokot, vo borbata da se izbori par~e zemja i nebo za ~ovekuvawe. Vo „Bolkite na na{ite Ju`naci./ Taka rabotat i stradaat tutunoproizvoditelite“, avtorot pi{uva za tipi~noto tutunarsko selo S. vo Petri~ko. „Celiot `ivot na ova selo se razviva pod znakot na tutunovoto proizvodstvo. Od rana prolet - tutun, letoto - tutun, zimata - pak tutun.“ Toj e po~etok i kraj na s#. Se raboti i den i no}, ~ovekot go izgubil svojot son, decata, najeftinata rabotna raka, svoeto detstvo, i kolku soni{ta i kolku solzi proleani so nego, kolku uni{teni i odneseni ideali i nade`i. Makotrpnata rabota na tutunovite poliwa, avtorot ja dolovuva niz edna navidum smirena i razvle~ena raska`uva~ka postapka, so misla koja prodira dlaboka vo ~ove~kata du{a i ja otkriva nejzinata pusto{ i beznade`nost. Stihovite od Racinovata pesna „Tutunobera~ite“, koristeni pove}epati, mo{ne sugestivno go merat toj crn `ivot na kantar, a ima li merka za `ivotot i trudot na tutunarot!? I doa|aat mnogu~ekanite trgovci. Doa|aat so {kartot, so {mekarlacite pri mereweto, so niskite ceni. Se kupuva nemilosrdno trudot na celoto semejstvo, ednogodi{niot trud, trudot na maloletnite deca. Na izbodenite detski prstiwa, na premorenite detski o~i, ukradenite soni{ta i ukradenoto detstvo, nesetno, isto kako {to se ni`e i se kalapi, se beri i se meri list po list tutun, `oltiot otrov vo gradite. I mno{tvo novinarski podatoci za toa kakvo }e bide proizvodstvoto vo 1940 godina i kakvi }e bidat cenite na tutunot. A seto toa e smisla „Za iljadnicite tutunoproizvodstveni semejstva, trevogata pri is~ekuvaweto da se otvori tutunskiot pazar e trevoga i gri`a za lebot na semejstvoto, za oblekata, za poku}ninata, za u~ebnicite na decata, - za s# {to e neophodno za nivniot skromen i beden `ivot.“ Gor~liviot vkus na tutunot go ispolnuva detstvoto i na Anton Popov. Niz edna razviena fabula, jasni karakteri i nastani, vpe~atliv dijalog, avtorot gi ispi{uva stranicite „Toj otkradnuva nedosonuvani detski soni{ta...“ ^asot e dva po polno}. Striko Stojan gi budi svoite ro`bi, trinaesetgodi{nata }erka Zarka i desetgodi{niot sin Genko, a du{ata mu taguva {to im gi krade soni{tata, radosta, igrite, im go krade detstvoto. Tie se bledi, nedospani, polugladni. Dvete slabi detski tela poslani na

Page 17: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

{irokiot odar, potoa se obiduva da gi probudi i majkata. Se zakanuva so navla`neta raka im gi miluva licata i tie kutrite stanuvaat. Taa slika, pi{uva Popov, bila vistinsko ma~ewe i za decata i za nivnite roditeli. Ve}e ~etvrta sedmica kako e zapo~nat tutunoberot, a kraj nema. Vo siroma{tija domakinot zagubil tri deca po red, prvite tri, koi sega bi bile momi i mom~iwa, i kako sega da im go odzeme sonot na svoite dve posledni ro`bi. A tie im s# {to imaat, vo koi veruvaat i se nadevaat, za niv i `iveat. I vo mrakot kolata poleka i sigurno gi vodi na nivata. Vo mrakot ne mo`e da se vidi {to pretstavuva nivata na koja zaprele. A za po eden ~as mo`ebi }e stane svetlo. I ne svetlinata od denot prodol`uva zapo~natata prikazna vo noviot naslov „^karto - toj gor~liv kako hinin zbor.“ Stopanot raska`uva oti ako ne mu bile decata, nemalo ni da sadi tutun. Koj }e go rabotel, koj }e go ni`el, i blagodarej}i im tokmu niv priznava, zemale po nekoj gro{ pari i go krpele `ivotot. Se razdenuva, a ve}e odamna tutunobera~ite is~eznale me|u redovite i se slu{aat samo ritmi~kite trkawa na otkr{enite krevki tutunovi lisja. Nivata na striko Stojan Krn~ov ima pove}e od 150 kvadratni metri. Na ovoj prostor toj gi polaga site svoi nade`i. Smetkite se jasni: o~ekuval da dobie 400 kilogrami tutun i taka krivo-levo da go zakrpi `ivotot. So parite }e kupuva leb, sol, oriz, obuvki, ali{ta, knigi za decata i s# drugo najneophodno za doma. „Toj ve}e go iznasonuval ovoj tutun. Edna no} skoknal ispla{en: sonuval deka grad go is~ukal tutunot. Gleda toj – celata niva ubiena, str~at samo razgolenite stebliki. Drugpat sonuval, deka tutunot mu po`oltel, pregorel na nivata, a nema koj da go obere. Decata mu se razbolele. Samiot toj bil bolen. Se budi ispoten, ispla{en, tuku razbira deka e son, i se uspokojuva.“ A sonot e samo del od realnosta na siromaviot selanec. Vo nego e preraska`ana `ivotnata prikazna poslana pod vedro nebo so bo`ji blagoslov, ta nikoga{ ne znae {to }e bide. I taka raska`uva striko Stojan kako u{te vo mart nasadil osum lei rasad. Vo tekot na maj samo za dva dena ja nasadil celata niva i bil dovolen od rovkite brazdi. No, samo po dva dena udira silen do`d i ja nabiva po~vata. Potoa moral odnovo da gi presaduva redovite. Pa ete ti go i popovoto prase, koe gi izgrizalo korenite. I pak moral da presaduva, ovojpat izrasnat zdrav tutun, visok do 60-70 santimetri. I toa e samo polovina od izminatiot tutunov pat. Toj }e treba da se obere i najglavnoto da se isu{i. Site dvorovi se ukraseni so tutun, stotici nizi se su{at i se bdee nad niv da ne bi zavrnal do`d, oti

Page 18: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

toj e postra{en i od grad i od po`ar. Navodeniot tutun sto na sto e uni{ten. Esenta so svoite magli gi omeknuvaat tutunovite lisja a i toga{ zapo~nuva dipleweto. Taka s# do fevruari i mart. „Toga{ tutunot e ve}e izdiplen, vrzan vo „dengovi“ i gi ~eka trgovcite. Tie obikoluvaat i sekoga{ zboruvaat za lo{o ka~estvo na rekoltata. A lo{oto ka~estvo sekoga{ zna~i ~karto. „^karto“ - toj gor~liv kako hinin zbor - zaedno so niskite ceni na tutunot, toa e ~umata na tutunarskoto naselenie.“ Kon devet ~asot tutunoberot e zavr{en. Se soblekuvaat iskatranetite ali{ta, se obiduvaat od racete da ja simnat iznalepenata smola, pa Zarka, Genko i majka im zemaat po par~e leb i kru{ka. Od tutunoviot katran i zalakot vo ustata e gor~liv. A licata im se bledi i ispieni, nebare sekoj den le`ele bolni od malarija. ^asot e deset, se javuva monotonata melodija na „`e`ipe~iwata“, a od nivite izleguvaat tutunobera~ite, navednati i pra{livi, so podueni lica i site se upatuvaat kon seloto. [to se ~ovekot i `ivotot? Koja e nivnata vrednost? [to e mislata i smislata na egzistencijata, na goloto bituvawe, par~e korka leb da se pre`ivee, no ne i da se `ivee. I samiot naslov na reporta`ata „Pazar za lev~e“ decidno gi imenuva i go nudi najmo`niot odgovor na postavenite pra{awa. @ivotot i ~ovekot se pazar, a doma{niot esap nikoga{ ne izleguva edno i isto so esapot na pazarot. Tie sfateni kako bessmisla, minlivost, paradoksalnost, apsurdnost na pazarot vo koj s# e mo`no, a cenata, vrednosta e minimalna, kako po nekoe nepi{ano pravilo s# vo nego se prodava i kupuva, se preprodava i dokupuva samo za edno lev~e. Od stotici ~ove~ki grla na pazarot, zasipnati od vikawe se slu{a i se {iri samo eden zbor, s# edna ista cena i vrednost „lev~e“. Bitno e toa lev~e za da se pre`ivee i vo negovata vrednost vsu{nost se gubeweto na ~ovekovata ~est i dostoinstvo, obezvrednuvaweto na `ivotot. No revolucijata }e go is~isti crnoto minato i }e dojde novata realnost i novoto vreme vo koi }e bidat izgradeni golemi, ubavi i svetli sali vo koi }e se prodava {to ti du{a saka, proizvodite }e bidat naredeni i na sekoj od niv }e ja ima cenata, a }e se kupuvaat bez vikotnici i izmami, so me|useben respekt me|u onie {to prodavaat i onie koi kupuvaat. Reporterskata darba i ume{nost na Popov, se potvrduvaat i so reporta`ata „Prvata bugarska ribarska kooperativna brigada „Belo more“. Ovojpat patot go vodi na druga strana, niz selata i gradovite na Trakija vo koi kako vremeto da zastanalo, i ni{to ne e izmeneto, i lu|eto i naselbite, `ivotot i navikite si ostanale isti kako od

Page 19: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

pred Balkanskata vojna. Od eden banalen novinarski anga`man, avtorot sozdava lirski zapis koj ponira vo svesta i ~uvstvata na ~ovekot od ribolovniot reon Porto Lagos, vo nivnata tradicija i istorija, kako vo 1918 godina, nekolku bugarski ribari vo bogatite vodi na Boru-|ol i sosednite blata ja sozdale zadrugata so ~udno ubavoto ime „Mom~ilovi vodoborci“. No, radosta bila kratka. Ve}e narednata godina, so gr~kata okupacija, ta`ni i obezhrabreni, morale da ja rasformiraat. Pi{uvaj}i so voshit za zaedni~koto `iveewe i rabotewe, ~ekorewe vo posre}nata idnina, se zalaga za prifa}awe na pomoderni na~ini za lovewe riba. Takvoto kolektivno su{testvuvawe, prepora~uva, dr`avata naj{tedro da go poddr`uva i pomaga. Sekojdnevnata novinarska zada~a i jasno postavenata op{testvena i redakciska politika za afirmirawe na zadrugarstvoto, koe kako svetla idnina se javuva i vo razre{uvaweto na problemot vo „Pazar za lev~e“, originalnoto i darovito novinarsko pero na Popov, sozdava reporta`a koja pokraj site potrebni i neophodni podatoci na stvarnosta, mu vdahnuva `ivot i toplina na prozai~niot zafat koj prerasnuva vo lesno ~itliva i vozbudliva materija. Od ni{to da se napravi ne{to, da se ispolnat kolonite vo vesnikot so redovi kako vpe~atliv kreativen ~in, toa go potvrduvaat i kratkite zapisi „Taka se ra|a eden broj na vesnikot „D’ga“ i „Zo{to i kako se pojavi v. „Kooperativna za{tita.“ Vo niv na odreden na~in kako da gi razotkrivame i spoznavame porivite na samiot Popov da se opredeli i od s# srce da mu se posveti na novinarstvoto. Kako toj, novinarot se gleda sebesi i svojot trud, vesnikot? „Vesnici!/ Bodat so `iloto na senzacijata, ne zamele{uvaat so gromoglasnite naslovi, ne izgoruvaat so ognot na trevogata, ni gi stopluvaat srcata so vetrecot na nade{ta, ne voshituvaat./ „Vesnicite se na{iot duhoven krvotok.“/ So nivna pomo{ nie sme gra|ani na svetot, tie ni gi polnat gradite so studenite londonski magli, ne oblevaat so `egata na Saharskata pustina, ni gi razvevaat mislite po stepite na Sibir, po plodorodnite poliwa na Lombardija, po pustinite na Kirenaika. „Iljadnici i iljadnici ~uvstva od niv potekuvaat vo ~ovekot, go zapoznavaat i voznemiruvaat, go raduvaat i vozbuduvaat, go rasta`uvaat i zagri`uvaat. Vesnicite ne mo`at da go zamenat `ivotot, da ja ispolnat negovata smisla i logika, ne mo`at i mnogu ne{ta od niv da ni nadopolnat. No, zatoa pak tie ne zbogatuvaat so novi informacii, ne pottiknuvaat na razmisla i dijalog, na

Page 20: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

potrebata od soznanieto oti sme samo del~e vo svetot bez koj ne mo`eme da mislime i da dejstvuvame. Te~e `ivotot prebrzo i nepovratno, vo taa dinamika se planira strana po strana na vesnikot, rastr~ani se site novinari, se raspredeluva rabotata, pa potoa doa|a poslednata korektura, montiraweto na ma{inite i pe~ateweto. I se ra|a noviot broj na vesnikot „D’ga“, koj ve}e osum godini e blizok na zadrugarstvoto, pa po toj povod se koristi mo`nosta da se dade negovata kratka biografija, kako del od sekojdnevieto na ~ovekot, za{to: „Vie mo`ete spokojno da spiete. Vesnikot „D’ga“ bdee{e za da gi sobere site novosti za vas. Toj }e izleze i ova utro, kako {to redovno izleguva{e vo tekot na osumte godini od svojot `ivot - broj 413.“ Anton Popov sorabotuval i vo vesnikot „Kooperativna za{tita“, pa po povod negovata trinaesetta godi{nina, go pi{uva zapisot „Zo{to i kako se pojavi v. „Kooperativna za{tita“. Niz idejata za neguvawe na zadrugarskoto dvi`ewe, vo 1920 godina, toj }e se pojavi kako nezavisen kooperativen vesnik koj niz sopstvenoto burno postoewe i dejstvuvawe }e stane omileno i korisno ~etivo „{to da gi zadovoli narasnatite duhovni interesi na na{iot kooperativen ~itatel.“ Eden od tie „nara~ani“ tekstovi e i „^etiri ta`ni godini bez profesor Asen Zlatarov“. Prozai~nata zada~a da se odbele`i godi{ninata od smrtta na po~ituvaniot i omilen univerzitetski profesor, Popov ja izvi{uva na nivo na umetni~ka obvrska, niz ubavo doloveni atmosfera, ~uvstva i po~it, pritoa so site neophodni argumenti i podatoci za `ivotnite i tvore~ki vrvici na ~ovekot i nau~nikot, ispi{uva stranici za univerzalnite dimenzii i vrednosti na ~ovekot i negovoto delo. ^ovekot koj celiot svoj `ivot i go posvetil na rabotata, zaboravil na sebesi, za{to veli: „bev mnogu zafaten vo `ivotot, pa ne mi ostana vreme da se zanimavam so moite interesi, so moeto zdravje, so suetata. Napasnicata me udri kako vojnik na stra`a.“ No, nema zo{to da `ali, za{to deloto {to go ostavil po sebe pretstavuva trajna traga za veli~inata na ~ovekot i negoviot trud, na koi site im gi izrazuvaat svojata po~it i blagodarnost. Vo 1940 godina, Anton Popov dobiva zada~a od Makedonskiot literaturen kru`ok vo Sofija, zaedno so Nikola Vapcarov, da go posetat toga{niot pretsedatel na Bugarskiot pisatelski sojuz, uva`eniot pisatel Stilijan ^ilingirov. Celta na posetata bila da se napravi intervju i od nego da se pobara poddr{ka i preporaka ~lenovite na kru`okot da nastapat so svoi tvorbi po sofiskite

Page 21: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

~itali{ta. Taka vo prvata polovina od 1941 godina, Makedonskiot literaturen kru`ok }e ima nekolku uspe{ni javni nastapi koi }e go afirmiraat negovoto postoewe i rabota. Intervjuata „Stilijan ^ilingirov pred „Volja“ i „Bugarskiot pisatel e beden“, pretstavuvaat oblagorodeni dijalozi za aktuelni pojavi i procesi, li~nosti i sostojbi, za civilizacijata i idninata. Se razgovara za vojnata, za literaturata, za bednata polo`ba na bugarskiot pisatel, negovata op{testvena funkcija, za idninata na slovenstvoto. [to mu e potrebno na pisatelot, a so toa i na sekoj ~ovek? Deciden vo odgovorot, sogovornikot-doma}in uka`uva na `ivotnite vrednosti i nivnata univerzalnost: „Koga znae{ oti ne ti e siguren utre{niot den - kakva ispiracija za rabota mo`e{ da o~ekuva{? U{te starite rimjani zboruvaa: „Koga zboruvaat topovite - muzite mol~at“. Na pisatelot mu se potrebni spokojstvo i vnatre{na koncentracija. Toj e ~ovek, no pred s# e gra|anin i ne mo`e da ne go voznemiruvaat ~uvstvata i nespokojstvoto na sekoj okolu nego. A ona {to neposredno se do`ivuva, te{ko mo`e da najde svoj umetni~ki izraz. Ne{tata i nastanite treba da se gledaat vo perspektiva, za da mo`e da gi fatime vo nivnata su{tina, vo nivnoto pronaogawe na ekranot na istoriskata perspektiva“. Vo vtoriot tekst, zboruvaj}i za ulogata na pisatelot, istaknuva: „Na pisatelot denes ne mu davaat soodvetno mesto vo `ivotot na zemjata. Namesto vo toj odnos da odime napred, odime nazad. Pisatelot treba da bide op{testveno aktiven ~ovek. Toj ne mo`e i ne treba na `ivotot da gleda kako posmatra~. Kako mo`e{ da bide{ pisatel, a da ne si go do`iveal napi{anoto, da ne si aktiven u~esnik vo `ivotot?“ Toplite zapisi od posetata i razgovorot so ^ilingirov, vsu{nost se vo soglasnost i so stavovite i sfa}awata za mestoto i ulogata na pisatelot vo `ivotot i vo borbata kako aktiven u~esnik, {to niz sopstveniot svetol primer go posvedo~uva i Popov. Vojnata kako najgolemo ~ove~ko zlo, edna dominantna tema vo ovie razgovori, iska`uvaj}i ja najiskrenata `elba „samo da se za~uvame nastrana od vojnata“, ja podvlekuva potrebata oti ~ove{tvoto treba da ~ekori napred i da ja osvojuva idninata so tvore{tvo, so humani i golemi dela, da gradi i nadgraduva, a ne da vojuva. Patot do niv e dolg i makotrpen, a samo mig e potreben vojnata da go uni{ti s# ona {to so vekovi go sozdaval ~ove~kiot genij. Na osnovaweto na Makedonskiot literaturen kru`ok vo Sofija, po podneseniot referat na Nikola Vapcarov, vo diskusijata zema u~estvo i Anton Popov. Me|u drugoto, toj istaknuva:

Page 22: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

„Visoka e ~est za nas da kovame edno od najsigurnite ideolo{ki oru`ja na na{iot narod vo negovata uporna borba za sloboda i ramnopravnost. Nie sme sinovi na Makedonija“. Jasnata i visoko izdignata nacionalna svest e relevanten znak vo maliot po obem korpus od esei, no tolkupati pove}e zna~aen prilog od Popov vo tradicijata i tekovite, pravcite i li~nostite na makedonskata literatura. Zastapuvaj}i se za vistinata kako edinstvena merka na ~ovekot i `ivotot, glasnogovornik i pravdoqubiv, so malku zborovi, no so mnogu argumenti vo esejot „Za makedonskata nacija“, odgovara na pra{awata dali postoi makedonska nacija, koi se nejzinite elementi i belezi i kade treba da se bara nejziniot po~etok i poroduvawe? Toa se pra{awa koi vo poslednive nekolku godini se vnimanie i predmet na raspravi vo razli~ni makedonski sredini, pi{uva avtorot, i vo zavisnost od klasnata i idejnata pripadnost na oponentite, se davaat i najrazli~ni odgovori. „Makedonskite notabili i reakcioneri na tie pra{awa odgovaraat negativno, bezrezervno negativno. Tie duri nedoumevaat deka mo`e da se postavat takvi pra{awa“. No, pritoa va`no e da se ka`at jasno ne{tata za onie drugite koi se spremni da trgnat po najpraviot i naj~esnen pat za osloboduvaweto na svojata tatkovina a i vo borba protiv zavojuva~ite na Makedonija, ~ij odgovor e da, no, toj e nesiguren, nere{itelen, nejasen, bi rekle necelovit. Pri~inite se pove}e od ednostavni. Otsustvuva bila kakva nau~na argumentacija, istoriskite fakti se napoznatica i nad s# nacionalnoto pra{awe ne ja dobilo svojata su{tinska zna~nost. Nacionalnoto ~uvstvo postoi i se ~uvstvuva, no, toa nikako ne mo`e da bide objasneto. Ottuka nacionalniot interes se javuva kako prvi~na i su{tinska zada~a za realizacija na postavenite tatkovinski zaveti i zada~i. Idninata i sre}ata se vo masite, posebno vo mladinata. Ottuka i naglasuva oti: „Toa se stotici iljadi ~esni napredni makedonski mladinci {to bi go razbrale dobro pra{aweto, {to nemaat osnovawa da bidat pri makedonskite notabili, no koi{to nemaat na raka edno poosnovano i nau~no razgleduvawe na toa pra{awe. Samo poradi toa - toa pra{awe e Ahilovata peta na taa ~esna na{a mladina, koja{to so svojata op{testvena praktika i borba se dotaknuva do nego, se tormozi od negovoto neizjasnuvawe. Toa ja pravi nere{itelna vo borbata, toa go pravi nepoln nejziniot napreden makedonski mirogled, toa ja pravi ujazvima vo borbata so makedonskite notabili i crnosotnici i raznite agenti na

Page 23: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

zavojuva~ite na Makedonija“. Interesite i propagandite na imperijalisti~kite protivre~nosti na balkanskite dr`avi pred s# i me|u golemite imperijalisti~ki dr`avi voop{to, me|u makedonskoto naselenie se vistinska vojna i pusto{. I so pravo, dalekuvidno i ostroumno, zaklu~uva oti kolku toa pra{awe se nalo`uva za izjasnuvawe vo kompleksot na makedonskoto nacionalno-revolucionerno dvi`ewe, Makedonija odnovo, se ~ini vo beskraj stanuva objekt na novi negirawa, delbi, raspar~uvawa. Pojavata na nekolku stihozbirki na makedonski jazik, makedonskite stihozbirki na Ko~o Racin, Kole Nedelkovski, Venko Markovski, }e mu vtisnat u{te pogolema dimenzija i zna~ewe na pra{aweto za makedonskata nacija. Tie i najargumentirano }e go postavat pra{aweto za makedonskiot literaturen jazik. A toj poka`uva oti e nacionalen jazik, „razli~en od drugite slavjanski jazici po stroe` i formi“. Tie jasno go poka`uvaat i bele`at patot, politi~kiot pat vo koj pra{aweto za makedonskata nacija „edinstveno sega mo`e da legne vo osnovata na lozungot za slobodna i nezavisna Makedonija“. Bez pardon Anton Popov gi istaknuva site du`egri`nici, „patrioti“ i licemeri koi ni gi poznavaat, ni gi razbiraat ne{tata, u`ivaat vo svoite bogatstva i kapitali i toplo sonuvaat za „Bugarija“, za „obedinuvaweto na bugarskoto pleme“, za „`ivoten prostor“ i kakvi li ne drugi maloumnosti. Tokmu taka maloumnosti, za{to site tie ni mislat za slobodna Makedonija, ni pak sakaat da slu{nat za makedonska nacija. Samite se identifikuvaat veli~ej}i gi Hitler i Musolini, kako slugi i podlizurkovci ~ij edinstven interes e sopstveniot i stravot da se so~uva krastavata ko`a. I zaklu~uva: „No, to~no za toa {to imame takvi protivnici, to~no za toa {to Makedonija e objekt na novi imperijalisti~ki domognuvawa, arena na imperijalisti~kiot front, nie sme dol`ni da bideme so eden neraskolebliv i jasen makedonski mirogled, sposobni da dademe argumentirana za{tita na svoite ubeduvawa, sposobni da gi razotkrivame i razobli~uvame provokaciaite i namerite na raznite posegnuva~i kon Makedonija“. Koga avtorot sam gi ostava odgovorite na svoite ideali i celi na koi im go posvetil `ivotot i tvore{tvoto, kako {to toa go storil i Popov, na prosleduva~ot mu ostanuva samo da gi poka`e faktite. Eve na {to mislime. Koga vo 1960 godina, sofiskiot izdava~ „B†lgarski pisatel“ gi izdava izbranite tvorbi na Anton Popov, vo izbor i redakcija na negoviot drugar i sorabotnik Mihail Smatrakalev, knigata samo {to se pojavi, be{e povle~ena od komunikacijata so ~itatelite i

Page 24: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

zabraneta. Negoviot vistinski izbor i ne mo`e{e da se pojavi nikade drugade, tuku tamu i me|u onie od koi se rodi, izrasna, so koi `eduva{e i se bore{e, opstojuva{e i tvore{e, vo negovata, a tatkovinata e edinstvena i nezamenliva, imeto Makedonija {to go nose{e vo srceto i najubaviot meden zbor {to izleguva{e od negovata usta. Negovite „Odbrani tvorbi“, priredil Gane Todorovski,11) go poka`uvaat edinstveniot primer oti na tvore{tvoto mu se tu|i sekakvi prisvojuvawa, iskrivuvawa, plagijatorstva. Ajde toa neka e lesna i ednostavna zada~a da se napravi vo edna tvorba, vo dve ili pove}e, no kako toa da se izvede vo sevkupnoto delo na eden avtor!? A toj }e ostavi novi tekstovi vo koi u{te poseopfatno i argumentirano }e gi doka`e svojata nacionalna pripadnost, etika, ideali. Vo 1940 godina, toj }e go napi{e mo{ne pretenciozniot i poobemen trud „Od „Bura nad rodinata“ do „^udna e Makedonija“. Vsu{nost toj trebalo da bide predgovor na eden zbornik na makedonski pisateli koi `iveele i tvorele vo Bugarija vo ~etvrtata decenija na ovoj vek, kako edna od akciite na Makedonskiot literaturen kru`ok vo Sofija. Vo nego mo{ne analiti~ki i sugestivno, so izvonredno ~uvstvo za poezijata, za poetskite temi, idei, umetni~ko-estetskite vrednosti, pi{uva za prvite stihozbirki na petmina najprojaveni makedonski pisateli vo godinite od 1930 do 1940, Angel @arov, Ko~o Racin, Venko Markovski, Kole Nedelkovski i Nikola Vapcarov. Tie „razgledani i protolkuvani niz proekcijata na istoriskiot potfat: da se sozdava edna nova literatura koja }e odgovara na barawata na vremeto i na potrebite na makedonskata nacija“. So decenii ovoj pove}ekratno zna~aen tekst za makedonskata literaturno-istoriska nauka, ostana nepoznat, nepublikuvan, ~uvan vo arhivata na Dimitar Mitrev, a prv pat publikuvan i tolkuvan od Gane Todorovski,12) po ~etirieset i ~etiri godini od negovoto pi{uvawe. I koja e potrebata da se zafati so ovaa ni malku lesna i ednostavna zada~a? I Popov pak e deciden i otvoren: „Edna zemja, koja na politi~kata arena prolea mnogu krv, koja pominuva preku mnogu stradawa i konvulzii, koja ima herojski da go brani svojot rod i svojot jazik, sega gi vdahnovuva so svoeto ime za tvore{tvo imiwata sobrani vo ovoj zbornik. Za niv postoi edna edinstvena tema: Makedonija. Tie imaat eden ideal: da sozdadat svoja, rodna literatura, koja da gi izrazuva branuvawata i tagite na porobeniot narod, stradawata na begalcite vo tu|ina, kopne`ot za vra}awe vo

Page 25: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

tatkovinata, bobata za sloboda na porobenite vnatre, nivniot `ivot i bit, nivnite streme`i. I na toj pat tie se raskrileni od eden ~ist idealizam, zaqubeni vo svojot nevolen narod, gotovi da mu slu`at so s# svoe, so siot svoj dar, so seto svoe vdahnovenie i tvorci“. Stavovite i ocenkite izre~eni vo ovoj tekst, i deneska ostanuvaat validni merki na procesite i vrednostite vo makedonskata literatura. Gane Todorovski gi precizira: „Imeno, - tokmu nekade po 1935-ta godina, vo Bugarija, vo redovite na tamo{nata dosta brojna makedonska emigracija od vardarskiot i egejskiot del na Makedonija, kako i od Makedoncite, daleku porazjasneti se sfa}awata za makedonskata nacija. Svesta za pripadnost kon oddelna makedonska nacija osobeno javno proli~uva vo krugot na ~lenovite i sorabotnicite na vesnikot „Makedonski vesti“ {to go ureduvaat Angel Dinev i Kosta Veselinov, a neposredno potoa i me|u ~lenovite na poistaknatite aktivisti na Makedonskiot literaturen kru`ok. Smetaj}i deka stanuva zbor za literaturata {to ja sozdavaat onie Makedonci, kaj koi svesta za pripadnost kon svojot narod e razjasnet poim. Anton Popov stava me`nik na na{ata najnova literaturna letopis, kako {to veli, za da go razgrani~i tvore{tvoto na spomenative petmina mladi pisateli od seto ona {to dotoga{ pod formalnata etiketa na makedonska pripadnost plasiralo ili podmetnuvalo druga sodr`ina. A toa, osobeno me|u dvete vojni vo Bugarija, go imame na pretek“.13) Posvetuvaj}i im najmnogu prostor na Racinovite „Beli mugri“, i vrednuvaj}i go tokmu toj negov odnos, Todorovski lucidno go zavr{uva svojot komentar oti „Nema potreba ovdeka od posebno naglasuvawe deka, me|u prvite, tokmu A. Popov i K. Racin ja razbraa borbata na svojot narod“.14) Ottuka tie ne samo verno i dosledno, ami najcelishodno i trajno niv i im slu`ea, za niv gi dadoa i sopstvenite mladi `ivoti. Za eden od zastapenite poeti vo ovoj esej, za Venko Markovski, Anton Popov }e se oglasi i so poseben tekst „Patot na razvitokot na eden poet“. Toj pretstavuva porazviena sodr`ina na iska`anite stavovi i ocenki vo prethodniot esej, priznavaj}i oti „Go pre~ekavme ovoj mlad ~ovek i so qubov, i so iznenada i so skepticizam“, no i vrednuvaj}i: „Takviot brz razvitok na jazikot, takvoto brzo preminuvawe na poso~enite etapi e vozmo`no samo kaj golem talent. V.M. neosporno e takov talent. Dosega toj zapi{a golemi zaslugi i dostigawa. Toj go izvede na bel svet pra{aweto za makedonskata re~“. Pi{uvaj}i opstojno za ovoj tekst na Popov,

Page 26: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

Bla`e Ristovski zapi{uva: „Me|utoa, duri i vaka, statijata na A. Popov pretstavuva eden od najilustrativnite tekstovi na mladata makedonska inteligencija vo Bugarija za nejzinata jasno izrazena makedonska nacionalna svest i re{enost da se dovede do kraj borbata za nacionalno osloboduvawe i obedinuvawe“.15) Novinarot sekojdnevno e na {trek. To~no i na vreme treba da se odbele`i nastanot, da se protolkuva i vrednuva. Po povod 25-godi{ninata od smrtta na poetot Dim~o Debeqanov, Popov dobiva redakciska zada~a, da napi{e tekst za toa. Negoviot esej „@ivotot, qubovta i tragedijata na Dim~o Debeqanov“ pretstavuva nesekojdneven trud koj vo sebe sodr`i elementi u{te i na reporta`a, informacija, komentar, osvrt i kritika. Dadeni se site nu`ni podatoci za li~nosta i deloto na bezdomniot poet, boem, qubovnik, avtor na ~udesni simbolisti~ki pesni, qubovta kon no}ta, prirodata i pro{etkite, tragi~nata sudbina nikoga{ dodeka e `iv da ne bide prifaten i vrednuvan, razbran i po~uvstvuvan. Poniraj}i dlaboko vo poetovata intima, kako {to i negovoto delo edinstveno mo`e da bide samo nejzin rezultat, niz eden moderen eseisti~ko-kriti~arski pogled, toj go pravi negoviot portret. Nesomneno eden od najubavite i originalni pretstavuvawa pred ~itatelot i idninata, na koi tragi~no i im pripa|al. Vo ovoj izbor gi vklu~uvame i prvite kratki kriti~ki bele{ki {to Anton Popov gi objavil na stranicite od vesnikot „RLF“ (Rabotni~eski literaturen† front†) vo 1931 godina. Tie ne samo {to jasno gi poka`uvaat razbirawata i sfa}awata negovi za pisatelot i literaturata vo op{testveniot `ivot, no mo{ne to~no go nazna~uvaat periodot koga toj ve}e pi{uval, sozdaval i objavuval. Toa se svoevidni komentari na raskazi koi bile objaveni vo vesnikot, i pobuduvaj}i go interesot na Popov, toj mo{ne kriti~ki se izjasnuva po niv. Vo „Taka ne biva!“, istaknuva oti vo raskazot „Silata na masata“ od Nikbal, eden govornik i proleterski borec, e pretstaven kako stra{livec i koleblivec. Isklu~iv e vo sprotivstavuvaweto oti proleterskite dejci i oratori ne se takvi i za{titnikot na proletarijatot ne go preokupiraat mislite za stra`ari, apsewa, ma~ewa, zatvori. I zaklu~uva oti „Toa ne dolikuva da se dopu{ta vo na{ata proleterska i aktuelna literatura“. Za nego pisatelot ne e pasiven nabquduva~ na `ivotot, tuku toj i so svoeto bitie i so peroto aktivno u~estvuva i go predvodi narodot vo borba za posre}na i slobodna idnina.

Page 27: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

Vo vtorata bele{ka „Da ne bideme na opa{kata!“, pravej}i zabele{ki vrz raskazot na \eorgi Karaslavov „Poslednata stapka“, ja pofaluva negovata namera da gi o`ivee spomenite od crnoto minato od edna i „vnatre{niot rasplamten entusijazam za borba so xelatite do nivnata smrt“ od druga strana. Kade vo taa borba e postaven narodniot tribun? Ni pomalku, ni pove}e, toj e na opa{kata od nastanite. I se deklarira oti „Posebno vo literaturata, na{ite pisateli treba da gi povrzuvaat borbite i masite, umetni~ki da gi prerabotuvaat nivnite borbi i pravilno da go poka`at patot po koj }e se naso~uvaat nivnite dejstvija“. I ostro zabele`uva, oti avtorot na raskazot ne samo {to ne go poka`uva toj pat, tuku ostanal nazad od avtenti~noto tolkuvawe i sproveduvawe na tie borbi. I zadr`uvaj}i se na konkretna scena od tvorbata na Karaslavov, so pravo zabele`uva: „Onie koi demonstriraat nikoga{ ne bile, ne se i nema da bidat slepi nabquduva~i na nastanot, vo koj go gledaat odvlekuvaweto na svojot govornik od strana na policijata“, i pritoa nikako da reagiraat, u{te pomalku da stapat vo konkretna akcija. A toa taka ne e i vo realnosta, taa go potvrduva obratnoto, ta i povikuva oti pisatelite pred da pi{uvaat, treba da go posmatraat, seriozno da mu poglednat na `ivotot vo o~i, oti vaka kako {to se slu~uva vo raskazot na Karaslavov, „Na toj na~in nie stanuvame ne avangarda na dvi`eweto, a to~no na opa{kata vo nego“. Literaturata e odraz na ~ovekot i `ivotot, ottuka taa treba da bide to~na, jasna i precizna nivna slika. Na toa povikuva vo bele{kata „Pojasno!“, zadr`uvaj}i se vrz raskazot „Volci“ od N. [mirgela. S# vo nego e nejasno, maglovito, nepovrzano, neargumentirano, nemotivirano. Ottuka ne se znae {to i zo{to se slu~uva toa {to se slu~uva vo raskazot. Seto toa e „tajna“ vo magla, seto toa e duri i nevozmo`no. „So pogolema jasnost drugari, treba da se motiviraat site nastani, postapki i dr., vo na{ata proleterska literatura“. A nea Anton Popov ja ~uvstvuva i niz samoto svoe tvore{tvo ja potvrduva kako mo}no i uboito oru`je protiv neprijatelot, zborot na pisatelot e kur{um i dinamait vo taa borba, toj gi pokrenuva i gi dvi`i narodnite masi, to~no go poka`uva praviot pat do slobodnata i ~ove~na idnina. I samiot interpukciski znak, pra{alnikot so sekoj naslov, e otvoren povik vo tie celi i zada~i na proleterskata literatura, na tvorcite, narodnite sinovi, vo borbata na lu|eto za za~uvuvawe i osvojuvawe na novi vrednosti i dostoinstva od civilizacijata.

Page 28: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

Fondot od raskazi na Anton Popov e mo{ne skromen, i nego go sostavuvaat ~etiri naslovi: „Spravedlivost“, „Si prostile“, „Zakletva“ i „Babalak“, Vo izborite od tvore{tvoto na ovoj avtor, {to gi podgotvija Mihail Smatrakalev i Gane Todorovski, be{e vklu~en i naslovot „Bela“, no naskoro potoa se utvrdi oti toa ne e negova tvorba. Sekako deka i ovoj izbor nitu go ograni~uva, nitu pak go iscrpuva toj fond na prozni trudovi od peroto na Popov. Idninata nego i }e go pro{iri i }e go zbogati. A oti toa e taka, potvrduva i odgovorot od redakcijata na „RLF“,16) vo koj ~itame: „Raskazi:/ A Popov - Samoubistvo. Slab. Prvo - rabotni~kata se ubiva, za{to i umrelo brat~eto. Netipi~en nastan za dene{no vreme. Se samoubivaat od siroma{tija, glad, izlagani i ismeani, od „nesre}a“, qubov i dr./ Vtoro. Scenata na samoubistvoto e fal{iva. Izgleda, oti ne ste videle takvo samoubistvo, ili go opi{uvate lo{o. Spored vas, ja otklonile ubienata, za tramvajot da go prodol`i svojot pat. A voza~ot ne go uapsija li? A i sledniot ne dojde li? Ima u{te mnogu pra{awa, no mestoto na na{ata papka e malo i ne mo`e da gi iscrpime.“ Raskazot „Spravedlivost“ e prikazna za `ivotnata vrvica na planinecot Treno Volkot, za silnata i nepobedliva ~ove~ka pojava, no vo koja bie toploto ~ove~ko srce, te~e nepresu{nata qubov kon ~ovekot i `ivotot, i najvisoko kako eti~ka kategorija se izvi{uva vistinata. Na sedumnaeset godini se `eni, stanuva nov i svoj ~ovek, no so godinite domot i postelata mu stanuvaat temnica i studenilo. Nikako vo doma{noto ogni{te da se zavrze detski pla~, da se prodol`i korenot, da se ostavi ne{to po sebe. Volkot stanuva temno i nepo`elno seni{te. Proletale taka dvaeset godini, koga edna no} vo docnite ~asovi se pribral doma i so sebe donel trigodi{no murgavo devoj~ence, oble~eno vo iskinati ali{ta. ]erkata Elka rastela i go vozobnovila negoviot `ivot, ta donela i u{te novi i mnogu radosti vo domot. Po dve godini im se rodila prvata }erka, naskoro potoa se rodila i vtorata }erka. Rastele trite devoj~iwa, na stopanot mu rastelo i stadoto, i sre}ata i radosta, a kolibata mu ja ispolnuvale svetlina i toplina. Edno utro, Elka imala petnaeset godini i ostanala doma sama, izbuvnal golem po`ar i s# odnel do temel, a devoj~eto go naka`alo i ogrdelo, ostavaj}i mu go samo goliot i nemil `ivot. No cvrstite i vredni race na doma}inot naskoro izgradile nova i poubava, dvokatna i so {irok ~ardak ku}a. Od po`arot ne ostanalo ni traga, samo liceto na momata obgorelo i so edno slepo oko go ogrubelo

Page 29: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

nejzinoto lice i potsetuvalo na tragedijata. Roditelskata qubov na tatkoto kon nea, ni{to ne ja pomatilo. A toa predizvikalo mnogu zloba i pakost kaj `enata. Do{lo vreme }erkite da se ma`at, da si najdat i tie zet, koj }e `ivee so niv i }e gi gleda na stari godini, i se gri`ela samo za dvete svoi ro`bi. Koj saka da ja ima v ku}i takva kakva {to e, s’skala taa i se zakanuvala, od dnoto na du{ata prokolnuvaj}i ja donesenata }erka. No, stopanot cvrtsto re{il oti dvete }erki }e se oma`at i sekade za niv }e ima mesto. A za najstaroto svoe dete treba da se najde lika i prilika, i tie da ostanat da `iveat so nea, glasno gi iska`al stopanot svoite misli. @enata odnovo mu se prestorila vo temnina i studenilo, a nesre}nata moma ne~ujno lipala i ja prokolnuvala sopstvenata kleta sudba. Edno utro, neznajno se izgubila. Volkot stanal u{te pomol~aliv i zol. Za nego taa bila obnovuvawe na negoviot `ivot, taa gi donela novite ro`bi, i za nea nemal pomalku qubov od toa {to ja imal i za drugite dve `enski deca. Pobeduvaat dobrinata i qubovta. Otkako }e ja najde i }e ja vrati doma, dve nedeli potoa }e bide i nejzinata svadba so eden siroma{en planinec, izrasnat kako nea vo tu|a ku}a, a site zaedno ostanuvaat na doma{noto ogni{te vo koe gi vrzuva dobrinata, rabotlivosta i ~estitosta na Elka. Dobrinata i vistinata kako motiv se prepletuvaat i vo raskazot „Si prostile“, no sega niz edna paradoksalna situacija, so avtorska tendencija za nivno ironizirawe. Toplata martovska ve~er pred praznikot pro~ka, pravi retrospektiva na nastanite vo seloto. Kako site `iteli, i baba Petrana brza da se prosti so stariot sve{tenik otec \or|i. Bo`em brza, a nikako da mrdne od mesto. „Te`ok grev & le`i na du{ata - te`ok, kako golemiot kamen na selskiot megdan, na koj sekoe utro govedarot Don~o se iska~uva so gordost i gromovito im vika na `enite da gi isteraat govedata“. Koj da go potkrene te{kiot tovar od du{ata na starata `ena i da napravi da & olesni. A za s# bila vinovna negovata sviwa, galenata popova sviwa koja nasekade {etala i pravela samo pakost. Ja zapalila furnata, vlegla v ku}i da vidi dali stasal lebot za razmesuvawe, a tamu sviwata na dedoto pop vlegla vo no}vite i lakomo go jadela testoto. I se stemnilo, zemala edno drvo i nekanetata gostinka po~nala da ja redi po nozete. I taka dobrososedskite odnosi se skr{ile mnogu pove}e i mnogu polo{o otkolku zadnite noze na sviwata. I ottoga{ me|u niv ni zbor, ni viduvawe, ni pozdrav. Zaradi popot i sviwata, staricata ja namrzila i crkvata, ta pove}e ne odela tamu. Toa e edno, no drugo

Page 30: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

bile makite i stradawat na baba Petrana, koja po~nale da ja morat i lo{i soni{ta. I najposle ete ja doma kaj popot i negovata popadija. A toj po~nal da umuva i sovetuva, da prekoruva i da se zakanuva: „Lo{ svet. @ivotot e prepoln so bezzakonija. Zemjata treperi kako od treska i stud. Studeno e vo `ivotot. I prolet i leto da dojdat pak nema da n# stoplat, dodeka prolet ne dojde ovde - si poka`a toj so dlanka kon sonceto. Deneska treba da nastane nasekade golemo pro{tevawe. Ovaa ve~er narodite treba da koleni~at eden do drug pred liceto na gospoda i da si gi prostat bezumstvata, ta nikoga{ ve}e da ne se povtorat“. Staricata ni{to ne slu{ala od toa {to mudruva itriot i rasipan pop, tuku ja kopkala mislata za koja bila dojdena. „Bo`ence, ami kako jas }e mu ja baknam rakata! Sviwata!“ \avolskata sviwa ve}e ja nema{e, a celata & le`i vo soznanieto. Go slu{a nejzinoto groftawe. ^ini{ ja gleda“. I stanuva, ednostavno dodava oti treba da si go minat redot, mu baknuva raka, {epoti „pro{tevaj, dedo“ i brzo si zaminuva. I za da i olesni na du{ata, zaminuvaj}i, divo produmuva: „Pro{tevaweto si e pro{tevawe dedo, ama kavgata si e kavga“. Na staricata od du{a i pa|a te{kiot kamen. Mo{ne efektiven e krajot na kratkiot raskaz, kako `ivotna smisla, koga taa pred legnuvawe, ja iska`uva svojata molitva pred Bogorodica: „Da pukne, ta da crkne, daj bo`e, kako sviwata!“ Popot, kako i vo mnogu drugi prigodi, e prika`an kako al~en i sebi~en, la`ov i licemer, koj propoveda na drugite, no pritoa ne se gleda i ne se spoznava sebesi, kako antipod na s# ona protiv {to e. Raskazot e ilustrativen primer za poznavaweto i koristeweto na narodnata proza vo oblikuvawe na svoj sopstven umetni~ki zafat. „Zakletva“ e lozung za prijatelstvo, vernost, ~estitost i qubov me|u lu|eto. Toa e prikazna za dvajcata selani Ivan Lilov i Petar Manev, sosedi i prijateli, koi se zaedno i vo dobro i vo zlo. No, `ivotot gi donesuva vo okoliskiot sud. Stavaj}i go svojot iskaz pod zakletva, zakolnuvaj}i se vo svoite dve deca, Lilov odrekuva oti pozajmil iljada i petstotini levovi od svojot sosed i ete kobajagi ne mu gi vratil. Po sudeweto sramot te`i i na dvajcata. Zamisleni i so navednati glavi, so te`ina vo du{ata i crnina vo srceto, so mrak vo o~ite, eden po eden se vra}aat vo seloto. Vo toa slepilo, po patot, brzo teraj}i go svojot kow, Lazov se zaka~il vo kolata so dva vpregnati kowi i se prevrtel vo trapot pokraj ~adeto. [to potamu se slu~ilo ne znael. Od svojata `ena, koja pred toa go sovetuvala oti na sudot treba da go odre~e dolgot od sosedot,

Page 31: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

mu soop{tuva oti toj go donel doma, i oti bil mnogu voznemiren i nesre}en. Pa go potpra{ala {to napravile na sudot. A zarem toj ni{to ne i podrekol, pra{al. Taa ednostavno odgovorila oti za toa i nemalo vreme, a pak i poradi nesre}ata mu bilo mnogu maka. I raska`uvaj}i ja sudskata storija, dvajcata se ~uvstvuvaat poti{teno, `enata pla~e i gi gu{kaat svoite deca vo koi se zakolnal la`ejki, ta svesta vo nego progovoruva: „lagata ne e dadena za sekogo. Slu{aj, odi izvikaj go Maneta, }e mu dadam kolku imam i }e go pomolime da ni prosti. I toj ne e lo{ ~ovek. Ne e docna da go popravime ova {to pukna me|u nas“. Predlogot gi ogreva nivnite du{i, go ispolnuva domot so nova svetlina. I dvajcata stari prijateli go ~uvstvuvaat grevot. Ivan se izvinuva, bara pro{ka i mu dava iljada i trista leva, tolku kolku {to ima, molej}i oti drugite }e mu gi vrati i da go po~eka. Petre gi zema parite, i se otka`uva od ostatokot, prostuvaj}i mu ja taa suma za negovite deca. „Dvajcata sosedi se poglednaa o~i v o~i i du{ite im istrpnaa - povtorno se poznavaa“. Povtorno `ivotot bliknuva vo niv. „Kolku e grozen i te`ok `ivotot bez Boga, bez vistinata i bez qubov“, se poslednite zborovi kako pouka izre~eni od ustata na Ivan. Niz edna navidum bizarna `ivotna slu~ka, avtorot ja ostvaruva sopstvenata tendencija da uka`e na osnovnite vrednosti vo ~ovekot i vo `ivotot, izdignuvaj}i gi niv na relevantni egzistencijalni normi i dostoinstva. Edinstveno dobriot ~ovek e i golem ~ovek, toa e vistinskiot ~ovek, za koj se zalagal Popov i sosema to~no potvrduvaj}i gi niv i niz li~niot primer. I raskazot „Babalak“ e izvle~en od sekojdnevieto na maliot i obi~en ~ovek, od tradicijata na narodot, negovata filozofija i etika, ednostavnost i mudrost. Kova~ot Sando e pijanica, koj kade }e go izgubi{ nego s# }e go najde{ vo Lalovata kr~ma. Ne misli ni za doma, ni za `ena, ni za trite }erki, koi ve}e porasnale i treba da se udomat. A koj }e gi zeme koga }e doznaaat koj im e tatko, pla~e i go prokolnuva doma}inkata. A toj si pie, }e se vrati doma, a }erkite go znaat redot, vedna{ }e go svarat kafeto i potoa }e ja prinesat ve~erata. Toa e nivna rabota, a toj svojata, babalakot, si ja znae. I po vra}aweto na najstarata }erka Pena od Manolskiot sobir na Mitrovden, mu soop{tuva oti doma po momata }e im dojdat mom~eto Dino Konar~anecot so svoite, da ja pravat spogodbata. Sando se sovetuva so svojata `ena kolku pari da im baraat za momata, i se soglasni oti ~etiri iljadi leva se dobra cena i podolu nema da slegnat. I doa|a denot na spogodbata. Po~nuva cenkaweto so

Page 32: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

aktivno u~estvo na site prisutni, doma}inot bara i popu{ta, dojdenite nudat i dodavaat, i Sande go ima zavr{niot zbor i soglasnost koga se spogoduvaat za dve iljadi i dvesta leva. „Ajde, ajde, mu se skr{i nogata na |avolot, ka`ete si ~estito. Baj Sande se nasmevnuva i gi blagoslovuva mladite da se `ivi i zdravi i gi pribira parite. Eden od gostite im gi razmenuva kalpacite, vo znak na oroduvawe“. Za sre}a i beriket, dom i mnogu deca, zdravje i `ivot se nazdravuva so doma{na rakija. Raskazite na Anton Popov pretstavuvaat mali ise~oci od sekojdnevieto i tradicijata na narodnoto bituvawe, folkloristi~ki biseri ottrgnati od mozaikot na ~ovekot i `ivotot, kolku kako obid za nivna umetni~ka slika, tolku i kako traen i verodostoen niven dokument. Sevkupno zaedno so reporta`ite, pretstavuvaat edna celina, koja i idejno i umetni~ko-estetski se prepletuva, dopolnuva i doobjasnuva, se prevrednuva i zaokru`uva kako edna celina. Tie se del od istorijata na narodot, od negovite soni{ta i kopne`i, ideali, borbata za posvetli i posre}ni denovi, za dobrinata i qubovta, za ubavinata i idninata, kako vrednosti i edinstveni mo`nosti na opstanok. I tuka ne se stava to~ka, nitu pak zavr{uva zada~ata. ^ovekot prodol`uva vo nego da gi ostvaruva i zbogatuva vrednostite na aktivno postoewe, na humano i vozvi{eno su{testvuvawe, vo funkcijata oti `ivotot ne e toa {to edna{ zasekoga{ e dadeno, tuku toj e ona {to od nego }e napravi samiot ~ovek. Taa misla kako voditelka ja imame i vo tolkuvaweto i vrednuvaweto na sevkupnoto delo na Anton Popov. Ostvaruvaj}i i ostavaj}i zad sebe raznorodno delo, vo sekoj negov domen ostavi po malku od sopstveniot obem i energija, entuzijazam i mo}, vo sopstveniot prekratok `ivot, vo koj raste{e i se formira{e vo migovi, za{to mu preostanuva{e malku vreme, no kako vrednosen testament doka`uvaj}i oti imal {to da ni soop{ti i oti umee kako toa da go napravi. I taka Popov sakal mnogu ne{ta da napravi, a nemal vreme toa i da go realizira, no, tolku kolku {to `ivotnata neminovnost storila, toj ja presozdal i ja pobedil so sopstveniot ~in na mislewe, akcija i delo. A nivnata vrednost eve i vo deceniite {to n# delat, sekojdnevno samo u{te pove}e ja potvrduvaat i ja zacvrstuvaat nivnata pozicija vo svetlite stranici na makedonstvuju{tite. Popov pi{uva i stihovi, i dodeka be{e `iv od niv ne stigna ni{to da objavi. Kako negova traga tie dojdoa po preranata pogibija, so~uvani so po~it i qubov od negovite drugari. „Si ja sonuvav rodnata zemja“, sekako negovata najubava

Page 33: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

stihozbirka, vo letot po sinoto bezgrani~no nebesno prostranstvo, mu se otkrivaat prekrasnite tatkovinski predeli. Gletkata od avionot ja otkriva poznatata zemja koja di{e vo prolet, metafora koja go najavuva nejzinoto novo voskresnuvawe po site buri, svetkavici, gromovi, vojni, delbi. Se beleat rascutenite poliwa, likuvaat so srebreni o~i i modresta pozlat mnogute ezera, i kako na dlanka so rasplamteni o~i gorat sela i gradovi. Poetot prelistuva stranici na spomeni od novata herojska istorija na Belasica, Lerin, Kostur, Voden, Ohrid, Struga, Strumica, Kru{evo, Kuku{, Solun, Gali~ica, Pirin, Pelister, [ar. Poznatata geografija, kako {to pee, mu poka`uva oti toa e rodnata zemja, tatkovinata, edinstvena i nemenliva. „I toa vo denovi na krvavi vitlavici“ koga patot za tamu im e prese~en, popre~en so {tikovi i teleni mre`i. I potoa niz li~nata ispoved, visoko izdignatata nacionalna svest dopira i kako glas na vistinata i kako zakana: „i kako taka/ }e mo`e/ makedonski patritot/ da ja vidi,/ neopstreluvan od granati,/ i toa od svojot avion,/ svojata zemja?“ Simbolite i metaforite niz koi se realizirani poetskite poraki, se decidni i vo zavr{nite stihovi: „Razbrav:/ poznata geografija:/ - Toe e son-/ si ja sonuvav rodnata zemja“. Za{to taa seu{te e pod ropstvo, raspar~ena, delena i negirana, a toj otkornatik, vo tu|a zemja i me|u tu|i lu|e, ta najubaviot od site son ostanuva kako melem na site bolki i rani. Patriotskite ~uvstva vo lirskiot dnevnik imenuvan so najubavoto ime „Qubov“, ja opevaat tatkovinata kako tivko i male~ko ne`no mome. Toa e zabradeno vo crnina, o~ite mu se modri vo biseri iskapeni. Postoi li merka za opeanata qubov: „Ti si mi tivka i ma|esna,/ ti si mi ta`na carica,/ ti si mi zlatna i biserna,/ ti si mojata qubov-/ Male~ka moja tatkovino,/ prolet {to ne si videla,/ nitu pak sonce, ni radost...“ Izedna~enata pozicija me|u tatkovinata i poedinecot, upotrebata na kratkata zamenska forma ja zacvrstuva nejzinata liri~nost i go zbogatuva odnosot od subjektot kon objektot vo postavenata tema na qubovta. Tatkovinata e male~ka, taa ne videla ni prolet, ni sonce, ni radost, no qubovta i nivnite srca se golemi. Vo niv `ivee verbata vo idninata, vo slobodata, vo osvojuvaweto na nacionalnite i socijalnite prava. Poslednata, treta strofa so svoite ~etiri stihovi ve}e ja evidentira razbudenata prolet so ne`ni cve}iwa i galabi, i to~no znae i glasno izvikuva oti taa e „ptica bela, osudena/ prostori da preletuva“. Vo toj fond na ubavi stihovi, gi vbrojuvame i onie od

Page 34: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

stihotvorbata „Po burata“. Otkako odminala burata, ~ini{ vo doma{noto ogni{te se sleal mir, niz dvorot izrasnale trevi i burjani i potivko e duri i od pustina. Toa e denot koga „niz mraz od godini“ bile progoneti od rodnata strea. Vo vremenskata distanca se prelistuvaat spomenite i se plasti tragata za toplite rodni prostori, sinite ezerski vodi i belite bregovi, kadravite lozi, medenite smokvi, gradinite. Tamu i deneska ribarite bdeat vo svoite ~unovi od docna nave~er do zori, demnat riba vo trskite, a me|u niv se i drugarite negovi od ranoto detstvo. Od rodniot kraj go delat mnogu godini, spomenite ve}e stanale sivotija. Mo{ne vpe~atlivo e opeana sudbinata na otkornatikot: „Kako kam{ik/ kako studen veter/ `estoko n# {iba/ v tu|ina - samotija,/ i tamu pak/ mo`ebi/ odamna e urnata/ ku}arkata rodna - spomen drag na dete“. Dali sega tamu nekoj go pameti i kogo toj pametuva? I odnovo stihovite za domot i oti vo nego po burata e {tama, pa to~nata identifikacija oti me|u niv e delba od dvaeset i pet godini, i so mo{ne vpe~atliviot zavr{etok: „od vetrot bez prekin furena,/ rodnata ku}a,/ gorda, so prazni vrati,/ ~eka so race protegnati/ molej}i n# da & se vratime“. Poetskata poraka oti ~ovekot kade i da odi, {to s# da mu mine niz glavata, po site premre`ja, odnovo i neotpoviklivo mora da mu se vrati na sopstveniot koren. Kratkata pesna „Vera“ kako golem bel galeb koj doletal od dale~na zemja, se vozvra}a od poetovoto srce vo preranata prolet so miris od temjanu{ki, srceto se budi od fanfarna melodija i se ra|a toplata vera. Kako {kolka se otvoraat poetovata du{a i srce, svest i sovest i soop{tuvaat za nekakva zemja vo koja kako vo nekoj vol{eben son, znae, to~no pret~uvstvuva, „}e dojde proletta raznobojna/ so cve}iwa, so beli ptici,/ so sonce i so prostor `eduvan“. Vo toj prostor na tatkovinata, se ostvaruvaat i stihovite vo „Pesna za Struma“, rekata koja mo{ne ~esto bila simbol vo poezijata i prozata. Sostavena od pet kratki peewa, taa nudi isto tolku raspolo`enija, temi i idei niz rekata koja postojano protekuva, kako simbol na `ivotot i egzistencijata niz vekovite. Vo prvoto peewe rekata bu~i i pi{ti pokraj kup od ostri spili i izna~ukani {ilci, vo grozen taton i gnev smaten se izviva kako vior, „traka vilici vo karpi divi“, i go lomat granitot. Voshituvaj}i se na silata i mo}ta, vo vtoroto peewe, nea poetot ni ja otkriva pobedena, premorena, seta e lom, se {eta von koritoto pod karpite i tamu vo mre`a plitaci ja pletat. Se ~ini toa samo mig, za{to ve}e stihovite od narednoto peewe, odnovo & ja vra}aat

Page 35: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

silata i gnevot, i taa pak grmi, bu~i, treska, ita, „traka vilici/ niz karpi divi“. Vo ~etvrtoto peewe odnovo e pobedena, razbiena e vo smel polet, „ta migum pak se vra}a/ i go obliva so pena/ granitot {to stoi cel“. Zavr{noto, najdolgo petto peewe u{te vo prvite stihovi ja otkriva smislata na taa ve~na borba me|u ~ovekot i rekata. Kolku svetlina i kolku sili mo`at da se ulovat od „neprijatelstvoto {to ne znae da stivne“. I }e se smiri edna vekovna borba i nejzinite sili }e bidat vpregnati vo korisno delo. Toa e re{enieto na ~ovekoviot um, i od deneska taa so svojata sila }e bide vrzana so bara`i, `elezo i beton, „na {ini/ }e go stavime/ `ivotot/ i so prva brzina/ napred/ }e pojdeme“. I ja otkriva tatkovinata koja e zaboravena od istorijata, tatkovinata {to se obnovuva i izgraduva, a ~ii gradi se prostrelani, nivite od `elbi se napuknati, a narodot & e vo crno zabraden. I nasprema crnata realnost, poetot gi sprotivstavuva svoite sliki na idninata, svetlinata i ubavinata. Novoto ra|awe go otkriva metaforata na poletnoto utre koga po poleto }e minat kombajnite i nasekade }e se odglasi kolhoznata pesna. Mali }e bidat site prostori za motorite i za site ramiwa koi veej}i znamiwa }e ja pozdravuvaat. Vo taa nova osvoena bitka samite }e bideme stopani na svoeto, „Samite }e sme in`iweri,/ samite letopisci“. Silnite muskuli }e go pokrenat noviot `ivot, „vo delo }e ja prestori me~tata na site poeti“, ta bez pomo{ na torpedni raketi, }e bide zapalen elektri~en ogan i na ostanatite planeti. Vo svetot nema pove}e da se vojuva, ubiva i ru{i, tuku novoto vojuvawe }e bide za pridobivawe na novi vrednosti od civilizacijata na ~ove{tvoto, na negovata humanizacija i svetla perspektiva. Povikot na zaedni~ka borba i splotenost po patot od idniot nov svet, e osnovnata misla i vo stihotvorbata „Mra~ni denovi“. Realnosta se mra~ni denovi, magla i veter koi do koski gi {mukaat telata, crnila kakvi ne pametat ni na{ite dedovci, ta i kako neminovnost pred niv e postaveno pra{aweto zarem seu{te se `ivi? Potvrdniot odgovor ja ka`uva vistinata oti tie postojat i `iveat vo temnici, inkvizicija i rastrel, umiraat od glad na plo{tadite, vo borbi po barikadite i od zaseda. I povikuva na borba so tenkovi i {tuki, borba so racete koi nekoga{ rabotele i otkrivale i sozdavale novi bogatstva, a deneska „}e go raskinat/ oklopot na tenkot“. Tie se crni kako jaglen i grubi kako trotoar, no koga }e dojde prolet, poetova omilena metafora, koga }e dojde slobodata, veli~ej}i ja borbata na proletarijatot, von nea, pee toj

Page 36: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

„ednakvo }e dobie,/ del ramen/ so bogovite!“ Internacionalaisti~kiot karakter na Anton Popov e zavr{nica vo stihovite koga celiot raboten narod od Indija do Kina, od Madagaskar do Buenos Ajres i Aqaska, }e se sploti „vo eden prekrasen/ petola~en svet“. Ideolo{kata opredelba kon prvata zemja na socijalizmot, Sovetskiot Sojuz, zaedno so internacionalizmot kako osnovni na~ela vo misleweto i dejstvuvaweto na mladite komunisti od Makedonskiot literaturen kru`ok, poetot ja izrazuva vo stihotvorbata „Sredba“. So `ar izgovoreno e imeto na Stalin, pogledite se zapaleni i racete se sploteni vo cvrst pregrab. Seto toa se slu~uva vo prvata sredba: „Ne te poznavav od porano,/ a kolku sakav da zboruvame!/ Ni gorea ko jaglewa/ na{ite o~i na vqubeni,/ koga te zapoznav“. I vo toj mig na sre}en molk, ~uvstvuvav, kako drugarot od Elada, saka da mu raska`uva za {trajkuva~ite vo Solun, za bunite vo Drama, za krvavite bitki vo Albanija, za nivnata gotovnost da vostanat. I vo toj razgovor poetot e oble~en vo ruba{ka siva na bugarski vojnik zavojuva~, a za mig, samo so eden edinstven zbor, parolata „bol{evik“, tie se vo topla drugarska pregratka. „Sega te znam:/ ti gorat v o~i/ modrinite na onoj svet,/ za kogo umiraat/ na barikadite/ drugarite/ od Leningrad!“ Nivnite jazici se razli~ni i ne mo`at so niv da se razberat, no toa samo ja naglasuva poetskata cel vo to~nosta oti utre tie }e se bijat na op{ta barikada. Za taa ideja peat i stihovite na „Dve milijardi“. Belite, `oltite i crnoko`ite }e se sleat vo edna edinstvena rasa na lu|e, na voini, borci, koi }e ja ostvarat novata epoha, epohata na socijalizmot, na sonceto i proletta, na bol{evizmot. Nejzinata parola{ka intonacija i samata se odreduva vo zavr{nite stihovi, pozdravi, upateni „Zdravo!/ Zdravo!“ za site lu|e, od site strani na svetot koi ~ekorat i ~ij son e socijalizmot. Kako posebni poetski naslovi, Popov ostavil u{te dve pesni „Nie i vie“ i „Mra~ni dni“, koi poteknuvaat od 1941 godina, i pretstavuvaat varijanti na oddelni delovi od negovata poema „Slu{aj, front!“ Od tie pri~ini, nivnoto razgleduvawe po strogo nazna~enata tematika, bi rekle i nejzinata ograni~enost, bi go storile toa vo ramkite na poemata. Razgorena e Vtorata svetska vojna, i vo poetovata du{a vulkan dimi, a krvta gori za most. Vo stihotvorbata „Esen 1941“ slikite na vojnata se pretopuvaat vo pejsa`ite na esenta, nivite se sivi i raneti, probodeni so teleni mre`i i {tikovi. I deneska se dimat neizgasnatite po`ari. Str~at golite drvja i se pra{uvaat kade

Page 37: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

zaminale ma{inite. A esen e, blesnuva grom vo oblacite i studeni kapki proronuva do`dot. Po`ari, dim i strav, pepel i magla, proleana krv nasekade. Odnovo se javuva poetovata metafora za proletta, za vodite koi }e pote~at, }e gi o`iveat nivite i poliwata, i odnovo kombajnite }e se vratat vo Ukraina. No, kade se granicite na kolhozot i {to deneska od nego u{te e `ivo. Neka ne se postavuvaat pra{awa, stisni zabi i progoltaj, pee, i znae oti kako crveni ru`i tie }e se rascvetaat vo svetot, po bitkite vo koi pobednici bile nivnite idei. Motivi, temi i idei koi se vgradeni vo poslednoto poetsko delo na Popov, negovata poema „Slu{aj, front!“ Vo prvoto izdanie na negovite izbrani tvorbi vo 1960 godina, {to go podgotvi Mihail Smatrakalev, taa ne e objavena. Vo nejzinoto skratuvawe, prekrojuvawe i manipulirawe, vo svojot predgovor, prireduva~ot se osvrnuva vrz nea, {to pretstavuva osmislena strategija na izdava~ot i povod za podocne`ni `estoki napadi. Vo izdanieto na odbranite tvorbi na Popov, na makedonski jazik, priredeno od Gane Todorovski, i objaveno vo 1985 godina, pomesten e del „Poemi“, (str.37-49). Vo periodot me|u ovie dve izdanija, poemata „Slu{aj, front!“, vo 1982 godina, izleguva kako posebna kniga vo redakcija i so predgovor na Petar Pondev. 17) Iskrivuvaweto na vistinite }e bide povod za opravdano i argumentirano reagirawe na Bla`e Ristovski, tokmu po ovoj povod, a za „Premol~eni vistini/ Sofiski pogledi vrz tatkovinata i narodot na Vapcarov i Popov“.18) Vo poemata mo}no odeknuva glasot na komunistot i internacionalistot Anton Popov, no, nad s# i pred s# toa e glas na svesen i gord, nepokoren Makedonec. Glas na svesta i sovesta ~ovekova protiv vojnata, ubivawata, pale`ite i grabe`ite, uni{tuvaweto i razoruvaweto na toa {to go sozdavala so vekovi ~ovekovata raka, a za mir i sorabotka, za izgradba i prosperitet, bez nikakvi drugi politi~ki i ideolo{ki, nacionalisti~ki i bilo kakvi drugi i poinaku imenuvani ne{ta, koi ne mu bile svojstveni na Popov, a u{te pomalku so niv i preku niv mo`el da se izrazuva vo tvore{tvoto. Tokmu taka, vo posvetata na Rosica Manolova na ovaa kniga za Karanfila i Mihail Smatrakalevi, me|u drugoto }e zapi{e oti taa „si ostanuva eden nenadminat avtoportret na Na{iot Don~o, koj se izdigna nad drebnite {ovinisti~ki ricari i pi{uva{e i umre kako komunist i internacionalist“.

Page 38: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

Fa{izmot na ~ie ~elo stoi Hitler, kako bezumie i zakana da se uni{ti so vekovi toa {to go sozdavala i gradela ~ove~kata raka, volja i qubov, direktnata zakana vrz tatkovinata na socijalizmot i nejzinata borba protiv neprijatelot, se dvete sprotivstavuvawa so koi poetot ja gradi poemata „Slu{aj, front!“ Qubovta kon tatkovinata i kon svojot narod se nosat kako najubavi cvetovi vo srcata i razumot, ottuka tie se i svest i sovest, ta tatkovinski dolg e da se krene narodot protiv spoulavenite ordi i nivnoto pusto{ewe. Na toj dolg gi potsetuva i vo negovo ime poetot gi povikuva komunistite, rabotnicite i selanite da go spletat edinstveniot front vo borbata za za{tita na ~ovekovite prava i slobodi, na idninata na ~ove{tvoto. Kade minal Hitler zad sebe ja ostavil natopena so krv, opusto{ena i razgrabena Evropa, i niz pepel i ogan eve go vo golemata zemja, zemjata na sovetite, svetiot primer za idnoto sre}no op{testvo na ~ove{tvoto. Borbata i sopstvenata `rtva se edinstvena cena za slobodata. U{te vo po~etnite stihovi na poemata, Popov sebesi se identifikuva kako poet. „Nie }e umreme za ovoj svet, koj{to }e ogree so poetski lik drugo pokolenie poeti. Jas ne sum poet i poet nema da stanam ]e umram so narodot vo vostanie. I ako vo ovie denovi na krv i bura strofive se surovi i stihot nerimuvan, taka e bidej}i jas i klasata `estoko ja mrazime temjanu`nata ne`nost na poezijata. Jas ne sum poet i poet nema da stanam. ]e umram so narodot vo vostanie“. Malubrojniot korpus od stihovi, go zbogatija istra`uvawata koi otkrija vo Dnevnikot na Anton Popov, voden vo tekot na 1936 i 1937 godina, kako u~itel vo rodnoto selo Igumenec, novi edinaeset

Page 39: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

poetski naslovi. Iako dobar del od niv pretstavuvaat skici, nafrloci za idni poetski zada~i, vo niv lesno se prepoznava tvorecot na idnite buntovni stihotvorbi. Za dve godini ponapred, tie go pro{iruvaat vremenskiot prostor na poetskoto sozdavawe i rezultati na Popov. Egzistencijalnite normi na ~ovekot i `ivotot se postaveni kako motiv i tema vo stihovite za „Ve~nost“. Pesimizmot jasno izvira od soznanieto oti i po site minati denovi, godini i vekovi, likot na zemjata na koja opstojuvame i se tro{ime }e bide s# taka bled i pust, surov i bezdu{en. Denovite neposredno pred po~etokot na Vtorata svetska vojna, vreme koga fa{izmot go pokriva so crni oblaci stariot kontinent, minuvaat kako son po son, a site tie se „glupavi, pijani, sivi“. Nasprema niv e postojaniot streme` kon ve~nosta koja po~iva vo dale~inite, vo dlabo~inite, vo beskrajot. ^ovekot, kako nekoga{ Sizif, sevezden odi kon nea, „vo ustrem letam“, pa iako to~no znae za nejzinata nedosti`nost, glasno soop{tuva oti: „I ako setam - zaprev - i sili/ mi snemuva v gradi, jas pak/ i nedvi`en kon tebe }e stremam,/ so tebe }e `iveam vo sonot“. I kako logi~ko prodol`enie na poetovite razmisli, doa|aat stihovite za „^ovekot“. [to e toj vo beskrajnosta na svetot? Razo~aruvaweto vo nego, doa|a sega u{te poirazeno vo izvle~enoto moto oti toj „Po su{tinata, po potekloto, po svojstvata,/ sekoj ~ovek e `ivotno“. Re~isi doslovno prifakaj}i gi principite na egzistencijalizmot, za nego ~ovekot koj e osuden sam da go minuva sopstveniot pat, so s# toa {to e obdaren mo`el da bide edno karakterno `ivotno, ako pritoa ne gi poka`al znacite na volja, qubov, svesno postoewe, svesno ograni~uvawe na instiktot i strasta. Pi{uvani vo eden kratok vremenski period, dobar del od niv i vo eden zdiv, tie na odreden na~in pravat i edna edinstvena pesna. Kompariraj}i so surovata zima i proletta {to si odi, vo „Umira sonceto a nikoj glava da navedne“, poetot pee za `ivotot i radosta, no i za smrtta i bolkata. Umira sonceto, nikoj pritoa da navdene glava, dodeka prostorot za mig se ispolnuva so taga, sivilo i mrak. Zimata od istok e navev od sakanata sovetska zemja, dodeka tagata stanuva s# pogolema so zaminuvawe na proletta, slikata vo koja „i drvjeto ne frlaat senki./ Na no}ta tuka senkata lazi“. Od nikade ne se slu{a pesna, apatijata kako porazija se naplastila ta ni pla~ po sonceto, ni omraza za no}ta. Zlobata i omrazata, ottugenosta i zatvorenosta ~ovekova, mo{ne vpe~atlivo se izrazeni vo stihovite: „O, lu|e, ste zaboravile ve}e/ sonceto da

Page 40: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

go barate,/ ja ~ekate molkum no}ta vie,/ ne hulite na mrakot...“ Taa porazitelna sostojba na duhot i mo`ela da bide taka uverliva slika na najgolemoto zlo na ~ove{tvoto vojnata, koja ~uka na negovata vrata i se zakanuva. Optimizmot vo zavr{nite stihovi e re{enieto za nejzino pobeduvawe koga }e povee nov veter i od neboto }e prokapat solzi, za nasmevka zemjata }e otvori usta, i koga }e zapeat gromko pesna gorite i ramninite, ta svetlina, radost i sonce }e go ispolnat prostorot. ]e ekne glasot na borbata, edinstveniot pat do niv. Vo taa banalnost poetot ~mae, i javno priznava „Umoren jas sum“, i u{te pove}e, golemoto razo~aruvawe vo povtorenoto soznanie oti „^ovek {to vleguva vo betonskite zgradi - yver e ist“. Od toj kafez kopnee da & se vrati na majkata priroda, srede zelenite poljani, me|u cve}iwa i trevi, du{ata da mu ja razgalat, tamu kade prikve~er sonceto gi ispra}a svoite naj~isti zraci, drvjata gi vpletuvaat grankite i me|u niv tivkiot veter lazi. I sred toj haos od mrak, demoni, volci i kradci, se javuva glasot na poetot, i izvikuva „O pesni vie snemo`eno }e se javuvate“, no tie se glasot i verbata ne za veselba i pesni, tuku za borba. I nova sopstvena tvore~ka identifikacija: „No, pesni, voshit razbudete,/ pesni za sonce, za radost i sre}a“. Ako ne se slu~i borbata, zemjata }e ostane „Bez sonce“, vo nea }e zacaruvaat magli, stud i veter. Pod beliot pokriv na magli }e zgnie zemjata, bez trevi i cve}iwa }e ostanat poliwata, ramninite i planinite, svetot }e ostane bez pesnite i pticite, bez smea, pesni i radost. Postavenoto pra{awe „Lu|e vie peete li pesni“, istovremeno e i odgovor i prekor oti pesnata kako optimisti~ko raspolo`enie }e go ponese ~ovekot napred, napred vo borbata i vo idninata, do sre}ata i ubavinata, radosta i svetlinata. Samo so nea }e se izleze od zatvorot izgraden od `elezo i beton, od nea }e poleta ~ovekovata du{a, du{ata na slobodniot i sre}en ~ovek. Nivna varijanta se stihovite „^adot nad oxacite“ koj lazi po poliwata i nad pokrivite od domovite, lazat i motorite po zemjata i grmat. I nova porazna slika: „I gluvee, ~ezne pesnata/ i radost ne se glasi tuka“. Ve~niot optimist Anton Popov, celosno se ostvaruva koga „Sonceto gree deneska i topli“. Se otvora poetovata du{a kako {kolka i gi {iri zvucite na magi~nata muzika: „Sonceto gree deneska i topli, svetlinata zree vo prostorov tuka. Zimata kopne, teteravo si odi,

Page 41: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

na proletta zdivot vee i ~uka. Sne`nite buri gi snema. Zemjata denes e bela - so `iva i ne`na aroma, so cvet e poslana cela. Vo rascvet se prvite drvja, beleat rascvetani slivi, A ku}ite v selo se crneat. [tom bliknat drvjata `ivi“. Kako {to ~ovekoviot dom, se gradi ku}ata kamen po kamen, taka i `ivotot opstojuva godina po godina. Refleksivnosta vo stihotvorbata „Godini“ pee za tie vremenski grani~ni merki vo tatkovinata koja stenka pod ropstvo, glad, omraza, vojna i smrt, godini koi nea ja raskr~mija na iljadnici par~iwa od beda, solzi i jad. Vo niv pretura po detstvoto i mladosta, po svetlite i sre}ni spomeni, i go postavuva pra{aweto dali tokmu vo takvi godini }e se najde smislata i celta na ~ovekoviot `ivot. Lirska istorija na Makedonija se negovite stihovi: „I sekoga{ prikazna s# edna:/ trupje. Solzi i krv se leele/ i pesni zadovolnite peele/ vo ne edna porobena zemja“. Vo stihovite „Na gramofonski plo~i zar }e mo`e“, poetot napravil zbir na mudrosti za minlivosta, nepovratnosta, bessmislata, apsurdnosta i paradoksalnosta na edna{ dadeniot i kratok ~ove~ki `ivot. Ta taka mo`e li nivniot {um da se vpi{e na gramofonski plo~i, da se pomnat minatite godini kako soni{ta is~eznati bez traga i glas, a „taka protr~aa i mladinite-/ iljadnici ko edna, v ~as“. Velat oti poetot ja imal taa darba da ja pret~uvstvuva sopstvenata smrt. I nea i se obra}al so stihovi, kako amanet ostaveni za idnite vremiwa i pokolenija. A Anton Popov i premlad na smrtta i pogledna vo o~i. Vo tie sparni i te{ki migovi na 23 juli 1942 godina, ostavaj}i ja sopstvenata odgovornost pred pi{aniot zbor, taka postapi i so svoite posledni zborovi: „Umiram za eden nov svet, koj{to }e ogree so tolku silna svetlina, so tolku ubavina, taka {to mojata `rtva za nego e ni{to. Ute{ete se so toa, deka za nego umiraa milioni - vo iljadi bitki na barikadite i na bojniot front. Ute{ete se so toa, deka

Page 42: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

umiram za pravdata. Ute{ete se so toa, deka na{ite idei }e pobedat. Umiram gord so imeto na tatka si. Umiram gord so imeto na svojot narod, za ~ie{to dobro rabotev do posledniot mig, za ~ija{to dobra idnina umiram“. Taka i do nas, do svetlinata na denot i vistinata, doa|aat i grstot listovi so negovi stihotvorbi, raskazi, esei, zapisi, reporta`i, pisma, kako nesomneno vrednosen prilog vo tekovite i rezultatite na makedonskata literatura. ------------------ 1. Za bogatata semejna revolucionerna tradicija na Popovi, dadeni se brojni podatoci vo „Umiram gord s imeto na naroda si“, Kniga za Anton Popov, Izdatelstvo na BKP, Sofi®, 1990, str. 5-35. 2. Isto, str. 16. 3. Isto, str. 20. 4. Pismata se od arhivata na Ivan Kereziev, Sofija. 5. Od razgovorot so Mihail Smatrakalev, Sofija, 9 septemvri 1992. 6. Anton Popov, Odbrani tvorbi, priredil Gane Todorovski, izd. Misla, Skopje, 1985; Bla`e Ristovski, Пrojavi i profili od makedonskata literaturna istorija, kn. 2, izd.NIO Studenski zbor, Skopje, 1982; Bla`e Ristovski, Makedonskiot narod i makedonskata nacija, kn. 2, izd. Misla, Skopje, 1983; Bla`e Ristovski, Portreti od makedonskata literaturna i nacionalna istorija, kn. 2, izd. Kultura, Skopje, 1989; Gane Todorovski, Podaleku od zanesot poblizu do bolot, izd. Misla, Skopje, 1983; Gane Todorovski, So zbor kon zborot: пrilozi kon makedonistikata, izd. Na{a kniga, Skopje, 1985; Gane Todorovski, Poglavja od makedonskata literatura, izd. Misla, Skopje, 1985. 7. Quben Lape, Moeto sre}avawe so Anton Popov vo Strumica, Strumica i Strumi~ko vo Narodnoosloboditelnata vojna od 1941-1943, Strumica, 1980, str. 295-298. 8. Anton Popov, Izbrani proizvedeni®, Podbor i predgovor Mihail Smatrakalev, izd. B†lgarski pisatel, Sofi®, 1960, str. 19. 9. Isto, str. 90-94. 10. Isto, str.19. 11. Anton Popov, Odbrani tvorbi, priredil Gane Todorovski, izd. Misla, Skopje, 1985 g. 12. Gane Todorovski, Anton Popov za Racinovite „Beli mugri“, Sovremenost, Skopje, god. XXXII, 1984, str. 3-36. 13. Isto, str. 6-7. 14. Isto, str. 10. 15. Bla`e Ristovski, Portreti od makedonskata literaturna i nacionalna istorija, kn. 2 izd. Kultura, Skopje, 1989, str. 448. 16. RLF, godina peta, br. 167, 7 april† 1934, str. 4. 17. Anton Popov, Slu{aŸ, front!, Redakci® i predgovor Pet†r Pondev, izd. B†lgarski pisatel, Sofi®, 1982. 18. B. Ristovski, Portreti od makedonskat literaturna i nacionalana istorija, str. 527-532.

Page 43: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

PROLETTA I BURITE NA PASKAL PASKALEVSKI

1. Paskal Paskalevski e roden na 14 januari 1914 godina, na den

Vasilica, vo selo Doleni, Kostursko. Tatko mu na Na}e Paskalev bil vodeni~ar i furnaxija, ~estit i dru`equbiv ~ovek. Semejstvoto bilo poznato i po~ituvano, pred s# od li~nosta na dedoto Paskal, ~ie vistinsko prezime bilo Dolenarovi, zemeno po rodnoto selo, no negovoto ime potoa stanuva prezime na idnite genereacii vo semejnata loza na Paskalevi. Na}e se o`enil dosta mlad, no prvata `ena mu umrela prerano i od nea go dobil najstariot sin Srebro Janakiev, koj bil mo{ne blizok drugar i sorabotnik na Hristo Smirnenski, i koj zaedno so Krum ]ulavkov vo 1918 godina go izdavale vesnikot „Belasica“. Vo nego objavuval stihotvorbi i crte`i pod psevdonimot „Str{el“. Naskoro potoa se o`enil so svojata soselanka Olga Dimitrova, doma}inka, koja mu rodila ~etirinaeset deca, od koi deset ostanale `ivi. Paskal rastel vo dom so mnogu lu|e i deca, vo siroma{tija i prikrpuvawe na `ivotot, no so mnogu radosti i sre}a vo semejstvo vo koe posebno se neguvale i imale dolga tradicija muzikata i poezijata. Bosonogoto detstvo go minal vo Doleni, tuka se zdobil so osnovno obrazovanie i prikle{ten od nemilosrdnosta na siroma{tijata moral da go prekine i da pomaga vo furnata. Presre}en e koga vo 1932 godina, odnovo sednal vo u~eni~kata klupa, vo prviot gimnazijalen klas, no naskoro potoa moral odnovo da go napu{ti u~ili{teto i oti{ol da go u~i ~evlarskiot zanaet. Nesre}ite vo krugot na semejstvoto kako da se redele edna po druga. Vo 1933 godina po~inal tatko mu, i devetnaesetgodi{niot mom~ak moral da ja obezbeduva ne samo svojata, tuku i egzistencijata na golemoto i siroma{no semejstvo. Se vratil vo dedovata vodenica i na ~evlarskiot zanaet. Vo 1933 godina, stapuva kako vojnik vo redovite na 41 polk i ~etiri godini bil radiotelegrafist. Vrakaj}i se od Solun, mu se vra}a na rodnoto selo i na konduraxiskiot zanaet. Vo viornite voeni godini, vo 1939 godina e zaroben vo vojnata so italijancite i minal tri meseci vo zatvor. Zaroben i odnovo osuden na zatvor e i vo 1941 godina. Pa do{la Gra|anskata vojna vo Grcija kako nov poraz i izmama, vo koja i samiot bil u~esnik, pa kako emigrant-partizan od Albanija so brod zaminal za Polska vo 1949 godina.

Page 44: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

Kako nu`na ilustracija za toa vreme odvojuvame nekolku bibliografski edinici za nego. „Paskal Paskalevski, od selo Doleni - Kostursko. Za vreme na okupacijata be{e zatvoren od bugarskite vlasti, a vo tekot na Gra|anskata vojna e ~len na Agit-prop na NOF. Kako poet negovite pesni se objavuvani vo makedonskiot revolucioneren pe~at, posebno vo vesnikot „Nepokoren“ i vo spisanieto „Nova Makedonka“, organ na NOF na AF@ za Egejska Makedonija. Direktor e na kursot „Goce Del~ev“ za narodni makedonski u~iteli“.1) Negoviot sovremenik i sorabotnik Ta{ko Bel~ev, me|u drugoto soop{tuva: „Paskal Paskalevski pokraj drugite dol`nosti, kako ~len na centralniot Agit-prop oddel na NOF, kako {to be{e redaktiraweto na vesnikot „Nepokoren“, organiziraweto na kursot za narodni u~iteli vo slobodnata Prespa i Kosturskata okolija vo godinite 1947-1949 sobra i niza folkloren materijal kako {to se narodnite pesni, prikazni i razni pogovorki prokletija izdadeni vo Skopje od Institutot za makedonski jazik vo oddelna kniga pod naslov: „Narodni pesni od Egejska Makedonija“. Istite pesni bea publikuvani vo Romanija od izdatelstvoto na „Nea Elada“ zaedno so drugi narodni pesni od Egejska Makedonija“.2) Za aktivnostite na Paskal Paskalevski kako eden od „vidnite makedonski borci koi slu`ea vo redovite na DAG“ i posebno negovata dejnost kako ~len na Centralniot sovet i osobeno vo Centralniot agit-prop, pi{uva i Ta{ko Mamurovski.3) Istiot avtor, novi podatoci dava i vo svojata kniga „Svetli likovi od Egejska Makedonija (1945-1944)“.4) Pavle Rakovski, eden od vidnite akteri na ovie nastani, vo svoite spomeni }e zabele`i: „Me|u posebnite merki, {to gi prezedovme kako Centralen Agitprop na NOF za pobrzo i sistematsko {irewe na makedonskata azbuka, odnosno pismenost, zaslu`uvaat da bidat spomenati pred s# ovie dve: a) Otvoraweto na makedonska u~itelska {kola - seminar so traewe na nastavata od 20 dena. b) Sozdavaweto na makedonski bukvar - ~itanka vo ~ii sliki i tekstovi se odrazuva{e n.o. borba na makedonskiot narod pod Grcija i borbenoto edinstvo so nejzinite demokratski sili. Vo u~itelskata {kola - seminar idnite u~iteli bea dol`ni da nau~at da ~itaat i pi{uvaat so makedonska azbuka, nekolku gramati~ki pravila, malku aritmetika, pova`ni momenti od nacionalnata istorija na makedonskiot narod, mar{ot na NOF i drugite borbeni pesni, a osven toa slu{aa analiza na vestite od

Page 45: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

frontovite. Tuka rabotea sorabotnici od Agitprop oddelot na ~elo so Paskal Paskalevski, koj osven predavawa, ja vr{e{e i funkcijata upravnik na {kolata“.5) Vo site tie aktivnosti Paskalevski se vgraduval sebesi po`rtvuvano i mnogustrano. Vo dokumentacijata od odluki i predlozi na partiskata grupa vo „Ilinden“ za rasformirawe na organizacijata, rabotata srede Makedoncite, rehabilitacija na site Makedonci koi bile nakleveteni i kako titovisti i nastradale, vospostavuvawe vrski na NR Makedonija, upotreba na makedonskiot literaturen jazik i drugo, od 4 juni 1956 godina, me|u drugoto se predlaga „spisok na slovenomakedonski kadar, od koj mo`e da se izberat 6 ({est) drugari, koi }e rabotat vo Sloveno-makedonskoto oddelenie“. Me|u niv e i Paskalevski Paskal od Bugarija.6) Na 17 juli 1945 godina, izleguva prviot broj na „Biletin“, prv oficijalen vesnik vo periodot na Gra|anskata vojna vo Grcija (1945-1949), organ na Makedoncite pod Grcija. Toa zna~i golem ~ekor napred vo informiraweto i propagandata, za{to od formiraweto na NOF, 23 april 1945 godina, do negovata pojava, organizacijata svoite stavovi i politi~kata opredelba gi {irela so proglasi, povici, letoci i drugo. So ovoj nastan zapo~nuva trajnoto, neuni{tivo svedo~ewe na makedonskite politi~ki organizacii so nivnite centralni i lokalni vesnici na makedonski literaturen jazik, glasnici na Narodno-osloboditelniot front na Makedoncite od egejskiot del na Makedonija, kako del i kratkotrajna potvrda za nivnite ozakoneti nacionalni prava vo Grcija. Glavniot {tab na DAG vo 1947 godina, na nacionalnite malcinstva {to `iveele vo Grcija im go priznava pravoto deka vo idnina i vo idnata „oslobodena, nezavisna i demokratska Grcija“ }e gi u`iva istite politi~ki i gra|anski prava i }e imaat polna sloboda da go razvijat svojot nacionalen - kulturen `ivot, jazik, vera, prosveta. Vo tie sudbinski migovi neraskinlivo se vtkajuvaat `ivotot i deloto na Paskal Paskalevski. Deceniite `ivot ispolneti so postojani preselbi i prokudi, nedorazbirawa i razo~aruvawa, sekoga{ i odnovo tvrdokorno go potvrduvaat gordiot sin na Makedonija, rabotnik i samoobrazuvan itntelektualec, op{testvenik i borec za nacionalni i socijalni prava i slobodi, u~itel i agitator na svetoto narodno delo, poet i raska`uva~, folklorist, novinar i publicist. Na 1 maj 1947 godina, izleguva i prviot broj na vesnikot „Nepokoren“. Za makedonskiot pe~at vo egejskiot del na Makedonija vo tekot na Gra|anskata vojna vo Grcija, pra{awe koe ima

Page 46: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

relevantno zna~ewe za Paskalevski, pi{uva Risto Kirijazovski.7) „Kako {to pogore navedovme, vesnikot go ureduva{e Pavle Rakovski, ~len na Glavnoto rakovodstvo na NOF i odgovoren za Agit-prop. Vo nego rabotea i Hristo Andonovski, Kole Simit~iev, Paskal Paskalevski i dr.“8) Vo svoite spomeni Ta{ko Bel~ev informira deka glaven i odgovoren urednik bil Pavle Rakovski, urednik, Paskal Paskalevski, sorabotnici Hristo Andonovski i podocna Kole Simit~iev.9) Celite i zada~ite na vesnikot „Nepokoren“ jasno se izneseni vo programskata statija u{te so negovoto pojavuvawe:“ ... Dene{niot 1-vi maj roden den na na{iot list „Nepokoren“ }e ozna~ue krajot na takvoto polo`enie. ]e ozna~ue i po~etokot na eden nov period na Demokratskoto makedonsko dvi`ewe. Listot „Nepokoren“ }e bide prvoborec za razobli~uvawe na sekakva politi~ka provokacija protiv narodot. Listot „Nepokoren“ }e se bori za zacvrstuvawe na edinstvoto me|u Grci, Makedonci i Vlasi vo borba protiv gra|anskata vojna, za smiruvawe, za razre{uvawe na site voprosi na miren na~in. Listot „Nepokoren“ po slu~aj negovoto izdavawe, i po slu~aj praznikot na rabotniot narod od celiot svet, go pozdravuva nepokorniot narod na Grcija i gi pokanue site - site bez razlika - nacionalistite desni~ari, patrioti levi~ari i ostanatite Grci, Makedonci, Vlasi i drugite pore{itelno da se obedinat... protiv predizvikuva~ite i organizatorite na gra|anskata vojna, koji samo na tugi interesi im slu`at. Da se zbratimime. Da prestane zlo~inot i krvtta. Da trgneme za miroqubivi re{enija. 1-vi maj - den za pohod na rabotnite lu|e vo svetot za poaren `ivot - mo`e i treba da stane den na ~ekoranie kon normalizacija za spasuvaweto na na{ata zemja...“ Vo 1949 godina, vo ramkite na istoimenata biblioteka na venikot, kako kniga vtora, vo tekot na mesec mart, }e bide izdadena i prvata stihozbirka na Paskal Paskalevski „Prolet nad Egej“.10) Nejzinata pojava ne pretstavuva samo nastan od posebno zna~ewe za nejziniot avtor, tuku i voop{to za makedonskata literatura, posebno od Egejska Makedonija za {to i denes imame malku i skudni podatoci. Raska`uvaj}i za tie vremiwa naglasuva deka „Vesnikot „Nepokoren“ se izdava vo Egejska Makedonija, vo Egejska Prespa, tamu ima{e pe~atnica. Se formira{e u~ili{te vo selo German vo koe treba{e da se soberat makedonskite deca, a jas bev odgovoren za u~ili{teto i od nego izlegoa 96 u~iteli. So svojata rabota posebno se istaknuvaa horot i

Page 47: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

igraornata grupa. I u~itelite Foti Ilkovski i Laze Angelovski“.11) „Pojavata na „Nepokoren“ go odu{evi makedonskiot narod i toj mnogu brgu stana najomileniot i naj~itaniot vesnik. „Nepokoren“ go odu{evi i poetot Paskal Paskalevski za kogo ja napi{a pesnata „Nepokoren“.12) U~itelot Ilkovski koj bil talentiran muzi~ar komponiral sedum stihotvorbi od stihozbirkata na Paskalevski, koi se peele i bile mo{ne popularni sred narodot i u~enicite. Vo devettata kniga na bibliotekata „Nepokoren“, }e bide objavena i negovata poema za Mirka Ginova (Paskal Paskalefski), Mirka, str. 20-29), i taa ne e potpi{ana. Kako i mnogu negovi trudovi na stranicite od razni vesnici i spisanija, taka i vo ovoj primer, dragocena be{e pomo{ta od avtorot vo nivnata identifikacija. Sekoj sloboden mig go koristel od svoite lu|e i u~enici da zapi{e nova narodna pesna, prikazna ili legenda, kako i drugi folkoristi~ki materijali. Podocna, vo slobodniot del na tatkovinata, }e mu bide objavena knigata „Narodni pesni od Egejska Makedonija“.13) I tie }e ostanat kako nepobiten fakt za qubovta i privrzanosta kon tatkovinata, kako negova neuni{tiva traga i neoborliv argument deka toj nekoga{ bil i postoel, sozdaval i opstojuval. Vo vesnikot „Nepokoren“, broj 4, od 10 septemvri 1947 godina, Paskal Paskalevski vo svojot tekst „Plodot na zaedni~kata borba“ gi potvrduva sopstvenata visoko izgradena makedonska nacionalna svest i sovest od koi izviraat i dlabokite humanisti~ki dimenzii na negovata li~nost. „Paskal Paskalevski vo navedenata statija gi komentira zakonodavnite odredbi na Glavniot {tab na DAG za organizacijata na narodnata vlast vo slobodnite teritorii, so poseben osvrt na onie ~lenovi od odredbite so koi na nacionalnite malcinstva im se priznavaat ednakvi politi~ki prava i sloboda da ja razvijat svojata nacionalna kultura, da otvaraat u~ili{ta na svoj jazik. Avtorot konstatira deka ovaa pridobivka na Makedoncite e rezultat na zaedni~kata borba na makedonskiot i gr~kiot narod“.14) So svoi prilozi }e se javuva i vo vesnikot „Edinstvo“, organ na Okru`niot odbor na NOF vo Kostursko, koj zapo~nal da izleguva vo po~etokot na 1947 godina, i vo spisanieto „Nova Makedonija“ na Antifa{isti~kiot front na Makedoncite vo Grcija (AF@), ~ij prv broj izlegol na 1 mart 1948 godina. Vo tekot na 1947 godina, `iveel vo Skopje, kade mu se rodil sinot Spartak. Vo 1949 godina zaminal za Polska i vozot go donel vo Zgor`elec, kade `iveel do 1951 godina. Pri krajot na godinata a po

Page 48: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

zada~a na Komunisti~kata partija zaminuva vo Var{ava da go otvori i vodi radio ~asot po makedonski jazik. Tuka se zapoznal i sorabotuval so Ta{ko Bel~ev, koj }e ostavi i najmnogu podatoci za li~nosta, dejnosta i posebno za kni`evnata rabota na Paskalevski. Vo Polska minal sedumnaeset godini od `ivotot. Me|u drugoto, aktivno se vklu~iv vo izdavaweto na vesnikot „Demokrat“, organ na Gr~kata komunisti~ka partija, koj se pe~atel na gr~ki i na makedonski jazik, Kole Simit~iev bil negoviot najdobar sorabotnik, istaknuva toj. Na negovite stranici se prosleduvaat kni`evnite tvorbi na Simit~iev, Ta{ko Bel~ev, Paskal Bandilov, K. Makedonski, Van~o Pqukovski i sekako eden od najprisutnite avtori so stihotvorbi, raskazi i kriti~ki statii Paskal Paskalevski.15) Negovoto ime ve}e e poznato so literaturnite prilozi objavuvani vo „Nepokoren“, „Nova Makedonka“, „Edinstvo“, „Novo Makedon~e“, „Demokrat“. Pi{uvaj}i za Kru`okot na mladite makedonisti vo Vroclav, Ta{ko Bel~ev istaknuvaj}i deka Paskalevski ne bil negov ~len, zabele`uva deka tie diskutirale za negovata poezija, koja {to dobro ja poznavale i ja cenele, pa sledej}i go na stranicite od vesnikot „Demokrat“, negovite stihovi najverodostojno go izrazuvaat razo~aruvaweto na avtorot vo novata i tu|a sredina vo Bugarija.16) Vrednosta na ovie zapisi se sodr`i i vo faktot {to toj donesuva celi stihotvorbi od Paskalevski, to~no naveduvaj}i kade i koga se objaveni, a stanuva zbor za vesnici, spisanija, knigi ili u~ebnici do koi te{ko mo`e da se dojde. Me|u drugoto, ja citira negovata stihotvorba „Razdelba“, objavena vo „Nova Makedonka“, 1949 ili podatokot deka „negova najgolema proza e povesta „Sveta Jana“ od koja edna glava e objavena vo u~ebnikot po makedonski jazik „Primeri od makedonska literatura“ pod zaglavie „Dinko“ (Var{ava, 1959)“.17 Za toj period nekolku interesni podatoci dava i Petre Nakovski. Vo 1956 godina, pobarano e da se svika „op{t makedonski kongres koj }e gi razgleda site tie pra{awa i }e go naso~i patot za ponatamo{nata borba za mir i ramnopravnost na makedonskiot narod vo Egejska Makedonija, i }e zeme merki za razvitieto na kulturata, istorijata i na{ite tradicii“.18) Sozdavaweto na Dru{tvo na Makedoncite od Egej, koe bi gi povikalo Makedoncite od site strani na svetot, me|u drugoto baraat da se razre{at i niza pra{awa. Pod to~ka d se bara: „da se pe~atat stihotvorenijata na Paskal Paskalevski i da se snabdime so knigi od N.R.Makedonija“.19) Podatokot koj pretstavuva najubava

Page 49: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

ilustracija za mestoto i ulogata {to stihovite na ovoj avtor gi imale srede rasturenite Makedonci po svetot, ne samo kako tatkovinski amanet, tuku i kako retka mo`nost so niv da se saka, neguva i u~i maj~iniot jazik. Ta{ko Mamurovski, eden od negovite prosleduva~i, dava dragoceni informacii i ja prenesuva stihotvorbata „Kova~ka“, {to Paskalevski & ja posvetil na bestra{nata Germanija Pajkova.20) Vo tie svetli likovi, gordi makedonski sinovi e i Paskal Paskalevski za kogo so najizbrani zborovi se iska`uvaat negovite sovremenici i sorabotnici Hristo Andonovski, Mihail Smatrakalev, Petre Nakovski, Ta{ko Bel~ev, Stojan Kiselinovski, Risto Kirijazovski i drugi. I so `ivotot i so svoeto tvore{tvo, toj potvrduva u{te edna{ niz makedonskata tradicija, preveduvaj}i i objavuvaj}i kni`evni prilozi od makedonski, bugarski i gr~ki jazik, deka svetot edinstveno treba da se razviva i razbira kako pole za prijatelstvo, doverba i sorabotka, kako pole za kulturen natprevar me|u narodite, kako {to toa go rekol negoviot idol Goce Del~ev. Pisatelskata i novinarsko-publicisti~kata dejnost na Paskal Paskalevski vo godinite minati vo Polska ilustrativno mo`at da se prosledat niz stranicite na vesnikot „Demokrat“, u~ebnicite za makedonskite deca vo Polska, 21) so~uvanite materijali od ~asot po makedonski jazik na polskoto radio, kako i pove}e oddelni knigi, zbornici i almanasi koi poedine~no }e bidat razgleduvani vo tematskite celini od ovoj tekst. Vo 1965 godina, se preseluva vo Bugarija i tuka go ~ekaat novi i u{te pogolemi progoni i kazni. Isklu~en e od partijata, `igosan e kako titovist, iako kako {to veli samiot toj nikoga{ i ne bil ni{to drugo i ni{to pove}e, tuku od ra|awe bil komunist. Tuka gi prodol`il godinite na `iveewe i tvore{tvo, so mno{tvo rani i nepravdi, vo samotija i s# pove}e vo molk, prelistuvaj}i gi spomenite od detstvoto i mladosta, prvite qubovi i vojnite. Golemata qubov kon poezijata, u{te vo ranite mlade{ki godini go pottiknale da gi napi{e prvite stihovi na gr~ki jazik. Vo Plevenskiot zatvor vo 1941 godina, ja napi{al svojata prva stihotvorba na maj~in makedonski jazik. Obidot i makata toa da se napravi na jazikot na koj najintimno si mislel i ~uvstvuval, potoa i }e se potvrdi kako mnogu plodonosen podvig. Podocna pi{uval i na bugarski jazik. Vsu{nost nikoga{ i ne prestanal svoite denono}ija da gi ispolnuva pi{uvaj}i poezija. Negova lektira bile Varnalis, Palamas, Botev, Pu{kin, Lermontov, posebno gi sakal

Page 50: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

„makedonskite Javorov i Smirnenski“, no nad s# negovoto srce i du{a, razum i misla gi ispolnuva makedonskata narodna pesna. Taa za nego bila ne{to najgolemo i najsveto, od nea najmnogu se u~el i inspiriral. Qubovta kon tatkovinata i literaturata, revolucionernata aktivnost mu ostavale malku vreme za sebe, u{te pove}e koga postojano bil progonuvan i zatvoran. I vo site tie tegobni godini neumorno pi{uval stihovi i raskazi, dramoleti, sobiral i publikuval narodno tvore{tvo, kako novinar i publicist sekoga{ izdignuvaj}i go svojot glas vo imeto na vistinata, ubavinata i idninata. 2. Poezijata e najrelevantniot tvore~ki iskaz za Paskal Paskalevski. Qubopitniot tvore~ki duh ne pomalku }e bide zaintrigiran i od mo`nostite na raska`uva~kata postapka, pred s# raskazot, {to mo{ne uverlivo se potvrduva i niz bogatoto novinarsko-publicisti~ko delo na Paskalevski, odnosno so negovite reporta`i, zapisi, komentari i esei, za dramskiot tekst i negovoto scensko su{testvuvawe i bi rekle misijata so istoriska dimenzija, sobirawe i publikuvawe na makedonskoto narodno tvore{tvo. Fondot od stihovi e onoj najobemen del od tvore{tvoto na ovoj avtor, ~ija {to prva stihozbirka „Prolet nad Egej“ se javuva paralelno i so negovite drugi op{testveni i tvore~ki anga`mani, no vo ova negovo prvo pocelosno pretstavuvawe ~inam deka nema mo`nost seto toa niz negovite umetni~ko-estetski vrednosti da se meri i rangira. Ostanuva nepobiten eden fakt. A toa e deka i golemiot broj stihovi {to ni gi zave{ta Paskal Paskalevski se neraskinliv del od negovoto kni`evno i novinarsko-publicisti~ko delo vo koe edinstvena tema e Makedonija. Tatkovinata i nejzinata istorija, tradicija i kontinuitet, samobitnost i nepokor. I podatokot {to ima prvostepeno zna~ewe deka toa e sozdavano na makedonski literaturen jazik sekoga{ von od granicite na rodnata zemja i vo mo{ne te{ki uslovi. Pesnata na Paskalevski se ra|a vo samata borba, vo neramnata i pogubna bitka kako {to e Gra|anskata vojna vo Grcija, so edinstvenite i vekovni ideali za izvojuvawe na nacionalnite i socijalni prava i slobodi za Makedonecot. Taa se zapi{uva vo redovite i me|u kratkite pauzi od pukotnici i u`asi, vo neprospienite no}i, i potoa vo dolgiot naniz od godini na prokuda, negirawe i zatvori. Ima simbolika vo podatokot deka svojata prva

Page 51: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

pesna na makedonski jazik ja napi{al vo Plevenskiot zatvor, Bugarija, 1941 godina. Taa e onoj bel gulab poletan od memlata i mrakot na zatvorskata kelija, osloboden od re{etkite i vivnat kako neuni{tiv kopne` po slobodata, ubavinata i idninata. Borecot so pu{ka v raka Paskal Paskalevski se presozdava sebesi i vo borec so zborot, so pi{aniot maj~in zbor kako kur{um i dinamit vo borba so neprijatelite i so tu|ite interesi i propagandi. Del niven e i Gra|anskata vojna vo Grcija (1946-1949) koga se sozdadeni i na koja & se posveteni mno{tvo stihovi. U~estvoto vo nea u{te edna{ samo ja potvrduva makedonskata vistina za trajno u~estvo vo borbata so neprijateli i okupatori, mislata deka zaedni~kata borba za poubava i posre}na idnina vo istovreme podrazbira i gradewe na prijatelstvo i doverba me|u sosedite, me|u razli~nite narodi, tradicii i religii. Sopstvenata sloboda e delo na sopstvenata borba i `rtvi. Vo pesnata „Kat moj roden“ po li~nata identifikacija napravena vo prvata strofa „Makedonija, kat moj roden/ slaven kat na Samuil,/ ti {to Bogomilstvo rodi/ i {to obnovi svet gnil“ poa|a vo novata bitka so tradicijata na prethodnicite „Ti {to sultanot go stresna/ s udar slaven v Ilinden;/ Makedonijo, ti si pesna/ v borba za poaren den!“ Vtorite dva stiha od strofata decidno ja odrazuvaat i funkcijata {to pred sebe kako poet si ja postavil Paskal Paskalevski. Ottuka i vospeva deka ubavinata na tatkovinata nema mera i du{ata i # {irno more. Koj poet ili vo koja poema mo`e da se opee nejziniot mir!? Kako na dlanka se otvoraat poliwata so altan `ito, tutun, afion, grozje. Za nejziniot narod zboruva celiot svet. I ete gi granicite na zemjata na svoite pradedovci i tatkovci, na svoite bra}a i sestri od {umniot i gord Vardar, ve~no zeleniot Pirin do nedogledniot Egej. Temnite oblaci {to se nadvile nad nea, ja nazna~uvaat novata vojna. Vo ovaa slavna i sveta borba se razveal nov i sloboden bajrak protiv fa{isti~kite ku~iwa ramo do ramo so gr~kite bra}a vo NOF. Vekovite od tradicija na sopstvenoto opstojuvawe i identifikacija poetot uspe{no gi deklamira vo zavr{nata strofa: „Makedonija, slatko zvu~i{,/ Makedonija ti si ~est,/ Makedonija, ti me u~i{, kako da se boram dnes!“ Patriotskoto ~uvstvo e osnovniot, elementaren izvor na tvore~ka pobuda i iskaz. Bilo koja i kakva klasifikacija da se napravi vrz stihovite na Paskalevski tie sekoga{ i odnovo sami po sebe }e ja nametnuvaat patriotskata dimenzija kako svoja svest i sovest, kako ideal preto~en vo stihovi. Ottuka, nu`no na samoto

Page 52: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

vreme {to gi ispolnuva `ivotnite i tvore~ki vrvici na avtorot, i potoa negovata kleta sudbina na otkornatik, logi~no ostanalo pred s# da bidat li~na ispoved, deklaracija i agitka. Toa se stihovi koi naskoro po nivnoto ispi{uvawe se u~ele naizust i kako molitva i voinstven povik se prenesuvale od borec do borec, ili pak dobar del od niv bile komponirani i se peele vo mar{irawata i na priredbite, se {irele me|u narodot kako vistina i potreba za borbata i `rtvite, kako najubav son za slobodata i idninata, za toploto doma{no ogni{te i par~e leb. Vo pesnata „Aktiv“ makedonskite sinovi se sobrani vo malata koliba ispletena od bukovi i borovi granki. Tuka „V kolibata Goce Del~ev,/ so tatkovski pogled kon sin,/ se radva na svetoto delo,/ sred bajrak crven i bel-sin./ Vo malkata koliba - tesna/ nov Gocevi duh smel se lej,/ i stava najborbena pesna/ {to s pu{ka dnes narodot pej“. Vo taa borba se Makedonci, Vlasi i Grci, „ko eden da bidat vo borba,/ -da sma`at fa{iskiot vrag“. Svetoto makedonsko delo progovoruva niz li~nosta na ideologot na makedonskoto nacionalno-osloboditelno dvi`ewe Goce Del~ev, simbol na svetoto delo, na tatkovinskite zaveti i amaneti, ~istota i ubost, ta od malata koliba grmnuva povikot „Vo boj makedonci! Vo boj!“. I se odglasuva po poliwata, planinite, rekite i ezerata, po gradovite i selata. Svetoto delo go zapaluva noviot ogin vo gradite koj }e go uni{ti stariot i gnil svet. ^ekorot e cvrst i mislata granitna dodeka se trese zemjata pod „Mar{ na N.O.F.“ Mar{ot koj e plod na slavna borba i kako feniks se ra|a od ognovite, toj e tvorba na svojot slaven narod rasprsnat po poliwata, selata i gradovite. Narodno-Osloboditelniot Fron e naslednik na Ilinden i see smrt me|u du{manite i okupatorite, predavnicite i kukavicite. ^ekorej}i so toj mar{ vo novi bitki i pobedi najvisoko se izdignuva znameto na svojata nacionalna identifikacija „Za nacija ~uvstvo v nas NOF ra|a{“, svesno taka ramo do ramo so drugite narodi vo borbata protiv zaedni~kiot neprijatel. Sudbinata na poedinecot se izedna~uva so onaa na kolektivot, e jasnata poraka na pesnata „Tatkovina“. Taa se nosi vo sebe kako najubava misla i najslatko ~uvstvo. „Te sakam, Tatkovino, mila i stradna/ te sakam ko majka, ko libe, ko sin./ Za tebe jas s gotovnost trgnav da padnam,/ za tebe jas v borba letav ko xin“. Daleku od nea, vo nova tu|a i nepoznata zemja, me|u dale~ni lu|e, vo mislite ja ima samo tatkovinata, ta tagata `estoko go napa|a srceto i go jade maka kako zmija. I kako {to od

Page 53: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

dale~nite i studeni ruski prostranstva kopnee{e Konstantin Miladinov, taka i Paskalevski posakuva da dojde vo nea, da po~ine vo maj~inskiot skut, da go bakne tatkoviot prag i da zapee pesna na maj~in glas. I zavr{uva: „Te sakam, Tatkovino, mila i stradna,/ po tebe jas ve~no sum plenik i rob./ Za tebe jas trgnav v sra`ewe da padnam,/ vo tebe jas sakam da bide moj grob!...“ Istata tema ja sre}avame i vo pesnata „Nostalgija“. Prokudeniot borec za nejzinite prava i slobodi sekojdnevno, sekoj mig misli i kopnee po rodnata Makedonija, toj raj za nego i sonce na nade`. @ivee so nea i nejze „sekoj ~as“ i pee pesni. Pesni za idninata, sre}ata na lu|eto, za „ora narodni, veselbi, svadbi, smev“, za sre}nite denovi so koi tie }e go presretnat noviot svet. Ja odbele`uvame ovaa pesna kako naglaska deka tie se relevantnite temi i motivi vo poezijata na Paskalevski, koja stanuva i svoevidna lirska istorija ~ija {to vrednost e vo faktot deka taa vo istovreme pretstavuva i lirska istorija na na{ata tatkovina Makedonija. Zemjata e so vekovi pod ropstva i tiranii, vo ognovi i u`asi, bolesti i smrt, vojni i ubivawa, raspar~uvawa i negirawa, delbi i preselbi, kako prepolneta i bolna realnost i vo `ivotnite i tvore~ki vrvici na avtorot. Zatoa za nego taa e „Skapo mi cve}e“ koe cuti i {iri opoen miris od mladite gradini, simbolot mladi voop{to ne e slu~aen, vo maj~inite pregratki i vo tatkovskite dvori{ta. I ako crn oblak go zatemni sonceto, toj orel }e stane i v ogin }e letne, „mo}nite krilja {irum }e {irnam,/ tebe }e branam, kat moj ti roden!“. Toj e negovoto prekrasno cve}e, ve}eto na negovite kopne`i i blenovi, nasledeni od pradedo, dedo i tatko i „sonce na moeto plamnato srce“. Osamata i prokudata se te{ki kazni. Koe zlo go storil i komu pomo{ ne mu dal se pa{uva vo pesnata „Rodna zemja“, ta nedotek taga vo du{ata mu se gnezdi. Sam e vo pustata soba, radioto tivko pee makedonska pesna i maj~inski mu go gali srceto, dodeka branovi od taga go zapliskuvaat i o~ite plamnuvaat vo solzi. Na yidot visi mala fotografija od koja se podava morskata {ir, a nad nea se izvi{ile Vi~, Kajmak~alan i Gramos. I celiot svet i seto negovoto bogatstvo da mu go dadat, samotnikot }e strada samo za „rodna zemja - vredna radost“. Ra|aweto bilo vo nea, tamu se napravil prviot ~ekor i se progovoril prviot zbor. I nema drug kraj od onoj deka: „Skapi mi, preskap, kat moj roden,/ zemja tatkovska, ti ~udna,/ cel svet jas i da proodam,/ tam }e dojdam da si umram!“.

Page 54: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

Poezijata za Paskal Paskalevski ne e samo qubov i potreba na denot, ne e prostor za zdivnuvawe od makite i patilata, ili pak odnapred postavena cel so pi{aniot zbor da se ostavi trajna traga za sebe. Taa izvira neposredno od nego, no i stanala etika i smisla na egzistencijata glasnogovorni~ki soop{tena deka „}e pi{am dur de di{am“. Vo pesnata „]e pi{am“ koja {to mo`e da se zeme i kako negov poetski manifest, redi deka }e pi{uva plameni pesni za borba koi }e bodat i trognuvaat i kameni srca, }e `e`at i }e sve`at „ko ne`ni laski majkini“, }e pi{uva plameni mar{evi „vo borba vulkan-planini“, za borbite za bratstvo, mir i radost i „za denoj novi pametni“. Negovite pesni toa se tie „ete najprekrasni kitki“ koi se odraz na vozvi{enite ~uvstva i misli za sekoj nov i svetol den“. A deka toa e taka potvrduva i negoviot „Mladinski mar{“. Prvite dve strofi se ve~en izvor koj ka`uva i pora~uva: „Se borea jadoj vo mladinski gradi/ i raste{e gnevot od ropskiot gnet./ Del~evata iskra ne polne{e s nadi/ vo borba da plamne za poaren svet./ Se razbudi burniot buntoven Egej/ i letnaa orli po Del~evski pat/ da zazori sloboda v egejski bregoj/ ko purpurno sonce nad ropskiot kat“. Vistinskiot ~ovek svojata osnovna vrednost ja ima vo dostoinstvoto i slobodata. Idninata ja gradi vrz ve}e osvoenite civilizaciski pridobivki. Internacionalniot duh, koj zaedno so ideologijata na komunizmot, se `ivotni opredelbi na avtorot, i go ispolnuvaat sevkupniot negov tvore~ki anga`man, go prodol`uva mar{ot: „S mladincite v svetot sme bra}a po borba,/ za svetska se borime pravda i mir./ Na vremevo dostojni ~eda sme - tvorba./ Nad rasi i granici v zemnata {ir“. Pred niv se ru{at site bedemi i granici, okovi i ropstva, omrazi i nedorazbirawa. No ako samiot ne se po~ituva{ i saka{, ako samiot ne se spoznae{ sebe, ne o~ekuvaj deka nekoj drug toa }e go stori. Ottuka vo poslednata strofa poetot se vra}a na svoite koreni i sopstvenata prednazna~enost: „Se razbudi burniot buntoven Egej,/ mladincite letat vo nezdr`an slet,/ da grejne nad rodnite egejski bregoj/ slobodnoto sonce na noviot svet“. Dokumentarnosta e edna od su{tinskite naznaki vo poezijata na Paskalevski. Negovite stihovi to~no gi identifikuvaat vremiwata, nastanite i li~nostite za koi peat. Sekoj detal ili mig od niv e biten i vo pesnata tie, spored avtorot, treba da bidat to~no i verno predadeni. Taka toj }e im posveti mno{tvo stihovi na svoi drugari i soborci ili pak na poznati istoriski li~nosti kako Mao Ce Tung, Stalin, Nikos Zahariadis, Metaksas, Du~e, Musolini,

Page 55: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

Hitler, Belojanis, Lenin, Georgi Dimitrov, Tito, Dimitar Blagoev, Lazar Koli{evski (pesnata „Magistral“) i drugi. Edna svoja ubava epska pesna mu posvetil i na „Pando [iperkov“ Stihovite ta`no odeknuvaat svivaj}i ja snagata na borovite, pisnuvaat vo lutite vetrovi i frlaat ogneni molwi za smrtta na mladiot junak, za partizanot i naroden borec Pando [iperkov. Obedinuvaweto na kolektivnoto i individualnoto ~uvstvuvawe i iskustvo, poetot mo{ne impresivno go dolovuva niz oplakuvaweto na negovata smrt. „Obleana vo solzi majka mu,/ majka mu Makedonija,/ na grobot negov kleknala,/ redi se dere i pla~e,/ kosa si bela iskubva,/ glasoj do nebes izvi{va/“. Tatkovinata ja raska`uva `ivotnata prikazna na svoeto ~edo. Se rodil i porasnal vo selo. Moral rano da go napu{ti u~ili{teto i par~eto leb da go zarabotuva so zanaet. Novata vojna go plamnala vulkanot vo nego i toj se na{ol vo ~elnite borbeni redovi. „Na zemjata {eta{e lamja,/ oblacite di{ea v {ir./ Makedonija gore{e - glamna/ pod fa{iski ogin v nemir“. Mladiot orel ne trepnal i za nego nemalo nesovladliva pre~ka. Preziral i mrazel toj podlost, i zlostorstvo, a se borel za edinstvo i bratstvo, za ~ove~en i naroden stroj. Ko ala letal vo borbite. I nacionalnata tradicija ispi{ana od imiwata i `ivotite na svoite sinovi i }erki vo temelite i slobodata na tatkovinata, poetot prekrasno ja opejuva vo zavr{nata strofa: „Vo borbata sjael i rastel/ ilindenski naslednik-xin./ I v borbata padna prekrasen/ makedonski naroden sin!“ Taa na{a tradicija ja obedinuvaat i osmisluvaat nekolku poimi od nastani i li~nosti koi se javuvaat kako trajni tvore~ki znaci i kaj poetot so VMRO, Ilinden, Goce Del~ev i t.n. Pesnata „Ilinden“ vo prvata strofa e samo odglas naroden deka: „Ilinden!/ - i samiot zbor/ so trepet ni du{ata polni./ Ilinden!/ - ti nade`den vzor/ niz buri, i luni, i molni!“. Vo imeto na epopejata Ilinden se krijat dedo, tatko i brat. I decenii potoa „krv Gocevska vo nas dnes vrie,/ za tatkov se borime kat“. Se borat vo nova u`asna i smislena vojna od Grcija, i so novi nivni izmislici i lagi, se borat za osnovnite ~ove~ki pridobivki, za sloboda i za mir. Ilinden e ognen povik za novi borbi i podvizi, za nov `ivot „i v smrt dnes letame smelo“. Vo negovo ime se zakolnuvaat lu|eto od selata i gradovite, se kolni celiot narod i so bodrost i hrabrost gi ispolnuva nivnite srca i sveti nad noviot pat. Taka i e pojdeno vo novata vojna so bra}ata Grci do mugrite koga „i v Egej od tvrdite ugri/ }e rascuti ~ove{ki raj!“

Page 56: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

Se ~ini retko koj makedonski poet i posvetil tolku mnogu pesni na `enata borec kako {to toa go storil Paskal Paskalevski. I samo edno beglo nabrojuvawe toa ilustrativno go potvrduva: „Nova Makedonka“, „Nov Gramos“, „Kova~ka“, „Kita moma“, „Borkinka Jana“, „Parolen otvet“, „Mar{ na AF@“, „Egejski rejs“, poemata „Jas taka te pametvam“, „Razdelba“ i drugi. Senarodnata borba na makedonskiot narod za nacionalni i socijalni prava i slobodi, gi podrazbira ramnopravnoto mesto i uloga, u~estvo na `enata vo niv ramo do ramo so svojot tatko i ma`, bra}a, rodnini i poznati, so site gordi i nepokorni ma`i Makedonci. Istorijata so zlatni bukvi }e zapi{e nedobroj nivni imiwa kako primeri na ~est i dostoinstvo, na nepokor makedonski. Vo pesnata „Kita moma“ opeana e `ivotnata prikazna na devojkata koja vo borbite so fa{istite gi izgubila dvajcata bra}a, tatkoto izdivnal vo zatvor i najposle bil ubien i nejziniot svr{enik. Pred nivniot pokoj vetuva deka hrabro }e vleze vo borbata i }e bara odmazda krv za krv vo planinite vo koi nekoga{ so begovite se borele nivnite slavni dedovci. I edno utro vo rana prolet, dodeka s# odnovo se ra|alo i vozobnovuvalo, fa{isti~kiot kur{um smrtno vo gradite ja pogoduva mladata Kita. Lu|eto i tatkovinata se edno. Taka i vo pretsmrtnata poraka do svojata majka pora~uva: „Izlezi, majko, na dvorje,/ na dvorje, majko, na pri~ek,/ {iroki porti otvori/ beli mi cve}a donesi/ nevesta, majko, ti gredam/ v tvojata ku}a - crnata,/ v crnata majko, zemjata/ v zemjata, majko, rodnata/ skapa ni Makedonija!/ Nakiti, majko, dru{kite,/ moite, majko, vrsni~ki,/ s# beli cve}a, proletni/ i pu{ki, majko, na ramo,/ so pesni novi buntovni/ za na{ta prolet narodna,/ za na{ta, majko, sloboda,/ Makedonska Republika,/ - mojata svadba, majko le!...“ Baladi~niot ton i iskustvoto od makedonskata narodna poezija pravat edna sekako uspe{na poetska tvorba na Paskalevski vo koja se opejuva qubovta i `rtvata za tatkovinata, za slobodata na svojot narod, za vekovnite ~ove~ki ideali za slobodata i idninata. Ra|aweto i smrtta niz poetskite metafori dobivaat silna umetni~ka vrednost za stojnostite i logikata na neraskinlivata vrska me|u ~ovekot i rodnata zemja. Primerov e isto taka, mo{ne vpe~atliv i za vlijanieto na usnata poetska tradicija, koja bila i omilena lektira na avtorot, odrazena pokraj vo ovaa i u{te vo pesnite „Egej, kale{o mome“ i „Pando [iperkov“. Niz edna vakva poetska „raska`uva~ka“ postapka ja sledime i storijata za „Borkinka Jana“. So svojot Jane `iveele siroma{no, no vo sloga i qubov, a nemalo pogolemo bogatstvo za niv od sinovite

Page 57: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

Mladen i Pece. „No bura dojde nad Makedonija,/ i zazore krvava zora na {ir,/ Nad neja ko orli, fa{iskite ordi/ se frlat i gra~at vo krvavi {ir“. Smrtta zlove{tvo se {iri nasekade, s# stanalo pekol i te`ok ropski sinxir, a zatvorite bile prepolni so lu|e. Se dignalo vostanie i me|u prvite bil Jane, vo redovite na DAG. Decata i gi pribrale pod tu|i i dale~ni strei, sudbinata na majkite i decata od Egejska Makedonija, koja ja do`ivuva i samiot poet, pa ostanata sama i taa naramila pu{ka i letnata vo borbata za miliot ma`, za decata odvoeni od maj~inite pregratki i za noviot naroden op{testven poredok. Refleksivnite pesni koi sostavuvaat dobar del od poetskoto tvore{tvo na Paskalevski ne se samo negova lirska avtobiografija, tuku i zapisi od prvostepeno zna~ewe za negovite stavovi i pogledi za `ivotot i ~ovekot, politikata i tvore{tvoto, za realnite kategorii i za perspektivite na ~ove{tvoto optovareno so mnogu istorisko minato, izmami i iluzii, nacionalizam i {ovinizam, najdobro po~uvstvuvani i na sopstvena ko`a. Elegijata „Sonot na mama“ dopira kako dale~no eho od minatoto od edna i dale~nata i tu|a zemja od druga strana, vo koja sega poetot gi `ivee svoite sivi denono}ija. Se prisetuva na prviot u~ili{en den koga majka mu vo svoite race ja dr`ela negovata mala ra~i~ka i ~uvstvuvala kako mu tupka srceto i kako brzo di{i, i mu zboruvala za u~itelot i u~ili{teto. I tamu na zavitokot, na krstopatot na `ivotot, „vo moeto odletuvawe od tvoeto gnezdo/ ti so pogled mi zazboruva“. So mnogu qubov i toplina, vo ne`nosta na solzite koi nesopirlivo te~ele po liceto se ~itale nejzinite me~ti da stane u~itel, lekar, ~estit rabotnik, ednostavno da stane korisen ~ovek. Minati se mnogu godini. Maloto sin~e ojaknalo i stanalo ~ovek, formiralo svoe semejstvo i negovite deca sega se korisni lu|e, a toj ~ovek postojano kopnee po maj~inata pregratka i miliot mamin pogled. „I vo svojata tvrda dlanka/ tvojata premorena raka da ja zemam/ i vo nea da gi stavam/ ne`nite ra~iwa na tvoite vnuci,/ koi nikoga{ ne te videle/ no te poznavaat/ i te sakaat,/ vo tvojata raka da stavam/ bu}et son~evi zraci/ od na{ata gradina“. Prokudeniot makedonski Egeec daleku od rodnoto ogni{te, so gor~livo `ivotno iskustvo, sonuva i posakuva odnovo da bliknat dve solzi od maj~inite o~i i pak da vleze vo tatkoviot dom. [iroko da gi otvori vratite i prozorcite za ~ist vozduh i bezgri`no sonce i od nejzinite gor~livi usni da ~ue „dobredojde“. Majkata i doma{noto ogni{te vo pesnata „Kopne`“ ja variraat istata tema, no sega

Page 58: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

qubovta e izrazena kon zaedni~kata majka na eden narod, nivnata tatkovina. Poetot nasekade ja gleda i sonuva, za{to za nea i za nejzinata nova mugra proleal mnogu pot i krv. Toj e samo eden od onie nedobroj nejzini sinovi koi kopale za nejzinata zora i koi & ja podarile i svojata mladost, i list po list gi proronile svoite cvetovi za da go presretnat toj izgrev. I `edno se napile od nejzinite zraci po visokite planinski vrvovi na tatkovinskata slava i nepokor, tamu kade {to se soedinuvale legendata i ~udoto, se izramnuvale ma`estvenosta i hrabrosta so bezumieto i surovosta na realnosta. „Kopneeja zadimenite od barut na{i gradi/ i zaigraa vo toa srce juna~ko/ za sredbata so sonceto/ - sonceto na premilata tatkovina!“ Nea devojkite ja ~uvaat kako ne{to najmilo vo pazuvi, mom~iwata vo svojata bujna krv ja taat, i ja otkriva poentata i tragedijata kakva {to sli~na i ramna na nea te{ko }e se najde vo svetot, deka „a na stranicite od u~ebnicite/ kako sre}na detelinka/ te ~uvaat/ decata - emigranti“. Paskal Paskalevski najsurovo i `estoko moral da ja ponese (ne) odgovornosta na svoeto vreme. Istaknat i potvrden op{testvenik i borec, poznat pisatel i novinar, komunist i humanist, bez odgovor odedna{ e isfrlen od `ivotot. Vo pesnata „Do koga“ vo mig na polno razo~aruvawe i osama direktno se obra}a do svoite drugi soborci: „Do koga }e bidam otfrluvan?“ Zarem nema da se najde nitu eden da ja vozobnovi zgazenata ~est. I zarem nema sre}niot den da dojde i vo negoviot stradalen dom. Pred site niv stoi ispraven, obespraven i ramen, „na nula ramen“. I neli sekoga{ bil vo ~ekor so niv, i kako sega odedna` „zagazil“ pred onie koi zaedni~ki gi mrazele. Koj go isfrlil od strojot, od redovite vo koi vo burite i zlovremiwata, vo mnogute bitki bil i so du{a i so telo i veren bil. I ete deneska go simnuva prevezot na stra{noto somnenie i pred nivniot molk i kukavi~luk, „kako sin na slavno pokolenie“, so ~ist i smel pogled i jasen `ivotvoren glas i go brka „poslednoto somnenie“. So svoite crni nokti od ~estit crn trud zabiva vo golite gradi sega, kako {to nekoga{ so niv po celi denono}ija gi kopal okopite vo partizanskata vojna, tie nokti koi ja prevrtuvale zemjata i vo nea go zakopale i najmiliot ubien drugar. So niv }e go otkine srceto i }e im go podnese na svoite drugari kako vrv na veren ideal. ^ovekot i ne bi bil ~ovek ako ne veruva vo idninata i sre}ata. Taka i okleveteniot i isklu~en komunist od partijata, komu mu se uni{teni i semejstvoto i profesijata, bez `al i taga pred sopstvenoto izvadeno srce koe seto bolska kako naj~ist

Page 59: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

kristal, veruva deka sre}ata }e dojde tokmu denes i vo negoviot stradalni~ki dom. Taa sostojba e opeana i vo stihovite „Za ~ovekot“. Vo osama i taga se ni`at denono}ijata, koga edna no} od sosedstvoto }e se odglasi pla~ot na bebeto i vo srceto }e donese nova i ~udesna svetlina. I kliknuva: „^ovekot brate! S# za nego treba,/ `ivot si za nego podnesi dar!“. Humanata dimenzija vo ~ovekot progovoruva od potrebata za novoto koe isto taka, doa|a so stradawe i maki, bara `rtvi, no bara i smelo podadena raka. Pa konstatira deka ni edna `rtva ne e popusta koga stanuva zbor za narodna borba, vospeana od mnogu poeti, a pak narodite za nea peat dru`no vo hor. I vo dvete zavr{ni strofi himni~no se pee za humanizmot, za porakata oti ~ovekot na ~ovek mu e kako brat na brat: „Brate, ti ~ovekot vospevaj, slu`i,/ nemu, ti, svesnite sili si daj,/ v svetot ti sozdaj bra}a, o dru`e,/ - pekolot pretvori v ~ove{ki raj!// Bessoni no}i ko |erdan se ni`at/ - Misli za ~ovekot, sestro i brat!/ Topi se za nego v vulkan od gri`i,/ za nego izmini strmen, ti pat!“. Poetot ne samo {to pora~uva, tuku vo niv kako da se definira i samiot sebe kako poet. A toa toj ve}e go potvrdi i kako ~ovek i kako tvorec niz osumdeceniskiot trnliv i dolg ~ove~ki i ~ove~en pat. Tu|ite interesi i propagandi ne samo {to ja raspar~ile teritorijata na Makedonija, tuku nejziniot narod go izgonile od doma{nite ogni{ta i tatkovite grobi{ta i go rasprsnale po site strani od svetot. Naslovot na pesnata „Vragovski vetrovi“ niv gi simbolizira vo poetovata prokuda dodeka tie go brulat i go lulaat vo pekolnite lulki, no tvrdokornosta na Makedonecot e re~isi nesfatliva vo sopstvenata uteha i poraka: „mani po na{enski vaka so raka,/ gajret si napravi na tvojte maki“. Koga }e te nastignat nesre}ite i kako }ederi zmii vo mozok te jadat, ne potkleknuvaj, tuku vpu{ti se kako gemija vo burnoto more i verbata }e ti bide svetlina duri i vo pekolot. Postojat li nekoi nepi{ani pravila? Za{to tretata strofa od pesnata e na{a vistina i sudba. „Nali si ~edo makedonsko pusto,/ nali za maki si roden vo svetot.../ Pustive maki vo tvojata usta/ v pesni za borba i qubov se pletat“. ]e se otvori {iroko srceto i stunite }e viknat borbeni noti, }e se soberat maj~inski i tatkovski amaneti i gradite nepokorno }e se ispravat pred burite. Takov e toj ~ovek; vo qubovta sestra, vo gnevot lamja. Talkawata po svetot dote`nale, ottuka i revoltot deka pove}e „Po gluvi porti“ poetot ne saka da tropa i so taga da kopa po spomenite. S# okolu nego e pusto{. Rizikot go pla{i, a toj e

Page 60: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

neophoden vo `ivotot, a s# {to }e se rodi vo nego umira u{te istiot den. Negova edinstvena `elba e narodnata bolka koja {to se tai vo srceto da ja zapi{e vo pesni. Paskalevski na odreden na~in samiot sebesi se odreduva kako naroden pevec. Dvete posledni strofi od pesnata pretstavuvaat negov nov poetski manifest: „V pla~ eli radost, vo borba el v maka,/ - narodni ~uvstva da vospeam sakam,/ seedno v kakov stil star eli moden,/ - v maj~in da bidam, na skap jazik roden.// Nej}um vo gluvi jas porti da tropam,/ sakam vo tatkovska zemja da kopam,/ - pesni da zapejam za Makedonija!“ Vojnata i terorot gi oddelile ma`ot od `enata, roditelot od ro`bite, najbliskite po{tuk fatile, nemerlivi dale~ni se vgnezdile me|u edni i drugi, ta ni aber da se ~ue za najmiloto, najskapoto, edinstvenoto bogatstvo na rodnata loza. Elegijata „Gugu~i~e libe“ ta`i po ranetoto i pretepano libe i pra{uva kade li e sega toa. I ima li mo`nost da si prozbori, da popee i da popla~e na maj~iniot jazik, najmil i najskap vo svetot, zabranuvan i gonet, tormozen i vo zatvori te{ko okovan. Stihovi vo koi mo{ne vpe~atlivo i uverlivo se pee za maj~iniot jazik ne samo kako sredstvo na prepoznavawe i li~na identifikacija, tuku i na opstojba i nepokor, a niz denacionalizatorskata i asimilatorska politika {to taka `estoko i edinstvena vo svetot ja primenuva „kolevkata na svetskata civilizacija“ neciviliziranata Grcija. I odnovo se ~eka vo balski fustan da dojde proletta i vo ta`noto i pusto sekojdnevie na samotnikot, skitnikot, na tu|inecot da mu dari grst svetlina. Dvete strofi na pesnata „Mora }e dojdi“ se novo otvorawe na du{ata na prokudeniot koj so pravo o~ekuva prazni~niot den da go ispolni i negoviot dvor. Prikaznata prodol`uva ili samo se prepovtoruva i vo pesnata „Grst tatkovska prst“. Vo tu|ina s# e tu|o; i vozduhot, i vodata, i lebot, i gletkata. Peej}i vo prvo lice poetot sebesi se identifikuva so zadumano pile koe se obiduva da leta i vo tu|ina go `ivee svojot `ivot klet. I taka pesnata se prestoruva redewe, ta`ewe, smeata lipsuva vo pla~, a srceto e pustelija i ni zbor nema za uteha. Morata prodol`uva vo `eduvaniot let kon tatkovinata, izgoruva vo sopstvenite ognovi, i poslednite krikovi pora~uvaat deka saka bla`eno da umre vo pregratkite na rodnoto nebo i pod no}niot pogled na tivkite yvezdi. No, ako i toa ne se zbidne, poetot ostava amanet: „No ako sudbinata v tugina rekla/ da zatvoram o~i, da zamrzne krv/ i `ivotot buen vo zemjata sekne/ i stigne toj hran da stane za crv,// od tvojata zemja, Tatkovino sakam/ da poseat v grobot

Page 61: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

mi, drugari, grst,/ - da olekne zemja, da olekne maka,/ zer olovo te{ka e tu|ata prst!...“ „Egejski Makedonec“ e glas na narodot niz negovata identifikacija na sopstvenite tragedii, no i povik kon svetot da gi ~ue vistinite i toj svet zaedno da trgne vo osvojuvawe na utre{ninata. Progonet od doma{noto ogni{te i oddelen od najmilite, Egejskiot Makedonec se skita od vrata do vrata kako ku~e, bez leb i bez voda, se gubi na gurbet vo tu|ina, traga mu nema vo zatvori. Istite otrovi niz mnogu vekovi gi piele i nivnite pradedovci, dedovci i tatkovci. Prababite, majkite i sestrite bestra{no padnale vo oginot izvikuvaj}i „Za Makedonija, slobodna!“ I taka Makedonecot skita po svetot bos i gol, skinat i bolen, toj rob e i „kako ~ovek najdolen“. A gradi palati i ku}i za drugi, go smukaat bogata{i i golemci, i toj samo trpi i mol~i i ~eka koga }e bide uni{ten. Toj ~ovek e kako drvo bez koren. No poetot najduva sili i verba deka }e ~ukne i negoviot ~as koga }e go povika da zeme no`ovi, pu{ki i bombi i da go srine od sebe gnetot i sramaot. Da se oslobodi od ropstvoto i sam da se izbori za sopstvenoto pravo na postoewe i `ivot. Kletata sudbina e nasekade po svetot. Nejzinata univerzalna, op{to~ove~ka dimenzija poetot ja vospeva vo mnogu pesni: „Kopne` za bratstvo“, „Ela brate...“, „Belojanis“, „Komunist“, „Za BKP“, „Na maliot batko Dobri“, „Georgi Dimitrov“, „Dimitar Kaqa{ki“ i drugi. „Kopne` za bratstvo“ e pesna koja kako balsam ~udotvorec gi lekuva site bolki, ta mislata doa|a kako proleten zdiv, srceto se stopluva od ~udni trpki i niz buri go izveduva na miren breg. A toj pat e: „Za bratstvo mi kopnee du{ata vezden/ na segde me mami na bratstvoto ek,/ narodite v bratstvo da trgnat ko eden/ v epohata nova - v atomniot vek“. Taka site se fateni vo bratsko oro. I kakvi li s# ne ~uda bi napravil ~ovekot i bi otkril novi bogatstva koga site ramo do ramo bi `iveele i rabotele ~esno. Sekako deka plakatnoto dominira i vo ovaa pesna, no nejzinata uverlivost i vrednost pak, imaat neporekliva trajnost kako argument i dokument od letopisot na nivniot avtor. Potvrda na vistinata deka avtorot i negovoto delo pretstavuvaat nedeliva celina. Paskal Paskalevski kako poet po~esto za iskaz ja koristel i formata na poemata. Zna~ajno mesto vo negoviot poetski opus imaat i nekolkute poemi: „Nadprevaruvawe“ so 502 stiha, „Pismo do bra}a“ so 388 stiha, „Jas taka te pametam“ so 222, „Bitkata za „Ivan“ so 182 i „Za demokratija“ so 196 stiha. Ne mo`el da mu pobegne na ovoj

Page 62: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

epski vid na peewe koe mu se nalo`uva kako neminovnost od borbata za nacionalno osloboduvawe i utvrduvawe na svojata samobitnost, vo koja i samiot e aktiven u~esnik i tokmu od taa negova pozicija vo dobar del i se razviva i problesnuva negovata poetska darba. „Za demokratija“ e juna~ka poema so istoriska osnova so povi{en ton na raska`uvawe. Tema na obrabotka e Gra|anskata vojna vo Grcija i u~estvoto vo nea ramo do ramo na Grci, Makedonci, Vlasi, na mlado i staro, na „cel potisnat narod“ koj kako „razgnevena luna“ se bori za svoite ~ove~ki prava i slobodi. Narodot gi pretstavuva nedobroj likovite vo nea vozdignati so tatkovinskiot ideal deka vo taa borba }e se rodi noviot svet i nivnata me~taena narodna i demokratska Makedonska Republika. Vo poemata „Jas taka te pametam“ se javuvaat dva lika niz ~ii `ivotni vrvici prosleduvame pove}e decenii od ropskiot `ivot na makedonskiot ~ovek. Ispeana vo prvo lice, poetot se javuva i kako raska`uva~ i kako glaven junak - partizan vo vojnata koja be{e tema i vo poemata „Za demokratija“. Nasprema nego e makedonskata majka olicetvorenie na majka i sestra, borec i junak, libe i drugar, simbol na premilata i edinstvena tatkovina Makedonija. Niz nivnite prikazni se preslikuvaat tragediite i u`asite, soni{tata i kopne`ite, bolestite i smrtta, idealite za nacionalni i socijalni prava i slobodi, kako relevanten predizvik na sevkupnoto poetsko delo na Paskal Paskalevski, pa ottuka i izrazot pretstavuva bogato komponirana celina niz edna povi{ena epska raspeanost i se ostvaruva so bogatstvo od izrazni sredstva. Najizmeni~no taa e realizirana so epski, lirski i dramski elementi. Borecot nea ja nosi kako najmil spomen, kako amanet i uteha, potpora i son, ja tai vo srceto i so mislata za nea poa|a vo sekoja nova bitka. „Na segde te najduvav/ preskapa moja:/ vo korkata lebec/ {to s solzi go mesi,/ go ispe~e s zdivoj i/ prevozi s risk“. Taa e onaa majka orlica koja postojano bdee nad svoite mili ~eda i zaedno so niv leta vo borbite i gi ~uva od kletata smrt. Kulminativniot epski mig e oroto srede selo vodeno od majkata ~ija {to {amija slobodno se razviorila i ja glasi slobodata. Vo eden mig molkum i pristapuva mladiot partizan i ja soop{tuva `alnata vest. „Ti razbra {to sino}a/ sin ti si ubi/ vo lutata borba,/ za Makedonija/ toj zagina herojski/ v neramen boj!...“ Se skamenuva maj~inoto lice, plameni solzi bliknuvaat od o~i i odedna{ se nadviva stra{en vik. Se stapisuva i oroto, site gledaat vo nea i baraat da go razberat potajniot bunt vo nea. No taa so nat~ove~ka

Page 63: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

sila i hrabrost go zema od ramoto na mladata partizanka oru`jeto i izvikuva: „Drugari!/ to e za sinot/ {to v borbata padna/ ko naroden borec,/ za na{ata sloboda/ v tatkovinski kat!“ Se odglasuva istrelot nasekade, a majkata heroj odnovo go poveduva oroto so cvrst ma{ki ~ekor. Nejziniot lik niz povtoreni lirski pasa`i odnovo se javuva kako radost i sre}a na patot na borecot, bleskoti vo no}ta i so nea go ostvaruva svojot ideal. Za{to taa e majka, sestra, verna drugarka, taa e „Tatkovski kat“. Individualnoto vo ovaa poema prerasnuva vo kolektivno ~uvstvuvawe i memorirawe. Vo poetot borec obedineti se site partizani koi smelo se borat i nesebi~no svoite `ivoti gi vgraduvaat vo svetlata idnina na tatkovinata, a vo likot na majkata se site `eni, i onie od frontot i onie od pozadinata koi podgotvuvaat hrana, obleka, raznesuvaat po{ta, krijat partizani, najposle vo nea e personificiran kako najsvet ideal poimot na tatkovinata. Taka i temata obrabotena niz prikaznata za dve li~nosti, zra~i i zna~i tema od istorijata i `ivotot na eden narod. Poemata „Pismo do bra}a“ ima poslo`ena kompozicija. Taa e sostavena od uvod, prva glava so pet peewa, vtora glava so tri peewa i tretata glava so pet peewa. Kombinacijata na lirskite, dramskite i epskite elementi kako da postavuva ili se obiduva toa da go stori, i so koristeweto na pove}e vidovi versifikacija, rimuvani strofi, beli stihovi i prekr{eni i neizedna~eni poetski celini. Uvodot n# voveduva vo vremeto i nastanite koi se obrabotuvaat vo poemta. Rodnata zemja miliot Egej stenka pod prokletstvoto na fa{isti~kata ~izma. Varvarinot koli i gori, selata i gradovite se plamnati vo ogan do nebo, so no` gi kopa grobovite i gi rastura tatkovite trla. Zatvorite se polni so starci, `eni, so deca, proplakalo s# `ivo i mrtvo. Straotni se slikite: „Volci divo po nas vijat,/ nad nas garvani se vitkat,/ krv ni fa{isti ja pijat/ v krv se kapat, s krv se mijat“. Crn e Kostur, pusti se selata na Lerin, Voden e vo po`ar celiot, vo Gumenxe i Enixe-Vardar zanemela makedonskata pesna, crno e s# i vo Ber i Negu{, Ser i Drama. Namr{teno e ~eloto na slavniot Egej i pismoto koe poetot go ispra}a do svoite bra}a nema cel da im ka`e za nivnite maki i stradawa, i ne bara milost i so~uvstvo, tuku im pi{uva za da im ka`e deka narodot go zel oru`jeto i trgnal vo senarodna borba. Slobodata nikoj ne ja daruva, tuku toj so sopstvena borba i so sopstveni `rtvi sam }e se izbori za nea. Im pi{uva so edinstvena cel da im gi ka`e vistinite i da im pora~a da bidat gordi so nego.

Page 64: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

I glasno da ja iska`e negovata verba deka ne e daleku denot koga slobodata }e izgree nad tatkovinata. Kako lik se javuva narodot na nepokoreniot Egej, a nastanot odnovo e kletata i izmamni~ka Gra|anska vojna vo Grcija. Vo prvoto peewe na glava prva, opean e zlostornikot Metaksas koj java na crn kow i niz temni oblaci i stra{ni molwi nasekade see samo smrt. Vo ednata raka ima sabja, a vo drugata mu se ognovite, zatvorite, smrtta, „`iva riba v usni pr`i,/ loka narodna tok krv“. Yverot bez vera pusto{i po Ser i Voden, Solun, Negu{ i Drama, Gumenxe i Enixe-Vardar, ja pretvoril Grcija vo drama. Vtoroto kratko peewe samo niz sedum stihovi ja otkriva smislata na taa grda slika vo koja zlostornikot se napojuva so narodna krv. A toa e „Slika/ - lika na fa{izam,/ se razigrue div rasizam,/ a se kosi/ s# {to nosi/ ime slavno/ - slavjansko“. Deka istorijata samo se povtoruva i deka zemjata „majka na ~ove~kata civilizacija“ Grcija i deneska ne mrdnala ni ~ekor napred ne bara ama ba{ nikakov komentar. Taa vistina e konkretizirana vo tretoto peewe. Makedonecot ima o~i ni{to ne gleda, ima u{i ni{to ne slu{a, jazik ima nem e, tutun raboti a pu{i |ubre. Toa e negovata socijalna polo`ba. No i toa ne e najlo{oto. Ne smee da se vidi i da pozboruva so bliskite i drugarite, se pla{i od sopstvenata senka, duri i nave~er koga doma }e se pribere premoren, du{manot go debne vo mrakot i prilepen do negoviot dom prislu{kuva i s# gleda. I odedna{ se vturnuva doma, tepa i kr{i, prevrtuva i se zakanuva, baa globa samo zatoa „za{to zborva{ maj~in jazik“. Vo ~etvrtoto peewe nastapuvaat „Za makedonci novi ma~enija/ sega zapo~naa v zemjava cela“. Gi povikala kambanata i srede narodot xandarot pcue i se deri deka site do eden sega po naredbata na Metaksas ima da u~at samo „gr~ko u~enie,/ v site makedonski gradoj i sela“. Pettoto peewe go najavuva doa|aweto na u{te edna nova i stra{na vojna. Vtorata glava raska`uva nekolku poedine~ni `ivotni sudbini vo viorot na vojnata. Prespanecot Done, sin na Mio U{qo, dve godini ve}e kako e vraten od vojna. Mladata nevesta mu go rodila i vtoriot sin. Rabotel toj kako i site Makedonci, rabotel dewe i no}e i od toa nemal nikakvo fajde. Po tragata postojano mu se xandarite, a pred nego se otvorile sal crni pati{ta. Vo vtoroto peewe tema e `ivotot na ubavata Prespa koja na xandarite sega im bila niva za preoruvawe i maki, a kolektivot e lik na eden napaten, poni`en i obespraven narod. Nasprema prekrasnata

Page 65: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

priroda, nejzinite idili~ni sliki, e narodot i negoviot crn `ivot: „vo ubava Prespa, toj raboten narod,/ {to dewe i no}e se bori so ralo,/ {to planini-nive i kamewa ora/ i pak da e gladen i strada za korka,/ toj narod {to zlato so {epite va|a/ i zalak od usta zol {kembar mu grabi“. Trettoto peewe odnovo n# vra}a kon prikaznata na ve}e poznatiot lik Done. Denono}no niz buri, do`dovi i snegovi po ezero so ~unot toj lovel ribi, kako i negovite soselani, a crniot fa{ist i jada Spiro Stankov malku mu bilo {to s# sobiral za sebe, tuku gi kodo{el na gr~kite xandari koi gi sakal kako rodeni bra}a. Bez oko da mu trepne gi pra}al siroma{nite ribari vo zatvor, ta ne retko im gi zemal i `ivotite. Cel mesec vo zatvor minal i Done kade „i mesa mu kinele/ mu piele krv“. Tamu se zapoznal so gr~kiot rabotnik Nikos od Solun, ~esen i zdrav komunist. Toj mu prozborel prv i mu gi previl lutite rani. Mu dal i leb i voda, mu dal i kura` vo borbata so kletite fa{isti, nivni partiski neprijateli. Tuka se prenesuva smislata i celta na klasnata borba vo koja Done „Vo tvrdost e granit/ - sin na Makedonija/ {to v krepost se pretvori/ na nivniot top“. Samo {to se vratil v selo, na pat go sretnal predavnikot koj kako bo`em `ali zastanal da go pozdravi i da go popra{a, a toj so pogled vo srceto mu zaril no`. Zanemel licemerot i zlodejot, a potoa kako poenta go izvlekuva citatot: „Na pogledot no`ot po`estoko kole,/ od no`ot na vragot vo bojnoto pole!“. Tretata glava ja najavuva vojnata. Vo prvoto peewe taa se javuva bez {minka, sram i maska vo edna grozna no} od Berlin, Tokio i Rim. Zesnatiot yver ja frla Evropa vo ogin i krevaj}i go svojot krvav {tik izvikuva: „Na progresot/ smrt!“. Nekolkute stihovi od vtoroto peewe ja bele`at fa{isti~kata orda koja od jug i vodena od nekoj drug ludak po ime Du~e, preku Albanija vleguva vo Grcija. Komunisti~kata partija na Grcija go povikuva narodot na borba i toj glasno mu se zakanuva na fa{izmot deka }e plivne zemjata vo krv, smrt i ogan, no da mine preku nea nema, pora~uva tretoto peewe. Slednoto, ~etvrto peewe himni~no javuva deka na povikot od Partijata celiot narod se krenal na noga. Slavej}i go komunistot, kako eden od likovite vo poemata, pettoto peewe go vozdignuva na piedestalot na legendata. Komunistot e prv vo borbenite redovi, po zatvorite i logorite ja razbuduva svesta me|u lu|eto za pravednosta na borbata i potrebata na `rtvite za poubava i po~ove~ka idnina. Vospevaj}i nastan od istorijata na gr~kiot narod, koj go tangira i Makedonecot i toj za nego e nova izmama i tragedija, poetot univerzalnata dimenzija jasno ja nazna~uva vo

Page 66: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

zavr{nite stihovi: „Na ~elo na gr~kiot narod/ na frontot i tilot/ bez milost,/ protiv fa{istite,/ najsmelo se borat/ komunistite!“. Naglasenoto prisustvo na realizam i izblik na ~uvstva, vrz osnova na istorijata kako realen fakt, poetot sozdava sovremena poema koja mo`e da se slu~uva bilo kade vo svetot i nejzini junaci se li~nosti koi narodot go predvodat vo osvojuvawe na novi vrednosti vo civilizacijata na ~ove{tvoto. Istoriskata dimenzija na komunizmot kako filozofija i dvi`ewe i na komunistot kako aktivno i humano ~ove~ko bitie, vo poemata „Pismo do bra}a“ ima svoj soodveten i prigoden odglas i argument. Poemata „Bitkata za „Ivan“ e komponirana od osum peewa. I tematski i idejno se realizira niz pove}e zna~enski plastovi, kakva {to e upotrebata na versifikacijata. Filozofskata misla odnosno besmisla na vojnata pretstavuva svoeviden uspe{en voved so prvoto peewe od poemata. Vo edna no} ostriot planinski vrv „Ivan“ bil natopen so nevina i diva krv. Vo ista no} od dvete strani so jarost i mo} se natprevaruvale koj prv }e se ka~i na nego. Toplata krv besmisleno se preleala i od gr~kiot i od italijanskiot vojnik, tamu na smrt „I obete strani/ na vrvot si razbile nos“. Decidno i niz konkretna slu~ka poetot ja vospeva seta besmisla, apsurdnost i paradoksalnost na egzistencijata niz ~inot na vojnata kako najgolemo zlo na ~ove{tvoto, zlo koe go izmislilo i go vodi samiot ~ovek. Temata se varira i vo vtoroto peewe niz naglaskata za besmislata na vojnata i smrtta. Slepi od omraza, nemo}ni pred sopstveniot strav eden so drug bez bolka, `al i grev gi zabivaat vo sebe {tikovite, i vo sopstvenata krv pa|aat nepovratno na snegot. Na taa omrazena granica, simbol na delbi i preselbi, stignale i ve~no ostanale dvajca mladi vojnici, edniot Grk, drugiot Italijanec, `rtvi na smrtniot tanec. A sekade naokolu se odglasuva vojnata i see smrt, tretoto peewe, se vi{at rogovite na najrazli~ni ~eli~ni oru`ja i zemjata gori vo golemi ognovi. „A vrvot str~al pak ko vrv/ cel oblean vo topla krv./ I koj najposle stignal tamu prv?/ I komu mu be{e potreben toj vrv?“ ^etvrtoto peewe samo ja otkriva zavesata na krvavata drama zad koja stojat Musolini i Metaksas, koi se dve ligavi pesni so isti sodr`ini, no samo se peat na razli~en glas. Vo pettoto peewe se javuvaat pove}e likovi na eden geografski prostor, a poetot tvore~kata tendencija filozofskata sentenca da ja realizira niz poedine~ni i konkretni primeri uspe{no ja zaokru`uva niz nivnite sudbinski ispovedi. Za Makedonecot Done i Du~e i Metaksas se isti fa{isti, a bilo toa

Page 67: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

„belo ku~e - crno ku~e“, tie se fa{isti i sekoga{ ostanuvaat samo toa. Fa{isti~ka ka{a e pra{aweto dali Kor~a vo Albanija e gr~ki grad? So taga odgovara stariot Albanec deka „Ne}em grk, a ni taqanec,/ v sobstven ostajte ni al“. Okupatorot sekade i sekoga{ e krvolo~en yver, `estok neprijatel i bezo~en razbojnik. Toa e Balkanot podelen i raskrvaren od tu|i interesi i propagandi, a narodot nivna postojana `rtva. Vo {esttoto peewe poetot odnovo n# vra}a vo prikaznata na svojot omilen junak Done. Toj vo borbata e prv i bestra{en. Smrtno ranet go spasuva negoviot gr~ki drugar so kogo vojuvaat ramo do ramo. Javnat na svojot kow Done vojuva „V Kostur, Lerin, Ser, i Voden/ pesni peel narod svoi/ Goce Del~ev s takov podem/ narodot go kanil vo boj“. Revolucionernata tradicija na makedonskiot narod, negovata humana i internacionalisti~ka dimenzija go imaat svojot simbol vo prespanecot Done. A vilnee toj vo ponovite i bezbroj redovi od narodni borci, me|u razviorenite crveni voinstveni znamiwa, ta i ma{ko i `ensko, i staro i mlado se krenalo na noga za narodni pravdini. Hronolo{ki storijata na Done ja prosleduvame i vo sedmoto peewe. Toj izleguva od bolnicata vo Atina, kade {to mladiot doktor krven neprijatel na Metaksas, mu ka`al deka Hitler ve}e vlegol vo vojna so Evropa, no mu zboruval deka narodot se odglasil i re{itelno }e gi brani svojata zemja i sloboda, i odedna{ na ulica sre}ava eden ma`. Poznat mu e od nekade, no koj e toj!? Toa e stariot drugar Nikos, prekalen borec i sega e vo prvite bojni redovi. Done re{itelno bara da mu se pridru`i. No toj mu odgovara deka }e se vrati doma, }e sobira oru`je i vernite bra}a Makedonci }e gi povede vo borba. Gleda{, mu veli, odnovo n# povikuva glasot na tatkovinata. „Drugarski si dale raka,/ srce stegna radost - `al,/ se zgu{naa kako bra}a/ - drugari v ist ideal“. Gnevot i otporot na narodot se odglasuva nasekade. Dodeka se vozi vo tramvajot eden mlad ~ovek glasno izvikuva „Smrt na gnasnite okupatori!“. Na ulica go sretnuva mlad kni`ar i po pra{aweto od kade e, go sovetuva i samiot toj da se vklu~i vo redovite na Gr~kata Narodno-osloboditelna Vojska. Toa se dvete sekvenci vo osmoto peewe. I vo zavr{noto, devettoto peewe seta zemja dignata e kako vulkan i narodot juri{a vo borbite. Vrakaj}i se doma ja zateknuva starata majka vo crnina. Taa `ali za snaata koja od bomba zaginala vo nivata, a vnu~eto umrelo pak od glad. I „Ne ostana doma Done,/ grabna pu{ka i vo ~as/ so orlite na Makedonija/ letna s krila na ELAS!“. Najobemnata poema

Page 68: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

„Natprevaruvawe“ sostavena e od osum peewa. Nejzin junak e obi~niot rabotnik koj so `enata i decata gladuva i stenka pod nemilosrdnosta na crniot kapital. Ne mo`ej}i da go gleda novoto ropstvo na kapitalistite se kreva vo borba vo koja }e treba da bide urnat gniliot i star op{testven sistem i na negovo mesto da se izgradi noviot i sre}en svet za rabotnicite. Vo vtoroto peewe predadena e del od biografijata na glavniot junak. Toj e prekalen borec koj ve}e minal niz tri vojni i se borel na frontovite kinej}i go jaremot i rasprskuvaj}i go mrakot na ropstvoto i tiranijata. Vo trettoto peewe se vra}a doma kako heroj, no tamu odnovo go ~eka vojna. Protivnicite se poznati „videlo, sre{tu mrak“. A borbata e u{te po`estoka, iako taa ovoj pat se vodi bez pu{ka, se vpu{ta „vo borba politi~ka“. Na noviot front odnovo e vo prvite redovi so parolata „Pobedata ni treba/ da bide/ sto na sto/ za frontot i za Tito”. Prv du{man i # i na doma{nata reakcija. Obnovata i izgradbata na tatkovinata koja{to samo izlegla od vojna se pretvora vo natprevar koj pove}e }e izgradi i pridonese za nejzinata idnina, kako tema vo ~etvrtoto peewe. Se obnovuva zemjata, se gradi noviot i sre}en `ivot, proizvodstvoto se natfrluva stoposto, i toj stanuva udarnik. Site vo fabrikata go znaat i go sakaat, nasekade sal negovoto ime se slavi. I se nosi ko molwa, koja ubiva s# staro i gnilo, bolno i porazno, toj e ime na novoto i ~udesnoto. Vo pettoto peewe toj e primer po koj ~ekorat s# novi i novi borci i heroi vo nagorniot pat na trudbeni~kiot polet. Metafori~no vo {esttoto peewe niz topeweto na mrazovite i snegovite, i ra|aweto na sonceto koe go gori gniliot svet, vo zeleniloto na proletta i cutot na drvjata se ra|a glasot na novata pesna od noviot `ivot. Milionite od udarnici - heroi mar{iraat i vo sedmoto peewe vo slaven boj, i nivniot mar{ e pesna za sre}nata idnina. I vo zavr{noto peewe udarnikot „~ovek od mermer“ presre}en gleda kako milionite ja obnovuvaat i gradat tatkovinata i kolku nemerliva sre}a i gordost gi ispolnuvaat nivnite srca. Trudbenici i udarnici se natprevaruvaat me|u sebe. Mladata dr`ava raste i cuti kako najli~en cvet. Crvenite znamiwa se veat vo nedoglednite nebesni prostranstva. Radosta pred nego e more i so novi sili po sebe gi povikuva milionite so napred, napred, napred! Ovaa poema kako da proizleguva od temite i motivite na drugite vakvi tvorbi na Paskal Paskalevski i vo eden kontinuitet, kako rezultat na borbite za nacionalni i socijalni prava i slobodi na Makedonija, niv gi zaokru`uva niz temata za obnovata i

Page 69: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

izgradbata na tatkovinata, nejziniot socijalisti~ki rascut vo koj revolucionerniot entusijazam se prestoruva vo nova energija za izgradba i obnova od pusto{ot na vojnata, za osvojuvawe na novi ~ove~ki i humani vrednosti, na noviot i sre}en `ivot i idnina. Poetskiot zbor na Paskal Paskalevski se ra|a od sopstvenoto `ivotno iskustvo i toj se posvedo~uva kako samorodna pojava i rezultat. Vlijanijata kako mo`na tvore~ka procedura mo`at da se vidat i od spisokot na lektirata. No sekako deka najpove}e mo`e i treba da se baraat vo pozitivnoto tvore~ko vlijanie od duhot na so vekovi sozdavanata makedonska narodna pesna. I nad seto toa, poetskiot zbor na Paskalevski e pred s# lirska istorija za sebe, za svojot narod i tatkovinata, lozung i povik za borba, parola i agitka za izgradba na idninata, opomena za zloto i nesre}ite, uka i pouka za dobrinata, qubovta i po~itta me|u lu|eto, razbiraweto i sorabotkata me|u dr`avite. Taa se ra|a kako direkten rezultat od potrebata na denot, kakov {to rezultat negovite prethodnici n& zave{tija niz primerite na daskalskata ili politi~kata literatura, i potoa niz burnite godini na novite vojni i obnovenoto doka`uvawe i izboruvawe na sopstveniot entitet i nepokor. U~esnik vo tie nastani, poetot niv kako trajna traga gi ostavil zapi{ani so zbor na belata hartija. Simboli~no crnoto i beloto preplateni vo smislata na `ivotot i opstojbata, na site negovi tegobnosti, maki i stradawa, no i na site negovi ubavi idninski zna~ewa. 3. Temata za Gra|anskata vojna vo Grcija i u~estvoto na makedoncite vo nea, kako i site izmami i zloupotrebi so koi tie minaa niz nevidenata ~ove~ka golgota, i do`iveaja u{te eden nov egzodus, se bi rekle, znak na prepoznatelnost na raskazite na Paskal Paskalevski objaveni na stranicite od pove}e vesnici i spisanija, knigi, zbornici i almanasi, a eden pomal del ostanati nepublikuvani i vo rakopis. Toa se vkupno osumnaeset naslovi, od koi nekolku od niv ja imaat naznakata kako raskazi za deca. Dokumentarnosta i vo niv se evidentira kako prvostepena karakteristika, niz to~no odbele`uvawe na li~nostite, nastanot, vremeto i mestoto, do nivnata bi zabele`ale reporterska uloga na avtorot koj se javuva kako registrator od mestoto na samiot nastan. Insistiraj}i na istoriskata verodostojnost, avtorot vo golema merka gi `rtvuval mo`nostite za umetni~ko estetsko dostoinstvo

Page 70: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

na negovata proza. Patriotskiot dolg na revolucionerot samo se prenel so pi{aniot zbor kako mo}no oru`je za borba i za iskaz na vistinite vo li~nosta na pisatelot. Ne go sporime talentot na Paskalevski, no vo migot koga toj `iveel i sozdaval, mo`ebi i ne mo`el da i pobegne na zada~ata na denot, da gi slavi borbata i potoa izgradbata na tatkovinata, taka primarna zada~a i op{testvena funkcija bi rekle, i na seta prva generacija sovremeni makedonski pisateli. A vo nea svoe mesto i zna~ewe ima i onaa malubrojna tvore~ka plejada od borci i tvorci koi krvarea i opstojuvaa vo raskinatiot del od tatkovinata imenuvan so Egejska Makedonija i potoa mo{ne tragi~no rasfrlan niz razni strani na svetot. Makedonskiot otkornatik ja ima taa sudbina so vekovi, sudbinata ne retko da ostane podzaboraven vo pravot i temninata. Raskazot „Lokvata“ pretstavuva svoevidna biografija na mladiot Sotir koj u{te na dvegodi{na vozrast ostanal sirak i po majka i po tatko. Pri povlekuvaweto na Demokratskata armija na Mali-Madi vo 1949 godina, zaginala majka mu Nada, a vo proletta na prethodnata godina na Gramos vo bitkite svojot `ivot go ostavil i tatko mu Tome. Za nego ostanala da se gri`i baba mu Gica, koja koga imal devet godini i taa po~inala. Na u~ili{te odel samo edna godina, a potoa so stadoto moral da go zarabotuva sopstvenoto par~e leb. I doagaj}i sekojdnevno na mesnosta „Lokvata“ mom~eto gi obnovuva spomenite i tie postojano vo nego otvoraat novi rani i bolki. „Tuka, na „Lokvata“, nejziniot spomen so beskrajnite prikazni, dobiva krv, o`ivuva. Po pate~kite i bigorite, po karpite i kopa~ite, po bukite i dabovite, toj gi gleda tragite na pradedovcite. Toj trgnuva po nivnite stapki i nasekade vo ehoto go dofa}a nivniot glas. Po oblacite {to se odrazuvaat vo „Lokva“ toj se nosi misleno vo dale~noto minato. I kade ne patuva Sotir!“.22) Se redat komiti i vojvodi, bitki i slavni pobedi, kole`i i pale`i, mnogubrojni `rtvi. Se odglasuvaat kaval i gajda, simbol na makedonskata pesna i nepokor. Denot e vtori avgust, denot e slavniot Ilinden. [to li s# ne mu ima{e raska`uvano za taa krvava epopeja negovata mirna i mudra baba. Vo sinoto nebo se crvenite barjaci i na niv ilindenskite znaci „Sloboda ili smrt“ Na ~elo na kolonata se Lazo Poptrajkov, Lazo Moskov, Vasil ^akalarov, Mite Vlaot, Pando Klja{ev i Popovski, i Goce Del~ev i Jane Sandanski, i nedogledna reka od ma`i i `eni. Gromko se oglasuva nivnata pesna: „...Ne sakam bogatstva, ne sakam pari,/ sal sakame sloboda i ~ove{ki pravini!“. Vo razgovorite so niv toj

Page 71: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

slu{a kakvi golemi junaci bile dedo mu i tatko mu, kakva bestra{na junakiwa bila i majka mu. I ~udo, ete gi tie se javuvaat. Milina go ispolnuva teloto, bleskoti s# vo nego i okolu nego, a sre}ata mu nema kraj. Nasmeana se javuva i baba Gica koja ja odvrzuva i ja frla crnata {amija. Lave`ot na vernoto ku~e Belko go vra}a vo realnosta. Pobegnale tri kozi, pa mora da potr~a po niv. A i toj da se vrati od dlabokiot son. Denot e Ilinden, sonceto zao|a zad Pelister, so stadoto se spu{ta kon seloto, a gore se vi{i Gramos so svojot vrv Kleftis, mestoto kade {to zagina tatko mu. Vo raskazot „Itrina“.23) avtorot raska`uva eden nastan ili poto~no akcija na borcite od odredot na slavniot komandant Pando [iperkov koi imale golemi uspesi na Vi~, vo septemvri 1946 godina. Zada~ata e da se „is~isti“ kmetot na selo Pozdivi{te „toa makedonsko ku~e, toj kodo{ {to taka gi ma~i svoite soselani“ ta i krv proplukale od nego. Hristo @abonata od selo Breznik ja vodi akcijata. Ne e potrebna samo sila, glasno zboruva pred svoite soborci, tuku pred s# potrebna ni e itrina. Da se zavr{i uspe{no zada~ata i da se vratat me|u svoite kako {to rekol narodot ni luk jale, ni luk mirisale. Edni se oblekuvaat vo burandarski uniformi i kako zaroben partizan go nosat Jane od selo O{~ima. Vleguvaat vo seloto, lu|eto se stekuvaat kako reka odej}i na crkva i so omraza gledaat kako neprijatelot go vodi nivnoto ~edo. Sred selo go povikuvaat da dojde kmetot i da mu go predade zarobenikot. Kmetot ne bil tuka, no zatoa pak vedna{ dotr~al negoviot pomo{nik i vedna{ se nafrlil vrz mom~eto so pogrdni zborovi i so tupanici. Isto ku~e kako i kmetot, ~ie ime bilo spomnato za likvidirawe i vo naredbata od komandantot. Grmnuva oru`jeto od Jane pravo vo o~ite na {pionot, i pora~uva pred nasobranite selani deka taka }e zavr{i sekoj naroden du{man i neprijatel. Selanite se izraduvale i vetile deka i na kmetot }e mu ja prenesat porakata deka ne go ~eka ni{to podobro. Trojcata partizani se pozdravile so svojot narod i brzo zaminale nazad. Naskoro do{la i poterata, i minofrla~ite zapo~nale da gi opsipuvaat viso~inkite na Maver. Sonceto se iska~ilo u{te povisoko i na svoite borci im go osvetluvalo i greelo patot vo novite narodni akcii. „Prvite ~ekori“,24) go sledi makotrpniot pat na desetina partizani vo dlabokiot sneg, po zaveanite pati{ta i studenite i matni reki, niz gnezdata i opasnostite na neprijatelot, natovareni so te`ok tovar. Krcka snegot pod nivnite premoreni i vko~aneti noze, zaviva studeniot veter, zavivaat i yverovite, debne mo`ebi nekade neprijatelot, a

Page 72: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

tie mora da stignat pred da gi razdeni na odredenoto mesto. Toa e malata i odbrana grupa koja treba da go izdava makedonskiot vesnik. Noviot den poleka se ra|a, a tie stignuvaat na strmniot pat za Besfina. I tamu gi ~ekaat nivnite drugari. „Zdravo, Slave, bilbil na na{ata prolet“, pozdravuva avtorot koj se javuva kako eden od junacite na raskazot, simboli~no odreduvaj}i go doa|aweto i uspe{noto izvr{uvawe na zada~ata, od koja }e se rodi nova prolet, }e se javi prviot broj na „na{iot makedonski vesnik“. Raskazot „Pri~ek“ e lirska prikazna za mladata Dosta, ubavata prespanka i nejzinite prvi mlade{ki qubovni nemiri so Kote. Na denot na prviot srame`liv bakne`, ve~erta kaj baba Dosta do{le da ja prosat negovite strojnici. I ottoga{ minale dve godini. Ni mesec ne bile svr{eni, a kletite burandari go pobarale, ta toj namesto da skapuva po zatvorite, go fatil patot za {umata. Vo borbata se krenal na noga celiot narod. Kote e partizan, a Dosta dewe no}e raboti vo AF@ i go `eduva denot na slobodata koga so svojot mil ma` }e zaku}i i }e go izdignuva svoeto semejstvo. I doa|a denot na „Pri~ek“,25) koga narodot se sleva po ulicite da gi pozdravi svoite junaci i da si posakaat {to poskoro da im dojde slobodata. Ja grabnala ko{nicata so jabolka i bu}et cve}e, ta potr~ala i taa da gi pre~eka partizanite. Radosta nema kraj. Vo sre}ata na kolektivot, se ostvaruva i sre}ata na mladata nevesta. Bara blagoslov od svojata baba i taa zaedno so Kote da odi „na Mali-Madi” (kade) se vodi krvav boj. Boj na smrt i na `ivot. Boj za sloboda“. Ne samo vo poezijata, tuku i vo raskazite na Paskal Paskalevski, `enata se javuva ne retko kako centralna li~nost, taa e tema i motiv, taa e dvi`e~ka sila vo nesopirliviot pohod za osvojuvawe na nacionalnite i socijalni prava i slobodi na Makedonija. Eden takov prekrasen lik e i onoj na „Krvodaritelkata“.26) Lenka od selo Smrde{ e presre}na {to dala krv i so toa go spasila `ivotot na mladiot borec Grk. Negovata blagodarnost i ne bila potrebna, za{to toa e dolg, smeta Lenka i ako zatreba i na mnogumina drugi }e im daruva od svojata krv. „Ete {to ti e na{ata borba. grci i makedonci, vrzani so ~eli~no borbeno bratstvo se borat zaedni~ki za sloboda i demokratija protiv op{tite neprijateli. Dva narodi edno srce - garancija za pobedata“. Vo toj voshit za ~udesnite prikazni koi gi do`ivuva me|u narodot, pisatelot si spomnuva i za zborovite na francuskiot poet Bazis izre~eni pri negovata neodamne{na poseta na Slobodna Grcija:

Page 73: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

„Ubavo e vo va{ata borba {to makedoncite si ja leat krvta za slobodata na Grcija, a grcite se `ertvuvaat za pravata na makedonskiot narod“. Istorijata i taa nivna akcija ja potvrdi kako izmama. Vo raskazot „Saboterite“,27) registriran e eden nastan na borcite od Osumnaesettata brigada na ~elo so nivniot slaven komandant Pando Vojnata, koj ve~erta na 25 april 1948 godina, se prefrlil od Vi~ na planinata Sinja~ko. Se minira xadeto po koe trebalo da mine kolona so kamioni i vojnici monarhofa{isti. Bitkata bila kratkotrajna, no vistinski pekol. Samo za triesetina minuti bile uni{teni sedum kamioni i po xadeto le`ele izgoreni i ubieni 140 monarhofa{isti~ki oficeri i vojnici. Nov ise~ok od tie burni i krvavi vremiwa e i raskazot „Niti smrtta...“.28) Edna ve~er vo domot na Mitreica doa|a mladiot partizan i & nosi pozdrav od vnukata Tronda. A taa vedna{ go rapra{uva dali mo`ebi go videl i nejziniot sin Spiro, edno kale{o, visoko i ple}esto mom~e, isto taka partizan na Gramos. I ne mo`e site ~ovek da gi znae,vozdivnuva doma}inkata i go nudi da jade. Gi kolne burandarite koi im gi zapustile domovite, donele mnogu stravotii i nasekade seele samo smrt. I ja raska`uva svojata ta`na prikazna. Lani na Bigla i zaginal sinot \or|i, a maliot Traneta i Germanija gi odnele vo ^e{ka, ta beram za niv gajle da ne beri. I mu go dava nivnoto posledno pismo, odnovo da im gi ~ue ubavite mili maj~ini glasovi. Ostanale vo seloto samo starci i `eni, i site rabotele za borbata. „Taka treba, strino. Osobeno nie makedoncite s# treba da dajme. S#. Inaku, koren~e nema da ostane od nas. Burandarite }e ne poginat so s# ku}i, so s# deca...“, dodava partizanot. Vo nivniot razgovor upa|a \or|evica ~ie mom~e umrelo proletva, a dvata sina zaminale partizani, a taa pak neumorno rakovodi i raboti so lu|eto za borbata. „Ja puli{ kakva e suva, ama umora ne znae. Po poleto {eta i pleti za partizanite... A za nea ~orapi si nema...“, zboruva so voshit doma}inkata. Nemu mu se pridru`uvaat i razmisluvawata na dojdenecot kako posledna poraka od tekstot: „Narod! Zlaten narod! Kolku ja zaslu`i slobodata! Od pamtivek se bori... No ovoj pat }e ja dobie slobodata - ja dobivme slobodata. Ne mo`e ve}e nikoj, nikoj da ni ja istrgne od na{ite koskini i nama~eni race... Ne, ne, nikoj... Niti smrtta!“. Izgovaraj}i gi ovie zborovi vo prvo lice ostvarena e avtorskata tendencija za `ivototvorna uverlivost na raskazot kako svedo~ewe za niv od eden niven sovremenik i soborec. Kratkiot zapis za „Katranica i Krmsko“,29) e svedo{tvo od Veligden na 1943 godina. Kambanata na selskata crkva zaklepala

Page 74: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

ludo i dolgo. Izbezumeni selanite istr~ale od svoite domovi, no ne da odat v crkva, za{to to~no znaele deka toa e glasot na germancite i nivnite sorabotnici. Pekolot se simnal me|u niv, a crniot |avol preoruval i se zakanuval. Nasekade se ubivalo, seloto plamnalo vo golemi ognovi. Na svetiot den Velikden dvete sela plivnale vo krv. „700 nevini `rtvi od Katranica i 700 od Krmsko zaginaa vo eden den“. No u`asot na vojnata ne e samo vo pale`ite i ubivawata, toj stanal eti~ka merka i vo sekojdnevieto na lu|eto. Edna takva vrednosna istoriografska slika pretstavuvaat stranicite rakopis „Tabelki“.30) Dedo Done odi po patot i postojano pred nego se ispre~uvaat razni tabelki na gr~ki jazik. Minal mnogu godini kako pe~albar vo Amerika, pa go potsetuvaat na tamo{nite sliki koga crncite ne smeele da minat na stranata od belcite i da go zagadat nivniot prostor za{to gi imale „kako podolni i od psite“. Ete sega i ovie tabelki uka`uvaat deka Makedoncite ja sramotat i valkaat kulturata na Grcija samo zatoa {to si zboruvaat na svojot maj~in jazik. „Maj~iniot ni jazik, so ni{to nema da uspeete da ni go iskorenite, si po{epna sam glasno. Zar turcite celite 500 godini ne se ma~ele da ne potur~at?... Ni{to, ni{to nema da vi pomogne... Ne se gasi, to {to ne gasne! - vikna so silen glas dedo Done i stana da si odi, koga od zade go pozdravi na makedonski eden ma{ki glas“. Narodot komunicira me|u sebe so zborot na maj~iniot jazik, so prviot svoj izgovoren zbor i so prvata stapka pred site zamki na `ivotot. Toa {to nekoga{ go pravele kletite Turci, sega istoto toa go pravi ne pomal kletnik po ime Metaksas. Tie bile i umrele, kako nikoga{ i da ne bile. No narodot ve~no ostanuva da `ivee. „Abe magareto koga psojsva - veli edna pogovorka - pove}e kloca. I tie si go gledat krajot. ]e se xendemosat od tuka i }e si ostaneme nie narodot. I }e si `iveeme zaedno - makedonci i grci - kako {to sekoga{ si `iveevme. ^unki {to ne deli?“, odgovara {irokata narodna du{a na dedo Done na mladiot ma`. A toj samo pora~uva da mu gi prenese negovite pozdravi do Peco, i zaginal me|u drvjata. Utroto seloto osamnalo so paroli: „Da `ivee Ilinden“, „Da `ivee bratstvoto i edinstvoto me|u gr~kiot i slavjanomakedonskiot narod“, „Mir vo Grcija - mir vo celiot svet“. Glasovi na makedonskiot nepokor, na negoviot human i univerzalen duh koj vgradil del od sebe i vo borite i tradiciite na Grcija. „Zelenata raketa“,31) e nova grozomorna slika na Vtorata svetska vojna. Odglas od kanibalskite vikotnici vo selo Klisura na 5 april 1944 godina, koga hitlerovata orda prodol`ila da

Page 75: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

~ekori vo toplata krv na 240 `rtvi na novata „prokleta vojna“. Imaat li kraj vojnite, i do koga ~ovekot }e bide samo nevina `rtva!? Pra{awata se more koe nema kraj i koe nikoga{ nema da bide preplivano. Zapisot za „Xikata“,32) nudi nekolku migovni no uverlivo registrirani yverski zlodela storeni vo selo Ajtos, Lerinsko, na 25 mart 1944 godina. Narodniot borec Xikata te{ko ranet, za da ne padne vo race na fa{istite so granata samiot si go odzema `ivotot i onoj na germanecot {to go gonel kako da e pes. Besni tie sledniot den go blokirale seloto. Stravot sekavi~no se raznel duri do pelena~iwata. Go sobrale narodot sred selo i po~nale da gi ~itaat imiwata od bliskite, rodninite i soselanite. Koe novo zlostorstvo }e go smislat? Ta ima li selo i ku}a {to tie ne ja zacrnile? Gi sobrale ma`ite i so kamion gi odnele nadvor od seloto. „Tamu ednite gi nateraa da gledaat, a drugite zapo~naa da gi ma~at so stra{ni inkvizicii. Im se~ea mesa, gi mu{kaa so {tikovite, bezmilosno mavaa po glava, po noze i race so `eleza i im gi kr{ea koskite. Pove}eto od niv ne izdr`aa i umrea od ma~eweto. Ostanatite gi pu{tija da begat niz niveto i strelaa po niv so mitrolezi“. Od trinaeset du{i, zlostorot go pre`iveale samo Vangel Popov i Koce Drvarov koi se vratile vo seloto da raska`uvaat za stra{nite maki. Ta`na e `ivotnata prikazna na Sime od raskazot „Nepokoreni“.33) Vo }elijata na zloglasniot Edi Kule do nego dopira samo glasot na moreto. Vo dolgite i te{ki no}i si pripomnuva za dedo mu ubien od turcite zatoa {to se dignal protiv sultanot, a tatko mu bil ubien od pripadnicite na Pavlos Melas tri meseci pred toj da se rodi vo 1913 godina. Se ni`at vojni, ubivawa, se mno`i smrtta. Ete go i toj e `rtva samo zatoa {to sakal vo Kostur da pravi makedonsko u~ili{te. Utre zaedno so u{te ~etirieset drugari }e gi nosat tamu na sudewe. Pogibijata vo Kostur ja pre`ivuva od pri~ina {to toj bil u~esnik i vo Vodenskiot proces, pa tamu }e mu bide odnovo sudeno, a smrtnata kazna nema da mu pobegne. Optimizmot, verbata vo pobedata kako da go diktiraat i krajot na raskazot. Po pat kamionot e napadnat od partizanite i Sime e osloboden. Skica od tie viorni denovi pretstavuva tekstot „Kalemi“.34) Vo slobodnata Prespa zapo~nale so rabota makedonskite u~ili{ta, a narodnite u~iteli pred sebe gi imaat nenasitnite u~eni~iwa koi se raduvaat {to ~itaat i pi{uvaat na svojot maj~in jazik. I koga vo gradot doa|ale partizanite, de~iwata od niv barale molivi za da mo`at da pi{uvaat. A toga{ tie bile ne{to najdragoceno i najskapo,

Page 76: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

ne{to {to retko se nao|alo. Zada~ata na denot {to ve}e ja odredivme kako tvore~ka pobuda na ~inot za pi{uvawe, idealite na komunizmot i socijalizmot kako etika, kako svest i sovest, kako sprotivstavena ideologija na kapitalizmot, jasno e deklarirana vo zavr{nite redovi: „No togaj se otvori {tedrata i {irokogradnata pregradka na solidarnosta na noviot svet. Narodnite republiki gi primile decata na borcite za noviot svet. Tie gi nastanile vo najarnite zgradi. Gi kladoa da se u~at vo najrazli~ni u~ili{ta i im dadoa s# {to e potrebno za nivnoto najbezgri`no u~ewe i rastewe. Tie im dadoa mnogu knigi. Im dadoa tetratki i kalemi za da gi pi{at gerojstvata na svoite tatkovci, za golemata qubov kon slobodata i tatkovinata, za golemata i vistinska majka na ugnetenite i mali narodi na svetot - velikiot Sovetski Sojuz. Za mirot i Demokratijata!...“ Vmetnati re~enici kako agitka koi se von od motivite i temata na tekstot. Zapisite za „Pionerot Tole“,35) ja imaat svojata vremenska odrednica vo po~etokot na 1947 godina, koga maloto dete odedna{ vo partizanskata borba kako kurir porasnuva vo golem ~ovek, vo borec za narodni prava i slobodi. Na tie mali heroi im e posveten i raskazot „Nerazdelni drugari“.36) Toa e svoevidna bajka za makedon~eto Iqo i grk~eto Leonidas simboli od idealite na borbata {to ja vodat dvata bratski narodi protiv imperijalistite i monarhofa{istite. Tie se postojano so partizanite, nosat partizanski kap~iwa i stanuvaat vistinski junaci so otkrivawe i fa}awe na dvajcata {pioni koi se ufrleni vo nivnata sredina. Vo raskazot „Govedarkata“,37) ja sledime sudbinata na Donka, po mnogu ne{ta identi~na kako onaa na Mitreica od „Niti smrtta...“. Ma`ot & postojano bil sleden, zatvoran i tepan, ne mo`el glava da krene od kodo{i, ta so te{ko srce zaminal vo Amerika, a dvete maloletni deca Ciqo i Cvetanka zaedno so dvanaeset iljadi makedonski de~iwa zaminale vo narodnite republiki da bidat spaseni od pekolot. Ostanata sama taa stanala govedarka, taka da mu bide korisna i na seloto i na borbata koja s# pove}e se razgoruvala i redela pobedi. No hrabrata makedonska `ena smetala deka mo`e i treba da dade pove}e. I eden den na pretsedatelot na Odborot mu soop{tuva deka treba da si najde druga govedarka, za{to taa }e zamine kaj partizanite, tamu kade se gradat bunkeri i se vodat `estoki borbi. Dali borbite imaat kraj? Raskazot „Sonot na Mice“,38) realiziran pove}e kako reporterski zapis, otstapuva od temata na site prethodni naslovi, no vsu{nost

Page 77: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

toj e nivno prodol`enie vo novite vremiwa i uslovi koga odnovo se bijat ne pomalku te{ki i surovi bitki. Bra~nite drugari Mice i Kata se stari i prekaleni borci. [to s# ne minalo niz nivnite glavi, {to s# ne videle i do`iveale, koe li zlo ne gi napadnalo. I vo denovite na slobodata i izgradbata na novata dr`ava za koja tolku mnogu krvarele, stariot antifa{ist i borec Mice e obvinet deka e informbirovec. Zavr{nata scena vo koja negovata `ena Kata se odvojuva od dolgata redica pred prodavnicata i & se sipuva na oficerskata `ena ~ija {to ko{nica e polna so s# i se{to, zatoa {to tie se nekakva visoka i zaslu`ena kategorija na gra|ani, a narodot e narod i mestoto mu e vo dolgite redovi vo koi ni{to i ne dobiva, i dvajcata se zatvoreni. I dodeka doma sam e nivniot mal Jane, otkako kom{iite razbrale {to se slu~ilo i uspeale da provalat vo nivniot dom i da go smirat deteto, od temnite podrumi na policijata doprele stra{nite i bolni krikovi na `rtvite na kola~ite Koli{evski i Uzunovski. Najubavata prozna tvorba na Paskal Paskalevski sekako e raskazot „Dinko“.39) Nastanot se slu~uva vo edno makedonsko selo za vreme na turskoto ropstvo, {to }e re~e tematski se odvojuva od drugite negovi prozni tvorbi. Ima razviena fabula, glavniot lik e mo{ne suptilno obraboten, raska`uva~ka postapka ostvarena niz eden realisti~en tretman, so bogat dijalog i poetski pasa`i koi gradat edna homogena prozna celina. S# se zbidnuva vo eden ubav leten den. @enata i }erkata zaminuvaat na niva, a toj so maloto sin~e po niv ne mo`e da mu se naraduva na svojot naslednik, idninata na semejnata loza i tradicija i pravi planovi naskoro da si go krsti deteto. Po pat }e go sretne itriot i rasipan ]ose i }e mu ka`e oti Mamud-beg go vika vedna{ da dojde kaj nego i da mu ja popravi ko~ijata. Se rasipalo trkaloto ne{to, a toj pak sakal da odi vo gradot. Moral vedna{ da pojde po nesakaniot ]oseto, za{to begot ne smee da se luti. Go stori{ li toa, celiot `ivot }e ti go uni{ti. I dodeka toj ja doteruval ko~ijata, sin~eto odelo, se prepelkalo niz dvorot od begot i kinelo od cve}iwata. Edno vreme na ~ardakot izlegol begovskiot mal sin i so pu{ka pravo go pogodilo miloto ~edo na Dinko. „No vo toj moment se ~u ostar istrel {to ja zamrzna, ja skameni taa prekrasna ~ove~ka slika: maliot krxo - Dinkoviot sin - bez da ofne, bez glas se povali na kaldrmata na ple}i so liceto kon neboto i so rastvoreni malkite ra~i~ki. Vo desnata raka toa go stiska{e makoviot pupunec i likoto treva. Vo detskite gradi zejna {iroka rana od koja blikna alena krv! Toa

Page 78: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

potreperi malce kako riba na jadica i zav~as stivna. Se otpu{ti... Usmevot na ustata na Dinko is~ezna, kako {to ugasna i `ivotot na negoviot sin. Vo o~ite koi pred mig plivaa vo qubov i sjaj, naletna luda krv i iskri na yverski gnev plamnaa vo niv. Pogledot mu se ustremi tamu od kade se ~u istrelot, tamu od begovskiot ~ardak. Da, tamu u{te be{e koraviot ubiec so pu{kata vo raka ~ija cevka u{te ~ade{e...“. Vane ]oseto so voshit go blagoslovuva kolku golem strelec bil maliot begovski sin. Dinko ja zgrabuva sekirata i kako ptica letnuva kon svirepiot ubiec. Na dve go deli ]oseto, i dodeka nov kur{um mu se zariva vo gradite, kako ranet i gneven lav i silno zamavnuva nad glavata od mladoto beg~e, toa prokleto zlo i porazija, i go raspar~uva. So posledni sili, o~i prepolneti od krvavi solzi mu se vra}a na miloto sin~e i vo smrtta da bidat eden do drug. Ne stigna da si ja krsti ro`bata. Se ladi, kako {to e ladna taa, i umira so mislite: „Eh da mo`e{e da stane! Bi go zapalil ~iflikot, bi gi otepal site negovi lu|e, site aramii, zulumxii i zaptii, bi se soedinil so ajducite i bi go uni{til sultanskiot asker, bi ja oslobodil svojata nama~ena zemja Makedonija, za da za`ivee vo nea sloboden i sre}en narodot, za da se ra|aaat, rastat i sre}ni si igraat malite deca, da gonat po liva|eto peperutki i da si berat cve}iwa... Da nema da gi ubiva vaka za }ef... kako {to negoviot krxo... Da, krxo, nekrstenoto dete!... No ne, toj nema da go ostavi vaka nekrsteno. Ne! Pa toa e ve}e krsteno na dedo si Done: „Done, Done, Makedon~e“. Raskazite na Paskal Paskalevski svedo~at za avtorovite zalo`bi i na planot na prozata. Motivski i tematski tie pretstavuvaat nadopolnuvawe na negovata poezija, dragocen i zna~aen del od sevkupnoto tvore~ko anga`irawe na ovoj samouk avtor, koj vo zaokru`uvaweto na toa delo e negova nedeliva sostavka. I sekako potvrda na neminovnoto tvore~ko qubopitstvo i interes kon mo`nostite na pi{aniot zbor vo {to pove}e negovi `anrovski odrednici. Bi rekle deka vistinskata i trajna vrednost na pisatelskiot podvig na ovoj avtor tokmu i le`i vo potrebata toj da se iska`e vo poezija i proza, niz dramskiot dijalog, kako sobira~ i afirmator na makedonskoto folklorno bogatstvo, kako anga`iran novinar i publicist. Vo taa {arenolikost od interesi i rezultati kako mo`nost da se izvle~e i negovata kni`evno-istoriska pojava, no i da ne se potcenat umetni~ko-estetskite vrednosti sozdavani vo edno mo{ne te{ko i rizi~no vreme na svojot {totuku konstituiran makedonski literaturen jazik. Ili pak toa

Page 79: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

bile samo `elbi i planovi na Paskalevski! Vremenskite distanci veruvame deka i toa naskoro }e go razre{at. Za{to avtorot niz svoite ispi{ani stranici go ostavi svojot amanet i sopstveniot testament do idnite i novi pokolenija na Makedonija. Toj s# {to ima{e da ka`e go izgovori i izgore vo poimot na Makedonija, ostanuva sega da se slu~i vozvratenata po~it i qubov kon nego i negovoto delo. 4. Novinarsko-publicisti~kata aktivnost na Paskal Paskalevski se najavuva i razviva zaedno i so negovata literaturna dejnost. Ne samo po vremeto koga nivnite rezultati se posvedo~uvaat kako kni`evno-istoriska kategorija, tuku i vo nadopolnuvaweto i pro{iruvaweto na temite i motivite, i ne retko prepletuvaweto na umetni~ko-estetskiot zafat i rezultat. Budnoto oko na dnevniot registrator silno i bi rekle duri impresivno se najavuva i potvrduva vo vremeto na Gra|anskata vojna vo Grcija so izleguvaweto na makedonskite vesnici i spisanija „Nepokoren“, „Bilten“, „Edinstvo“ i „Nova Makedonka“. Potoa vo godinite na edno svoevidno izgnanstvo vo Polska pred s# niz makedonskiot ~as na polskoto radio, yidnite vesnici i na stranicite na vesnikot „Demokrat“. Na pogolem del od niv toj e pokrenuva~, urednik i ativen novinar. Najgolemiot del od tie tekstovi se objaveni bez potpis {to }e re~e deka nema mo`nost za nivna identifikacija ili pod razli~ni psevdonimi, pa ona {to samiot avtor za `al, kako ise~ok go so~uval i svoera~no se potpi{al pod nego do nekade mo`e da ja zaokru`i ovaa pove}edeceniska preokupacija na Paskalevski. Vo so~uvanata arhiva se nao|aat pove}e pisma so koi toj se obra}al do redakciite na nekoi vesnici vo Bugarija ispra}aj}i im materijali za objavuvawe, no malku {to od seto toa videlo bel den, od ve}e sosema razbirlivi pri~ini. Kako du{a na izdava~kata dejnost na „Nepokoren“ i „Nova Elada“ }e priredi i samiot }e se javi kako avtor na oddelni tekstovi vo pove}e knigi, zbornici i almanasi. Zapisot „Na{ata pe~atnica“40) vo podnaslovite sodr`i nekolku informacii. Ednata od niv e deka nego avtorot go pi{uval „kako raskaz“ i drugata deka e pi{uvan po povod vtorata godi{nina od Demokratskata Armija na Grcija. Ovie stranici imaat istorisko zna~ewe za{to se svedo{tvo od prvostepen svedok i akter za nastanite zapo~nati vo snegovitata i studena zima na januari 1947

Page 80: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

godina, niz dolgoto pe{a~ewe po nevreme i neprijatelski zamki, nosej}i ja tehnikata za partizanskata pe~atnica i podgotovkite za zapo~nuvawe na pe~atewe na vesnikot „Nepokoren“. Vo taa grupa bile i Paskal Paskalevski i studentite Fote Ilkovski i Nasko Gitov ~lenovi na Centralniot Agit-prop na Narodno-osloboditelniot front. Prviot broj trebalo da izleze na me|unarodniot praznik na trudot Prvi maj. So podosta podatoci avtorot opi{uva niza okolnosti i detali vo podgotvuvaweto, pe~ateweto, rasturaweto i funkcijata na vesnikot srede narodot vo Kostursko, Vodensko i Lerinsko. Naskoro potoa vo pe~atnicata }e se pe~atat spisanieto „Nova Makedonka“ i „Bilten“, razni bro{uri, zbirki so poezija i raskazi so koi }e se raznesuvaat vistinite za borbata i idealite na makedonskiot narod. Kako centralniot organ na NOF vesnikot „Nepokoren“ bil prifaten me|u narodot? Neposredno za toa se ostaveni podatoci vo kratkiot napis „Na{iot bilten“.41) Partizanite i narodot zaedno i denono}no na Vi~o gi gradele bunkerite i okopite pred `estokiot nalet na neprijatelite, koga vo nivnite race do{ol na{iot „Bilten“. Go pre~ekale „so golema radost i entusijazam“. I kako mo`e{ da ne go saka{ general Markos koj ne samo {to ne go zabranil maj~iniot jazik, tuku gi pribral nivnite de~iwa da gi spasi od smrt i gi ispratil po narodnite republiki, a eve u{te & im dava mo`nost po na{inski da go ~itaat svojot „Bilten“, komentiraat `enite. Tie go ~itale so qubov i samo povtoruvale: „Ej mari majkin jazik. S# si razbira{...“ Zborot maj~in {to sveti kako sonce i go topli srceto, gi otvora site tajni i nemo`ni pati{ta kon idninata i sre}ata. Vo ovoj reporterski zapis Paskalevski zabele`al eden mig mo{ne ilustrativen za mestoto i ulogata na partizanskata propaganda. Koga mladiot kurir na deveeset godi{niot Jovan Bukovski mu go nudi biltenot toj odgovara deka e nepismen i ne se iteresira za ni{to. ^uvstvuvaj}i deka dedoto ne go razbral, kurirot potr~al po nego i odnovo mu go ponudil so objasnuvawe deka toj e napi{an po na{inski, po makedonski. Od grbot go frlil snopot na zemja, so kapata ja izbri{al potta po liceto i `edno se za~ital. Svetnalo negovoto lice i se svrtel so nasolzeni o~i kon mom~eto. Kleknal sred gumnoto, gi krenal racete kon neboto i kako molitva pro{epnal: „Gospodi. Gospodi. Pomo`i mu na partizanite da vlezat vo Kostur. Da pobedat...“ Potoa sednal, ne gi odvojuval o~ite od biltenot i radosno po~nal da vika i da mavta so race: „]e pobedime. ]e pobedime!“. Ovie dve kratki reporterski

Page 81: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

zabele`uvawa samo ja potvrduvaat tradicijata na makedonsksiot revolucioneren kontinuitet i posebno mestoto i zna~eweto na pi{aniot zbor na maj~in makedonski jazik, pra{awe na koe i ideologot na makedonskoto sveto delo Goce Del~ev mu obrnuval posebno vnimanie i orgniziral posebna rasprava tokmu na taa tema. Rodniot zbor koj kako svest i sovest }e dojde do narodot, kako tatkovski amanet i zavet i potoa kako soznaena cel }e se vrati vo kur{umi i dinamit protiv neprijatelite i tu|ite propagandi i interesi. Paskalevski }e ostavi nekolku kratki, minijaturni bele{ki pretopeni niz lirski zapis i razvien dijalog za oddelni slu~ki, akcii, li~nosti od senarodniot voshit i masovno u~estvo vo borbata na Demokratskata Armija. „Majkata“,42) Malina Markovska }e ja izgubi svojata }erka Arhonda vo racete na monarhofa{istite. Tvrdokornata makedonska majka ne pu{ti glas, samo dve krupni solzi }e se strkalaat po nejzinoto izgoreno od sonceto lice, }e gi stisne racete vo tupanica i }e go zapali vo sebe vulkanot. I trgnala od ku}a do ku}a po seloto. Trebalo da se pravat bunkeri i okopi, da se zemat lopati, kopa~i, sekiri i site do eden na vrvovite na Vi~, zboruvala plameno taa. Tuka nema da stapnat monarhofa{istite, a krvta na milite ~eda bara odmazda, se otvorala du{ata na gordelivata Makedonka, majkata Malina Markovska. I po nea trgnale 130 majki, tatkovci i babi da im pomognat na partizanite i sebesi da se vgradat vo borbata za sloboda i demokratija. Narodot e neviden junak i vo zapisot „Od tilot“. 43) Novinarot e me|u lu|eto i razgovara so niv. Majstorot Krste odgovoren na kova~kata rabotilnica veli deka nema osum~asovno rabotno vreme. Se raaboti bez prekin, se raboti za narodnata vlast i Demokratskata Armija. Sedumnaesetgodi{nata Germanija do{la da go zameni bolniot tatko i na den pravela po 500 klinci. Kako e toa mo`no, koga eden star i iskusen majstor edvaj li }e izvadi 250 klinci. Postojana nasmevka & go krasela ubavoto lice, a na pra{aweto krenala ramenici i rekla deka borbata e borba i taa toa go bara. Podolu sretnal edna povozrasna `ena od Kosturskite sela koja mu ka`ala deka `enite na den mesat i pe~at po pet furni. A mo`ete li pove}e, pra{al qubopitniot novinar. Ako zatreba, ne se dvoumela taa, mo`e i pove}e. Zarem mo`at da gi ostavaat bez leb svoite deca koi se borat i ginat za narodnata sloboda. Vo tie impresivni sliki se i fle{ javuvawata „I starite gi trogna borbata“.44) Prvata e onaa deka `enite sega vo bobrata gi

Page 82: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

vr{at i onie raboti koi nekoga{ i ne mo`ele da se zamislat kako takvi. Tie sega bile sudii, poqaci, sovetnici vo narodnite odbori, nivni pretsedateli i potpretsedateli. Na pra{aweto kako toa go izvr{uva Dafina od selo Orovnik ednostavno i mudro odgovorila: „Ta kakva ti bila taa rabota: Pretsedatel! Ete, ja vr{am i zdravje“. Dvesta `eni od selo @elevo rabotele na bunkerite i okopite, a drugi pedeset pak dobrovolno gi prenesuvale ranetite. Od istoto selo `enite organizirale sekojdnevno de`urstva od po ~etiri `eni koi cela no} im pomagale na kuririte ili samite izvr{uvale kurirski zada~i, pre~ekuvale i ispra}ale „prelazni lica“. I vo tretata fle{ vest se javuva deka devedeset i dve godi{niot Nikola Popiliev od selo @elevo dobrovolno so nekolku svoi soselani na sedumdeset dobici od edno do drugo mesto prenele `ito za Demokratskata Armija. Narodot e ne~uen i neviden heroj. Toj e onoj junak vo zapisot „]e jadime farina“,45) ~ii domovi se prazni, {to se veli trn da frli{, nema {to da se zaka~i. „No takov duh ti ima kako naokolu mu da ne se vodi borba - tuku svadba. Vo nego gori takva dlaboka vera vo pobedata {to vo sekoj ~ekor se izdava negoviot optimizam.“ Celiot narod e vo borbata so gr~kiot monarhofa{izam i angloamerikanskite okupatori, i vo nea dava s#. Taka „poedine~noto gerojstvo zapo~na da preminuva vo masovno“. I novinarot to~no izvestuva kolku oki `ito e sobrano od selata za Demokratskata Armija. A {to }e jade cela godina toj siromav narod? Za tri do ~etiri meseci leb }e ima, odgovoril bodro Todor, a potoa }e se jade farina. Sega treba i mora da se pobedi, a potoa s# }e bide. Prikaznata za „Georgi slepiot“,46) i taka kako {to e napi{ana podednakvo mo`e da go najde svoeto mesto me|u raskazite na Paskalevski. Iako i ovoj tekst ostanuva na svojata prvi~na zalo`ba, no so postapki i rezultati na edna porazviena prozna celost od korpusot na ovie kratki, no efektni prikazni, za maliot i obi~en ~ovek koj vo sopstvenoto sekojdnevie i niz ~ove~kite i ~ove~ni obvrski vo egzistencijata izrasnuva vo vistinski junak. Slepiot prodava~ od malata trafika e donesen na sud i e obvinet deka e komunist i namesto da si go gleda sopstvenoto slepilo, toj zel da zboruva za nepravdi. „Da, g-n sudija, no predi s#, jas ne sum }or i nemam korailk. Jas sum prosto slep. A {to se odnesuva do nepravdite, bidej}i gi `iveam, gi gledam poarno od tebe, koj {to mo`ebi ima{ zrzala“. Presudata e smrtna kazna. Kako posebno odvoena celina sleduvaat poslednite redovi komentar na

Page 83: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

novinarot: „Georgi i togaj gleda{e. Toj go gleda{e daleku solnceto na slobodata, koe {to se ma~e{e da izgree niz me|u te{kite oblaci na robstvoto. Toj padna prv, ispraven, so dlaboka vera vo srceto, deka solnceto na slobodata }e izgree i vo negovata tatkovina, taka svetlo i taka sjajno i ~ove{ko...“ Zapisot „Bunkeri“, 47) ne prenesuva na vrvovite na Vi~o vo prvite borbeni redovi. Pod postojaniot i `estok napad od oru`jeto na neprijatelot, makedonskite majki i `eni rabotat na bunkerite i okopite, ne se pla{at od ni{to, tuku so smea i verba vo idninata i pobedata mu prkosat na zloto i vojnata, i na delo doka`uvaat kako se `ivee i {to e toa da bide{ ~ovek. Nov ~ovek na idninata i slobodata, ubavinata i demokratijata. Za niv nitu edna `rtva ne e dostapna i popusta, tuku toa e svet ~ove~ki dolg. Hronolo{ki potoa sleduvaat tekstovi za godinite po vojnata. Vo „Pismo od Eg(ejska) Makedonija“,48) avtorot vo prvo lice pi{uva pismo do svojot prijatel vo dale~nata i tu|a Avstralija. Mu soop{tuva deka ovie denovi minal po selata na Rekata i Prespa. Nasekade pusto{. Napu{tenite nivi se polni so trwa, poleto e pusto i samo tuka tamu }e vidi{ po nego da {ara nekoj osamen vojnik. Selata se mrtvi, nitu eden oxak ne ~adi. Se trevjosale uli~kite i dvorovite. Nikade ne se slu{a ~ove~ki glas. Ednostavno ti ide da zbudali{. I taka „ne znam pobratime, pred mene mi se stemna svetot. Me fati `al. Ete, si rekov, vo kakvo derexe stigna trudot i makata na lu|eto tolku i tolku godini. Na lu|eto, koj {to posle zulumite i po`arite na turskite ba{ibuzuci prez ilindenskoto vostanie, si ja izgradija ovaa siroma{na ku}a, za da `iveat vo mir“. Minale i poslednata vojna i ostaavila straoten pusto{ zad sebe. A pusto{ot vo du{ata ja otkriva novata porazija koga makedoncite gi napu{tale rodnite ogni{ta i zaminuvale xenem daleku preku okeanite, preku golemite vodi i se gubele vo Amerika i Avstralija. Dlabi dlaboko bolkata za Makedonija niz novata prekuda na rodnite ~eda i nejziniot nov pusto{. Zaplakav prijatele, zavr{uva vo svoeto pismo avtorot, neute{no zaplakav i so mene pla~e{e samotnoto ku~e koe me presretna so strav. Formata na pismo da se soop{tat porakite na ~ovekot i novinarot e koristena i vo tekstot „Pismo“.49) Odgovaraj}i na pismoto od drugar mu Tode, avtorot soop{tuva novi podatoci za makedonskite preselbi. „Isto taka dobivam pismo i od Mareto od Skopje. Mnogu arni raboti ni pi{i. Mnogu aren `ivot `iveat tamu na{ite be`anci. Polo{o od tuka vo Grcija... Nijde nema“. Ja raboti starata

Page 84: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

rabota, ali{tata mu se skinati, na nozete nema ~evli, a ku}ite po vojnata se ili razurnati ili zjapaat poluprazni. Lu|eto se prepla{eni, retko }e gi sretne{, nasekade se merkaat samo vojnici. „Na mnogu mesta }e najdi{ tabelki so nadpisi: „Zabraneto e da zborva na bugarski“, zna~i na makedonski... Pred nekolku dena, vo lerinskite sela se pojavile po stisovite parolite: „Da `ivee Ilinden!“, „Makedoncite i grcite, kako i site narodi na svetot sakat mir. Da `ivee Vienskiot kongres na narodite za mir!“. Tema koja avtorot ja ima obraboteno vo raskazot „Tabelki“, kako {to e toa slu~aj i so zapisot „Na{ata pe~atnica“ preto~en vo raskazot „Prvite ~ekori“. No mu se sma~ilo na narodot, toj bara mir, mirot koj im smeta samo na fa{istite. Vo Viena trebalo da se soberat site narodi i da se zboruva za mirot. „Nekoi od tvoite selani velat, deka vo Viena treba da odi Ristoica {to gi zagina dvata sinovi vo taqanskata vojna, a tretiot vo Gramos i {to ma`ot i go ubile vo Jura. Ristoica, koja {to si ostana pusta kukaica crna, vo crno oble~ena i {eta po nikoe vreme niz seloto i, vie i pla~i... Ako neja ja vidat na kongresot, na site }e im padni `al, }e im zaboli srceto i }e ja proklinat vojnata. Site pore{itelno }e se borat za mirot“. Evropa be{e i ostana slepa i surova za vistinite i stradawata na Makedonija, samobendisana taa ne se obyrna kon nea, tuku vo ognot samo doturi u{te pove}e zla. @enite {epotat i pra{uvaat koga od zatvor }e im se vratat ma`ite, koga }e im bidat vrateni milite ro`bi. I zboruvaat samo za mirot. Mirot koj edinstven }e gi otvori ku}ite i srcata na lu|eto. Egejcite se rasfrlani na site strani od svetot. Ta`ni i samotni, ottu|eni i bolnikavi vo du{ata i vo srceto, kako {kolka zatvoreni vo sebe. So site svoi nedosonuvani soni{ta i kopne`i, porazi i bolesti, porazii i stradawa, so neizle~ivi rani i ve~ni krvarewa. @ivotot e radost i optimizam. Takov }e vi se stori koga }e „^ujte go Simeto“,49) i ona {to toj {egovito go zboruva glasno me|u lu|eto vo kafeanata. Nie Egejcite znaeme s#, veli toj, i zo{to sega tie treba da u~at. Tie koi gi dadoa slavnite bra}a Kiril i Metodij, kako tie sega da se ma~at nad bukvarot vo analfabetskiot kurs!? Neka slu{nat i Vardarcite, pora~uva, deka kaj Egejecot e vrodeno ~uvstvoto bez da ~ita vesnici i knigi, da vi ka`e s# {to se slu~uva po svetot. I ete ja vistinata: „Grcite se politikanti. Samo i samo da ne obidat vo takva rabota, ni go zabranija maj~iniot ni jazik so zakon“. Zboruva i umuva toj, a mladoto Egej~e {to se sopnalo od nego go prekoruva: „Ej bate Sime, dumata ne ni e za Stariot Svet, ali za

Page 85: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

Noviot. A Noviot Svet, saka u~ewe u~ewe! Ja zemi si go „Bukvarot“ i trgni vo Analfabetskiot kurs i ostaj gi lu|eto i kafiwata na mir!...“ Avtorovata poenta se izvlekuva i niz porakite na makedonskiot prerodbenik i vizioner Jordan Haxi Konstantinov-Xinot deka samo knigata i naukata go vodat ~ovekot napred vo idninata i ubavinata, a praznite zborovi ostanuvaat vo atarot na kafeanata, pora~uva Paskalevski. Egejcite se tema i vo zapisot „O~ite na emigrantite“,50) pi{uvan za yiden vesnik. Taa informacija ja dava i samiot avtor: „eve, zidniot vesnik na Egejcite koj ima za cel da ja izrazi du{ata i te`nenijata na Emigrantite“. Psiholozite istaknuvale deka o~ite se ogledalo na du{ata, a pak poetite peat deka du{ata na ~ovekot mo`e da se pro~ita od negovite o~i, tamu s# e napi{ano i nacrtano. Tie o~i }e se najdat na yidniot vesnik, izvadenite o~i kako od tragedijata na Samuilovite vojnici od koi Vardarcite, so mnogu gor~ina pora~uva avtorot, }e go sostavat mozaikot od vistinata za du{ata i soni{tata na nivnite bra}a Egejci. No taa gor~ina e u{te pogolema kon sebesi. O~ite najpove}e im se potrebni na Egejcite, duri ako mo`at da si nabavat i po pove}e para o~i, za da se vidi {to poarno stvarnosta. Da se sogledaat zada~ite {to pred niv sekojdnevno se natrupuvaat s# pove}e. Da se vidi novoto i ramnopravno da se u~estvuva vo negovata izgradba „so bra}ata ni Vardarci“. Mudrosta se otkriva vo sekoj nov red. Re~enicata deka „Nie Egejcite, koi gi ispivme do dno site ~a{i“ kako da ka`uva s# od niv i za niv. Treba mnogu ne{ta da se u~at od svoite bra}a, kako {to pak i tie mnogu ne{to }e nau~at od niv. Gledaat kako sekoj den tie s# pove}e ja gradat tatkovinata i taa stanuva s# poubava, no zo{to nie ne u~estvuvame vo toa, pra{uva. Zborovi ne se potrebni, na pra{awata koi }e im bidat postaveni tie treba da odgovorat so fakti, so „belo na crno“. I povikuva deka site emigranti go imaat tatkovinskiot dolg da pi{uvaat i da sorabotuvaat vo nivniot yiden vesnik, za{to toj e izraz na nivnata du{a i na nivniot `ivot. Kratkata reporta`a „Koga marawata vrie“,51) go opi{uva te{kiot `ivot na tutunoproizvoditelite. Taa maka ja znaat samo kutrite lu|e koi denono}no vo site ~etiri godi{ni vremiwa na godinata go rabotat tutunot i kako „`iva oftika“ go vnesuvaat vo svoite tela. Raboti i staro i malo, i ma{ko i `ensko, domot go di{e negoviot otrov. Kako ilustracija na toj makotrpen `ivot gi dava Racinovite stihovi od negovata pesna „Tutunobera~ite“. Site ovie elementi izvonredno mnogu koincidiraat so prekrasnite

Page 86: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

reporta`i za tutunarite na Anton Popov. I taka postojano „prez letnite denovi, koga marawata vire na poleto i kamenot puka od `ega, vo makedonskite nivi, vo Dramsko i Sersko, gleda{ iqadi lu|e po ko{ula, ispoteni, da gorat vo soln~eviot plamok, navedeni od crni mugri do crna no} i, list po list da zbirat, list po list da ni`at i, posle list po list da go redat tutunot“. I koga }e dojde vreme da se plati tutunot, da se vrednuva trudot i makata, ~ovekot dobiva samo novi jadovi. Toa {to go dobil nema da mu stigne da gi isplati napravenite dolgovi za nego. A kutrite de~iwa na koi tutunot im go krade detstvoto pak }e bidat goli i bosi, gladni i bolni. Koj e vinovnikot!? Takvite sostojbi strate{ki gi diktira amerikanskiot pazar. Zatoa lu|eto se dignale i baraat da se otvorat granicite so Sovetskiot Sojuz i so narodnite republiki, ottamu za vozvrat }e dobijat mnogu ne{ta koi tuka gi nemaat, a imaat osnovno zna~ewe za nivnata bedna `ivea~ka. Tutunot treba da se prodava ne tamu kade {to vladee kapitalot, tuku tamu kade {to vladeat narodite. Sosema razbirlivo deka poentata na reporta`ata proizleguva od dnevnata zada~a na novinarot vo propaganda na komunisti~kata ideologija. Reporta`ata „Septemvriski spomeni“,52 so naglasen lirizam otkriva mno{tvo detali od biografijata na Paskal Paskalevski. Po dvanaeset godini odnovo so golema radost se vra}a vo ]ustendil, vo ~ij zatvor minal del od svojata mladost za vreme na Vtorata svetska vojna. Na 8 i 9 septemvri 1944 godina, so poddr{ka na narodot zapo~nuva osloboduvaweto na zatvorenicite Makedonci, Bugari, Grci, Vlasi. Se pravat napori da bide spasen i posledniot ~ovek. Na plo{tadot kako reka dotekuva narodot, gi pozdravuva i veli~i borcite, site zaedno i s# raduvaat na pobedata. Novoto doa|awe vo gradot e bezmerna sre}a na spomenite koga lu|eto zaedno se borele protiv ropstvoto i tiranijata, si pomagale i veruvale edni vo drugi, veruvale i ja sakale slobodata i idninata na svoite deca. Takvite nastani gradot ]ustendil i negovite `iteli na site zatvorenici od mnogu zemji i nacii im stanale tolku bliski i mili, ta gi ~uvstvuvale kako svoi rodeni. Reporta`ata „Nedorazbirawe?“,53) pretstavuva eden ~udesen humoritsti~en raskaz, `anr koj ne e svojstven za tvore~kite anga`mani na Paskalevski. Vo ovaa prilika treba da zabele`ime deka vo negovata arhiva se so~uvani pove}e humoristi~no-satiri~ni pesni kako neslu~aen predizvik za ovoj negov tekst. So mnogu duh, lucidni opisi i kratok i efekten dijalog predadena e taa neverojatna i

Page 87: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

nesekojdnevna slu~ka od vozot, ili kako {to zabele`uva avtorot „slu~ki od vozot“ kako podnaslov na tekstot. Docnej}i za na voz, niz edna urnebesna tr~anica i turkanica po gradot, vo posleden mig stignuva da se ka~i na vozot za Svo|e. Premoren, najposle vo edno kupe najduva slobodno mesto. Sednuva zadovolen i se vdlabo~uva vo ~itawe na svojata kniga. Doa|a mladata i |avolesta ubava kondukterka, ah, kolku ~udesni zeleni o~i, vozdivnuva toj i ja gleda so vozbuda. A taa nepotrebno seriozna i stroga, kako celiot svet svet da padnal vrz nea. Go prekoruva i nareduva vedna{ da go napu{ti kupeto koe bilo rezervirano za `eni. Ete toa i go pi{uva duri, pa ako e pismen bi trebalo da go pro~ita predupreduvaweto. To~no taka, iako odgovara deka mo`ebi ne go znae perfekt bugarskiot jazik, „no i mene me fatija |avolite i me sovlada makedonskiot inaet“. Slu{aj}i ja raspravijata okolu niv se nasobrale qubopitnici. A toj pak duri sega zabele`al deka e sam me|u `eni, i toa s# mladi i ubavi, samo edna stara i debela koja |avolesto mu namignala. I mu dala znak oti ne treba da ja slu{a kondukterkata. Seirxiite dofrluvaat najrazli~ni dosetki i {egi. Ako dojde majka so dete, odgovara itro toj, a kupeto e to~no za niv i rezervirano, toj vedna{ }e i go otstapi svoeto mesto. Taka kako {to se postapuva nasekade, vo avtobusite i tramvaite, ~ove~ki i kavalerski. Ne mo`ej}i da izleze na kraj i zemena od site na podigravka, mladata kondukterka zaminuva zakanuvaj}i se. Naskoro se vratila so eden star i dobrodu{en `elezni~ar. Qubopitnicite prodol`ile da dofrluvaat deka kupeto ne treba da go napu{i samo toj, tuku site, za{to toa e za majki so deca, a mo`ebi pak kondukterkata e ma{komrzec. A toj neranimajkoto samo ja poglednal mladata i preubava devojka ~ii o~i besno bleskotele i vozdivnuva: „kolku be{e ubava“. Tekst koj ima prvostepeno zna~ensko nazna~uvawe na pisatelskata darba na Paskal Paskalevski, kako prizvuk od iskustvoto na ^ehov ili Mopasan. Zapisot „Me~ta na narodite“,54) e dnevni~en bele`nik za odbele`uvaweto na 72-ta godi{nina od ra|aweto na golemiot u~itel i voda~ na narodite Josif Visarionovi~ Stalin. Den na vozvratena po~it i qubov od sovetskite narodi i na trudbenicite od celiot svet. So negovoto ime bile povrzani najubavite soni{ta i nade`i na lu|eto, nivnite kopne`i po idninata i slobodata, mirot i demokratijata. Negovoto ime „dlaboko go taat vo svoite srca gr~kiot i makedonskiot narod. Tie so pogolema vera i qubov deneska go imaat svrteno svojot pogled i misla kon Stalin,

Page 88: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

znamenosecot na mirot i za{titnikot na site mali narodi. Za niv e izvesna toplata simpatija na Stalin kon osloboditelnata borba na gr~kiot i makedonskiot narod, kako prez hitlerovskata okupacija, taka i prez angloamerikanskata“. Tie narodi `ivo ja sledat negovata nadvore{na politika vo za{tita na malite i obespraveni narodi. Nivnite ~estitki i blagodarnost stignuvaat od site strani u{te mnogu godini da gi vodi vo sloboda i mir, vo posre}en ~ove~ki `ivot. Socijalisti~kata izgradba na tatkovinata e tema vo narednite tekstovi. Za emigrantot tatkovina e zemjata vo koja na{ol skrovi{te Narodna Republika Polska. „Prolet vo na{ata zemja“, 55) go slavi godi{noto doba koja nasekade e ubava, no najubava e tamu kade {to lu|eto celosno gi do`ivuvaat nejzinite radosti, blagodeti, ubavini. Vo ovaa prolet vo premilata narodna republika s# cuti i s# naokolu svedo~i za tvore~ka i radosna rabota. Se gradat novi zgradi, ulici i bulevari, mostovi i plo{tadi, s# e eden ~udesen bu}et od najubavi cvetovi. Vrakaj}i se od izlo`bata „Grcija vo 1951“ poti{ten e od slikite i scenite na gladot i siroma{tijata, nemilosrdnata borba za gola egzistencija prika`ana na slikata na koja edna majka sednala srede ulica so pelena~e na gradata da prodava kibriti za da si go zaraboti par~eto leb. No, veruva deka i vo taa zemja }e dojde socijalizmot koj na lu|eto }e im gi donese slobodata i sre}ata, lebot i radosta. Taka i taa zemja na drevna kultura }e za`ivee ~ove~ki. Kako {to se `ivee tuka vo narodnata republika vo koja lu|eto kupuvaat cve}e za da gi ukrasat svoite domovi ili da im go podarat na najbliskite. Tekstot „Revolucii“, 56) e dnevna novinarska obvrska kako odgovor na klevetite od strana na radioto „Glasot na Amerika“ deka vo Polska se slu~uva golema revolucija. Seto toa e laga i provokacija. Se slu~uvaat revolucii, no ne so oru`je i krvoprolevawe, tuku so senarodnata akcija vo obnova i izgradba na svojata narodna republika. So pesna i smea narodot ja gradi razru{enata i opusto{ena zemja, i taa sekojdnevno niknuva kako najli~no i najmirisno cve}e. Se obnovuva „Stara Var{ava“ ista kako {to bila i pred vojnata. Niknuva taa odnovo za sre}a i radost na lu|eto. Brigadite se natprevaruvaat koja pove}e }e ja natfrli normata i }e go osvoi preodnoto zname. Nabli`uva praznikot 22 juli i site veruvaat deka zada~ite }e bidat uspe{no izvr{eni. Za{to narodot raboti vo edno golemo i sre}no oro za svojata slobodna tatkovina, za svojata narodna republika, za konstitucijata, vo oro za noviot i sre}en `ivot. Prodol`enie na ovoj himni~en zapis e tekstot „Staro

Page 89: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

Mjasto“,57) Toe e toj prekrasen plo{tad kako prepoznatliv i nezamenliv znak i simbol na starata i ubava Var{ava. Po vojnata toj odnovo se izgraduva i vozobnovuva za slobodnata i sre}na misla na ~ovekot. Kako nekoga{ isti se ulicite, du}anite, kafeanite, pokrivite, istoto sino nebo za beskrajot na letot na kopne`ite i soni{tata. Taa mora da ostane takva, onaa prekrasna Var{ava koja so golema qubov i po~it ja opeale mnogu poeti i im ja zave{tale na idnite i novi pokolenija na socijalisti~ka Polska. Univerzalen e streme`ot na narodite vo nivnata borba protiv ropstvoto i tiranijata, odrazen i vo nivnoto narodno tvore{tvo sozdavano so vekovi. Paskalevski }e se potvrdi ne samo kako vreden sobira~ na toa nemerlivo duhovno bogatstvo i kako negov izdava~, tuku i kako avtor na odredeni tekstovi od taa oblast. Eden od niv e „Makedonskite narodni umotvorbi -doprinos za bratstvoto i edinstvoto me|u gr~kiot i makedonskiot narod“.58) Povodot i celta za ovoj tekst se izneseni vo prvite redovi: „Vo svojata borba protiv turskoto ropstvo, balkanskite narodi sekoga{ bile solidarni. Nivnata solidarnost protiv ob{tiot neprijatel se izrazuva{e ne samo so pomo{ta na oru`je, pari, hrana i podslon za buntovni~kite grupi. No i vo redovite na vostanatite protiv turskiot jarem navleguvaa mnogubrojni dobrovolci od raznite necionalnosti na dadenata zemja“. Iako toj ja sodr`i i politikata na denot i vremeto kako strategija, taa e delotvorna vo baraweto na zaedni~koto vo ~ovekot i negoviot `ivot vo folklorot {to toj samiot so vekovi kako del od sebe i negov najveren odraz go sozdava i se prenesuva od koleno na koleno. Toa zaedni{tvo avtorot go ilustrira so pove}e primeri na narodni pesni od Egejska Makedonija. Celosnoto citirawe na pet narodni pesni pretstavuva najgolemiot kvalitet na tekstot, ~ii varijanti davaat mo`nost za prosleduvawe na temite i motivite od narodnata poezija ne samo vo svojata, tuku i vo literaturite na drugite narodi i dr`avi. Pesnata ima i svoja `ivotvorna funkcija. „Deneska makedonskiot narod od Egejska Makedonija, pove}e od sekoj drug pat e sploten so gr~kiot narod, bidej}i zaedno so nego strada pod okupacijata na amerikanskiot imperializam i ropstvoto na atinskiot monarhofa{izam. Zaedno so nego strada vo ~u`bina po amerikanskite fabriki i farmi, zaedno so nego se osakatuva i umira daleku od svojata tatkovina. Ete zo{to deneska toj se splotuva u{te pove}e zaedno so gr~kiot narod vo redovite na

Page 90: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

op{tonacionalniot demokratski front, za leb, mir, nezavisnost - za poarna idnina!“ Narodnata pesna izvira od naj~istiot izvor - ~ove~kata du{a. Zatoa taa e tolku ~ista i prvi~na, prekrasna i nepovtorliva. Takva treba da ostane i za sekoga{, za{to s# drugo e nejzina zloupotreba i manipulacija. Novinarsko-publicisti~kiot anga`man na Paskal Paskalevski ne samo {to zapo~nuva vo vremeto na Gra|anskata vojna vo Grcija i niz stranicite na vesnicite i spisanijata na NOF, ne samo {to go ima kvantitativniot pritoa nikako ne zapostavuvaj}i go negoviot vrednosen vlog, tuku i najpove}e zboruva i e svoeviden testament za li~nosta i deloto na negoviot pi{uva~. Celite i zada~ite na borbata, na tatkovinskite zaveti toj decidno }e gi naglasi vo uvodnata statija na vesnikot „Nepokoren“ naslovena „Plodot na zaedni~kata borba“.60) Zapo~nuva so nepokolebliva konstatacija: „ Zna~i na{iot narod, makedonskiot, koj{to so godini sega stenka pod trojnoto robstvo: ekonomsko, politi~ko i duhovno deneska so Zakonodavnite naredbi na DAG navo|a pravina“. Toa zna~i deka `rtvite koi gi dal na{iot narod ramo do ramo so nepokorniot i herojski narod za demokratija vo Grcija, bile po~ituvani. Naskoro izmamata }e otkrie nova makedonska golgota. I prodol`uva komentarot: „Na{iot narod veruva deka edna demokratska vlada v Grcija - koja {to ja o~ekue so netrpenie, i nema da se izla`e vo nejzinoto o~ekuvawe - nema da go propu{ti naj~ove~kiot mu ideal: pripoznavawe na negovata ramnopravnost. Zatoa toj so takva jarost se bore{e za vreme prvata okupacija protiv nejniot okupator. Zatoa i deneska ja trpi te`inata na borbata {to monarhofa{izmot mu ja nalo`i, so takva samo`rtvenost i geroizam po zatvorite i ostrovite na smrtta, po policijata i konclagerite i po planinite so pu{ka v raka“. Ostanuva verbata i kako posledna re~enica: „I }e bide plodot na zaedni~kite borbi i `ertvi na Grci i Makedonci“. Za tie celi na borbata pi{uva i vo „Za demokratijata“.61) Toa se idealite so koi se odi vo borbata i vo nea se vgraduva sopstveniot samo edna{ daden `ivot. Toa vjeruju avtorot kako poraka go ispi{uva vo „Pozdrav od ranetite“.62) Vo porakata do Centralniot Odbor na Narodno-osloboditelniot front stoi: „Deneska, na divniot Gramos, vo re{itelnata borba za Demokratija, nie ranetite Makedonci, ja praznuvame 45 istoriska godina od ilindenskoto vostanie. Prakaj}i go na{iot pozdrav do na{ata borbena organizacija NOF.

Page 91: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

Ve uverueme deka }e gi prodol`ime gerojskite tradicii na Ilinden, i }e se borime za ostvaruvawe borbenata programa na NOF. Veruvaj}i deka pobedata, prinadle`i na gr~kiot i makedonskiot narod, }e se frlime so ustrem na krajnoto sma`uvawe na monarhofa{izmot, za osloboduvawe na tatkovinata. - Da `ivee gerojskiot Makedonski narod. - Da `ivee bratstvoto i edinstvoto me|u grci i makedonci. - Da `ivee DAG. Markos. - Da `ivee Ilindenskoto Vostanie. Za ranetite makedonci. Pas. Paskalevski.” Likot i podvigot na borecot nikoga{ ne treba da bidat zaboraveni. Tie n# obvrzuvaat na postojana po~it i qubov, na vrednosen spomen za niv. Tie poka`uvaat kako se sakaat svojot narod i svojata tatkovina, i kako se umira za niv. „Za sveta narodna sloboda“,63) e naslov na knigata posvetena na „likovi na padnati narodni borci“, kako {to stoi vo nejziniot podnaslov, a vo koja se zastapeni 172 gordi makedonski sinovi i }erki. Knigata e ilustrirana i so pove}e crte`i portreti na oddelni li~nosti. Vo nejzinata podgotovka i izdavawe svoj anga`man ima i Paskalevski koj e i avtor na biografijata za Germanija Pajkova.

5. Potrebata pokraj site drugi anga`mani Paskal Paskalevski da

se obide i vo dramaturgijata, ja nametnale realnite okolnosti vo koi `iveel i rabotel. Vleguvaj}i od edna vo druga bitka, vo viorot na temnite i matni vremiwa i najrazli~ni tu|i interesi i propagandi, oddan na svetoto narodno delo i rabotej}i srede {irokite narodni masi, pi{aniot zbor za nego pretstavuval mo}no sredstvo ne samo na komunikacija, tuku i na vlijanie. Rabotata so u~itelite i u~enicite, so narodot niz kursevite, sredbi i razgovori, priredbi i drugi masovni manifestacii, samo po sebe kako da ja nametnale potrebata od izrazuvawe, a toa }e re~e i dejstvuvawe i niz dijalo{kata forma. Taa soznaena potreba ja potvrduva u{te vo svojata stihozbirka „Prolet nad Egej“ so „Parolen Otvet“, str. 47-50. Samiot naslov vo sebe jasno ja otkriva avtorovata tendencija. Konstrukcijata na dva samostojni zborovi, koi nikako ja nemaat potrebata na vzaemno postoewe, u{te pomalku dopolnuvawe ili objasnuvawe, decidno stihovite gi odreduvaat

Page 92: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

kako politi~ka agitka. Prviot del od naslovot „parolen“ e odraz na partiskata etika, na nejzinata programa, celite i zada~ite koi jasno i glasno go baraat pozitivniot odgovor kako „otvet“, vtoriot zbor od naslovot, i od poedinecot i od kolektivot, od narodnite masi. Pod naslovot vo zagrada poetot go zapi{al i svoeto objasnuvawe deka stihotvorbata „Se recitira so 4 lica. Prvoto lice e na scenata, a drugite 3 lica se raspr~kani me|u publikata“. Prvoto lice na scenata e glas na partijata kade se upateni site pogledi vnimatelno se slu{aat negovite poraki, so voshit mu se aplaudira i odobruva. Strategijata na partijata, toa }e re~e i na vlasta, e sekade me|u masite, odnosno so trite drugi lica koi poetot Paskalevski javno gi postavuva me|u publikata. Tie }e ja ohrabruvaat i potkrenuvaat, }e ja pottiknuvaat i predizvikuvaat masata ne samo da go odobruva i da mu se voshituva, tuku i bezrezervno da pojde po patot na koj ja povikuva nejziniot voda~. Vo 1952 godina izleguva od pe~at knigata „Piesi“.64) Na naslovnata korica so to~na paginacija se dadeni i naslovite na trite dramski tekstovi „Skinatiot lozung“, „Borbata prod†l`uva“ i „Oroto na dedo TraŸko“. Vo dolniot del na koricata e znakot i podatokot za „Izdatelstvo „Nea Elada“. I na vnatre{nata prva stranica nema drugi podatoci osven naslovot na knigata i izdava~ot. Na poslednata nepaginirana stranica po sodr`inata, sleduvaat podatocite deka taa „se pe~ati vo mesec fevruari 1952 godina vo 3000 tira`“. Od nadvore{nata stranica na zadnata korica dolu, e informacijata deka nejzinata cena e 1500 drahmi. Nikade vo knigata na nejzinite 40 paginirani stranici i onie koi ne se paginirani, nema podatok za avtorot na tekstot ili bilo kakvi drugi informacii. Na koricata Paskalevski so sina boica zabele`al „EgeŸska Redakci®“, i pod nea so sino mastilo ostavil podocna nov podatok „N. 55“. Prviot go potvrduva negovoto avtorstvo na dramskite tekstovi, kako {to mnogu negovi tvorbi bile objaveni bez potpis ili pak so najrazli~ni psevdonimi, a vtoriot podatok e pedantna evidencija na knigata vo negovata doma{na biblioteka. Prvata piesa „Skinatiot lozung“ vo dve sliki, pretstavuva najobemen i najrazvien dramski obid na Paskal Paskalevski, koj ja ispolnuva polovinata od knigata, str.3-22. Negovi li~nosti se mladi lu|e od 15 do 18 godi{na vozrast, Makedonci i Grci Paskal, Petros, Nikos, Maki, Georgis, Vasko, Janis, site ~lenovi na EPON, Iqo „makedonski u~itel“, Georgijadis, odgovoren vo EVOP i Petrov,

Page 93: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

tatko na Vasko, glavnata li~nost vo piesata. Scenata n# voveduva vo eden dom na mladi, a nastanot se slu~uva vo „predve~erieto na godi{ninata na Ilindenskoto vostanie“. Sobata e iznakitena so paroli „Da `ivee Ilindenskoto vostanie“ kako na makedonski, taka i na gr~ki jazik. Po yidovite visat portreti na Lenin, Stalin i Zahariadis, a tuka e i yidniot vesnik. Tema na razgovorot e Vasko, ~ie odnesuvawe e oceneto kako „skandalozno“ i so negativno zna~ewe srede mladite. Koga toj se pojavuva na scenata i negovite drugari sakaat da zapo~nat dijalog i da pobaraat da se popravi, toj odnovo i surovo gi odbiva od sebe. Do v~era be{e najdobar drugar i u~enik, sekoga{ i sekomu spremen da pomogne, a {to sega se slu~uva so nego, se pra{uvaat. Potoa doa|a i u~itelot Iqo koj vnesuva u{te pove}e nemir vo mladata du{a, no i se otkriva kako ~ovek koj see omraza i netrpelivost me|u makedoncite i grcite. Taa tema e razgovor na mladincite vo vtorata slika na piesata. Toj {to go pravi toa, konstatiraat, e na{ golem du{man. A iskinatata parola na koja pi{uva{e da `ivee Ilindskoto vostanie e postapka koja najostro treba da bide osudena i kazneta. I vo tie razgovori doa|a tatkoto na Vasko, stariot i prekalen borec Petrov. Se razgovara za borbite i `rtvite, no i za bratstvoto me|u dvata narodi i za nivnata svetla i slobodna idnina. Kako jazol se razvrzuva prikaznata za Vasko i toj priznava deka ja skinal parolata, a na taa postapka direktno go navele zborovite na u~itelot „kak mi greda da skina lozungot i }e vidi{ posle {to }e stani tuka...“ Tokmu toj neprestano mu ja polnel glavata da stane neprijatel na organizacijata, na drugarite i da raboti protiv niv. Site go isvirkuvaat dezerterot i predavnikot koj see razdor me|u niv, glasno izvikuvaj}i deka vo toa nema da uspee i od site strani kako zavr{nica odeknuvaat izvici „bratstvo-edinstvo, enotite, bratstvo-edinstvo“. Porakata e jasno i tendenciozno istaknata i vo razvrskata, krajot na piesata. Temite i ideite koi bea voobi~aeni vo stihotvorbata „Parolen Otvet“, sega vo „Skinatiot lozung“ se povtoreni i dorazvieni vo obidot za nivno dramatur{ko preto~uvawe. Takvata tendencija prodol`uva i vo drugite dva dramski teksta od knigata. Vtorata piesa vo tri sliki „Borbata prodol`uva“, str. 23-33, e nov ise~ok od istorijata i borbata na makedonskiot narod. Prvata kratka scena se slu~uva na ~ardakot od selskata ku}a na batko Iqo koj so svoite gosti niz pesna, jadewe i piewe go praznuvaat Ilinden. Site si go ~estitaat praznikot i slobodata. „I slobodata

Page 94: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

}e dojde. ]e pukni sultanot, }e tresni agata, }e ogrej slonceto na slobodata“, zboruva doma}inot. Trpe gi podzema negovite misli i glasno istaknuva deka „Ba{ vaka }e bidi, no bez da pukne pu{ka komitska, Sultanot ne puka. Pu{kata e krajot na Sultanite i begovite“. Ednoglasnoto javuvawe na prisutnite e vsu{nost glas na narodot koj e re{en da se bori do posleden zdiv za svoite prava i slobodi i to~no znae deka samo so sopstvena borba i `rtvi mo`e da go obezbedi i potvrdi svojot nacionalen i samostoen entitet. Celiot narod e vo svojata organizirana borba i so jasno postavenite celi i zada~i na nivnata revolucija. Potvrda za toa e doa|aweto na scena na kurirot koj soop{tuva deka nosi pismo od organizacijata. Batko Iqo go otvora pismoto, ~ita i so plamnato lice soop{tuva: „Vostanie! vostanie, bra}a makedonci, vostanie, cel narod se kreva na noga!... Turska, begovska krv se lee na sekade... stavajte bra}a, stavajte!“. Nemerliva radost i vozbuda gi ispolnuva site, baraat smrt na sultanot, begovite i agite, na scenata so golemo crveno zname doa|a Trpovica i vo eden zdiv odeknuva lozungot na makedonskoto sveto delo „Smrt ili sloboda“. Odnadvor se slu{aat pesni, istreli, mno{tvo glasovi. I eknuva pesnata: „Ne sakame bogatstvo,/ ne sakame pari/ sal sakame sloboda/ ~ove{ki pravini!“. Mladinci so pesna i razveno crveno zname doa|aat na scenata mar{iraj}i i peej}i, izvikuvaj}i „Smrt ili sloboda“ i site se stopuvaat vo edna golema kolona koja izleguva na ulica. Na scenata ostanuva samo baba Iqovica i vozdivnuva: „E-ox! }e zdivneme i nie slobodni ot begovite i agi!...“ Vtorata scena se odviva vo edna „selska prespanska soba“ okolu ~ie ogni{te se dedo Trpo i baba Trpovica, i so istaknati paroli „Da `ivee Ilinden“, „Ilinden 1903 - Ilinden 1949“, {to go odreduva i vremeto na nastanite i mestoto na nivnoto zbidnuvawe. Tema na nivniot razgovor e Crna Makedonija, borbata na makedonskot i gr~kiot narod za sloboda i demokratija, sudirot me|u Rusija i Amerkia, nasekade du{mani i {pioni, ta vozdivnuvaat deka „pi{ano & bilo na Makedonija makite sekoga{ da bidat so nea“. Me|u niv e i u{te eden neprijatel Tito so svoite oficeri i vojnici koj im zboruval: „bre budali, {to se borite so grcite, bre“. Doa|a nova li~nost Nase, so kogo se prodol`uva razgovorot za titovskite izdajnici. Podgoneti od site strani, tie ne znaat kade da begaat, dali vo Albanija ili vo Jugoslavija. Ni mrtvi kaj Tito, vo Jugoslavija, tuku zaedno so celiot narod vo Albanija. Vo taa panika i begstvo zavr{uva vtorata slika. Istite li~nosti se javuvaat i vo

Page 95: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

tretata slika, vo sobata koja ja krasat portretite na Stalin i Zahariadis i dijalozite koi se vodat mo{ne razvle~eno i moraliziraat za predavnicite, titovite agenti za koi se raspravalo na javno op{to zasedanie. Baba Trpevica i dedo Trpo razgovaraat za Mitrovski kako zmija vo pazuvi, {pion, crvec, takov e makedonskiot ksmet, pa za ku~kata Vera, da i se sotre imeto i ogan da ja izgori. A ne bile samo tie, tuku so niv bile mnogumina drugi. „Na{iot narod od vekovi ne }e vidi bel den“, zaklu~uva babata. Zastanuva pred portretot na Stalin i se vkamenuva. Se voshituva: „Koga go gledam mi stava drago i s# zaboravuvam: i bolka, i gajle i s#. Togaj mislata mi leta daleko vo rodnoto selo, kaj na{ite ubavi ezera, poliwa i planiwe vo na{ite kitni sela. I taka mi rastat kriqa, mi se plni srceto so nade`di, deka brgo }e se vratime doma, vo na{iot kraj se podmladuvam i aj }e litnam“. Toj zanes i izmama, li~na izmama koja se pretvora vo nacionalna tragedija, ja prekinuva doa|aweto na Nase i Tronda. Se obnovuva razgovorot deka ako gi podelat so gr~kiot narod,toa zna~i da gi odvojat od celiot progresiven svet, Sovetskiot Sojuz i od Stalin. Taka, prifa}a dedo Trpo, razdeleni site }e n# tepaat, mo}ta i silata se vo zaedni{tvoto. Mladite soop{tuvaat deka se zemale, stapile vo brak, deka ne samo vo borbata tuku sega vo fabrikata odnovo stanala udarni~ka i gi zamoluvaat zaedno kako edno semejstvo da odat na kino. Sre}ata nema kraj. Poslednata parola kako kraj na piesata ja isfrluva dedo Trpo, „A koga so bra}ata grci si ja oslobodime na{ata zemja, togaj pak }e gradime i na kino }e odime i }e se veselime“. Tematski piesata se nadovrzuva i na prethodnite dramski obidi na Paskal Paskalevski, iako taa pretstavuva najotvoren i naj`estok politi~ki pamflet za Tito, vo istovreme i takva propaganda za borbata i edinstvoto pod kapata na Zahariadis. Izmamata i zagubata se celosno na stranata na Makedoncite. Ona {to pretstavuva poseben kvalitet na piesata e koristeweto na makedonskoto folklorno bogatstvo. Zapo~nuvaweto so pesna, kako da go navestuva dijalo{koto mo{ne dobro koristewe pred s# na kratkite folklorni `anri, pogovorkite i poslovicite, blagoslovite i kletvite, podocna potvrdeni kako tvore~ka anga`iranost i so izdavaweto na knigata „Narodni pesni od Egejska Makedonija“. Svojata mala dramska trijada avtorot ja zaokru`uva so piesata vo dve sliki „Oroto na dedo Trajko“, str. 34-41. Prostorot vo koj se slu~uva dejstvieto odnovo e edno makedonsko selo. Vo

Page 96: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

prvata slika go sledime razgovorot za zagri`enosta na dedo Trajko i negovata `ena Sevda {to seu{te doma ne se vratila }erkata Lenka. Dodeka tie razgovaraat taa doa|a i radosno soop{tuva deka im nosi pismo od bate Pejko. Tatkoto i se obra}a „pro~itaj go pismoto i ka`i go na makedonski ezik da go razbere i majka ti“. Toj im soop{tuva deka sega e vo desetiot bataljon na 110 edinica, i od prvite denovi na dekemvri u~estvuvaat vo operaciite protiv italijancite na viso~inite na Podgradec. So eden napad re~isi gi razbile neprijatelite. Koi uspeaale da pobegnat pobegnale, a drugite gi fatile kako ovci. Tatkoto se voshituva na hrabrosta i uspesite na mladite borci. Sinot u{te gi izvestuva deka nau~il oti brat mu bil na centralniot sektor koj vojuval na viso~inata na Trepe{ina. Doma}inot predlaga da gi povikaat rodninite i kom{iite i zaedno da se razveselat i da go proslavat pismoto koe im donese tolku ubavi novosti. Gostite brzo pristignuvat i se veselat. Gajdaxijata ja zapo~nuva pesnata i site ja prifa}aat. Tokmu vo razgorot na veselbata odnenade` i grubo vo sobata upa|aat na~alnikot so dvajca xandari. Vikaat na gr~ki, se zakanuvaat i preturaat, na sila go vrzuvaat dedo Trajko i go odnesuvaat so sebe. Vtorata slika se slu~uva vo istata soba i so istite li~nosti. Baba Sevda raboti niz ku}a i „pee tiho stara makedonska pesna“, dodeka po ~ardakot se slu{aat ~ekori. Taa znae, si doa|a doma}inot, se vra}a od bunkerite na Demokratskata Armija, kade so radost odel kako dobrovolec da im pomaga na „na{ite deca“. Svojata radost & ja objasnuva so toa deka doznal oti decata bile okolu nivnite sela i mo`ebi }e dojdat, deka Iqo bil oficer na DAG, a }erkata Lenka imala vod i slu`ela vo istiot bataljon. I dodeka tie go vodat razgovorot, od dvorot se slu{aat novi ~ekori. Doagaat partizanite. Sinot Iqo veli deka se na minuvawe i svratile malku da gi vidat. Gajdaxijata mu dofrla oti ima zo{to da se raduva, za{to sinot mu e potporu~nik, a }erkata vodnik. Vo toj razgovor od informacijata na dedo Trajko doznavame deka golemiot sin juna~ki zaginal na albanskiot front i tamu gi ostavil koskite vo borbata so italijanskite fa{isti. Bratstvoto i edinstvoto zaradi koi kako i da se pi{uvani site tri pieski od knigata, go dokumentira gajdaxijata. „E, dedo Trajko {to be{e togaa i {to e sega! Sloboda... Mo`ime kako ni srce saka da peeme i da igrame makedonski pesni i ora... I si gi peeme, i si gi igrame koga ni srce saka... I zaedno so nas gi peat grcite drugari i drugarki, kako i nie gi peeme i igrame nivnite pesni i ora. Slobodata, mirot i

Page 97: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

so`itelstvoto se vekovni ideali na makedonskiot narod, koj srede balkanskite dr`avi i narodi ja saka sopstvenata samostojnost i dr`avnost kako osnoven preduslov za prijatelstvo, doverba i sorabotka me|u narodite. Toa i se motivite za nivno u~estvo u{te vo edna nova i pak tu|a vojna. Pri krajot na 1951 godina Paskal Paskalevski doa|a vo Var{ava i po direktiva na Komunisti~kata partija zapo~nuva da go ureduva i vodi radio ~asot po makedonski jazik. Kako urednik, novinar i voditel nastojuval {to pove}e da se ~ue makedonskiot zbor i da se znaat vistinite za Makedonija. Od mno{tvoto profesionalni zada~i vo arhivata so~uvani se pove}e raskazi za vozrasni i deca, reporta`i, komentari, osvrti, esei i dva „radioske~a“. Prviot „Izbori“, dva lista ma{inopis i vo dva primeroci, na krajot od vtoritot list go dava i podatokot deka e napi{an vo „Var{ava, noemvri 1952 g.“. Vtoriot radioske~ e ozaglaven kako „Na{ata konstitucija“, eden list ma{inopis. Listot e ispolnet vo celost so gusto ot~ukan tekst, ta najverojatno ne ostanalo mesto da se zabele`i to~nata data na negovoto nastanuvawe. Toa e korpusot dramski tekstovi na Paskal Paskalevski. Vedna{ treba da se odbele`i deka kako umetni~ko-estetski trud tie nemaat mesto i zna~ewe vo tekovite i rezultatite na sovremenata makedonska literatura. Toa na nivniot avtor mu go obezbeduvaat stihovite i raskazite, negovata novinarsko-publicisti~ka i folkloristi~ka dejnost. Vo taa {iroka i raznovidna lepeza od `ivotnite i tvore~ki vrvici na Paskalevski, negovite dramski obidi ostanuvaat samo toa i niv gi pro{iruvaat kako soznajba. Nivnoto pi{uvawe na makedonski literaturen jazik, koga toj se konstituira i normira, vo tu|i prostori i uslovi, zalo`bite na avtorot ja dobivaat najvisokata smisla i vrednost. Toj e potvrda pove}e „deka pi{aniot zbor na makedonski jazik i na makdeonski temi i motivi pretstavuva golem pridones vo razbuduvaweto na nacionalnata makedonska svest i osamostojuvaweto na nacionalnata makedonska literatura“.65) Samo po sebe toa e dovolno za podvig. Jazikot kako osnovno sredstvo ne samo na izrazuvawe, tuku i na prepoznavawe, ja dobiva prvi~nata i vrednosna uloga vo slu~ajot na ovoj avtor, pred vrednosnata merka na samoto delo. Toa }e re~e deka ja zgolemuva i negovata kni`evno-istoriska pojavnost. Taa funkcija izvonredno dobro toj ja ostvaruval za vreme na Gra|anskata vojna vo Grcija, na slobodnata teritorija vo Prespa, potoa vo Polska, kade tokmu od negovite

Page 98: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

stihotvorbi makedonskite deca ne go zaboravaat i go u~at svojot maj~in makedonski jazik, podatoci koi nikako ne smeat da se odminat koga se zboruva i pi{uva za Paskal Paskalevski. Deka najdobro i najuverlivo sekoj avtor mo`e da se izrazuva na svojot jazik, go potvrduva i negoviot primer. Najvrednosnoto po kni`evnite merila e najgolemiot del od negovoto tvore{tvo sozdavano tokmu na makedonski jazik, nasprema ona po obem mnogu pomalo sozdavano na gr~ki i na bugarski jazik. Si zemavme za pravo pi{uvaj}i za dramskite zafatki na Paskalevski niv da gi imenuvame kako politi~ki agitki oblikuvani vo dijalo{ka forma. Se obidovme toa i da go argumentirame,66) iako naj~esto samite temi i idei vo tekstovite toa jasno go predo~uvaat, pa duri i ne baraat posebni komentari. Nivnoto pi{uvawe se javuva kako zada~a na denot, na aktuelnata politi~ka sostojba. Toa }e re~e deka naj~esto ne pretstavuvaat tvore~ka pobuda i potreba, tuku se predizvikani od potrebite, od celite i zada~ite na Partijata. Ednostavno tie se partiska zada~a. Parola, povik, patokaz javno upaten do narodot preku vesnikot, knigata, i sekako niz eterot na toga{ najmo}noto informativno glasilo radioto. Ottuka i vpe~atokot deka tie kako da se napi{ani vo eden zdiv, ne retko na brzina, {to go potvrduvaat dramskite dejstvija koi se odvivaat na edno mesto, vo ograni~en prostor, so odreden broj na likovi, niz kratok i sekako aktiven op{testven anga`man, naj~esto izrazen otvoreno i parola{ki, bez sozdavawe na karakterni i celi li~nosti i gradewe na dramatur{kite postavki. Napi{ani zna~i brzo i lesno, me|u drugoto i kako potreba za nivno javno izveduvawe, prika`uvawe. Sosema sfatlivo deka takvite pobudi na preden plan kako relevantna tvore~ka objava ja imaat deklarativnosta. Taka se sozdavaat likovite i dijalozite, dramskite dejstvija i konflikti, ako vo vistinska smisla na zborot mo`e da se ka`e taka. No pritoa, posebno treba da se naglasi deka upotrebnosta na jazikot ja dobiva svojat polnozna~nost vo glasno i jasno naglasenata nacionalna svest i sovest, nacionalna makedonska pripadnost, koja {to e vo potpolna harmonija so ideolo{kata dramska nafatka kaj Paskal Paskalevski. Pokraj site zabludi {to potoa mnogu tragi~no za makedonskiot narod gi potvrdija tretiranite nastani vo piesite, tie pretstavuvaat i dragoceno pi{ano svedo{tvo za svoeto vreme, literatizirana istorija, argument kako nepobiten fakt i sega i ovde nasprema bi rekle istoriskiot fanatizam i {ovinizam na Grcija, i pove}e od

Page 99: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

toa fa{izam, kako niven osnoven mentalen predizvik vo sevkupnosta na nivnoto egzistirawe. Vistinata i pravdinata ponekoga{ se zabavuvaat, no nikoga{ i ne se zaboravaat. Del od niv se li~nosta i deloto na Paskal Paskalevski. Me|u drugite brojni aktivnosti, sekoj mig go koristel da zapi{e nova narodna pesna, prikazna ili legenda. Podocna, vo slobodniot del od tatkovinata, }e mu bide objavena knigata „Narodni pesni od Egejska Makedonija“.67) ]e ostanat i tie kako nepobiten fakt za qubovta i privrzanosta kon tatkovinata, kako negova neuni{tiva traga i neoborliv argument oti toj nekoga{ bil i postoel, sozdaval i vekuval. Na 128 stranici od knigata, redosledno se pomesteni: obredni pesni (1-23, go ozna~uva brojot na tvorbite), bitovi (24-42), qubovni (43-74), trudovo-profesionalni (75-93), istoriski (94-110), revolucionerni (134-152) i pesni od antifa{isti~kiot otpor (153-188). I sleduvaat u{te prikaznata „Sveta Jana“ (predanie), kosturski prokolnuvawa, falbi, pogovori, za svetkavicata, razni re~enici (125-128) str. Taa negova rabota posebno priznanie dobiva i vo prisustvoto na stranicite od bele`itata kniga na Kiril Penu{liski „Narodnata kultura na Egejska Makedonija“. 68) Narodnite tvorbi {to gi objavuva vo ovaa kniga gi sobiral vo Prespansko i Kostursko vo periodot od 1947 do 1949 godina. Taa pretstavuva eden selektiven izbor od sobira~kata dejnost na Paskalevski, {to najdobro go ilustrira podatokot deka vo negovata rhiva se so~uvani brojni listovi ma{inopis na narodni pesni. Vo svoite spomeni Ta{ko Bel~ev kako {to ve}e vidovme zabele`uva deka knigata bila objavena i vo Romanija. Na{ite istra`uvawa ne go potvrdija ovoj podatok. No to~no e pak deka e izdadena kniga „Svetli prostori“ so podnaslov „(sbornik narodni pesni i stihotvoreni®)“.69 No edno e naslovot, ne{to sosema drugo e sodr`inata na knigata. Redakcijata na „Makedonski otdel“ pri „Izdatelstvo „Nea Elada“ vo svojot kratok uvod imenuvan kako „Nekolko dumi do ~itatelo“ se obra}a so: „Makedonskiot otdel na izdatelstvoto „Nea Elada“ vo streme`o da se doprinesi za obogatvanieto na mladata makedonska poezi®, re{i da izdade toŸ mal sbornik stihotvoreni® na klasi~eski i sovremeni predstaviteli na meg¥narodnata revol¥cionna poezi®, kako i nekolko makedonski i gr†cki narodni i revol¥cionerni pesni. ToŸ skromen sbornik }e bide edna realna pomo{ za na{ite hudo`estveni kolektivi i osobeno za na{ite mladinci, koi pi{at. Se nadevame, oti pri edno vtoro izdanie izdatelstvoto ke ima

Page 100: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

vozmo`nost da obogati nasto®çio sbornik so novi tvorbi ot na{ata i meg¥narodnata revol¥ciona poezi®“. Narodnata revolucionerna pesna e samo mal voved vo ovaa svoevidna antologija podgotvena od Paskalevski, {to go otkriva i vo nova dimenzija, za{to vsu{nost taa e izbor na umetni~ka socijalna i revolucionerna poezija. Knigata se pojavuva pred s# kako potreba za mladite i dru{tvata koi niz kulturno-umetni~ki programi dejstvuvaat me|u narodot, ~ii potrebi }e bidat povod i za dramskite tekstovi na avtorot. Na poslednata stranica dadeni se u{te podatocite deka taa „se pe~ati vo dekemvri/ 1952 g. vo 3000 tira`“ i toa e s#. Za `al knigata ne sodr`i drugi podatoci koi poto~no }e gi odredat nejzinite avtori i izdava~ot. Zbornikot e podelen vo pove}e poglavja. Prvoto e „Makedonski narodni pesni“, str. 7-13, vo koe se zastapeni naslovite: „RazvivaŸ, goro...“, „Arami® kukÝ nema“, „Sirma voŸvoda“ i „Otgore idat“. Makedonskata literatura prodol`uva so pretstavuvaweto na stihovi od „Makedonski poeti“: Konstantin Miladinov, Rajko @inzifov, Kosta Racin, Kole Nedelkovski, Mite Bogoevski i T. Pejkov, str. 15-49. Vtoroto poglavje posveteno na gr~kata literatura donesuva tri narodni pesni i stihovi od Kostas Palamas, Janis Ricos, Nikos Papaperiklis, K. Janopulos, Menelaos Ludemis i Sofija Mavrodi-Papadaki. Ruski i sovetski poeti, kako treto poglavje, gi pretstavuvaat A. Pu{kin, Vladimir Majakovski, Petar Krju~enko i Andrej Mali{ko. Vo delot na bugarski poeti zastapeni se Ivan Vazov, Hristo Smirnenski, N. Vapcarov i Veselin Georgiev Andreev. Izborot srpski poeti gi opfa}a Jovan Jovanovi}-Zmaj, albanskite Aleks ^a~i, turskite Nazim Hikmet, romanskite Mar~ea Bresla{u, polskite Adam Mickievi~, ~e{koslova~kite Stanislav Noiman, ungarskite [andor Petefi, kineskite Mao Ce Tung i korejskite Li Chan. Zbornikot e samo del od u{te edna tvore~ka aktivnost kako dolgoro~na humana zada~a na priop{tuvawe, odnosno prepejuvawe i prevod na poezija i proza od makedonski, bugarski i gr~ki jazik, taka sozdavaj}i novi mostovi na prijatelstvo, doverba i sorabotka me|u narodite i dr`avite. Negovi prepevi i prevodi se rasfrlani na stranicite od pove}e vesnici i spisanija, knigi i zbornici. Knigata {to sega mu se nudi na pro~it na makedonskiot ~itatel, pod naslovot na prvata stihozbirka na Paskal Paskalevski „Prolet nad Egej“, pretstavuva eden vid mo`na kniga za li~nosta i deloto na ovoj sekako zaslu`en gord i nepokoren

Page 101: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

makedonski sin. Taa e izbor od negovoto bogato tvore{tvo sozdavano vo vremenski protok na pove}e od pet decenii niz tvore~kiot predizvik na stihot, prozata, dramskata literatura, humorot i satirata, novinarsko-pulicisti~kata dejnost koja ne mo`e a da ne dopre re~isi do site nejzini `anrovi, prepevot i prevodot, sobiraweto i publikuvaweto na narodnata literatura. Doa|a taa vo eden mo`en zaokru`en vid da ni go dobli`i i otkrie ~ovekot i avtorot koj celiot svoj `ivot go minal pod znakot na otkornatikot. Kako da mu bilo pi{ano postojano da `ivee i sozdava pod mo{ne te{ki, `estoki i nikoga{ blagoprijatni uslovi. Toj e eden od generacijata na svoi sovremenici koi sozdavaa nezavisno vo raspar~enite i porobeni delovi na tatkovinata, na Ko~o Racin, Kole Nedelkovski, Venko Markovski, Mite Bogoevski i Aco Karamanov, na Nikola Jonkov Vapcarov, Anton Popov, Mihail Smatrakalev, \or|i Abaxiev, Asen [urdov-Vedrov i Anton Velikov-Belomorski, na Kole Simit~iev, Vasko Karaxa, Dinko Kozinakov, F. Pejkov, Paskal Bandilov, K. Makedonski, Van~o Pqukovski i u{te mnogu drugi, i u{te mnogu drugi, od koi poslednite i re~isi malku n& se poznati. Neka bidat tie i idna obvrska na makedonskata kni`evna istorija. Ete me|u niv e i Paskal Paskalevski, ~ovek i tvorec ispolnet so edinstvenata tema ednostavno imenuvana so imeto na edinstvenata tatkovina Makedonija. Toa se negovite idei i ideali, negovata svest i sovest, negovite soni{ta i kopne`i, radosti i tagi ostaveni kako trajna traga so mo}ta na pi{aniot zbor. Na odgovornosta pred pi{aniot zbor nego mu vozvatil so svojot maj~in zbor, zborot na negovata prva vozdi{ka i ~ekor, zborot na koj misli i ~uvstvuva, najintimno se raduva i boleduva. Zborot so koj deneska u{te opstojuva i se nadeva pi{uvaj}i ja svojata avtobiografija, eden po mnogu ne{ta neobi~en roman za sudbinata na maliot ~ovek i za site negovi premre`ija i buri, no i za proletta vo du{ata presuvana kako cvet od herbarium koj nikoga{ nema da zgine. Ottuka vo taa prostodu{na makedonska du{i~ka ne im zameruvajte i na site gre{ki, zastranuvawa, zabludi, izmami. Mo`e li ~ovekot voop{to da go mine `ivotot bez niv!? I dali tokmu ne vo taa sevkupnost toj se prepoznava i se identifikuva kako ~ovek. Taka toj kako amanet i gi ostava site tie nedobroj ispi{ani stranici za po~it i qubov, no i za razbirawe i prostuvawe, za edna nu`na ~ove~ka vozvratena merka kon ona {to sme bile i s# {to sme minale, i kako uka i pouka, i kako traga za

Page 102: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

eden ~ove~ki `ivot, edna sudbina, kratko i nepovratno dadena sekomu od nas. ----------------- 1. Risto Kirijazovski, Narodnooloboditelniot front i drugite organizacii na makedoncite od Egejska Makedonija, izd. Kultura, Skopje, 1985, str. 408. Da se vidi u{te na str. 222, 346, 351, 353. 2. Ta{ko D. Bel~ev, Bobata za zapazuvawe i razvoj na makedonizmot nadvor od granicite na NRM, rakopis, Arhiv na Institutot za nacionalna istorija, Skopje, Sl.IV, 280, str. 67-78. 3. Ta{ko Mamurovski, Paskal Mitrevski i negovoto vreme (1912-1978), izd. Institut za nacionalna istorija, Skopje, 1992, str. 108, 221. 4. Ta{ko Mamurovski, Svetli likovi od Egejska Makedonija (1945-1949), izd. NIO „Studenski zbor“, Skopje, 1987, str. 208-210. 5. Pavle Rakovski, KP na Grcija i Makedoncite, (sogleduvawa, razmisluvawa, soznanija) izd. Makedonska kniga, Skopje, 1990, str. 151. 6. KPG i makedonskoto nacionalno pra{awe, izbor, redakcija, komentar i prevod D-r Risto Kirijazovski, izd. Arhiv na Makedonija, Skopje, 1982, str. 358. 7. Risto Kirijazovski, Makedonskiot pe~at vo egejskiot del na Makedonija vo tekot na Gra|anskata vojna vo Grcija (1945-1949), Istorija, Skopje, god. VIII, br. 2, 1972, str. 93-119. 8. Isto, str. 101. 9. T. Bel~ev, Borbata za zapazuvawe..., str. 74. Za istoto vidi kaj R. Kirjazovski, Makedonski nacionalni institucii vo egejskiot del na Makedonija (1941-1961), izd. Institut za nacionalna istorija, Skopje, 1987, str. 212. 10. P. Paskalevski, Prolet nad Egej, Izd. Agit-Prop, NOF, Biblioteka „Nepokoren“, br. 2, mart 1949 g. 11. Od razgovorite so Paskal Paskalevski, Sofija, 20 i 22 april 1993. 12. R. Kirijazovski, Makedonskiot pe~at..., str.102. 13. Narodni pesni od Egejska Makedonija, sobral Paskal Paskalevski, izd. Filozofski fakultet na Univerzitetot, Institut za makedonski jazik, Skopje, 1959, str. 128. 14. R. Kirijazovski, Makedonskiot pe~at..., str. 103. 15. Na stranicite od vesnikot „Demokrat“, Paskal Paskalevski }e objavi pove}e prilozi. Golemiot kriti~ki tekst „Nedonoseno, a i bez ime“ e odglas za knigata „Makedonsko narodno tvor~estvo - narodni pesni“, god. II, br. 94, 20, 21 i 22 april 1957, str. 2, 4. Objavil {est stihotvorbi: „Za ~ovekot“, god. II, br.95 (2116), 23 april 1957, str. 2 (pod sekoja od niv ja zapi{al i datata na nivnoto pi{uvawe, taka ovaa stihotvorba e ispeana vo Sofija, 1957); „NeŸk†um po gluvite porti“, god.II. br. 51 (2200), str. 5, (Sofija, 1957); „Skapo mi cve}e“, god. II, br. 36 (2185), 4 oktomvri 1957, str. 4, (Sofija, avgust 1957); „Gugu~e...“, god. II, br.40 (2189), 18 oktomvri 1957, str. 6, (Sofija, juli 1957); „Rodna zem®“, god. II, br. 46 (2195), 8 noemvri 1957, str. 4, (Sofija, avgust 1957); „Vragovski vetrovi“, god. II. br.(2202), 29 noemvri 1957, str. 4 (Sofija, 1957); podatocite {to gi ostava avtorot posvedo~uvaat deka Paskal Paskalevski vo tekot na 1957 godina, aktivno pi{uval i objavuval stihovi, za koi Ta{ko Bel~ev }e zabele`i deka najubavo gi izrazuvaat negovata taga, bolka i razo~aruvawe vo novata i tu|a sredina, vo Bugarija. 16. T. Bel~ev, Borbata za zapazuvawe... str. 330-335. 17. Isto, str. 182, 360. 18. Petre Nakovski, Makedonski deca vo Polska (1948-1968), (Politikolo{ka studija), izd. Mlad borec, Skopje, 1987, str. 214. 19. Isto, str. 215. 20. T. Mamurovski, Svetli likovi od Egejska Makedonija, str. 210. 21. Vo u~ebnicite za makedonskite deca vo Polska, Paskal Paskalevski }e bide zastapen so pove}e stihotvorbi i raskazi, koi se potpi{ani so negovoto ime i prezime. Vo ^itanka za III oddelenie, Warszawa 1958, Panstwowe zakiady wydawnisti szkolnych, e objavena stihotvorbata „Prolet“, str. 161. Vo ~itankata za IV oddelenie, Warszawa 1958, Panstwowe zakiadu wydawinictw szkolnych, zastapen e so stihotvorbata „Za demokratija“, vsu{nost objaveni se 52 stiha od

Page 103: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

istoimenata poema, str. 226-227. So ~etiri stihotvorbi e zastapen vo ^itanka za 5 oddelenie. Warszawa 1959. Panstwowe zakidy wydawinictw szkolnych. „Kat moj roden“, str. 6-7. „Nostalgija“, str. 11-12, „Ela brate...“, str. 145-146, „Kita moma“, str. 160-162. Vo ~itankata e objaven i negoviot prepev na stihotvorbata „Plak junakot nejke“ na gr~kiot poet Nikos Papaperiklis, str. 147. [est stihotvorbi go pretstavuvaat vo ^itanka za VI oddelenie, sostaveil: Kole Simit~iev, Warszawa 1958, Panstwowe zakiady wydawnictw szkolnych „Tatkovina“, str. 3-4, „Egej, kale{o mome“, str. 30-31, „Egejski rejs“, str. 31-32, „Mladinski mar{“, str. 43-44, „Pando [iperkov“, str. 69-70, i „Belojanis“, str. 77-79. Vo Primeri od makedonskata literatura za VII oddelenie, sostavile: K. Simit~iev i P. [apkarev, Warszawa 1959, Panstwowe zaklady wydawnictw szkolnych, objaveni mu se stihotvorbite „Rodna zemja“, str. 261, „Skapo mi cve}e“, str. 262 i „Za ~ovekot“, str. 270-271, kako i poemata „Jas taka te pametvam“, str. 263-269. Vo Primeri od literaturata za srednite {koli, sostavil K. Simit~iev i P. [apkarev, Warszawa, 1964, Panstwowe zakidy wydawnictw szzkolnych, zastapen e so dve stihotvorbi „Tatkovina“, str. 107-108 i „Kopne` za bratstvo“, str. 108-109. 22. Paskal Paskalevski, Lokvata, Primeri od Literaturata za srednite {koli, Sostavil K. Simit~iev i P. [apkarev, Warszawa, 1964, Panstwowe zakiady wydawnictw szkolnych, str. 109-113. 23. Paskal Paskalevski, Itrina, raskaz, ma{inopis, sedum stranici, od arhivata na avtorot. 24. Paskal Paskalevski, Prvite ~ekori, ma{inopis, tri stranici, od arhivata na avtorot. 25. P. Paskalevski, Pri~ek, Spomeni i raskazi od borbata, politi~ki i literaturni izdani®, 1961, str. 241-245. 26. P. Paskalevski, Krvodaritelkata, Spomeni i raskazi od borbata, politi~ki i literaturni izdani®, 1961, str. 259-262. 27. Saboterite, (Raskaz), Makedonski raskazi, Izd. „Nea Elada“, 1952, str. 3-7. 28. P. [arenko, Niti smrtta..., Nepokoren, 5 septemvri 1948. 29. Katranica i K†rmsko, (Raskaz), ma{inopis, edna stranica, od arhivata na avtorot. 30. Tabelki, (Raskaz), ma{inopis, dve stranici, od arhivata na avtorot. 31. Zelenata raketa, (Raskaz), ma{inopis, edna stranica, od arhivata na avtorot. 32. D`ikata, (Raskaz), ma{inopis, dve stranici, od arhivata na avtorot. 33. Nepokoreni, ma{inopis, ~etiri stranici, od arhivata na avtorot. 34. Kalemi, (detski raskaz), ma{inopis, dve stranici, od arhivata na avtorot. 35. Pionerot Tole, (Detski raskaz), ma{inopis, tri stranici, od arhivata na avtorot. 36. Nerazdelni drugari, (Detski raskaz), ma{inopis, pet stranici, od arhivata na avtorot. 37. Govedarkata, (Raskaz), rakopis, portokalova tetratka, str. 15-20, od arhivata na avtorot. 38. Sonot na Mice, (Raskaz), rakopis, portokalova tetratka, str. 1-6, od arhivata na avtorot. 39. Paskal Paskalevski, Dinko, Primeri od makedonskata literatura za VII oddelenie, Sostavil K. Simit~iev i P. [apkarev, Warszawa 1959, Panstwowe zakiady wydawnictw szkolnych, str. 255-260. 40. Na{ata pe~atnica, (Kako raskaz), rakopis, portokalova tetratka, str. 7-10, od arhivata na avtorot. 41. P. Paskalevski, Na{iot bilten, Nepokoren, god. II, br. 14, 5 oktomvri 1948, str. 3. 42. Veli~ka, Majkata, Nova Makedonka, br. 6, septemvri 1948. 43. P. P., Od tilot, Bilten. 44. I starite gi trogna borbata, Bilten, br. 4, 15 septemvri 1948 god. str. 2. 45. ]e jadime farina, Bilten, br. 3, 11 septemvri 1948 god. str. 2. 46. Georgi slepiot, (feŸleton), Var{ava ¥ni 1953 g. ma{inopis, dve stranici, tekst za makedonskiot ~as na polskoto radio, od arhivata na avtorot. 47. P. Paskalevski, Bunkeri.., Nepokoren, god. II, br. 14, 5 oktomvri 1948, str. 3. 48. Pismo od Eg. Makedoni®, (feŸleton) Var{ava maj 1952 g. ma{inopis, edna stranica, tekst za makedonski ~as na polskoto radio, od arhivata na avtorot. 49. (P.P), ^ujte go Simeto, ma{inopis, edna stranica, materijal za yiden vesnik, od arhivata na avtorot. 50. (P.P.), O~ite na emigrantite, ma{inopis, edna stranica, materijal za yiden vesnik, od arhivata na avtorot. 51. Koga maran®ata vrie (FeŸleton), Var{ava 1952 g., dve stranici ma{inopis tekst za makedonskiot ~as na polskoto radio, od arhivata na avtorot.

Page 104: Vasil Tocinovski ANTON POPOV I PASKAL PASKALEVSKI

52. Paskal Paskalevski, Septemvriski spomeni, ma{inopis, tri stranici, od arhivata na avtorot. 53. Nedorazumenie? (Slu~ki v†v vlaka), ma{inopis, dve stranici, od arhivata na avtorot. 54. Me~ta na narodite, (Komentar~e), Var{ava 21 dekemvri 1951 g., ma{inopis, edna stranica, tekst za makedonskiot ~as na polskoto radio, od arhivata na avtorot. 55. Prolet vo na{ata zem®, (FeŸleton), Var{ava maj 1953 g., ma{inopis, dve stranici, tekst za makedonskiot ~as na polskoto radio, od arhivata na avtorot. 56. Revolucii, (FeŸleton), Var{ava juli 1953 g., ma{inopis, dve stranici, tekst za makedonskiot ~as na polskoto radio, od arhivata na avtorot. 57. Staro m®sto, (FeŸleton), Var{ava juni 195 g. ma{inopis, tri straanici, tekst za makedonskiot ~as na polskoto radio, od arhivata na avtorot. 58. Makedonskite narodni umotvorbi-doprinos za bratstvoto i edinstvoto megu gr~kiot i makedonskiot narod, (O~erk), ma{inopis, tri stranici, Var{ava ®nuari 1953 g., tekst za makedonskiot ~as na polskoto radio, od arhivata na avtorot. 59. Paskal Paskalevski, Nedonoseno, a i bez ime, Demokrat, 20, 21 i 22 april 1957, ful, 94, str. 2-4. 60. Od drugarot P. P., Plodot na zaedni~kata borba, Nepokoren, god. I, br. 4, 10 septemvri, 1947 g. str. 1-2. 61. Za demokratijata, Od dr. P. Paskalevski, Nepokoren, god. II, br. 17, 10 dekemvri 1948, str. 2.62. Pas. Paskalevski, Pozdrav od ranetite, Nepokoren, god. 2, br. 12, 23 avgust 1948, str. 3. 63. Za sveta narodna sloboda, Likovi na padnati narodni borci, 1962, politi~ki i literaturni izdanija, str. 182-184. 64. Piesi, Izdatelstvo „Nea Elada“, 1952. 65. Miodrag Drugovac, Makedonskata literatura od Misirkov do Racin, izd. „Na{a kniga“, Skopje, 1986, str. 281. 66. Vasil Tocinovski, Dramskite agitki na Paskal Paskalevski, Teatarski glasnik, Skopje, god. 19, br. 41, maj 1995, str. 148-156. 67. Narodni pesni od Egejska Makedonija, sobral Paskal Paskalevski, izd. Filozofski fakultet na Univerzitetot, Institut za makedonski jazik, Skopje, 1959, str, 128. 68. Kiril Penu{liski, Narodnata kultura na Egejska Makedonija, izd. Misla, Skopje, 1992, str. 50, 86, 91, 92, 93, 108, 109, 110, 113. 69.Svetli prostori, (Sbornik narodni pesni i stihotvoreni®), Izdatelstvo „Nea Elada“, Makedonski otdel, 1952, str. 141.