UNIVERZITET U ZENICI

MAŠINSKI FAKULTET U ZENICI

Alma Aganović, dipl. ing. maš.

„ORGANIZACIJA I SISTEM UPRAVLJANJA NACIONALNOG METROLOŠKOG INSTITUTA PREMA MEĐUNARODNIM

ZAHTJEVIMA I POSTOJEĆOJ NACIONALNOJ METROLOŠKOJ INFRASTRUKTURI”

- magistarski rad -

Zenica, novembar 2013.

UNIVERZITET U ZENICI MAŠINSKI FAKULTET U ZENICI KLJUČNE DOKUMENTACIJSKE INFORMACIJE Vrsta rada: Magistarski rad Autor: Alma Aganović, dipl. ing. maš. Mentor: red. prof. dr.Bojan Ačko Naslov rada:

“Organizacija i sistem upravljanja Nacionalnog metrološkog instituta prema međunarodnim zahtjevima i postojećoj Nacionalnoj metrološkoj infrastrukturi“ Jezik rezimea: BHS/engleski Jezik publikacije: BHS Zemlja publikovanja: Bosna i Hercegovina Bliže geografsko područje: Zeničko-dobojski kanton Godina izdavanja: 2013. Izdavač: MAŠINSKI FAKULTET UNIVERZITET U ZENICI Adresa: 72000 Zenica, Fakultetska 1 E-mail: mfze@mf.unze.ba web: http://www.mf.unze.ba Fizički opis rada: Broj poglavlja 10 Broj strana 120 Broj tabela 6 Broj slika 34 Broj priloga 3 i

REZIME SUMMARY ORGANIZACIJA I SISTEM UPRAVLJANJA NACIONALNOG METROLOŠKOG INSTITUTA PREMA MEĐUNARODNIM ZAHTJEVIMA I POSTOJEĆOJ NACIONALNOJ METROLOŠKOJ INFRASTRUKTURI Vodeći princip predmetne analize za razvoj nacionalnog metrološkog sistema je geografska izbalansiranost, EU kompatibilnost, i finansijski održivi koncept,baziran na nacionalnim potrebama i realističnoj evaluaciji postojeće situacije. Analiza je uzela u obzir:

- razvijanje i širenje odgovarajuće, integrirane i učinkovite mjeriteljske infrastrukture u BiH vodeći računa o potrebama krajnjih korisnika u industriji, poslovanju i javnoj upravi.

- osiguravanju da je postojeća mjeriteljska infrastruktura međunarodno konkurentna i prepoznata i da je bazirana na visoko-kvalitetnoj nauci

- ispunjavanju nacionalnih zahtjeva preko saradnje i uravnotežene mjeriteljske infrastrukture.

Cilj ove analize se ogleda u:

- razumijevanju stvarnih potreba i vizije nacionalnog mjeriteljskog instituta

- podršci postizanju stvarnih ciljeva nacionalnog mjeriteljskog instituta uzimajući u obzir postojeću infrastrukturu kvaliteta i njene potrebe

- porast opsega međusobne saradnje između svih elemenata koji sačinjavaju infrastrukturu kvaliteta, i dijeljenju resursa na svestranu korist.

ORGANISATION AND QUALITY SYSTEM MANAGEMENT OF THE NATIONAL METROLOGY INSTITUTE IN RESPECT WITH INTERNATIONAL REQUIREMENTS AND NATIONAL METROLOGY INFRASTRUCTURE The guiding principle ofthe following analysisfor the development of the national metrology system is a geographically balanced, EU compatible and financially sustainable concept, based on national needs and realistic evaluation of the existing situation. The following issues are contained in the analysis:

- Developing and disseminating an appropriate, integrated and effective measurement infrastructure in BiH considering the needs of end users in industry, business and government

- Ensuring that the measurement infrastructure is internationally competitive and recognised, and is based on high quality science

- Meeting own national requirements through collaboration and a balanced measurement infrastructure

The goals of this analysis is to:

- Understand the true needs and vision of National Metrology Institute

- Supportachieving their own objectives considering existing quality infrastructure and its needs

- Increase the scope of co-operation between all elements of quality infrastructure and sharing of resources/facilities for mutual benefit .

ii

IZJAVA O SAMOSTALNOJ IZRADI RADA Magistarski rad sa temom „ORGANIZACIJA I SISTEM UPRAVLJANJA NACIONALNOG METROLOŠKOG INSTITUTA PREMA MEĐUNARODNIM ZAHTJEVIMA I POSTOJEĆOJ NACIONALNOJ METROLOŠKOJ INFRASTRUKTURI” izrađen je prema odluci Mašinskog fakulteta u Zenici broj 03-200-001-0658/13 od 09.10.2013. godine i predat je komisiji za odbranu magistarskog rada. Navedeni magistarski rad izradila sam samostalno uz pomoć mentora red. prof. dr. Bojana Ačka, dipl.ing. maš., te koristeći se navedenom literaturom. Zenica, 30.10.2013. godine Izjavu daje:

....................................... Alma Aganović

iii

1. UVOD .................................................................................................................................... 1 

2. MEĐUNARODNA MJERITELJSKA INFRASTRUKTURA ..................................... 5 

2.1 INDUSTRIJSKO I NAUČNO MJERITELJSTVO ....................................................... 5 

2.2 METARSKA KONVENCIJA ......................................................................................... 5 

2.3 EURAMET ...................................................................................................................... 7 

2.4 NACIONALNI MJERITELJSKI INSTITUTI ............................................................. 10 

2.5 IMENOVANI INSTITUTI ........................................................................................... 11 

2.6 SLJEDIVOST PREKO KALIBRACIJA I INTERKOMPARACIJA ........................... 11 

2.6.1 Uloga kalibracije ..................................................................................................... 13 2.6.2 BIPM baza ključnih poređenja ............................................................................... 14 

3. TIPOVI NMI (ANALIZA ODABRANIH PREDSTAVNIKA DISTRIBUIRANOG I CENTRALIZIRANOG MJERITELJSKOG SISTEMA) ............................................ 16 

3.1. DISTRIBUIRANI MJERITELJSKI SISTEM ........................................................... 16 

3.1.1. Kratka historija ....................................................................................................... 16 3.1.2. Ključne djelatnosti Ureda RS za mjeriteljstvo ....................................................... 18 3.1.3 Ključni korisnici Ureda RS za mjeriteljstvo ............................................................ 18 3.1.4 Ključni procesi Ureda RS za mjeriteljstvo .............................................................. 18 3.1.5 Personal ................................................................................................................... 19 3.1.6 Mjeriteljski nadzor na području pretpakiranih proizvoda ....................................... 20 3.1.7 Značaj zakonskog mjeriteljstva u modernom društvu i uloga Ureda RS za mjeriteljstvo ...................................................................................................................... 20 3.1.8. Sljedivost mjerenja u Sloveniji.............................................................................. 24 3.1.9. QMS struktura ...................................................................................................... 26 

3.2 CENTRALIZIRANI MJERITELJSKI SISTEM .......................................................... 28 

3.2.1. Kratka historija ...................................................................................................... 28 3.2.2. Mjeriteljstvo u Bugarskoj u odnosu na trenutnu situaciju ..................................... 28 3.2.3. Struktura BIM i NCM ........................................................................................ 29 3.2.4 Personal .................................................................................................................. 31 3.2.5. Sljedivost mjerenja ................................................................................................. 31 3.2.6. QMS struktura ........................................................................................................ 33 

4. ZAKONSKO MJERITELJSTVO ................................................................................... 35 

4.1 OIML (Svjetska organizacija za zakonsko mjeriteljstvo) ............................................. 35 

4.1.1. OIML članstvo ...................................................................................................... 35 4.1.2. OIML trenutne aktivnosti ...................................................................................... 38 

4.2. WELMEC ..................................................................................................................... 38 

4.2.1. EU zakonodavstvo za mjerne instrumente ............................................................. 40 4.2.1.1 Zakonska kontrola ........................................................................................... 41 4.2.1.2 MID (Measuring Instruments Directive) ......................................................... 41 

5. MEĐUNARODNI SISTEM OSIGURANJA SLJEDIVOSTI ........................................ 43 

5.1. BIPM CIPM – MRA ..................................................................................................... 43 

5.1.1. Ciljevi CIPM MRA ................................................................................................ 45 5.2. AKREDITACIJA .......................................................................................................... 47 

5.2.1 Uloga EA ................................................................................................................. 47 

5.2.2 Uloga IAF-a ............................................................................................................. 52 5.2.3. Akreditovane laboratorije ...................................................................................... 53 

5.2.3.1. Međulaboratorijsko poređenje i kalibracija ..................................................... 54 5.2.3.2. Ključna međulaboratorijska poređenja ............................................................ 56 5.2.3.3. Uloga i značaj kvaliteta rezultata mjerenja .................................................... 57 5.2.3.4. Realnost (nacionalni nivo) ............................................................................... 57 

6. AKREDITACIJA U BiH ................................................................................................... 59 

6.1.Koristi od akreditacije .................................................................................................... 59 

6.1.1.Trenutno stanje u BATA-i: ...................................................................................... 60 6.1.2.Zaključak ................................................................................................................. 62 

7. CERTIFIKACIJA ............................................................................................................. 65 

7.1. BAS EN ISO 9001:2009 u IMBIH ................................................................................ 66 

7.1.1. Područje primjene ................................................................................................... 66 7.1.2. Sistem upravljanja kvalitetom ................................................................................ 66 7.1.3. Kontrola procesa (Prilog C) .................................................................................. 66 7.1.4. Zahtjevi koji se odnose na dokumentaciju ............................................................. 68 7.1.5. Odgovornost uprave ............................................................................................... 69 7.1.6. Upravljanje resursima ............................................................................................. 69 7.1.7. Infrastruktura .......................................................................................................... 70 7.1.8. Radno okruženje ..................................................................................................... 70 7.1.9. Realizacija proizvoda ............................................................................................. 70 7.1.10. Utvrđivanje zahtjeva koji se odnose na usluge .................................................... 71 7.1.11. Projektovanje i razvoj ........................................................................................... 71 7.1.12. Preispitivanje projektovanja i razvoja .................................................................. 71 7.1.13. Mjerenje, analiza i poboljšavanje ........................................................................ 72 

7.1.13.1. Zadovoljstvo korisnika usluga ....................................................................... 72 7.1.13.2. Interni audit ................................................................................................... 72 7.1.13.3. Nadzor i mjerenje procesa ............................................................................. 72 7.1.13.4. Nadzor i mjerenje usluga ............................................................................... 73 7.1.13.5. Kontrola neusklađene usluge ......................................................................... 73 7.1.13.6. Analiza podataka ........................................................................................... 73 7.1.13.7. Stalno poboljšavanje...................................................................................... 74 

7.2. PEER ASSSESSMENT (stručno međusobno provjeravanje) EUROMET TC-Q ........ 74 

8. MJERITELJSTVO U BOSNI I HERCEGOVINI .......................................................... 76 

8.1. KRATKA HISTORIJA ................................................................................................. 76 

8.1.1. Počeci mjeriteljstva u BiH ...................................................................................... 76 8.2. POSTOJEĆA STRUKTURA MJERITELJSKOG SISTEMA U BIH ......................... 77 

8.2.1. Institut za mjeriteljstvo Bosne i Hercegovine ........................................................ 77 8.2.2.Misija IMBIH-a ....................................................................................................... 78 8.2.3. Vizija IMBIH-a ...................................................................................................... 78 8.2.4. IMBIH u oblasti naučnog mjeriteljstva: ................................................................ 80 8.2.5. IMBIH u oblasti zakonskog mjeriteljstva: ............................................................ 80 8.2.6. IMBIH u oblasti industrijskog mjeriteljstva: ......................................................... 80 

8.3. TRENUTNO STANJE NA POLJU MEĐUNARODNIH ODNOSA I USPOSTAVE NOVIH LABORATORIJA .................................................................................................. 87 

8.3.1. Postojeće stanje tijela za ocjenjivanje usklađenosti za mjerne instrumente ........... 90 

9. PRIJEDLOG ORGANIZACIJE NA OSNOVU PRETHODNIH ISTRAŽIVANJA .. 93 

9.1. SWOT ANALIZA POSTOJEĆEG SISTEMA ............................................................. 93 

9.2. PREDLOŽENI DISTRIBUIRANI SISTEM .............................................................. 100 

9.2.1. Sistem upravljanja kvalitetom .............................................................................. 101 9.2.2. Kontinuirana edukacija i poboljšanja ................................................................... 101 9.2.3. Nosioci državnih etalona ...................................................................................... 102 9.2.4. Razvoj državnih i referentnih etalona .................................................................. 104 

10. ZAKLJUČAK ................................................................................................................. 106 

LITERATURA: .................................................................................................................... 110 

POPIS SLIKA ....................................................................................................................... 114 

POPIS TABELA  S ........................................................................................................... 116 

POPIS SKRAĆENICA ........................................................................................................ 117 

DEFINICIJE ......................................................................................................................... 118 

PRILOG A

PRILOG B

PRILOG C

1

1. UVOD Mjeriteljstvo je nauka o mjerenju koja igra važnu ulogu u gotovo svim oblastima ljudskog života: od zaštite potrošača, trgovine, industrijske proizvodnje i prerade do oblasti kao što su energija, okoliš, zdravlje, sigurnost komunikacija i transporta.

Mjeriteljstvo je ključna alatka za temeljna istraživanja i inovacije u drugim područjima te omogućava dostupnost tačnih i pouzdanih mjerenja bitnih za industriju, nauku, politiku i svakodnevni život. Ne može doći do razvoja tehnologija, a samim tim ni nauke bez dobro uspostavljenog mjernog sistema.

U drevnoj Grčkoj termin metrologija (μετρολογία) znači „teorija uma/racija“.

Mjeriteljstvo (metrologija) je nauka o mjerenjima. Mjerenje je skup postupaka koji imaju za cilj da se odredi vrijednost neke veličine.

Informacije koje imamo o prvim mjerama i mjerilima dolaze iz različitih izvora. Jedna od prvih mjera za koje se zna je ROYAL CUBIT i datira još od 2 700 godine p.n.e.

Lakat se koristio kao jedinica za mjerenje dužine i bio je podijeljen na manje jedinice od 7 dlanova.

Najpoznatiji drevni mjerni sistemi su Babilonski, Egipatski, Grčki i Rimski. Stanovnici doline Inda su prvi vršili kalibraciju mjerila (3000 – 1500 g.p.n.e.) a o tome svjedoče brojni arheološki ostaci.

Metrologija pokriva tri glavne aktivnosti:

1. Definisanje međunarodno usvojenih mjernih jedinica,

2. Ostvarivanje mjernih jedinica naučnim metodama, na primjer, ostvarivanje metra kroz upotrebu lasera.

3. Uspostavljanje lanaca Sljedivosti utvrđivanjem i dokumentovanjem vrijednosti i tačnosti mjerenja kao i njihovim distribuiranjem.

Za primjenu zakonskih mjernih jedinica neophodno je njihovo fizičko ostvarenje - etalon. Etalon može biti fizička mjera, mjerilo, referentni materijal ili mjerni sistem namijenjen da definiše, ostvari, čuva ili reprodukuje jedinicu ili jednu vrijednost ili više vrijednosti jedne veličine, tako da služi kao referenca.

Prema Međunarodnom birou za tegove i mjere (BIPM), naučna metrologija, se dijeli na devet tehničkih područja: masa, elektricitet, dužina, vrijeme i frekvencija, termometrija, jonizujuće zračenje i radioaktivnost, fotometrija i radiometrija, protok, akustika i količina supstance.

Navedena područja dijele se na veći broj potpodručja. Za potpodručja utvrđuju se mjerni etaloni (npr. za mjerenje mase: etaloni mase, etalonske vage, maseni komparatori).

U mjeriteljstvu je neophodno obezbijediti sljedivost, neprekidnim lancem poređenja koja imaju naznačene mjerne nesigurnosti do Međunarodnog sistema jedinica (SI). Lancem poređenja obezbjeđuje se da nacionalni etaloni budu sljedivi do jedinice mjere u BIMP, a da sa nacionalnim etalonom budu u skladu sekundarni (referentni) etaloni, a sa ovima industrijski etaloni. Na kraju se industrijskim etalonima usklađuju mjerila kod krajnjih korisnika. Ukoliko neka država nema nacionalni etalon, onda je potrebno obezbijediti sljedivost sekundarnih etalona sa nacionalnim etalonima drugih država.

2

Mjeriteljstvo je osnova svih naučnih istraživanja, a naučna istraživanja oblikuju osnovu razvoja samog mjeriteljstva. Nauka pomjera granice mogućeg, a fundamentalno mjeriteljstvo slijedi metrološke aspekte novih otkrića.

Sve razvijene zemlje imaju mjeriteljske (metrološke) institute koji imaju zadatak da uspostave sljedivost rezultata mjerenja sa internacionalnim mjeriteljskim etalonima, koje održava Bureau International des Poids et Mesures (BIPM). (7)

U uvodu je istaknut značaj mjerenja i mjeriteljstva, kao nauke, za cjelokupni proces ljudskog društva.

Svako društvo i svaka ekonomija uveliko zavise od usluga koje im svakodnevno pruža mjeriteljski sistem zemlje počevši od mjerenja utrošene zapremine vode i gasa u domaćinstvima do sofisticiranih mjerenja u avionskoj industriji i naučnoistraživačkim laboratorijama.

Pošto mjeriteljstvo ima značajnu ulogu u jačanju konkurentske sposobnosti zemlje a posebno njene ekonomije, potrebno je, prije svega, analizirati sadašnju poziciju Bosne i Hercegovine u međunarodnoj trgovini generalno i posebno u okviru CEFTA, u okviru Sporazuma o stabilizacji i pridruživanju sa EU i u okviru WTO i to sa aspekta zahtjeva koji se postavljaju pred mjeriteljski sistem zemlje.

Vlade u tehnološki naprednim zemljama podupiru mjeriteljsku infrastrukturu zbog koristi koju donosi i činjenice da je snažno obilježena kao javno dobro što opravdava javnu intervenciju. Glavne svjetske ekonomske sile povećavaju svoja ulaganja u istraživanja u mjeriteljstvu i povezanu infrastrukturu.

Nacionalni mjeriteljski institut NMI je institucija koja je imenovana nacionalnom odlukom da razvija i održava nacionalne etalone jedne ili više veličina.

NMI predstavlja državu na međunarodnom nivou u odnosima sa nacionalnim mjeriteljskim institutima drugih država, u odnosima sa regionalnim mjeriteljskim organizacijama i sa BIPM-om.

U praksi je mnogo pitanja oko toga šta su nacionalna metrološka i akreditaciona tijela u mogućnosti postići, slijedeći odgovarajuće procedure vezano za ljudske resurse, ekspertize, finansijske izvore, organizacione mogućnosti itd.

Ciljevi bi trebali da se ogledaju kroz:

Postizanje zajedničke vizije mjeriteljskog sistema-strategije Poboljšano mjeriteljsko zakonodavstvo Operativan distribuirani sistem državnih i referentnih etalona Poboljšano upravaljanje mjeriteljskim sistemom Veća podrška razvoju infrastrukture kvaliteta

Opšti ciljevi su: osiguranje cjelovitih i namjenskih rješenja u mjeriteljstvu za potporu inovacijama i industrijskoj konkurentnosti te tehnologije mjerenja za rješavanje društvenih izazova kao što su zdravstvo, okoliš i energija, uključujući potporu razvoju i provedbi politika; zatim rad na stvaranju cjelovitog sistema istraživanja u mjeriteljstvu s kritičnom masom i aktivnom uključenošću na regionalnoj, nacionalnoj, europskoj i međunarodnoj razini.

Neke zemlje sprovode centralizovanu organizaciju mjeriteljstva sa jednim NMI. Druge zemlje sprovode decentralizovanu organizaciju sa vodećim NMI i više imenovanih instituta, koji mogu, ali ne moraju da imaju status NMI u okviru svoje zemlje zavisno od nacionalnih opredjeljenja.

3

Mjeriteljsku infrastrukturu u većini država čine nacionalni metrološki instituti NMI, imenovane nacionalne laboratorije i akreditovane laboratorije.

Tendencija je u mnogim zemljama da NMI i imenovane laboratorije zatraže ocjenjivanje svojih sistema kvaliteta od treće strane kroz akreditaciju, certifikaciju ili ocjenjivanje od jednakih-peer assessment. Jasno je da kvalitet mjerenja ovisi od implementacije sistema kvaliteta I od akreditacije. Formalnim dogovorima između akreditacije i metrološke prakse, riješeno je adekvatno mnogo otvorenih pitanja na osnovu prethodnih diskusija.

Dogovor na najvišem hijerarhijskom nivou je bio BIPM/ILAC Joint Statement ( Međunarodni biro za mjere i tegove/Međunarodna saradnja akreditovanih laboratorija), koji se odnosi na uloge i odgovornosti NMI-a (Nacionalnih metroloških instituta) i NAB-a (Nacionalnih tijela za akreditaciju) da bi se “promovisala prihvatljivost CIPM MRA (Međunarodni komitet za tegove i mjere-Dogovor o priznavanju) i podaci u KCDB (Baza podataka o ključnim komparacijama) od strane kontrolora i ostalih” i da bi se “promovisala prihvatljivost akreditacije I uloga ILAC (Međunarodna saradnja akreditovanih laboratorija) ugovora”.

Odnosi između NMI (Nacionalni metrološki institut) i akreditiranih kalibracionih laboratorija, posebno kada izvode kalibracije za isto fizičko ili hemijsko područje, su delikatni u slučajevima kada akreditirana laboratorija ima mali CMC (Kalibraciona mjerna mogućnost).

To se dešava u zemljama, gdje akredititrane kalibracione laboratorije imaju manji CMC nego što je očekivani CMC kod NMI (Nacionalni mjeriteljski institut), jer u stvari lanac sljedivosti do SI jedinica je obezbijedjen od datog NMI (Nacionalnog mjeriteljskog instituta).

U takvim situacijama gdje su tehnički argumenti obezbijeđeni na osnovu laboratorijskih interkomparacija, odgovornost je NMI da reagira i ponovo uredi hijerarhijsku metrološku strukturu, ako je to potrebno.

Ali ako je situacija nastala uslijed nedostatka vještina u tehničkom dijelu kod akreditacijske ocjene, onda je problem još ozbiljniji.

Iz te perspektive, očigledno je da je poželjno da EURAMET (Europska metrološka kolaboracija) odrzava praksu ispitivanja laboratorijskog QMS (Sistem upravljanja kvalitetom) od strane TC (Tehnički komitet) za kvalitet, kao evidenciju usaglasenosti tog QMS sa zahtjevima ISO/IEC 17025.

Međunarodna mjeriteljska udruženja konstantno tragaju za ekvivalentnošću rezultata mjerenja za brojne aktivnosti.

Glavna mjeriteljska institucija, kao i u svim drugim zemljama je Državni Institut za mjeriteljstvo. Zakonska obaveza Instituta je osiguranje međunarodnes ljedivosti mjerenja za šta je konkretno zadužen Sektor za naučno mjeriteljstvo.

Planirano je da se Državni Institut za mjeriteljstvo i mjeriteljski sistem razvijaju tako da u svakom trenutku zadovolje sve zahtjeve nauke i privrede Bosne i Hercegovine, ali i društva u cjelini koristeći sve raspoložive vidove međunarodne pomoći i novac iz budžeta Bosne i Hercegovine. Na taj način bi do 2020. godine Bosna i Hercegovina imala moderan mjeriteljski sistem čiji bi efekti bili uporedivi sa efektima mjeriteljskih sistema prosječno razvijenih zemalja članica EU.

Mjerenje je naučna i stručna disciplina ali je to također i izuzento važna privredna djelatnost. Razne vrste mjerenja u razvijenim zemljama učestvuju sa 3-6 % u bruto domaćem proizvodu (BDP).

Pored direktnog povećanja BDP-a aktivnostima laboratorija i drugih mjeriteljskih institucija i privrednih subjekata, mjerenjem se omogućava proizvodnim firmama da potvrde

4

karakteristike svojih proizvoda. To je posebno značajno ako su ti proizvodi rezultat najnovijih istraživanja i razvoja tehnologija jer tada te firme preuzimaju lidersku poziciju na svjetskom tržištu što dodatno povećava BDP zemlje.

Sigurnost proizvoda regulisana je nizom zakonski obavezujućih propisa.

Procijenjeno je da preko 1000 propisa Evropske unije zahtijeva neko mjerenje. Pošto je primjena ovih propisa obavezna to, između ostalog, znači da u Evropsku uniju može izvoziti samo ona firma, odnosno država, koja može ispuniti tražene mjeriteljske uslove.

Vodeći segment mjeriteljskog sistema je Zakonsko mjeriteljstvo. Ono je rezultat intervencije države u oblasti zaštite javnog interesa, javnog zdravlja, sigurnosti i reda, zaštite okoline i potrošača, određivanje iznosa poreza i drugih taksi kao i osiguranje poštene trgovine.

U Evropskom ekonomskom području (zemlje članice EU i EFTA) zakonsko mjeriteljstvo je integralan dio “Globalnog pristupa”.

Prema tome mjeriteljski sistem Bosne i Hercegovine mora odgovoriti na pitanja:

Kako iz nezavidne startne pozicije (oprema i ljudski resursi) izgraditi Državni mjeriteljski institut i odgovarajuću mjeriteljsku infrastrukturu kao preduslov za postizanje neophodne međunarodne sljedivosti mjerenja imajući u vidu potrebe industrije i društva u cjelini,

Kako putem međunarodne, a posebno regionalne, saradnje nadomjestiti nedostak materijalnih i ljudskih resursa u pojedinim oblastima,

Članstvo u međunarodnim organizacijama, Međunarodna saradnja. Cilj istraživanja se ogleda u uspostavi odgovarajućeg mjeriteljskog sistema u BiH koji će u potpunosti odgovarati potrebama BiH i koji će biti uporediv sa zahtjevima EU.

Poređenje organizacije međunarodnih NMI (Nacionalni mjeriteljski institut) sa postojećim državnim NMI, na osnovu čega ćemo doći do novih saznanja koja će nam pomoći prilikom uspostavljanja modernog mjeriteljskog sistema čiji bi efekti bili uporedivi sa efektima mjeriteljskih sistema prosječno razvijenih zemalja članica EU. U EU može izvoziti samo ona firma, odnosno država, koja može ispuniti tražene mjeriteljske uslove.

Okvirni plan istraživanjaje međunarodna metrološka infrastruktura sa posebnim osvrtom na regionalnu,sljedivost preko kalibracija i interkomparacija, NMI (Nacionalni mjeriteljski institut ) različiti tipovi (centralizovani,distribuirani), međunarodni zahtjevi vezano za sistem upravljanja, akreditaciju, certifikaciju, primjeri akreditacije susjednih zemalja, interkomparacije,analiza postojeće metrološke infrastrukture u BiH, postojeća organizacija: postojeće laboratorije usklopu NMI, laboratorije koje sarađuju sa NMI (ugovor, imenovanje, drugi oblici saradnje), akreditovane laboratorije (broj laboratorija, po mogućnosti i po oblastima akreditacije, problemi akreditacije).

Očekivani doprinos rada se ogleda kroz definisanje resursa neophodnih za izgradnju cjelovitog mjeriteljskog sistema BosneiHercegovine po uzoru na medjunarodni mjeriteljski sistem.

To je preduslov za preuzimanje i uspješno provođenje više od 1000 propisa EU koji zahtijevaju neka mjerenja nakon čega bi Bosna i Hercegovina trebala postati ravnopravan partner u svjetskoj trgovini i međunarodnoj tehničkoj kooperacijii čime bi se stvorili neophodni preduslovi za zaštitu života i zdravlja ljudi, okoline i interesa potrošača.

5

2. MEĐUNARODNA MJERITELJSKA INFRASTRUKTURA

2.1 INDUSTRIJSKO I NAUČNO MJERITELJSTVO Mjeriteljstvo je podjeljeno na tri vrste različitog nivoa složenosti i tačnosti:

Naučno mjeriteljstvose odnosi na organizaciju i razvoj etalona i njihovo održavanje (najviši nivo).

Industrijsko mjeriteljstvo treba da obezbijedi adekvatno funkcionisanje mjernih instrumenata koja se upotrebljavaju u industriji, u proizvodnim procesima i postupcima ispitivanja, da bi se obezbijedio kvalitet života građanima, te za akademska istraživanja.

Zakonsko mjeriteljstvoseodnosi na mjerenja kada ona utiču na transparentnost ekonomskih transakcija, posebno gdje postoji zahtjev za zakonsku verifikaciju ( ovjeravanje) mjerila.

Fundamentalno mjeriteljstvonema međunarodnu definiciju, ali ono obuhvata najviše nivoe tačnosti u okviru pojedinih oblasti. Fundamentalno mjeriteljstvo može da se opiše kao grana naučnog mjeriteljstva vrhunskog nivoa. (7)

2.2 METARSKA KONVENCIJA Međunarodna konvencija o metru kao najviši međunarodni akt iz mjeriteljstva potpisan je 20. maja 1875. godine u Parizu i taj dan se slavi kao Svjetski dan mjeriteljstva.

Konvencija je uspostavila Međunarodni biro za utege i mjere (BIPM) i odredila okvir za globalnu saradnju u oblasti naučnog mjeriteljstva kao i njegovoj industrijskoj, komercijalnoj i društvenoj primjeni. Konvencija je drugi najstariji međudržavni sporazum.

Osnovni cilj Konvencije o metru je da se širom svijeta unificiraju mjerenja što je prioritetno danas, kao što je bilo i 1875. godine.

Ovo uključuje neophodnost da se dokaže sljedivost, koja postaje bar onoliko značajna koliko i sama mjerenja. Priznavanje metrološke kompetentnosti na svim nivoima lanca sljedivosti može biti uspostavljeno sporazumima ili aranžmanima o međusobnom priznavanju, na primjer CIPM MRA i ILAC MRA, ali i preko akreditacije i ocenjivanjem njima jednakih.

Potpisivanje Konvencija „sa željom da se osigura međunarodno jedinstvo i usavršava metrički sistem jedinica“ od strane predstavnika 17 država obavljeno je u The Salon de l'Horloge u Ministarstvu vanjskih poslova Francuske u Parizu.

Organizacija BIPM koordinira rad svih državnih mjeriteljskih instituta u svijetu i obezbjeđuje svijet sa jedinstvenim sistemom mjerenja koji je sljediv prema usvojenom međunarodnom sistemu mjernih jedinica.

Internacionalni biro za težine i mjere (BIPM) osigurava širom svijeta unifikaciju fizičkih mjerenja. On tako izvodi brojne zadatke od kojih jedan i uspostavljanje fundamentalnih etalona i skala za mjerenje osnovnih fizičkih veličina i održavanje internacionalnih prototipova. BIPM radi pod isključivim nadzorom Internacionalnog komiteta za težine i mjere (CIPM), koji sam podpada pod nadležno tijelo (vlast) Generalne konferencije za težine i mjere (CGPM), koji je najviša vlast zadužena za izvršenje Metarske Konvencije i sastoji se od delegata iz država članica potpisnica Metarske Konvencije. Sve države članice EU su članice Metarske Konvencije, osim Grčke i Luksemburga.

6

1875. godine Konvenciju je potpisalo 17 država a danas 56 država ima punopravno članstvo a 34 države imaju status pridruženog članstva među kojima je od 2011. godine i Bosna i Hercegovina.

Osniva se BIPM–Međunarodni biro za tegove i mjere. Osnovni zadatak BIPM-a je osiguranje uniformnosti mjerenja na svjetskom nivou, te njihova sljedivost prema Međunarodnom sistemu jedinica-SI sistemu.

Na međunarodnom nivou, odluke koje se tiču Međunarodnog sistema jedinica (SI) i realizacija primarnih etalona donose se u okviru Generalne konferencije o tegovima i mjerama (CGPM).

Međunarodni ured za utege i mjere (BIPM) je zadužen za koordinaciju razvoja i održavanja primarnih etalona i organizaciju interkomparacija na najvišem nivou.

Sredinom XIX vijeka potreba za univerzalnim decimalnim metarskim sistemom postaje sve izraženija, a posebno za vrijeme održavanja prve svjetske izložbe. 1875. godine, kada je u Parizu održana diplomatska konferencija o metru na kojoj su predstavnici vlada 17 država potpisali diplomatski ugovor nazvan "Metarska konvencija".

Države potpisnice su odlučile da formiraju i finansiraju stalni naučni institut:

Međunarodni biro za tegove i mjere "Bureau International des Poids et Mesures" BIPM. Metarska konvencija je malo izmijenjena 1921.godine.

Predstavnici vlada država članica sastaju se svake četvrte godine na Generalnoj konferenciji za tegove i mjere "Conference Generale des Poids et Mesures" CGPM.

CGPM raspravlja i razmatra aktivnosti koje obavljaju nacionalni metrološki instituti i BIPM i donosi preporuke o novim fundamentalnim metrološkim odrednicama kao i svih drugih važnih tema od interesa za BIPM.

Metarska konvencija imala je 51 državu članicu u 2008. godini i 27 država i ekonomija koje su pridružene CGPM, sa pravom da pošalju posmatrača na CGPM.

CGPM bira 18 predstavnika za Međunarodni komitet za tegove i mjere "Comite International des Poids et Mesures" CIPM, koji se sastaje svake godine. CIPM nadgleda BIPM u ime CGPM i sarađuje sa drugim međunarodnim metrološkim organizacijama. CIPM podržavaju 10 savjetodavnih komiteta.

Predsjednik svakog savjetodavnog komiteta je obično član CIPM-a.

Drugi članovi savjetodavnih komiteta su predstavnici nacionalnih metroloških instituta i drugi stručnjaci.

Formiran je određen broj zajedničkih komiteta BIPM i drugih međunarodnih organizacija sa posebnim ciljevima:

JCDCMAS - Zajednički komitet za koordinaciju pomoći zemljama u razvoju u oblastima metrologije, akreditacije i standardizacije. JCGM - Zajednički komitet za priručnike u metrologiji. JCRB - Zajednički i komitet regionalnih metroloških organizacija i BIPM. JCTLM - Zajednički i komitet za Sljedivost u medicinskim laboratorijama.

7

Konvencija o metru Međunarodna konvencija uspostavljena 1875. godine, sa ukupno 51 državom članicom u 2008. godini.

CGPM - Generalna konferencija za tegove i mjere Komitet sa predstavnicima zemalja članica Konvencije o metru. Prva konferencija je održana 1889. Sjednice se održavaju svake četvrte godine.Ona odobrava i vrši update SI sistema u skladu sa rezultatima fundamentalnih mjeriteljskih istraživanja

CIPM - Međunarodni komitet za tegove i mjere Komitet sa 18 predstavnika. Nadzire BIPM i daje predsjednike konsultativnih komiteta. Sarađuje sa ostalim međunarodnim mjeriteljskim organizacijama.

CEN

IEC

ISO

BIPM MEĐUNARODNI BIRO ZA TEGOVE I MJERE Međunarodno istraživanje fizičkih jedinica i etalona. Administracija međulaboratorijskih poređenja nacionalnih mjeriteljskih instituta i imenovanih laboratorija.

SAVJETODAVNI KOMITETI CCAUV CC za akustitku, ultrazvuk i vibracije CCEM CC za elektricitet i magnetizam CCL CC za dužinu CCM CC za masu i srodne veličine CCPR CC za fotometriju i radiometriju CCQM CC za količinu materije CCRI CC za jonizujuća zračenja CCT CC za termometriju CCTF CC za vrijeme i frekvenciju CCU CC za mjerne jedinice

drugi

Slika br.1 Organizacija Metarske konvencije

2.3 EURAMET Evropski savez nacionalnih mjeriteljskih instituta (EURAMET) je regionalna mjeriteljska organizacija (RMO) Evrope.

Evropsko mjeriteljstvo je približno 20 godina koordinirao EUROMET, saradnja zasnovana na Memorandumu o razumijevanju.

Novi izazovi pred evropskim mjeriteljstvom, kao što su povećanje nivoa integracije i koordinacije metrološkog razvoja i istraživanja, istakli su potrebu da se uspostavi pravno lice za koordinaciju evropskog mjeriteljstva.

U januaru 2007. godine EURAMET, e.V, Evropsko udruženje nacionalnih metroloških instituta, je zvanično osnovano kao registrovano udruženje javnih tijela.Prema njemačkom zakonu. 1. jula 2007. godine EURAMET je zamijenio EUROMET kao evropskuRMO.

8

Specifični izazov EURAMET-a je povezivanje mnogo različitih instituta sa njihovim pojedinačnim strateškim prioritetima i organizacijskim posebnostima, za saradnju u okviru EURAMET-a na zajedničkim strateškim ciljevima kako bi se omogućilo EURAMET-u da djeluje kao koherentna europska mjeriteljska organizacija.

Kao podrška Viziji i Misiji, identificirano je pet ključnih strateških ciljeva za EURAMET:

1. Angažman ključnih interesnih grupa

2. Povećanje utjecaja sa europskim izrađivačima politike i nacionalnim vladama

3. Daljnja razvojna saradnja u R&D-u

4. Dostaviti visoku vrijednost članovima i pridruženim članovima

5. Održavanje infrastrukture kvaliteta u Europi i svijetu EURAMET strategija je razvijena od strane Odbora Direktora u konsultaciji sa delegatima na Generalnoj Skupštini.

Radne grupe, predvođene različitim članovima Odbora Direktora,započinju konkretne radnje na podršci svakom od pet strateških ciljeva.

EURAMET vizija

Da EURAMET bude predvodnik u razvoju i primjeni mjerenja, omogućujući Europi da bude konkurentna, zdrava i održiva krozinovacije.

EURAMET misija

razvijanje i širenje odgovarajuće, integrirane i troškovno učinkovite mjerne strukture za Europu uzimajući u obzir potrebe krajnjih korisnika u industriji, poslovanju i javnoj upravi.

osiguravanje da je Europska mjeriteljska infrastruktura međunarodno konkurentna i prepoznata i da je bazirana na čvrstoj i visoko-kvalitetnoj nauci i R&B-u.

podržavanje članica u ispunjavanju njihovih nacionalnih zahtjeva preko saradnje i uravnotežene mjeriteljske infrastrukture Evrope.

Evropska Asocijacija Nacionalnih Metroloških Instituta

Članovi: 33 Evropskih NMI,

Pridruženi članovi: 4 NMIs podnosioca zahtjeva za članstvo, 71 DI ,

Povezane organizacije: 3 NMI izvan Evrope, 4 RMO

9

Slika br.2 Tehnički komitet EURAMETA

EURAMET ima 12 tehničkih komiteta, od kojih 10 pokrivaju odgovarajuće oblasti, dok se druga dva bave interdisciplinarnom metrologijom i preispitivanjem sistema kvaliteta NMI i Dl od njima jednakih u okviru CPIM MRA.

Naučno mjeritelhstvo je od strane BIPM podijeljeno na 9 tehničkih oblasti: akustika, vrijeme i frekvencija, dužina, elektricitet i magnetizam, jonizujuće zračenje i radioaktivnost, količina supstance, masa, termometrija i fotometrija i radiometrija.

U okviru EURAMET-a postoje tri dodatne oblasti: protok, interdisciplinarna metrologija i kvalitet. Ne postoje zvanične međunarodne definicije podoblasti.

TC OBLAST AUV Akustika,ultrazvuk,vibracije EM Elektricitet I magnetizam F Protok IM Interdisciplinarna metrologija IR Jonizirajuće zračenje L Dužina M Masa i srodne veličine MC Metrologija u hemiji PR Fotometrija i radiometrija Q Kvalitet T Termometrija TF Vrijeme i frekvencija

Tabela br.1 Tehnički komiteti za pojedine oblasti

Predsjedavajući

Generalna Skupština

Skupina evaluatora

assigns interacts zadaci

iinterakcije

external

Zainteresirani

Evropska komisija

Predsjedavajući

EMRP Komitet

Technical CommitteesTehnički Komiteti Istraživački savjet

Sub -Committees

Pod -komiteti

NMIs

Ministarstva SecretariatSekretarijat

- (Potpredsjedavajući GA) -

PotpredsjedavajućiEMRP

Odbor direktora

10

U 2008. godini EURAMET je imao 32 evropska NMI člana, plus IRMM Evropske komisije i 4 kandidata NMI (nacionalnih metroloških instituta) kao pridružene članove. Imenovani instituti iz zemalja koje imaju NMI člana, učestvuju u radu EURAMET kao pridruženi.

Osim ovih zadaća, EURAMET je odgovoran i za izradu i provođenje Europskog mjeriteljskog istraživačkog programa (EMRP),odnosno programa u trajanju od 7 godina u vrijednosti od 400 M€, finansirane od strane EC , sa učešćem od 22 Evropske države.

U okviru projekta Primjena metrološkog evropskog istraživačkog prostora iMERA (iMERA = "Implementing the Metrology European Research Area"), Evropski metrološki istraživački program (EMRP) je razrađen i stvoreni su postupci i infrastruktura u okviru EURAMET za njegovu primjenu. U 2008. godini počeo je trogodišnji program vrijedan 64 miliona evra, prva faza EMRP, zajednički finansirana od 20 zemalja učesnica i Evropske komisije u okviru njenog programa ERANET.

Izazovi za EURAMET organizaciju:

visok i kontinuiran porast broja DI adekvatna integracija DI u poslove i aktivnosti EURAMET -a

Benefiti:

efikasno korištenje nacionalnih resursa specifične institucije za ne-tradicionalna metrološka područja donošenje njihove metodologije know-how za R&D projekte

2.4 NACIONALNI MJERITELJSKI INSTITUTI

NMI su najviši autoriteti u mjeriteljstvu u gotovo svim državama.

U većini slučajeva oni održavaju “nacionalne etalone” države, koji su izvor sljedivosti za date fizičke veličine u toj državi.

Ukoliko državni institut za mjeriteljstvo posjeduje kapacitet da realizira korespodentnu SI jedinicu mjerenja (termin SI jedinice podrazumjeva i sve izvedene jedinice), onda je nacionalni etalon identičan ili direktno sljediv od primarnog etalonakoji realizira datu jedinicu.

Ukoliko neki institut ne posjeduje takve kapacitete, onda on mora osigurati sljedivost mjerenja u odnosu na primarni etalon koji se održava u nekoj drugoj državi.

Nacionalni instituti za mjeriteljstvo obezbjeđuju da su njihovi primarni etaloni međunarodno uporedivi.

Oni su odgovorni za distribuciju jedinica mjerenja korisnicima, bilo da su ti korisnici naučne ustanove, javna uprava, laboratorije ili industrijski pogoni.

Dakle oni su najviši nivo u kalibracijskoj hijerarhiji jedne države.

Spisak NMI i imenovanih instituta je dostupan preko internet strane BIPM i regionalnih mjeriteljskih organizacija, na primjer u Evropi NMI i DI-imenovani instituti koji su pridruženi EURAMET mogu da se nađu na internet strani EURAMET.

Mnogi NMI ostvaruju primarne etalone osnovnih i izvedenih jedinica na najvišem ostvarivom međunarodnom nivou, dok neki NMI ostvaruju neke jedinice koristeći sekundarne etalone koji su sljedivi i do drugih NMI.

11

Pored opisnih aktivnosti, NMI su odgovorni za:

distribuciju jedinica Sl akreditovanim laboratorijama, industriji, akademijama, zakonskim organima i dr.

istraživanje u mjeriteljstvu, razvoj novih poboljšanih etalona (primarnih i sekundarnih) i mjernih metoda

učestvovanje u poređenjima na najvišem međunarodnom nivou održavanje opšte struktuture nacionalne hijerarhije kalibracija/sljedivosti (Nacionalni

mjeriteljski sistem). National Metrology Institutes-NMI (Nacionalnil mjeriteljski instituti) mogu pristupiti u članstvo EURAMET - a ako ispunjavaju slijedeće kriterije:

Sljedivost do SI mora biti definisana i važeća u posljednje tri godine; Nacionalnil mjeriteljski instituti moraju prikazati svoje učešće u međunarodnim

interkomparacijama Nacionalnil mjeriteljski instituti moraju prikazati svoje učešće u EURAMET

projektima 2.5 IMENOVANI INSTITUTI

NMI ili njihove nacionalne vlade, mogu da imenuju druge institute u zemlji da čuvaju specifične nacionalne etalone, a ove laboratorije se obično nazivaju 'imenovani instituti', posebno ako učestvuju u aktivnostima CPIM MRA.

Imenovane laboratorije su imenovane u skladu sa mjeriteljskim planom rada za razne oblasti i u skladu sa mjeriteljskom politikom zemlje. Obzirom da značaj mjeriteljstva raste u netradicionalnim oblastima kao što su hemija, medicina i prehrana, manji broj zemalja ima NMI koji pokriva sve oblasti i prema tome broj imenovanih instituta DI stalno raste.

NMI ili njihove nacionalne vlade, mogu da imenuju druge institute u zemlji da čuvaju specifične nacionalne etalone. Ove laboratorije se nazivaju 'imenovani instituti' DI (Designated Institutes), osobito ako oni učestvuju u aktivnostima CPIM MRA.

Neke zemlje sprovode centralizovanu organizaciju mjeriteljstva sa jednim NMI. Druge zemlje sprovode decentralizovanu organizaciju sa vodećim NMI i više imenovanih instituta, koji mogu, ali ne moraju da imaju status NMI u okviru svoje zemlje zavisno od nacionalnih opredjeljenja.

2.6 SLJEDIVOST PREKO KALIBRACIJA I INTERKOMPARACIJA

Mnogi NMI ostvaruju primarne etalone osnovnih i izvedenih jedinica na najvišem ostvarivom međunarodnom nivou, dok neki NMI ostvaruju neke jedinice koristeći sekundarne etalone koji su sljedivi do drugih NMI.

NMI su odgovorni i za: distribuciju jedinica Sl akreditovanim laboratorijama, industriji, univerzitetima,zakonodavstvu i dr.,istraživanje u mjeriteljstvu i razvoj novih i poboljšanih etalona (primarnih i sekundarnih) i mjernih metoda, učestvovanje u komparacijama na najvišem međunarodnom nivou, održavanje opšte strukture nacionalne hijerarhije kalibracija/sljedivosti (Nacionalni mjeriteljski sistem).

12

BIPM (Međunarodni biro za tegove i mjere)

DEFINICIJA JEDINICE

Nacionalni metrološki instituti ili imenovani nacionalni instituti

INOSTRANI NACIONALNI

PRIMARNI ETALONI

NACIONALNI PRIMARNI

ETALONI

Nosioci nacionalnih etalona, često akreditovane

REFERENTNI ETALONI

Industrija, univerziteti, zakonodavstvo, bolnice

RADNI ETALONI

Krajnji korisnici

MJERENJA

<NESIGURNOST RASTE „NA DOLE“ U LANCU SLJEDIVOSTI >

Slika br.3 Lanac sljedivosti Lanac sljedivosti, je neprekinut lanac poređenja, pri čemu je kod svakog poređenja utvrđena mjerna nesigurnost.

Kao posljedica aranžmana o međusobnom priznavanju, priznata slijedivost može da se dobije od laboratorija koje su izvan sopstvene države korisnika.

Ovim se obezbjeđuje da je rezultat mjerenja ili vrijednosti etalona u vezi sa referentnim etalonima na višim nivoima, sve do najvišeg nivoa završno sa primarnim etalonom.

U biologiji i hemiji slijedivost se obično uspostavlja upotrebom CRM (certificiranih referentnih materijala) i referentnih procedura.

Krajnji korisnik može da dobije slijedivost do najvišeg međunarodnog nivoa ili direktno od Nacionalnog mjeriteljskog instituta ili laboratorije nižeg nivoa koja obavlja poslove kalibracije, a koje su obično akreditovane laboratorije.

Etalon je materijalizovana mjera, mjerni instrument, referentni materijal ili mjerni sistem namijenjen definisanju, ostvarivanju, čuvanju ili reprodukovanju jedinice ili jedne ili više vrijednosti veličine koja služi kao referenca.

Primjer: Metar je definisan kao dužina puta u vakuumu koju pređe svijetlost tokom vremenskog intervala od 1/299 792 458 sekunde. Metar se ostvaruje na primarnom nivou

13

preko talasne dužine jodom stabilisanog helijum-neonskog lasera. Na nižim nivoima, upotrebljavaju se materijalne mjere kao planparalelne mjere, a sljedivost se obezbjeđuje primjenom optičke interferometrije radi određivanja dužine planparalelnih MJERA u odnosu na gore pomenutu talasnu dužinu laserske svjetlosti

Certificirani referentni materijal (CRM) je referentni materijal, čija je jedna ili više vrijednosti njegovih osobina ovjerena postupkom koji uspostavlja sljedivost do ostvarenja jedinice u kojima su vrijednosti osobine izražene.

Svakoj ovjerenoj (certificiranoj) vrijednosti pridružena je nesigurnost na određenom nivou.

Termin standardni referentni materijal (SRM) se takođe koristi u nekim dijelovima svijeta i sinonim je sa CRM.

CRM se obično pripremaju u šaržama-serijama. Vrijednosti veličina određene su mjerenjima uzoraka cijele serije i u skladu sa granicama nesigurnosti.

2.6.1 Uloga kalibracije 

Osnovno sredstvo u obezbjeđenju sljedivosti mjerenja je kalibracija mjerila odnosno mjernih instrumenata, mjernog sistema ili referentnog materijala.

Kalibrisanjem se određuju karakteristike mjerila, mjernog sistema ili referentnog materijala. Ovo se postiže preko neposrednog poređenja mjerila sa etalonom ili ovjerenim referentnim materijalom. Nakon toga se izdaje certifikat o kalibraciji i u većini slučajeva, na kalibrisano mjerilo se stavlja markica-naljepnica.

Četiri su osnovna razloga zbog kojih se mjerilo podvrgava kalibraciji:

Da se uspostavi i dokaže slijedivost. Osiguranje da je očitanje mjerila dosljedno sa drugim mjerenjima. Da se odredi tačnost vrijednosti očitanih mjerilom. Da se uspostavi pouzdanost mjerila, odnosno da se u mjerilo može imati povjerenje.

Sljedivost obezbjeđuje da su vrijednosti izmjerenih količina i vrijednosti specificiranih uslova povezane sa odgovarajućim standardima.

To se ostvaruje kalibracijom koristeći odgovarajuće mjerne etalone. Kalibracija je od izuzetnog značaja za kritične vrijednosti u mjerenju; za manje kritične vrijednosti potrebna kontrola može biti manje striktna.

Sadržajno poređenje rezultata mjerenja moguće je samo ukoliko su rezultati izraženi u istim jedinicama. Pristup konzistentnim jedinicama mjerenja preko referentnih etalona i jeste osnovna funkcija sljedivosti; bez toga, mjerenje ne bi imalo smisla.

Kalibracija je fundamentalni proces pri uspostavljanju sljedivosti.

Sljedivost sa odgovarajućim referentnim etalonima se u praksi postiže kalibracijom.

U VIM-u se kalibracija opisuje kao proces uspostavljanja odnosa između vrijednosti koje pokazuje mjerni instrument ili mjerni sistem i vrijednosti koju daju mjerni etaloni.

Kalibracija se može primijeniti na sve dijelove mjernog sistema.

Instrumenti se uglavnom kalibriraju izolovano, a zatim se upotrebljavaju u većem mjernom sistemu.

14

Ovo dovodi do slijedećeg ključnog principa:

Sljedivost u odnosu na zajedničke referentne etalone omogućuje laboratorijama da postignu jednak set određenih stalnih uslova potrebnih za mjerenje.

Na taj način se minimiziraju varijacije zbog promjena u fiksnim uslovima mjerenja.

Veoma slični principi vrijede kada se radi o varijablama mjerenja uključujući izračunavanje rezultata, samo što je ovaj slučaj kompleksniji pošto vrijednosti ne moraju biti fiksne, nego samo na neki način ‘konzistentne’. To se posebno odnosi na potrebu da se kod svih mjerenja koristi konzistentna ljestvica mjerenja.

Ova vrsta ‘konzistentnosti’ se postiže upotrebom istih kalibracijskih etalona za naredna mjerenja.

Osnovni mjeriteljski koncept je međusobno povjerenje i priznavanje mjernih rezultata kroz međusobno priznavanje Certifikata izdatih od kalibracionih i ispitnih laboratorija.Ove laboratorije moraju biti akreditirane. Bazni zahtjev za međusobno priznavanje certifikata je da laboratorija ima uveden sistem kvaliteta QS u saglasnosti sa ENI SO/IEC 17025.

Mjerna nesigurnost se izračunava u skladu sa GUM

U okviru tehničkih procedura sistema kvaliteta QS potrebno je odrediti CMC laboratorije tzv. najbolja mjeriteljska sposobnost laboratorije. One se određuju na osnovu tzv “ bottom-up” metode. To znači da se CMC izračunava na osnovu sopstvenih internih i dugogodišnjih saznanja o korištenom etalonu i dokumentiranim metodama kalibracije.

Interkomparacija izvršena od strane nacionalnog instituta i interkomparacija izvršena od strane akreditovanih EA laboratorija doprinose pouzdanosti mjerenja i osnova su za sklapanje međusobnih sporazuma o prihvatanju mjernih certifikata.

2.6.2 BIPM baza ključnih poređenja

Baza podataka ključnih poređenja BIPM KCDB, sadrži četiri dijela, koji se smatraju dodacima CPIM MRA:

Dodatak A: Spisak NMI i imenovanih instituta učesnika

Dodatak B: Rezultati ključnih i dodatnih poređenja

Dodatak C: Mogućnosti kalibracija i mjerenja (CMC) NMI i imenovanih instituta

Dodatak D: Spisak ključnih poređenja U 2008. godini, zabilježeno je 620 ključnih i 179 dodatnih poređenja u bazi podataka.

Broj objavljenih CMC bio je 20 000 od kojih su svi bili podvrgnuti procesu ocenjivanja od njima jednakih eksperata iz NMI pod nadzorom regionalnih metroloških organizacija (RMO) i pod međunarodnom koordinacijom JCRB.

Ispitivanje je određivanje osobina proizvoda, procesa ili usluge, u skladu sa određenim procedurama, metodologijama ili zahtjevima.

Cilj ispitivanja može biti provjera da li proizvod ispunjava specifikacije kao što su zahtjevi sigurnosti ili karakteristike važne za prodaju i trgovinu.

Ispitivanje se široko sprovodi, obuhvata brojne oblasti, obavlja na različitim nivoima i uz različite zahtjeve za tačnost. Ispitivanja obavljaju laboratorije, koje mogu da budu laboratorije prve, druge ili treće strane.

15

Dok su laboratorije prve strane kod proizvođača, a laboratorije druge strane kod kupca, laboratorije treće strane su nezavisne i od proizvođača i od kupca.

Mjeriteljstvo obezbjeđuje osnove za poređenje rezultata ispitivanja, npr. definisanjem mjernih jedinica i obezbjeđenjem slijedivosti i pridružene nesigurnosti rezultata mjerenja.

U Bazu podataka ključnih interkomparacija (KCDB) u Appendix-u C se nalaze podaci o kalibracionim i mjeriteljskim sposobnostima (CMC) pojedinih država potpisnica CIPM MRA, laboratorija koje djeluju u okviru nacionalnih mjeriteljskih institutua ili u njihovim distribuiranim sistemima kao DI, odnosno imenovanim institutima nosiocima državnih etalona.

16

3. TIPOVI NMI (ANALIZA ODABRANIH PREDSTAVNIKA DISTRIBUIRANOG I CENTRALIZIRANOG MJERITELJSKOG SISTEMA) 3.1. DISTRIBUIRANI MJERITELJSKI SISTEM

Mjeriteljski sistem u Republici Sloveniji (NMS) i uloga Ureda RS (MIRS) za mjeriteljstvo su uzeti u razmatranje radi dobre bilateralnih saradnje sa IMBIH i radi razvijenog distribuiranog mjeriteljskog sistema.

3.1.1. Kratka historija

Ured RS za mjeriteljstvo (MIRS) kao nacionalna institucija odgovorna je za uspostavu i vođenje nacionalnog mjeriteljskog sistema, uspostavlja i vodi distribuiran mjeriteljski sistem s kojim:

slovenačkoj državi osigurava međunarodnu uporedivost i prepoznatljivost stanovnicima republike Slovenije osigurava zaštitu zdravlja i zaštitu okoline, opštu tehnički sigurnost i zaštitu potrošača slovenačkoj ekonomiji omogućava dostizanje opšte konkurentnosti.

MIRS je nacionalni mjeriteljski institut Republike Slovenije koji uspostavlja i rukovodi metrološkim sistemom u državi:

MIRS je primarno odgovoran za nacionalne mjerne etalone MIRS može da imenuje druge institucije kao nosioce nacionalnih mjernih etalona za

određenu veličinu Pri osamostaljenju Slovenija se našla pred važnom zadaćom uspostave nacionalnog mjeriteljskog sistema, koji bi svim bitnim područjima u državi ponudio odgovarajuću mjeriteljsku potporu.

U tu svrhu je juna 1991 god. Osnovan Ured RS za standardizaciju i mjeriteljstvo (od aprila 2001 Ured za mjeriteljstvo) i za nekoliko godina je prihavćena strategija razvoja nacionalnog mjeritelsjkog sistema.

Započeta je deregulacija naučnog i industrijskog mjeritelsjtva povezana sa zahtjevima sistema kvaliteta te usklađivanje zakonskog mjeriteljstva sa zahtjevima Evropske unije.

Zbog izrazite horizontalne, međuresorske i interdisciplinarne uloge mjeriteljstva uspostavljen je Strukovni mjeriteljski savjet – SMS, (15 članova) kao savjetodavno tijelo ministra, odgovornog za mjeriteljstvo.

Pri imenovanju članova SMS vodi se računa o pojedinačnom doprinosu svakog pojedinog člana, koji se ogleda u njegovom stručnom doprinosu mjeriteljstvu na različitim područjima djelovanja slovenačke države.

Obzirom da je nacionalna mjeriteljska infrastruktura veoma skup sistem, več na početku rada Ureda, po osamostaljenju Slovenije, jasno je definisano, da treba iskoristiti sve ljudske i materijalne potencijale u državi te sa postoječim mogučnostima i datim finansijskim okvirom izgraditi u Sloveniji odgovarajući mjeriteljski sistem.

Utvrđene nacionalne potrebe i mogućnosti (velika raznolikost mjeriteljski povezanih zahtjeva na različitim područjima djelovanja slovenačkog društva, decentralizirane mjeriteljske mogučnosti u državi, snažan zahtjev za međunarodno priznata mjerenja, brza upostava

17

odgovarajučeg mjeriteljskog sistema, ograničeni finansijski i drugi izvori) su doveli do takozvanog distribuiranog nacionalnog mjeriteljskog sistema u Sloveniji.

U nju su bile uključene mnoge institucije, koje su iskazale odgovarajuću osposobljenost i interes. Svi oblici nacionalnog mjeriteljskog sistema (naučno mjeriteljstvo na području nacionalnih i referentnih etalona, industrijsko i zakonsko) su pomno analizirani, i ocjenjena je njihova povezanost .

To je za posljedicu imalo odgovarajući nacionalni program kojeg je preuzeo zakon o mjeriteljstvu iz godine 1995.

Kako je Slovenija preko Ureda RS za mjeriteljstvo počela uspostavljati svoj mjeriteljski sistem već po osamostaljenju, to je zahtjevalo znatno veča sredstva, nego što je potrebno za održavanje sistema.

U današnje vrijeme, moraju države koje se pripremaju za ulazak u EU usaglasiti na različitim područjima više od 1000 evropskih tehničkih direktiva, odgovarajuće djelovanje nacionalne mjeriteljske institucije se pokazalo vrlo važno i ključno za uspješnost cjelokupnog projekta tehničke harmonizacije.

To obuhvata, praktično, sva ministarstva koja su u Sloveniji zadužena za pripremu evropskog i domaćeg tehničkog zakonodavstava.

Možemo pretpostaviti, da bi moguće loše funkcionisanje državnog mjeriteljskog sistema na tom području imalo direktne i vrlo loše posljedice, koje nije moguće finansijski vrednovati, ( pogrešna dijagnostika te stim zdravlje ljudi i životinja, pogrešne odluke na području sigurne hrane, pogrešno vrednovanje zagađenosti okoline, pogreške pri doping kontroli u području sporta,greške pri utvrđivanju stanja vozača u saobraćaju, greške pri kriminalističkim istragama itd).

Najviša hijerarhijska ravan mjeriteljske infrastrukture, koja je u državi potrebna za koju je odgovoran Ured RS za mjeriteljstvo, nije tržna kategorija. Odgovarajuće državno finansiranje – uključujući sva ključna područja nacionalnih potreba – je za normalno funkcionisanje države, što se odnosi na izvedbu mnogih ili najzahtjevnijih mjerenja, od izuzetnog značaja.

U razvijenim ekonomskim sistemima, posebno u državama, koje nastoje da ostanu i prodru na strana tržišta, među koje spada također i Slovenija, mjeriteljstvo u najširem smislu riječi predstavlja 6 do 10 posto bruto nacionalnog proizvoda.

Da bi za sva ta mjerenja, koja su osnova za važne odluke kako na području kvaliteta življenja državljanja Slovenije ( zaštita zdravlja i okoline, opštu tehničku sigurnost, zaštita potrošača …) tako i na području posebnog sektora (kvalitet slovenačkih proizvoda i usluga), osiguranja mjerne sljedivosti do propisanih i međunarodno dogovorenih mjernih jedinica SI sistema (Systeme International d'Unites) Slovenija zahtijeva dobro funkcionalan mjeriteljski sistem.

Mjeriteljski sistem je jedan od ključnih infrastrukturnih tvorevina svake države.

Mjeriteljski sistem mora omogućiti napredak i normalno funkcionisanje pojedinih sektora države i ravnopravno sudjelovanje na međunarodnom nivou.

Mjeriteljstvo u modernom društvu je generična, interdisciplinarna i međuresorska djelatnost – istovremeno infrastrukturna i naučna djelatnost, te jedan od ključnih elemenata, koji podupire napredak i normalno funkcionisanje države kao i njeno ravnopravno međunarodno prisustvo na svim područjima (usluge, industrija, trgovina, zaštita okoline, zaštita zdravlja, prehrana, poljoprivreda, saobraćaj, telekomunikacije, nauka, sport, porezne djelatnosti, pravosuđe, policija …).

18

Slovenački mjeriteljski sistem i Ured RS za mjeriteljstvo u ulozi slovenačke nacionalne mjeriteljske institucije, kao njezin centralni dio su jedna od neophodno potrebnih i ključnih djelova ifrastrukture slovenačke države.

3.1.2. Ključne djelatnosti Ureda RS za mjeriteljstvo Naučno mjeriteljstvo - osigurava sljedivost mjerenja u državi preko sistema nacionalnih i referentnih etalona i stučna podpora mjerenju na području pojedinih veličina u državi. Zakonsko mjeriteljstvo - planiranje i uspostavljanje nacionalnog sistema zakonskog mjeriteljstva, koji omogučava tačna i pouzdana mjerenja na područjima:

zaštite zdravlja ljudi i životinja zaštita okoline opšte tehničke sigurnosti, prometa roba i usluga i postupaka pred upravnim i pravosudnim organima

Plemenite kovine- planiranje i uspostavljanje nacionalnog sistema za osiguranje skladnosti čistoče proizvoda od plemenitih kovina sa propisima Unutrašnje djelatnosti potpore - (finansije, administarcija, kadrovska, osposobljavanje i obrazovanje, odnosi s javnošću)

3.1.3 Ključni korisnici Ureda RS za mjeriteljstvo

Mjerilo uspješnosti djelovanja Ureda RS za mjeriteljstvo iskazano je zadovoljstvom naših korisnika. Ključne ciljne skupine korisnika usluga ureda su:

ministarstvo za školstvo, nauku i sport radnici u okviru sistema, koje osniva - uređuje Ured korisnici/preuzimači usluga u okviru sistema, koje osniva Ured učesnici u obrazovanju i drugim javnim događajima, koje organizira Ured stručna savjetodavna tijela ureda partneri u multilateralnim, bilateralnim i nacionalnim projektima međunarodne organizacije i institucije mediji organizacije i pojedinci, koji komuniciraju ili na drugi način sudjeluju s Uredom

(ministarstva, stručne institucije, savezi, društva, zbornice, dobavljači, izvođači …)

3.1.4 Ključni procesi Ureda RS za mjeriteljstvo Osnovna zadaća ureda je pokrivanje potreba slovenačke države tačnim i pouzdanim mjerenjima na svim područjima djelovanja. Zbog velike povezanosti ureda sa različitim područjima funkcionisanja države, od izuzetnog je značaja, da ured uspostavi takve unutarnje procese, koji omogućavaju, da preko funkcionalnih postupaka postiže kvalitetne rezultate.

Proces 1 "Identifikacija potreba" - je osnovni proces koji omogučava planiranje rada. Prvenstveno se odnosi na identifikaciju potreba društva na području rada Ureda. Pored potreba društva ovaj proces obuhvata, također, identifikaciju potreba ureda, da može

19

ispunjavati potrebe društva odnosno okoline.. Od kvaliteta izvedboe ovoga procesa u največoj mjeri je zavisno kako će ured stvarno pokriti potrebe društva, zbog kojih je i ustanovljen, stoga jasno identificirane i požljivo analizirane potrebem kako vanjske tako i unutrašnje, su razvrstane po prioritetnom redu, omogučavaju kvalitetno planiranje rada.

Proces 2 " Osiguranje finansijskih izvora"- kao bitan proces. Rezultat rada na ovom području direktno odlučuje da li je moguće finansirati očekivani opseg djelatnosti i odgovarajuće zadovoljenje potreba društva.

Procs 3 "Planiranje" - izvodi se na osnovu podataka, dobijenih iz procesa 1, uvažavajući raspoloživa finansijska sredstva, koji su rezultat procesa 2. Planiranje rada, što se odnosi na uređenje sistema, za koje je odgovoran Ured,izvodi se sistematično, uvažavajući pojedine ključne segmente-dijelove sistema (normativni dio, organizacijski dio, stručno-tehnički dio, sistem kvaliteta i ekonomski dio)

Proces 4 - "Izvođenje" - odnosi se na izvršavanje zadataka u okviru zadataka ureda, odnosno zadataka njegovih pojedinih organizacijskih jedinica. Odnosi se na različite postupke (osiguranje sljedivosti, izvođenje kalibracija na največem mjeriteljskom nivou, vođenje postupaka odobrenja tipa mjerila, ovjeravanje mjerila, vođenje postupaka mjeriteljskog nadzora, vođenje postupaka na području PRSPO, vođenje kadrovskih postupaka, postupaka obrazovanja, postupaka nabavke, itd.) Proces 4 se može odnositi na potrebe vannjskih ili unutarnjih uposlenika Ureda.

Proces 5, - "Pregled poslovanja" - je pregled poslovanja od strane direktora ureda ili rukovodilaca pojedinih organizacijskih jedinica i izvodi se u odgovarajućim vremenskim intervalima.

3.1.5 Personal Dostupna, pravovremena i tačna informacija je osnova za kvalitet i brzo urađen posao.

Egzistiraju:

- pisana uputstva o osnovama komuniciranja i odnosima s javnošću, s kojima su upoznati svi zaposleni i važna su za jedinstveno predstavljanje ureda

- kolegij i stručne grupe, gdje članovi odnosno zaposleni provjeravaju svoj rad, obavještavaju se o prošlim i planiranim aktivnostima, usklađuju svoj rad unutar organizacijskih jedinica i nadograđuju svoje stručno znanje, sedmična predavanja gdje pojedine organizacione jedinice predstavljaju svoju djelatnost ostalim zaposlenim u Uredu

- osiguranje svakom zaposlenom personalnog računara, uspostavljanje elektronskog poslovanja i intranet, što omogućava informatičko opismenjavanje svih zaposlenih, dostupnost do svih informacija o aktualnim događajima i bitnim dokumentima (sistem kvaliteta, zapisnici, članci,…) neposrednu komunikaciju te bolji nesmetani i neovisan rad

- neformalni oblici druženja (organizovani društveni događaji), koji doprinose boljem upoznavanju uposlenih i mogućnost daljnjeg usklađivanja rada, prije svega boljoj pripadnosti kolektivu i s tim povečanu motivaciju i efikasnost rada pojedinca

- internet - uspostava i ažuriranje (na slovenačkom i engleskom jeziku) čime je omogućeno brzo posredovanje informacija zainteresiranoj javnosti i bolju prepoznatljivost kod kuće i inostranstvu

- izvještaji o važnim događajima, kojima se informišu najvažniji korisnici - Ministarstvo za školstvo, nauku i sport i Stručni mjeriteljski savjet

20

Vezano za uređenje distribuiranog sistema nacionalnih etalona, obavljanje aktivnosti nosilaca nacionlnih etalona mora biti u skladu s Zakonom o javnim nabavkama -teneder.

3.1.6 Mjeriteljski nadzor na području pretpakiranih proizvoda

Postupak inplementiranja propisa u praksu provodi se na četiri područja: - obrazovanje i informiranje (seminari, članci, izdavanje brošura, neposredan dijalog,

upitnik) s čim se postiže prepoznatljivost propisa , te jednostavno razumijevanje propisanih zahtjeva

- pridobijanje informacija o ispunjavanju zahtjeva kod potencijalnih stranki (neformalni sastanci, nadzorni obilazak, upozorenja, učestalost i sadržaj dijaloga, prikupljanje informacija od stranaka koje žele spriječiti nelojalnu konkurenciju), s čime se vrši provjera razumjijevanja propisanih zahtjeva

- preventivno djelovanje pri prvom nadzoru, gdje je težište na informiranju a ne na primjeni kaznenih odredbi (zapisničko utvrđivanje činjenica, praćenje ispunjenja primjedbi preko pisanih izvještaja i ponovni nadzori)

- povećana nadzorna aktivnost kod stranki, koje svjesno krše propise i s tim odgovarajuće kaznene mjere (izdavanje odluka o zabrani stavljanja u promet neodgovarajućih proizvoda, ugovori o troškovima, nenajavljeni nadzor)

Problemi, koji se odnose na prisutnost drugih državnih organa, se rješavaju u saradnji sa njima (zakonodavne i inspekcijske službe Ministarstva za poljoprivredu, ekonomiju i prehranu, Ministarstvo za privredu, Ministarstvo za zdravlje) s ciljem jedinstvene interpretacije sadržaja u svrhu usklađivanja propisa.

3.1.7 Značaj zakonskog mjeriteljstva u modernom društvu i uloga Ureda RS za mjeriteljstvo

Zakonsko mjeriteljstvo je kao područje naučnog mjeriteljstva izrazito i također u istorijskom smislu tradicionalna funkcija države.

Iz istorijskih tradicionalnih područja djelovanja zakonskog mjeriteljstva (mjerenje na području oporezivanja i kasnije zaštite potrošača), zakonsko je mjeriteljstvo u savremenom društvu raširilo područje rada na osiguranje tačnih i pouzdanih mjerenja na području zaštite zdravlja, okoline i na druga područja.

Zakonsko mjeriteljstvo pravilima uređuje mjerenja na onim područjima kvaliteta življenja državljana odnosno područjima djelovanja javnog sektora, gdje dolazi do natprosječnog rizika, da bi bez državnog sistema zakonskog mjeriteljstva došlo od pogrešnih mjerenja te s tim do večih štetnih posljedica za državljane.

Na području zakonskog mjeriteljstva se teži ostvarenju javnog interesa te za potporom pri izvođenju zadataka pojedinih ministarstava na području zaštite okoline, zaštite zdravlja ljudi i životinja, opšte tehničke sigurnosti, prometa roba i usluga, postupaka pred upravnim organima i postupaka pred pravosudnim organima.

Efikasan i funkcionalan sistem zakonskog mjeriteljstva u državi neposredno i u suštini doprinosi:

- povećanju kvaliteta življenja državljana te efikasnosat cjelokupnog javnog sektora

21

- povećanim ekonomskim učinkom u okviru posebnog sektora, što se odnosi na proizvođače tako i na dobavljače zakonskih mjerila

Zato je zakonsko mjeriteljstvo izrazito važna horizontalna odnosno međuresorska te interdisciplinarna djelatnost.

Proteže se na područja zaštite okoliša, zdravlja, trgovine, poljoprivrede, unutrašnjih poslova, porezne djelatnosti, pravosuđa i druge djelatnosti ministarstava.

Za osiguranje dobrog funkcionisanja sistema zakonskog mjeriteljstva vrlo je važno tjesno sudjelovanje sa pojedninim ministarstvima.

Za podporu međunarodnoj trgovini na području zakonskih mjerila i predpakiranih proizvoda važna je, također, usklađenost međunarodnih propisa sa tog područja.

U Sloveniji je na području zakonskog mjeriteljstva izrađeno 26 EU direktiva, te veći broj nacionalnih propisa.

Odgovornost za odgovarajući rad cjelokupnog sistema zakonskog mjeriteljstva je u skladu sa Zakonom o mjeriteljstvu povjeren Uradu RS za mjeriteljstvo.

Ured RS za mjeriteljstvo uređuje i vodi sistem zakonskog mjeriteljstva te obavlja slijedeće aktivnosti:

priprema mjeriteljskih propisa organizovanje odgovarajuće službe ( u infrastrukturnom i orgsanizacijskom smislu) za

izvođenje propisa i odobrenja tipa mjerila te ovjere mjerila, stručnu potporu ministarstvu pri imenovanju pravnih lica za izvođenje ovjere mjerila

iorganizovanje edukacija i seminara za izvođače u okviru sistema zakonskog mjeriteljstva, te za ostale zainteresovane javne sektore

Budući da je na području zakonskog mjeriteljstva - pored vođenja sistema zakonskog mjeriteljstva, uređenog sistema imenovanih pravnih lica, odobrenja tipa mjerila, određenih vrsta ovjere mjerila te organizacije efikasnijeg mjeriteljskog nadzora na području upotrebe mjerila i predpakiranih proizvoda - potrebno izvesti veći broj mjeriteljskih usluga (ovjera mjerila), koja može biti tržišna kategorija, u slovenačkom sistemu zakonskog mjeriteljstva su kao izvođači mjeriteljskih usluga uključene brojne organizacije iz privatnog i javnog sektora, koje su dokazale odgovarajuću osposobljenost i interes.

Budući da je veoma skup sistem, koji pored odgovarajuće infrastrukture zahtijeva, također, odgovarajuću "kritičnu masu" stručnjaka, naročito u manjim državama, radi boljeg iskorištenja raspoloživog potencijala je vrlo važno funkciju zakonskog mjeriteljstva izvoditi zajedno s funkcijom nacionalne mjeriteljske institucije - zajedno u okviru Ureda RS za mjeriteljstvo.

Usluge zakonskog mjeriteljstva se u najvećoj mogućoj mjeri izvode u okviru već uspostavljene mjeriteljske infrastrukture po pojedinim fizičkim veličinama, koji je namijenjen održavanju mjeriteljske sljedivosti.

Metrološki sistem Republike Slovenije je distribuirani sistem sa uspostavljenim NMI, Metrološkim Institutom Republike Slovenije (MIRS), koji igra vodeću ulogu u nacionalnom mjeriteljskom sistemu Republike Slovenije.

Takođe su uspostavljene institucije koje obavljaju jasno definirane aktivnosti na polju naučnog i zakonskog mjeriteljstva, a usko sarađujući sa MIRS-om.

22

Ključno je svojstvo postojećeg sistema da je dio zadaća i odgovornosti za određene aspekte na nacionalnoj razini prenesen na vanjske laboratorije (izvan NMI).

Stoga se taj model opisuje kao distribuirani sistem, a uz laboratorije u NMI-u obuhvata ovlaštene nacionalne laboratorije nositelje državnih etalona i druge pravne osobe ovlaštene za obavljanje određenih djelatnosti u zakonskom mjeriteljstvu.

Odluka za razvojem distribuiranog mjeriteljskog sistema u Sloveniji, se pokazala razumnom, osobito zbog sve šire upotrebe ovog koncepta u Evropi, što se posebno ogleda prilikom nastajanja novih područja u mjeriteljstvu, gdje se konkretno nove institucije uključuju u postojeće strukture.

Takav koncept distribuiranog mjeriteljskog sistema Slovenije u načelu doprinosi mjeriteljstvu na evropskom nivou, kao neodvojivog dijela evropskog prostora, za sto je neophodna i specijalistička usmjerenost NMI na pojedina područja.

Novi oblik organizacije odraz je strateškog usmjerenja europskih mjeriteljskih instituta u odnosu na probleme istraživanja i težnje za provođenjem europskoga mjeriteljskog programa u istraživanju koji se zajednički financira iz fondova za istraživanje nacionalnih vlada i fondova Europske unije.

U Sloveniji je za dalju nadgradnju distribuiranog mnjeriteljskog sistema nacionalnih etalona, nužno raditi na koordinaciji između institucija distribuiranog sistema, čime bi se postigla bolja uravnoteženost i na polju elemenata tehničke infrastrukture npr.sa akrediitacijom.

Time bi se postigla bolja prepoznatljivost cjelokupnog sistema, kao posljedica uspostave saradnje između državnog resornog nivoa i poslovnog sektora koji je povezan sa mjeriteljstvom.

Zato je neophodno uspostaviti odgovarajuće kadrovske potencijale, te omogućiti stabilno finansiranje kako za postojeća, tako i za nova područja u oblasti mjeriteljstva, kako bi se zadovoljile i potrebe sa tehničkog stanovišta.

Osobito je važna odgovarajuća stručnost na polju koordinacije nacionalnih etalona u distribuiranom mjeriteljskom sistemu, naročito kod značajne rasprostranjenosti laboratorija radi postizanja homogenosti nacionalnog mjeriteljskog sistema.

Trenutno stanje u Sloveniji je takvo da prati dinamiku razvoja mjeriteljstva u Evropi, koja zahtijeva uklapanje u njen sistem.

Laboratoriji - nositelji nacionalnih etalona bitna su sastavnica nacionalnog mjeriteljskog sistema kao laboratoriji koji ostvaruju, čuvaju i održavaju državne etalone te osiguravaju mjernu sljedivost na najvišoj razini u zemlji.

Za sve laboratorije, koje djelujeju na najvišoji razini, na području zakonskog mjeriteljstva, je potrebno uspostaviti odgovarajući mjeriteljskii nadzor, pri čemu je akreditacija jedan od minimuma zahtjeva, zatim je neophodno ispunjenje i drugih zahtjeva, kao što su međulaboratorijska poređenja, uspostavljanje osposobljenosti, itd.

Na svaki način je korisno podsticati neposredno projektno- industrijsko sudjelovanje kroz prenos mjeriteljskog znanja koja će doprinijeti razvoju osnovne mjeriteljske infrastrukture.

Opseg prenosa znanja sa najviših nivoa na širu zajednicu bi nedvojbeno uticao na vrednovanje i ocjenjivanje svih segmenata distribuiranog mjeriteljskog sistema.

Nosioci nacionalnih i referentnih etalona trebaju primarno ispunjavati naloge, koji se zahtijevaju od nacionalne mjeriteljske institucijea to se prije svega odnosi na obezbjeđenje sljedivosti prema međunarodnom nivo, te diseminaciju vrijednosti na niže nivoe, sudjelovanje

u internacionalnim interkomppodataka BIPM-a.

Ustvari je potrebno slijeditnacionalnih potreba obavljati p

Nacionalni metrološki sistem S

Zakonom o metrologij Propisima za naciona Propisima za mjerne in

Directive (2004/22/EC Zakonom za predm

Official Gazette No. 04

Slika br. 4 Nac MIRS zastupa Sloveniju u m

Metrska konvencija (B Konvencija o kontroli

the Control and Markin MIRS je i članica među Generalne konferencij

Measures – CGPM), Svjetske organizacije

Metrology – OIML), Asocijacije evropskih

National Metrology Ins Evropskog udruženja

Metrology - WELMEC Mednarodnog udružen

Association of Assay O

23

aracijama u svrhu postizanja CMC-a koji će

i mjeriteljske mogućnosti Evrope, a zadprenošenjem na niže nivoe.

Slovenije je definiran kroz slijedeće zakonske

ji (Metrološkim aktom) (RS Official Gazettealne mjerne etalone (RS Official Gazette No. 5nstrumente baziranim na MID direktivi -Me

C)RS Official Gazette No. 42/2006) mete od plemenitih metala (Precious Meta4/2006)

cionalni mjeriteljski sistem Republike Slove

međudržavnim sporazumima kao:

Bureau International des Poids et Mesures – Bi označavanju predmeta od plemenitih kovi

ng of Articles of Precious Metals). unarodnih organizacija: je za utege i mjere (General Conference

za zakonsko mjeriteljstvo (International Org

nacionalnih mjeriteljskih instituta (Europestitutes – EURAMET), za zakonsko mjeriteljstvo (European Coo

C), nja za kontrolu predmeta od plemenith koOfficess - IAAO).

e biti upisan u bazu

dovoljenje ključnih

e akte:

e No. 26/2005) 51/2007) easuring Instrument

al Articles Act RS

enije

BIPM) ina (Convention on

e on Weights and

ganisation of Legal

ean Association of

operation in Legal

ovina (International

Slika br. MIRS je članica međunaroširom svijeta.

Vizija Da postane glavni provajder upotrebe Slovenije u oblasti mje

Misija Je uspostava, održavanje obezbjeđujući: - tačnost mjerenja koja utiče- da Slovenačka ekonomija p Implementacija misije MIRSistraživačkim i ostalim institinstitucijama EU kao i ostalim

3.1.8. Sljedivost mjerenja u

Osim NMI koji je odgovoran strane drugog pravnog tijela na

Sljedivost mjerenja do SI jedin

Održavanje mjerene sljedivosnacionalne mjerne etalone .

Ostale institucije mogu biti pMIRS-a za pojedine fizičke ve

24

.5 Organizaciona struktura MIRS-a

odnih organizacija na polju metrologije, kak

usluga iz oblasti metrologije gdje će u potpuerenja.

i upravljanje državnom mjeriteljskom

e na kvalitetu života postigne kompetitivnost na globalnom planu

S-a se ogleda kroz usku kolaboraciju tucijama unutar države, a tako i na međun

m Europskim institucijama.

Sloveniji

za nacionalne mjerne etalone,isti takođe mogakon dobijanja odobrenja od strane MIRS-a.

nica u Sloveniji je regulirana Metrološkim ak

sti do najvišeg nivoa u Sloveniji je definira

prepoznate kao nositelji nacionalnih mjerniheličine.

ko u Europi, tako i

unosti zadovoljavati

m infrastrukturom

sa univerzitetima, narodnom nivou sa

gu biti održavani od

ktom.

ana Propisima za

h etalona od strane

25

Propisi za nacionalne mjerne etalone definišu:

Uspostavu distribuiranog metrološkog sistema nacionalnih mjernih etalona, Osiguranje mjerne sljedivosti nacionalnih mjernih etalona, Uvjete za imenovanje državnih mjernih etalona, Procedure za imenovanje nosioca državnih mjernih etalona, Aktivnosti i obaveze nosilaca državnih mjernih etalona, Aktivnosti sufinansiranja nosilaca državnih mjernih etalona Monitoring o ispunjenosti uvjeta za izvođenje aktivnosti i obaveza koje imaju nosioci

državnih mjernih etalona. Jedan od kriterija koje moraju ispuniti institucije koje apliciraju za nosioce državnih mjernih etalona je da budu akreditirane u skladu sa zahtjevima međunarodnog standarda ISO/IEC 17025. Institucije koje su nosioci državnih mjernih etalona:

- MIRS, Laboratorija za masu -Mass Laboratory (MIRS/SMP) kao nosilac etalona za masu; Laboratorija za precizne metale-Precious Metals laboratory (MIRS/SPK), kao nosilac državnog etalona za mol, na polju mjerenja : zaštite kupca, uzorkovanja: legura od plemenitih metala;

- Elektrotehnički fakultet-Faculty of Electrical Engineering Univerziteta u Ljubljani,

Laboratorija za Metrologiju i Kvalitet (MIRS/FE-LMK), kao nosilac državnog etalona termodinamičke temperature;

- Mašinsi fakultet-Faculty of Mechanical Engineering Univerziteta u Mariboru,

Laboratory for Production Measurement (MIRS/FS-LTM), kao nosilac državnog etalona za dužinu;

- Slovenački institute za Kvalitet i metrologiju-The Slovenian Institute of Quality and

Metrology (MIRS/SIQ), kao nosilac državnog etalona za električnu energiju, vrijeme i frekvenciju;

- Nacionalni Institut za hemiju-National Institute of Chemistry, Laboratorija za Hemiju,

Biologiju i Tehnologiju vode (MIRS/KI), kao nosilac državnog etalona za mol, na polju mjerenja: okoliš,tip uzorkovanja:otpadne vode;

- Institut za metale i tehnologiju-Institute of metals and technology, Laboratorija za

pritisak-Laboratory of Pressure Metrology (MIRS/IMT), kao nosilac referentnog standarda pritiska, u okviru mase i srodnih veličina.

Finansijski izvori za ko-finansiranje istraživačkih aktivnosti povezanih sa državnim mjernim etalonima su obezbijeđeni od strane MIRS-a u okviru budžeta Republike Slovenije.(40)

26

IME INSTITUCIJE OZNAKA POLJE

Metrološki Institut Republike Slovenije MIRS

Masa

Količina supstance

Univerzitet u Ljubljani, Fakultet za Elektro-inžinjering (DI)

MIRS/UL-FE/LMK

Termodinamička temperatura

Univerzitet u Mariboru, Fakultet za Mehanički inžinjering (DI)

MIRS/UM-FS/LTM

Dužina

The Slovenački Institut za Kvalitet i Metrologiju

MIRS/SIQ Električna energija,, vrijeme&frekvencija

Institut za metale i tehnologiju MIRS/IMT Pritisak

Nacionalni Institut za Hemiju MIRS/KI Količina supstance

Tabela br.2 Institucije koje su nosioci državnih mjernih etalona u RS

3.1.9. QMS struktura QMS MIRS-a je u skladu sa zahtjevima međunarodnih standarda ISO 9001 , te u skladu sa zahtjevima i kriterijima slijedećih međunarodnih standarda:

- ISO/IEC 17020 - Opći kriteriji za rad raznih tipova tijela za obavljanje inspekcije, - ISO/IEC 17025 - Opći zahtjevi za kompetentnost ispitnih i kalibracionih laboratorija, - ISO/IEC 17021 – Ocjenjivanje usklađenosti – Zahtjevi za tjela koja provode audit i

certificiranje sistema upravljanja - ISO/IEC 17065 – Zahtjevi za osposobljenost certifikacijskih tijela koja provode

certificiranja proizvoda The EFQM Excellence Model (European Foundation for Quality Management) i CAF (Common AssessmentFramework for Public Administration)

Program priznanja Republike Slovenije za poslovnu odličnost postavlja smjernice i mjerila po uzoru na Evropske nagrade za kvalitet, koji su na raspolaganju organizacijamau za vrednovanja svojih proizvoda u svrhu poboljšanja kvaliteta.

27

Slika br.6 Model EFQM

28

3.2 CENTRALIZIRANI MJERITELJSKI SISTEM Centralizirani mjeriteljski sistem na primjeru mjeriteljskog sistema u Bugarskoj - Metrology in Bulgaria, General Directorate National Center of Metrology

3.2.1. Kratka historija

Zakonsko mjeriteljstvo u Bugarskoj je uspostavljeno1888.kada je donesen prvi bugarski zakon o mjerama : Bulgarian Law on Measures and Weights i uspostavljen Metrički sistem.

1910. Bugarska potpisuje Metarsku Konvenciju.

Jednu godinu poslije Bugarska već ima dva mjerna etalona za masu (1 kilogram) i dužinu (1 metar).

1956. Bugarska postaje punopravna članica OIML-a.

3.2.2. Mjeriteljstvo u Bugarskoj u odnosu na trenutnu situaciju Mjeriteljstvo u Bugarskoj je uređeno u skladu sa zakonom -Legislation - Law on measurements (2002).

Odgovorna institucija je Državna Agencija za metrologiju i tehnički nadzor - State Agency for Metrology and Technical Surveillance (SAMTS), Bulgarian Institute of Metrology – National Center of Metrology (BIM-NCM).

Za naučnu metrologiju je to

– General Directorate National Center of Metrology (NCM) Za zakonsku metrologiju su nadležni:

– General Directorate Measures and Measuring Instruments (MMI) – General Directorate Metrological Supervision (MS) BIM-NCM je jedini nacionalni metrološki institut u Bugarskoj.Osnovan je 1976. Djeluje kao Generalni Direktorat unutar Državne Agencije za metrologiju i tehnički nadzor. NCM aktivnosti su opisane u Zakonu o mjeriteljstvu- Law on Measurements.

U skladu sa Zakonom o mjeriteljstvu iz 2005., Law on measurements (State Gazette, izdanje 95/2005) Bugarski Institut za Metrologiju (BIM) je uspostavljen kao nezavisno zakonsko tijelo od strane Vijeća Ministara.

NCM je Generalni Direktorat - General Directorate (DG) odgovoran za fundamentalne metrološke aktivnosti u Bugarskoj and za osiguranje sljedivosti za postojeću mjeriteljsku infrastrukturu u državi , bazirano na Zakonu o mjeriteljstvu.

Glavni ciljevi se odnose na:

Razvijanje i održavanje bugarskih nacionalnih mjernih etalona u skladu sa procedurom baziranoj na Odluci o nacionalnim etalonima (State Gazette, izdanje 33/2003),

Obezbjeđenje sljedivosti za ostale laboratorije koje djeluju u Bugarskoj, Vođenje i implementacija aktivnosti koje se odnose na međunarodno priznavanje

mjerenja provedenih u Bugarskoj.

29

BIM-ova politika se ogleda u potpori uspostavljanja mreže akreditovanih laboratorija, spuštanjem sljedivosti na niži nivo mjernih etalona i mjernih instrumenata uz korištenje laboratorijskog potencijala za naučne aktivnosti i znanja iz diseminacije.

Prioriteti u radu NCM-a na polju fundamentalne metrologije su determinisanje long-term programa razvoja nacionalnih mjernih etalona u državi za period od pet godina, odobren rezolucijom Vijeća ministara.

Ispunjenjem ovih programa, značajna poboljšanja se realizuju u pogledu nacionalnih etalona i radnih uvjeta laboratorija NCM-a.

Godišnji promet BIM-a je 3 miliona €. Svi izdaci su pokriveni od strane državnog budžeta. Modernizacija i obnavljanje performansi nacionalnih etalona su podržani različitim finansijskim programima, najviše od programa PHARE EuropeAid/116486/D/SV/BG (69 %)., kao i strukturalni fondovi EU (7 miliona €).

Isporučeno je nove opreme u vrijednosti od 7 millions BGN (3,5 millions €).

Na evropskom i međunarodnom nivou BIM je članica slijedećih organizacija: BIPM, EURAMET, COOMET, OIML, WELMEC i EURACHEM.

NCM partneri u zemlji:

Bugarska akreditacija-Bulgarian Accreditation Service Bugarska Akademija nauka- Bulgarian Academy of Science Univerzitet u Sofiji-Sofia University Tehnički Univerziteti Unija Metrologa Bugarske-Union of the Metrologists in Bulgaria

NCM aktivnosti:

Razvoj long-term programa za razvoj i unapređenje nacionalnih mjernih etalona; uspostava, održavanje i razvoj nacionalnih mjernih etalona; osiguranje sljedivosti od nacionalnih mjernih etalona do međunarodnih mjernih

etalona država potpisnica Metarske konvencije; participacija u međunarodnim interkomparacijama; diseminacija mjernih jedinica u cijeloj državi od nacionalnog mjernog etalona do

etalona nižeg nivoa organizacija i/ili briga o certificiranim referentnim materijalima; održavati registre nacionalnih mjernih etalona i certificiranih referentnih materijala

3.2.3. Struktura BIM i NCM Bulgarian Institute of Metrology - National Center of Metrology (BIM-NCM). NCM je generalni direktorat u okviru BIM-a..NCM je organiziran u odjele i sekcije. Ovlaštenja, odgovornosti, kompetencije rukovodilaca i ostalog personala su naznačene u opisima poslova. Ovlaštenja, odgovornosti, kompetencije osoblja odgovornog održavanje mjernih etalona se nalaze u funkcionalnim zapisima.

30

Slika br.7 Organizaciona shema BIM i NCM U skladu sa politikom reduciranja državne administracije broj uposlenih NCM-a je reduciran sa 75 na 58 eksperata.

Ključno rukovodno osoblje odjela i sekcija posjeduje odgovarajuće kvalifikacije i iskustvo.

Kao npr. rukovodno osoblje za odjel:

Mehanička mjerenja i naučno-tehnička sigurnost i kvaliteta (STQA) Rukovodioci sekcija: masa, volumen i mjerenja gustine, mjerenja u pritisku,

jonizirajuće zračenje Sekcija vrijeme i frekvencija je zatvorena kao jedinica i prebačena u STQA. NCM laboratorije: 41 laboratorije u dva objekta u Sofiji na površini od 850 m2 4 laboratorije za jonizirajuće zračenje u mjestu Lovech na površini od 200 m2

Predsjednik BIM-a

Generalni sekretar Vice predsjednik Inspektorat Bezbjednost informacija

Direktor NCM

Direktor MMI (zakonska metr.)

Generalni direktor

Rukovodilac odjela- Fizičke veličine

Rukovodilac odjela- Električne veličine

Rukovodilac odjela- mjerenja u Hemiji i

Jonizirajuće zračenje

Rukovodilac odjela- Mehaničke veličine

Rukovodilac naučnog odjela-teh.osiguranje i kvaliteta

Šef sekcije

Mjerenje dužine

Šef sekcije Akustika i vibracije

Šef sekcije Mjerenja temperature

Šef sekcije Optička mjerenja

Šef sekcije Mjjerenja električne

energije

Laboratorija za vrijeme i frekvenciju

Šef sekcije Elektromagnetska

mjerenja Šef sekcije Jonizirajuće

zračenje

Šef sekcije

Mjerenja u Hemiji

Šef sekcije Mjerenje pritiska

Šef sekcije za mjerenje mase

volumena i gustine

3.2.4 Personal Svakom uposleniku je naznače

Svaki uposlenik posjeduje:indzahtjevima državne službe u sk

Specifične odgovornosti su dnacionalne mjerne etalone.

Slika br.8 L

3.2.5. Sljedivost mjerenja Lanac sljedivosti:

1. Do BIPM

- vrijeme & frekvencija - dužina - fotometrija - jonizirajuće zračenje - električne veličine

2. Do evropskih NMI (uglav

Nacionalni mjerni etaloni:

Nacionalni mjerni etallaboratorija

NCM održava 54 mjern Nacionalni mjerni etalo Mjerni etaloni moraju b

0

10

20

30

25-2

broj zaposlenih

31

en opis poslova.

dividualan godišnji plan rada, godišnju ocjenkladu sa odgovarajućim trening programima.

dodijeljene menadžerima kvaliteta i eksperti

Ljudski resursi Nacionalni centar za metro

vnom PTB)

loni mogu biti razvijeni i održavani od stra

na etalona, a od toga 13 primarnih oni su pokriveni NCM sistemom kvaliteta biti odobreni kao nacionalni

29 30-39 40-49 50-59 60

godine

nu rada u skladu sa

ima odgovornim za

logiju

ane NCM ili drugih

Slika br Slika br.11 Razv Slika br.1

Analiza potreba za mjernom sljedivošć

Rod

Izvještavanje o implementaciji long – term

0

1

2

3

4

5

6

7

8

1910

1972

1975

1978

1979

1980

1981

1982

1983

1984

0

1

2

3

4

5

6

AUV EM L

32

r.9 Razvoj nacionalnih mjernih etalona

voj mjernih etalona tokom godina

10 Razvoj mjernih etalona tokom godina

ću Elaboracija long – teprogramarazvoja

Odobrenje zamjernih etalo

Razvoj mjernih etalona i dobrenja od Vijeća Ministaraza

1984

1985

1986

1987

1988

1989

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

Years

M PR T T&F CH

erm

a long – term razvoj na od strane Vijeća

2000

2001

IR

Slika br.11 Naciona

Program razvoja nacionalnih

zahtjevi legislative: ta elaboracija u kooperac istražiti potrebe bugars long-term programi

Slika b

             Sli

3.2.6. QMS struktura QMS pokriva sve aktivnosti N

NCM QMS je usklađen sa zahISO Guide 34.

Menadžer kvaliteta NCM –a i

Menadžeri kvaliteta su imenov

Oni podržavaju NCM menadž

Ovlaštenja i odgovornosti su im

Integritet i održavanje QMS-strane top-rukovodstva.(15)

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

33

alni mjerni etaloni u zavisnosti od mjernog

mjernih etalona:

ačnost i ekvivalencija nacionalnih mjernih etaiji sa BNM

ske industrije za sljedivošću

br.13 Nacionalni mjerni etaloni

ika br.12 Nacionalni mjerni etaloni

NCM i strukturnih jedinica.

htjevima međunarodnog standarda ISO/IEC 1

ima direktan pristup direktoru NCM i predsje

vani za svaku sekciju od strane NCM direkto

žera kvaliteta i koordiniraju aktivnosti QMS-a

m naznačeni kroz opise poslova.

-a je omogućeno kroz planiranje i implemen

ion

vo

op

flo

tim

for

ch

len

pre

ele

ma

tem

j

područja

alona

7025:2005 i vodiča

edniku BIM-a.

ora.

a.

ntaciju promjena od

nizing radiation

olume

ptics

ow

me&frequency

rce

hemistry

nght

essure

ectric quantities

ass

mperature

34

Slika br.13 QMS upravljački mehanizam Legenda: Strukturna jedinica Menadžeri kvaliteta Strukturni odnosi Funkcionalni odnosi

Generalni direktor DG

QmS

Predsjednik BIM

Rukovodilac odjela

Šef sekcije

Osoblje sekcije

Sastanci DG NCM’s rukovodstva

Sastanci sekcije QMS teme

Sast.rukov.kvaliteta

Qm NCM

35

4. ZAKONSKO MJERITELJSTVO

Posebno područje mjeriteljstva je ono koje se tiče zakonskog mjeriteljstva. Zakonska primjena mjeriteljstva je u skladu sa implementacijom propisa za mjerne instrumente koji se koriste od strane javnosti i za javnu upotrebu.

I ovdje postoji saradnja na Evropskom nivou kroz WELMEC. (Western European Legal Metrology Co – operation) i na međunarodnom nivou u okviru međunarodne organizacije za zakonsko mjeriteljstvo OIML (International Organization of Legal Metrology).

Dakle, treći značajan segment mjeriteljskog sistema je zakonsko mjeriteljstvo. Zakonsko mjeriteljstvo potiče od potrebe da se osigura poštena trgovina.

Zakonsko mjeriteljstvo se prevashodno brine o mjerilima koja podliježu zakonskoj kontroli, a glavni cilj zakonskog mjeriteljstva je da uvjeri građane u korektne rezultate mjerenja kada se oni koriste u zvaničnim i komercijalnim transakcijama.

Ono je rezultat intervencije države u oblasti zaštite javnog interesa, javnog zdravlja, sigurnosti i reda, zaštite okoline i potrošača, određivanje iznosa poreza i drugih dažbina i u osiguranju poštene trgovine.

U EU je u toj oblasti bila samo jedna direktiva novog pristupa “Neautomatske vage”, a svi ostali mjerni instrumenti pod kontrolom države bili su regulisani nizom direktiva starog pristupa.

U EU usvojena je nova direktiva novog pristupa MID koja propisuje esencijalne zahtjeve za sve mjerne instrumente u oblasti zakonskog mjeriteljstva.

4.1 OIML (SVJETSKA ORGANIZACIJA ZA ZAKONSKO MJERITELJSTVO)

OIML je Međunarodna organizacija za zakonsko mjeriteljstvo. OIML je međuvladina organizacija osnovana 1955. godine za razvoj saradnje u zakonskom mjeriteljstvu.

Bureau International de Métrologie Légale (BIML) je Sekretarijat i Uprava OIML-a.

Koordinira tehničkim radom OIML-a, odnosto TC- tehničkim komitetima i podkomitetima, organizira OIML Konferencije i skupove, te rukovodi finansijama i organizacijom.

Stara se o implementaciji i održvanju OIML sistema certificiranja i MAA- Međusobnog sporazuma o priznavanju.

BIML publikuje OIML preporuke, dokumente, riječnike, vodiče, izvještaje eksperata i Biltene, te održava Web stranicu OIML-a.

4.1.1. OIML članstvo Države članice:

imaju potpisan OIML ugovor mogu glasati za OIML strukturu mogu aplicirati za izdavanje ovlaštenja- Issuing Authority mogu u potpunosti participirati u MAA ( Mutual Acceptance Arrangement) I CPRs

(Committees on Participation Review)

36

Namjena Sporazuma o međusobnom prihvatanju MAA je upoznavanje sa elementima u OIML sistemu certificiranja koji mogu doprinijeti porastu povjerenja u ove certifikate, kao i da uspostavi širom svijeta multilateralne sporazume, koji nude širi opaeg nego bilatelarni ili regionalni sporazumi.

Pridružene članice

još nisu potpisale OIML ugovor mogu prisustvovati CIML I OIML skupovima kao posmatrači mogu participirati u tehničkom radu OIML-a mogu participirati u MAA kao pridružene članice

Slika br.14 Članice OIML-a O I M L ČLANICE OIML PRIDRUŽENE ČLANICE

37

O I M L ČLANICE ALBANIA

ALGERIA

AUSTRALIA

AUSTRIA

BELARUS

BELGIUM

BRAZIL

BULGARIA

CANADA

P. REP. OF CHINA

CROATIA

CUBA

CYPRUS

CZECH REPUBLIC

DENMARK

EGYPT

FINLAND

FRANCE

GERMANY

GREECE

HUNGARY

INDIA

INDONESIA

ISLAMIC REPUBLIC OF IRAN

IRELAND

ISRAEL

ITALY

JAPAN

KAZAKHSTAN

KENYA

REP. OF KOREA

MACEDONIA, THE FORMERYUGOSLAVREPUBLIC OF

MONACO

MOROCCO

NETHERLANDS

NEW ZEALAND

NORWAY

PAKISTAN

POLAND

PORTUGAL

ROMANIA

RUSSIAN FEDERATION

SAUDI ARABIA

SERBIA

SLOVAKIA

SLOVENIA

SOUTH AFRICA

SPAIN

SRI LANKA

SWEDEN

SWITZERLAND

TANZANIA

TUNISIA

TURKEY

UNITED KINGDOM

UNITED STATES OF AMERICA

VIETNAM

OIML PRIDRUŽENE ČLANICE ARGENTINA

BAHRAIN

BANGLADESH

BARBADOS

BENIN

BOSNIAANDHERZEGOVINA

BOTSWANA

BURKINA FASO

CAMBODIA

COMOROS

COSTA RICA

DOMINICAN REPUBLIC

ESTONIA

FI J I

GABON

GHANA

GUATEMALA

HONG KONG, CHINA

ICELAND

JORDAN

DEM. P. REP. OF KOREA

KUWAIT

KYRGYZSTAN

LATVIA

LIBYA

LITHUANIA

LUXEMBURG

URUGUAY

UZBEKISTAN

MADAGASCAR

MALAYSIA

MALTA

MAURITIUS

MEXICO

MOLDOVA

MONGOLIA

MONTENEGRO

MOZAMBIQUE

NEPAL

NICARAGUA

OMAN

PANAMA

PAPUA NEW GUINEA

PARAGUAY

PERU

QATAR

RWANDA

SEYCHELLES

SINGAPORE

SUDAN

SYRIA

CHINESE TAIPEI

TAJIKISTAN

THAILAND

TRINIDAD AND TOBAGO

UEMOA UKRAINE

UNITED ARAB EMIRATES

Tabela br: 3 OIML članice i pridružene članice

38

OIML čine države članice koje su ratificirale ugovor te dopisni članovi, a uzajamno tijesno sarađuje s međunarodnim organizacijama kao što su Konvencija o metru i ILAC.

Njegovi su ciljevi razvoj međusobnog priznavanja, povjerenja i saradnje tako da svaka država članica može imati koristi od rada u zakonskom mjeriteljstvu koji obavljaju druge države.

Tehnički rad OIML-a odvija se u sedamdesetak tehničkih odbora i pododbora sastavljenih od stručnjaka iz država članica; doprinos tome daje i veći broj drugih država i povezanih organizacija.

OIML objavljuje međunarodne preporuke koje su model tehničkih propisa, a koje u smislu Sporazuma WTO TBT predstavljaju "međunarodne norme".

On također objavljuje dokumente i upute, a 1991. godine uspostavio je sistem potvrđivanja čiji je cilj olakšati proizvođačima dobijanje nacionalnih odobrenja u svijetu.

Za postizanje i dokazivanje usklađenosti proizvođači mogu koristiti odgovarajuće harmonizirane standarde Evropske unije i određene normativne dokumente OIML.

Osim sistema potvrđivanja, OIML također je uspostavio Sporazum o međusobnom priznavanju te nastavlja razvijati sisteme potvrđivanja i priznavanja.

I u ovom slučaju osnovni preduslov za uspješno funkcionisanje sistema je osiguranje međunarodne sljedivosti mjerenja.

4.1.2. OIML trenutne aktivnosti Tehnički rad

108 tekućih radnih projekata: - 76 projekata u reviziji, ili dodatnih testnih procedura ili test izvještaja u postojećim

publikacijama - 32 projekta razvoja novih publikacija Izdato:

160 važećih OIML publikacija: - 101 preporuka - 27 dokumenata - 12 baznih publikacija - 2 riječnika - 18 vodiča

4.2. WELMEC

WELMEC je osnovan 1990. godine. WELMEC predstavlja evropsku saradnju u oblasti zakonskog mjeriteljstva.

Kada je osnovan, prvi dio skraćenice WELMEC je predstavljao Zapadnu Evropu (Western European Legal Metrology Cooperation), međutim, danas WELMEC ne predstavlja samo Zapadnu Evropu nego uključuje predstavnike iz svih dijelova Evrope.

Trenutno ima 30 stalnih članova i 7 pridruženih u WELMEC-ovom odboru, koji je odlučujuće tijelo WELMEC-a.

39

WELMEC odbor koji se sastoji od jednog delegata koji predstavlja svaku od članica i pridruženih članica, sastaje se jednom godišnje, a ima zadaću osigurati specifične zadatke u skladu s ciljevima WELMEC-a.

Osim ovoga, WELMEC je razvio gotovo 70 Vodiča za pojedine probleme u zakonskom mjeriteljstvu. WELMEC vodiči se priznaju od strane Evropske komisije, kao vodiči za dosljednu primjenu. Drugi tip dokumenata su normativni dokumenti.

Ovi dokumenti sadrže popis zahtjeva u OIML preporukama, prepoznati su od strane OIML-WELMEC, što daje pretpostavku o usklađenosti s bitnim zahtjevima MID-a.

Nakon konsultacija radnih grupa ,Odbor mjernih instrumenata MID-a usvaja normativne dokumenate i Komisija ih objavljuje u Službenom listu.

akon objave normativni dokumenti imaju pravni status i daju pretpostavku o usklađenosti.

WELMEC također daje i upute o upotrebi normativnih dokumenata.

Prepoznajući značaj WELMEC-ovih Vodiča za zakonodavstvo EZ važno je da članice koriste ove Vodiče i preporuke kao osnovu za provedbu nacionalnog zakonodavstva i olakšavaju svoj rad.

Glavni cilj WELMEC-a je da uspostavi harmoniziranu i dosljednu provedbu evropskog zakonskog mjeriteljstva. WELMEC je zadužen za uspostavu, održavanje i poboljšanje kanala komunikacije između članica i pridruženih članica s ciljem razvoja međusobnog povjerenja kroz učešće u zajedničkim aktivnostima.

WELMEC namjerava postati primarni izvor za pouzdane savjete vezane za pitanja zakonskog mjeriteljstva. Teži ka tome da uspostavi međusobno povjerenje zemalja članica kao i saradnju zbog potreba društva za zakonskim mjeriteljstvom, a usklađen i ustrajan pristup je od koristi svim zainteresovanim stranama.

Zapadno evropska saradnja u zakonskoj metrologiji WELMEC osnovana je Memorandumom o razumijevanju 1990. godine potpisanim od strane 15 država članica EU i 3 države članice EFTA, a u vezi sa pripremom i sprovođenjem direktiva o "Novom pristupu".

Naziv saradnje je zamijenjen sa "Evropskom saradnjom u zakonskoj metrologiji" 1995. godine, ali je ostao sinonim sa WELMEC. Od tada je WELMEC prihvatio pridruženo članstvo država, koje su potpisale sporazume sa Evropskom unijom.

Članovi WELMEC su nacionalni organi za zakonsku metrologiju u državama članicama EU i EFTA, dok su nacionalni organi za zakonsku metrologiju u onim državama koje su u tranziciji ka članstvu u EU, pridruženi članovi.

Cilj WELMEC –a je :

- da razvija međusobno povjerenje između organa za zakonsku metrologiju u Evropi - uskladi aktivnosti u zakonskoj metrologiji - njeguje razmjenu informacija između svih zainteresovanih tijela Komitet WELMEC se sastoji od delegata država članica i pridruženih članica i posmatrača iz EUROMET, EA, OIML i drugih regionalnih organizacija zainteresovanih za zakonsku metrologiju.

Komitet se sastaje najmanje jednom godišnje, a podržavaju ga brojne radne grupe. Mala Predsjednikova grupa savjetuje predsjedavajućeg o strateškim pitanjima.

40

WELMEC savjetuje Evropsku komisiju i Savjet u vezi sa primjenom i daljim razvojem direktiva u oblasti zakonske metrologije, na primjer Direktive za mjerne instrumente i Direktive za neautomatske vage.

WELMEC se trudi da odgovori na sve izazove zakonskog mjeriteljstva, odnosno podiže nivo zakonskog mjeriteljstva, pokušava postići jednakost i usklađenost aktivnosti zakonskog mjeriteljstva, te olakšava primjenu i koordinaciju zakonodavstva EU, zatim nadzor nad tržištem i razmjenu informacija unutar MID-a i NAWI-ja.

Jedan od važnijih ciljeva je i podrška EU u pomaganju susjednim zemljama tj. zemljama Zapadnog Balkana da usklade svoje propise sa propisima EU.

4.2.1. EU zakonodavstvo za mjerne instrumente U Evropi, harmonizacija zakonske kontrole mjerila je trenutno zasnovana na Direktivi 71/316/EEC, koja sadrži zahtjeve za sve vrste mjerila, kao i na drugim direktivama koje se odnose na pojedinačne vrste mjerila i koje su objavljivane počev od 1971. godine.

Države članice koje podliježu ovim direktivama nisu morale da povuku postojeće nacionalno zakonodavstvo.

Mjerila koja su dobila odobrenja tipa EC (ne odnosi se na sva mjerila) i prvo ovjeravanje EC, mogu da se stavljaju na tržište i upotrebljavaju u svim državama članicama bez daljih ispitivanja i odobravanja tipa.

Iz istorijskih razloga područje zakonske metrologije nije isto u svim zemljama. Stupanjem na snagu Direktive za neautomatske vage (NAWI) 1. januara 1993. godine i Direktive za mjerila (MID) 30. oktobra 2006. godine, mnoge postojeće direktive koje se odnose na mjerila su povučene.

EU Direktiva za neautomatske vage (NAWI)- Direktiva NAWI 90/384/EEC (koja je izmenjena Direktivom 93/68/EEC) uklanjanja tehničke prepreke trgovini, čime se stvara 'jedinstveno' tržište i uređuje upotreba mjerila od trgovačkih vaga do industrijskih vaga za komercijalne, zakonske i medicinske svrhe.

Jedna od ključnih direktiva iz oblasti metrologije je svakako direktiva za mjerne instrumente (Measuring Instruments Directive, MID 2004/22/EC).

Ova se direktiva primjenjuje na uređaje i sisteme sa mjernom funkcijom definisane u dodacima određenim mjerilima koja se odnose na vodomjere (MI-001),gasomjere i uređaje za pretvaranje volumena (MI-002), brojila aktivne električne energije (MI-003), mjerila toplotne energije (MI-004), mjerne sisteme za neprekidno i dinamičko mjerenje količina tečnosti različitih od vode (MI-005), automatske vage (MI-006), taksimetre (MI-007), materijalne mjere (MI-008), dimenziona mjerila (MI-009) i analizatore izduvnih gasova (MI-010). Ova smjernica utvrđuje zahtjeve koje uređaji i gore navedeni sistemi trebaju zadovoljavati u pogledu stavljanja na tržište i/ili u upotrebu.

Elektronska mjerila nisu bila obuhvaćena postojećim direktivama, ali su obuhvaćena Direktivom NAWI i MID.

Sa Direktivom NAWI i MID proizvođač je odgovoran za stavljanje oznake CE i dopunske metrološke oznake na proizvod zajedno sa brojem notifikovanog tijela čime garantuje da je proces ocenjivanja usaglašenosti validan.

Stavljanje oznaka je izjava da je proizvod u saglasnosti sa zahtjevima direktiva. Direktiva NAWI i MID su direktive sa obaveznom primjenom.

41

4.2.1.1 Zakonska kontrola Prije stavljanja mjerila na tržište preduzimaju se preventivne mjere, mjerilo prethodno podliježe odobravanju tipa i verifikaciji.

Proizvođači dobijaju odobrenje tipa od kompetentnog ovlaštenog tijela kada tip mjerila zadovolji sve odgovarajuće zakonske zahtjeve.

Za mjerila koja se proizvode serijski, verifikacija potvrđuje da svako mjerilo ispunjava sve zahtjeve propisane u proceduri odobravanja.

Nadzor tržišta je mjera inspekcijskog tipa kojom se utvrđuje da li mjerila, koja su stavljena na tržište, zadovoljavaju zakonske zahtjeve. Za mjerila u upotrebi, sprovode se inspekcije ili periodične ponovne verifikacije radi garancije da je mjerilo usaglašeno sa zakonskim zahtjevima. Etaloni upotrijebljeni za ovakve inspekcije i ispitivanja moraju da su slijedivi do nacionalnih ili međunarodnih etalona.

Obavezna zakonska kontrola mjerila obuhvaćena direktivama je ostavljena svakoj državi članici. Ponovne verifikacije (ovjere), inspekcije i periodi važenja verifikacije nisu harmonizovani pa ih shodno tome propisuju države članice na osnovu njihovog nacionalnog zakonodavstva.

Države članice mogu da propišu zakonske zahtjeve za mjerila koja nisu navedena u Direktivi. Moduli za razne faze ocjenjivanja usaglašenosti koji se nalaze u NAWI i MID odgovaraju onim u Direktivi 93/465/EEC, koje koriste sve direktive za tehničku usaglašenost.

Odgovornost za sprovođenje Direktive definišu:odgovornost proizvođača: (proizvod mora biti usaglašen sa zahtjevima u direktivama.,odgovornost vlade (neusaglašeni proizvodi ne smiju da budu stavljeni na tržište ili u upotrebu).

Zajedno sa legislativom o kovanom novcu, legislativa o mjerenjima i mjernim instrumentima je među najstarijim, što ukazuje na činjenicu da tačnost rezultata mjerenja utiče na svakodnevni život građana na više načina, direktno ili indirektno.

4.2.1.2 MID (Measuring Instruments Directive)

Direktiva o mjernim instrumentima je doprinijela poboljšanju efikasnosti unutrašnjeg tržišta kroz uvođenje jedinstvenog certifikata koji omogućava plasman mjernih instrumenata na tržište.

Pored toga, Direktiva je omogućila inovacije u relevantnim tehničkim oblastima. Međutim, nadzor nad tržištem i inspekcije u pojedinim državama su slabe i ne mogu da otklone rizik od nelojalne konkurencije za standardne proizvode.

Do 2010. godine, Direktivu o mjernim instrumentima je preuzelo 27 država članica EU, te Island, Turska, Norveška i Švajcarska. Provođenje se odvija po kategorijama instrumenata, a korištenje opcionalnosti je dosta raznoliko. Većina pomenutih zemalja pribjegava regulisanju svih kategorija instrumenata. Međutim, opcionalnost se dosta koristi u Velikoj Britaniji, Švedskoj, Irskoj i Holandiji.

Zemlje koje izvoze značajnije količine mjernih instrumenata jasno su zainteresovane za uvođenje Direktive o mjernim instrumentima na čitavoj teritoriji EU, za najširi spektar kategorija instrumenata. Sa druge strane, pojedine države članice nisu smatrale neophodnim

42

regulisanje određenih tipova instrumenata zbog toga što bi troškovi provođenja i usklađivanja premašili koristi.

Primjer zemlje za koju važe obje grupe argumenata je Velika Britanija.

Velika Britanija i Irska ne žele regulisati širi spektar instrumenata (npr. mjerači toplotne energije).

Uvođenje Direktive o mjernim instrumentima je uticalo na slijedeće stavke u smislu troškova prilagođavanja zahtjevima Direktive:

Jedinstvena certifikacija

Direktiva predviđa mogućnost smanjenja troškova kroz postupak jedinstvene certifikacije: prema Direktivi o mjernim instrumentima jedna ocjena usklađenosti je dovoljna za ulazak na tržište bilo koje države članice EU.

Cijene usluge prijavljenog tijela.

Značajan udio troškova prilagođavanja čine troškovi usluga prijavljenih tijela (testiranje, certifikacija). U pojedinim zemljama Direktiva je doprinijela rastu cijena usluga prijavljenih tijela za izdavanje certifikata: zabilježen je rast cijena ovih usluga od 20% u Njemačkoj i 10-15% u Holandiji. U drugim zemljama cijena ovih usluga je ostala na manje-više istom nivou (npr. Slovenija, Austrija).

Administrativno opterećenje.

Direktiva o mjernim instrumentima nije stvorila dodatno administrativno opterećenje, odnosno nije došlo do značajnijeg povećanja administrativnih troškova. Administrativni troškovi zavise od vrste certifikacijskog postupka.

Direktive o mjernim instrumentima nepovoljne su za mala i srednja preduzeća kada se radi o dvije kategorije mjernih instrumenata: mjerni uređaji za istakanje goriva i automatske vage. Ovi instrumenti se mogu certificirati samo kao kompletna oprema jer Direktiva o mjernim instrumentima ne dozvoljava modularni pristup. Zbog toga nije moguće izvršiti certifikaciju komponenti ili podsklopova ovih instrumenata. Malim i srednjim preduzećima ne odgovara da se fokusiraju na izradu samo dijelova ili komponenti.

Najznačajnija korist od uvođenja Direktive o mjernim instrumentima će biti omogućavanje slobodnog kretanja roba: nakon što je određeni mjerni instrument testiran u skladu sa postupkom ocjenjivanja usklađenosti koji je predviđen Direktivom o mjernim instrumentima, nije potrebno njegovo novo testiranje.

Ovo donosi niz prednosti za uvoznike i proizvođače mjernih instrumenta. Pored toga, mogu se očekivati i određena poboljšanja u pojedinim sektorima u smislu pouzdanijih mjerenja u širem spektru komunalnih usluga (gas, voda, električna energija i grijanje).

Sa druge strane, analogno zapažanjima u drugim evropskim zemljama, uvođenje Direktive o mjernim instrumentima može uticati na povećanje cijene koju proizvođači i uvoznici plaćaju prijavljenim tijelima za odobrenje tipa.

43

5. MEĐUNARODNI SISTEM OSIGURANJA SLJEDIVOSTI

Kvalitet danas označava globalni fenomen, koji je u svom punom značenju nakon Japana i Amerike osvojio i Evropu.

U tom osvajanju aktivni učesnik je i akreditovanje kao nezaobilazan stub infrastrukture kvaliteta, preko kojeg je na međunarodnom tržištu roba i usluga moguće ostvariti povjerenje u rezultate tijela za ocjenjivanje usklađenosti (TOU) u skladu sa jednoobraznim uslovima prihvaćenim u Evropi i svijetu.

Pod akreditacijom se podrazumijeva zvanično priznanje da je neko TOU (Laboratorija,Tijelo za certifikaciju, Inspekcijsko(Kontrolno) tijelo)) kompetentno da sprovodi specifične aktivnosti ocjenjivanja usklađenosti: ispitivanje ili kalibraciju u slučaju Laboratorija; certifikaciju proizvoda, sistema kvaliteta ili sistema upravljanja zaštitom životne sredine i certifikaciju osoblja u slučaju Tijela za certifikaciju; inspekciju (kontrolisanje) u slučaju Inspekcijskih (Kontrolnih) tijela.

Sistem akreditovanja sve više postaje nezamjenjiv mehanizam dokaza kompetencije TOU koji, sa jedne strane, omogućuje brži i jeftiniji promet roba i usluga na tržištu, a sa druge strane, obezbjeđuje veću zaštitu i povjerenje potrošača u kvalitet istih.

5.1. BIPM CIPM – MRA

MRA (Mutual Recognition Arrangement) je dogovor o međusobnom priznavanju nacionalnih etalona i certifikata o kalibraciji i mjerenju koji se izdaju od strane nacionalnih mjeriteljskih instituta.

Dogovor je ustanovljen krajem 1999. godine u Parizu potpisom 38 direktora nacionalnih mjeriteljskih instituta država članica Konvencije o metru, a ima dva dijela.

Prvi dio se odnosi na uspostavljanje stepena jednakosti nacionalnih etalona, dok se drugi dio odnosi na međusobno priznavanje certifikata o kalibraciji i mjerenju koja izdaju instituti učesnici.

Samo jedan nacionalni metrološki institut „po državi“ može da potpiše CIPM MRA, ali drugi instituti koji čuvaju priznate nacionalne etalone u toj zemlji mogu takođe da budu imenovani i učestvuju u CIPM MRA preko NMI potpisnika.

Takvi instituti se zovu imenovani instituti (DI).

NMl može da izabere da pristupi samo jednom dijelu ili oba dijela CIPM MRA.

NMI iz pridruženih država Metarske konvencije mogu da pristupe CIPM MRA samo preko njihovih regionalnih metroloških organizacija. Međunarodne i međuvladine organizacije koje imenuje CIPM mogu isto da pristupe CIPM MRA.

ClPM MRA niti proširuje niti zamjenjuje bilo koji dio Metarske konvencije i predstavlja tehnički aranžman između direktora NMI, a ne diplomatski ugovor.

Slik Dodatak A: Potpisnici MRA; Dodatak B: Rezultati ključnih Dodatak C: Sposobnost kalibrDodatak D: Popis poređenja-li Sposobnosti kalibracije i mjerkriterijima:

Rezultati ključnih ili dodatnih

1. Dokumentirani rezultMetrology Organizatio

2. Poznavanje tehničkih a3. Aktivno učešće u RMO4. Odgovarajući mjerni p5. Znanstvena i tehnička k6. Drugo primjenljivo zn

znanstvenim skupovim7. Izgrađen sistem kvalite8. Ocjena sistema kvalite

učešće u međusobnom Direktori NMI potpisuju MRAtaj način: prihvataju proces definisan

44

ka br.15 Međusobno priznavanje

i dodatnih komparacija; acije i mjerenja (CMC) nacionalnih laboratoiste glavnih kalibracija

renja (CMC) ulaze u sistem MRA, Dodatak

poređenja;

tati bivših CC (Consultative Committee),ons) ili drugih poređenja (uključujući bilateralaktivnosti drugih NMIs (National Metrology O projektima; ostupci i oprema; kvalifikacija osoblja;

nanje i iskustvo, kao što su znanstvene publma i znanstvenim usavršavanjima; ete; te, uključujući: ime akreditacijskog tijela, pod ugovoru/ dogovoru.

A sa odobrenjem odgovarajućih organa u sv

n u CIPM MRA za uspostavljanje baze podat

orija;

k C, pod slijedećim

, RMO (Regional lna poređenja); Institutes);

likacije i učešće na

dručje akreditacije i

ojim zemljama i na

aka

45

priznaju rezultate ključnih i dopunskih poređenja kako je navedeno u bazi podataka priznaju mogućnosti kalibracija i mjerenja drugih NMI i DI učesnika kako je to navedeno

u bazi podataka Učešće NMI u CPIM MRA omogućava nacionalnim akreditacionim tijelima i drugima da

budu uvjereni u međunarodnu vjerodostojnost i prihvatljivost mjerenja koje distribuiraju NMI.

Krajnji rezultat MRA poređenja je iskaz i potvrđivanje kalibracionih i mjernih sposobnosti svakog mjeriteljskog instituta (CMC) navedenih u bazi podataka održavanoj od strane BIPM (Bureau International des Poids et Measures) uz objavljivanje na Webu .

Potpisivanje CPIM MRA obavezuje NMI potpisnike, ali ne obavezuje i bilo koju drugu agenciju u njihovim zemljama. Odgovornost za kalibracije i mjerenja koja obavljaju NMI ostaje u potpunosti u okviru NMI koji sprovodi mjerenja, jer CPIM MRA ne širi odgovornost za ova mjerenja na bilo koji drugi NMI.

CPIM MRA koordiniraju BIPM i savjetodavni (konsultativni) komiteti, regionalne metrološke organizacije i BIPM su odgovorni da obave gore opisane procese, a Zajednički komitet regionalnih metroloških organizacija i BIPM je odgovoran za analizu i usvajanje podataka koji se unose u bazu podataka.

U 2008. godini CPIM MRA su potpisali predstavnici 73 instituta iz 45 država članica, 26 pridruženih CGPM i 2 međunarodne organizacije, a pokriva i daljih 117 instituta koje su imenovala tijela koja su potpisnici. Trenutno oko 90 % svjetske trgovine izvezene robe odvija se među državama učesnicima CPlM MRA.

5.1.1. Ciljevi CIPM MRA

Ciljevi CIPM MRA su:

da uspostavlja nivo jednakosti nacionalnih etalona koje održavaju NMI; da obezbijedi međusobno priznavanje certifikata o kalibraciji i ispitivanju koja izdaju

NMI; da na taj način obezbijedi vladama i drugim institucijama sigurne tehničke osnove za

šire sporazume koji se odnose na međunarodnu trgovinu, finansije i zakonodavne poslove.

Ovi ciljevi su postignuti kroz slijedeće aktivnosti CIPM MRA:

međunarodna poređenja- mjerenja, poznata kao ključna poređenja; dodatna međunarodna poređenja- mjerenja; demonstracija sistema kvaliteta i kompetencija NMI-a.

Odnosno preispitivanje deklarisanih mogućnosti kalibracija i ispitivanja (CMC) NMI učesnika i imenovanih instituta (DI) od njima jednakih, zatim pouzdano učešće NMI i DI u međunarodnim komparacijama etalona (ključna poređenja ili dopunska poređenja), te preispitivanje sistema kvaliteta i dokazivanja kompetentnosti NMI učesnika i DI od njima jednakih.

Krajnji rezultat gornjih procesa su deklarisanje mjernih mogućnosti (CMC) svakog NMI i imenovanog instituta i rezultati poređenja objavljeni u bazi podataka koju održava BIPM, a koja je javno dostupna na internetu.

46

Slika br.16 BIPM baza podataka Središnji element EURAMET-ovih aktivnosti je koordinacija pitanjima bitnim za državne mjeriteljske institute (NMI) u odnosu na CIPM MRA, Sporazum o međusobnom priznavanju državnih mjernih etalona, kalibracija i mjerni certifikati izdati od strane NMI.

Jedan od najnovijih primjera je novi set Kalibracionih i mjerenih mogućnosti (CMC) u oblasti Volumena tečnosti koji su objavile Srbija(DMDM) i Slovenija (MIRS) preko EURAMET-a (EURAMET.M.27.2012). CMC dokumenti se mogu naći u bazi podataka BIPM-a (KCDB).

47

5.2. AKREDITACIJA Akreditacija je potvrđivanje koje provodi treća strana, a odnosi se na tijelo za ocjenjivanje usklađenosti, dajući formalni dokaz njegove osposobljenosti za obavljanje određenih zadataka ocjenjivanja usklađenosti. Pod ocjenjivanjem usklađenosti podrazumijeva se dokazivanje da su utvrđeni zahtjevi koji se odnose na proizvod, proces, sistem, osobu ili tijelo ispunjeni.

Ocjenjivanje usklađenosti provode tijela za ocjenjivanje usklađenosti (TOS), a da bi pružila dokaz osposobljenosti za zadatke koje obavljaju, mogu se akreditirati prema odgovrarajućoj za to određenoj međunarodnoj normi (uglavnom niz normi ISO/IEC 17000).

8

Akreditacija, infrastruktura u rukama zainteresiranih atrana na nacionalnom i Europskom nivou

Dioničari , vlada , ekonomija i industrija EA

Dioničari , vlada , ekonomija i industrija NAB

CAB

Dioničari , vlada , ekonomija i industrija

Europski nivo Europski nivo

Nacionalni nivo Nacionalni nivo

Razvoj NAB

Akreditacija CAB

OCJENA USKLAĐENOSTI

Koristi od ocjenjivanja od treće strane i od akreditacije

Slika br.17 Koristi od ocjenjivanja od treće strane i akreditacije Mjeriteljstvo, standardizacija i ocjenjivanje usklađenosti predstavljaju osnovne stubove tehničke infrastrukture, a time održivog razvoja i potpunog učešća u međunarodnoj trgovini.

U pogledu toga, svaka država bi trebala imati razvijen nacionalni mjeriteljski institut (osiguranje sljedivosti rezultata), nacionalno tijelo za normizaciju-standardizaciju(osiguranje normi) i nacionalno akreditacijsko tijelo (osiguranje ocjenjivanja usklađenosti).

Svako nacionalno akreditacijsko tijelo mora uspostaviti sistem upravljanja kvalitetom prema međunarodnoj normi ISO/IEC 17011 i kao takvo predstavlja krovnu organizaciju kvalitete u svojoj državi. Nacionalna akreditacijska tijela udružuju se u regionalna akreditacijska tijela.

U Europi djeluje EA (European Cooperation for Accreditation), Europska saradnja na akreditaciji. To je neprofitna ustanova osnovana 1997. godine, a predstavlja mrežu europskih nacionalnih akreditacijskih tijela smještenih u geografskom području Europe. (17)

5.2.1 Uloga EA - Definiranje, usklađivanje i izgradnja dosljednosti u akreditaciji u Europi osiguravanjem

zajedničkog tumačenja normi na korist svojih članova - Osiguravanje transparentnosti poslovanja akreditacijskih tijela

48

- Uspostava međusobnih multilateralnih sporazuma o priznavanju akreditacije - Pomoć u tehničkim pitanjima vezanim za provedbu i funkcioniranje europske politike o

akreditaciji. Članice EA, s ciljem međusobnog priznavanja ekvivalentnosti svojih akreditacijskih sistema, potpisuju MLA sporazum (Multilateral agreement). EA MLA sporazum posljedično znači priznavanje akreditiranih certifikacija, inspekcija, certifikata o kalibraciji i ispitnih izvještaja u zemljama Europe čija su nacionalna akreditacijska tijela potpisnice tog sporazuma.

Prema Uredbi 765/2008 (Regulation EC No. 765/2008 of the European Parliamena and of the Council), koja se odnosi na određivanje zahtjeva za akreditaciju i nadzor nad tržištem prilikom stavljanja proizvoda na tržište, nacionalna akreditacijska tijela potpisnice EA MLA sporazuma međusobno ne ulaze u teritorijalno područje jedni drugih za aktivnosti koje obuhvaća EA MLA sporazum.

Slika br.18 Akreditacija na međunarodnom nivou Na svjetskoj razini djeluje ILAC (International Laboratory Accreditation Cooperation),

Međunarodna organizacija za akreditaciju laboratorija i IAF (International Accreditation Forum), Međunarodni akreditacijski forum, organizacija koja okuplja akreditacijska tijela za područje certifikacije.

Cilj ILAC-a je stvoriti međunarodni okvir za potporu međunarodne trgovine putem uklanjanja tehničkih barijera, a usredotočuje se na slijedeće :

- razvijanje i usklađivanje sistema akreditacije laboratorija i inspekcijskih tijela - promociju akreditacije u industriji, vladama, upravnim tijelima i među kupcima - pomoć i podršku razvoju sistema akreditacije - globalno priznavanje laboratorijskih i inspekcijskih izvještaja.

ILAC je započeo s radom na konferenciji 1977. godine cilj koji je bio razvijanje međunarodne saradnje za olakšavanje trgovine među zemljama uklanjanjem tehničkih barijera pomoću akreditacije. 1996. godine postao je formalno tijelo za uspostavljanje mreže uzajamnog priznavanja među akreditacijskim tijelima koja žele postići taj cilj.

IAF je međunarodno udruženje akreditacijskih tijela za certifikaciju i ostalih tijela zainteresiranih za ocjenu usklađenosti u područjima sistema upravljanja, proizvoda, usluga, osoblja i ostalih sličnih područja u ocjenjivanju usklađenosti Osnovan je 1993. godine u Sjedinjenim Američkim Državama .

Primarni cilj IAF-a je razvoj jedinstvenog svjetskog programa ocjenjivanja usklađenosti koja smanjuje rizik poslovanja svojim korisnicima osiguravajući im akreditacijsku potvrdu koja ih povezuje.

Države članice EU i EFTA-e su uspostavile mrežu nacionalnih akreditacionih tijela pod nazivom Evropska organizacija za akreditaciju - EA koja omogućava da se kompetentnost svih laboratorija, kontrolnih i certifikacionih tijela ocjenjuje po istim principima u skladu sa međunarodnim standardima i procedurama.

49

Nakon usvajanja evropskih propisa u oblasti unapređenja trgovine proizvodima na jedinstvenom evropskom tržištu Evropska komisija danas priznaje novu ulogu EA kao nadležnog tijela koje se bavi pitanjima akreditacije i navodi da je: „akreditacija od suštinskog značaja za ispravan rad transparentog tržišta koje je orijentisano ka kvalitetu“.

Osnovna misija EA je unapređenje transparentnosti sistema akreditacije država članica EU i drugih evropskih zemalja u okviru mreže potpisnica multilateralnih/bilateralnih sporazuma EA, kao i upravljanje sistemom kolegijalnog ocenjivanja kojim se dokazuje usaglašenost nacionalnog sistema akreditacije sa zahtjevima relevantnih standarda i dokumenata međunarodnih organizacija za akreditaciju.

Nacionalna akreditaciona tijela, koja dokažu usaglašenost sa traženim kriterijumima, potpisuju multilateralni/bilateralni sporazum sa EA , čime se omogućava međusobno povjerenje i prihvatanje izvještaja i certifikata, koje izdaju akreditovana tijela za ocjenjivanje usaglašenosti zemalja potpisnica, i predstavljaju efikasan mehanizam za uklanjanje trgovinskih barijera.

MLA sporazumom EA se priznaje:

- ekvivalentnost sistema akreditacije u zemljama potpisnicama; - podjednaka pouzdanost/priznavanje certifikata i izvještaja koje izdaju tijela za

ocjenjivanje usaglašenosti, akreditovana od strane nacionalnih akreditacionih tijela zemalja potpisnica.

Potvrda multilateralnih/bilateralnih sporazuma sa EA se održava putem „kolegijalnog ocjenjivanja“ koje sprovode ocjenjivači iz drugih akreditacionih tela. Svrha ovih rigoroznih ocjenjivanja na licu mjesta je da se verifikuje da potpisnice sporazuma, tj. akreditaciona tijela, u svakom trenutku rade u skladu sa međunarodno priznatim kriterijumima.

Sprovođenje ovog procesa nadgleda Evropska komisija, Savjetodavni odbor EA i nadležni organi država.

U junu 2005. godine EA i EUROMET su potpisali bilateralni Memorandum o razumijevanju (MoU) koji ima cilj da podrži stalnu saradnju između dvije organizacije.

Upravljanje specifičnim dokumentima za kalibraciju je prenijeto sa EAna EURAMET, a dodatno EURAMET obezbjeđuje podršku EA u oblasti međulaboratorijskih poređenja koja se odnose na kalibraciju.

Najvažnije karakteristike akreditacionih tijela - članova EA sunjihova nezavisnost, kompetentnosti i nepristrasnost, za koje ova asocijacija garantuje.

U saglasnosti sa politikom Evropske Komisije članovi Evropske Akreditacije (EA):

rade potpuno nezavisno od komercijalnih motiva; predstavljaju autoritativna i nepristrasna tijela; akredituju tijela za ocjenjivanje usaglašenosti, mogu demonstrirati visok nivo kompetentnosti putem učestvovanja u sistemu krunskog ocjenjivanja (peer assessment) u okviru Evropske Akreditacije (među članicama EA);

Članovi EA ne podliježu komercijalnim pritiscima.

EA razvija i održava visok novo usluga u korist evropske ekonomije: Evropska Komisija, EFTA, Evropska industrija i Evropske vlade i građani su uključeni kao zainteresovane strane u aktivnosti EA; oni mogu i doprinose radu EA kroz članstvo u njegovim komitetima i radnim grupama.

50

EA pokriva akreditaciju:

Laboratorija: - Ispitnih - Kalibracionih (metroloških) Inspekcijskih tijela Certifikacionih tijela - Za sisteme menadžmenta kvalitetom (QMS) - Za sisiteme menadžmenta zaštitom životne sredine (EMS) - Proizvode i usluge - Osobe - EMAS u saglasnosti sa Evropskom regulativom EMAS(Eco-Management and Audit

Scheme) Misija Evropske Akreditacije je da:

Osigura transparentnost rezultata ispitivanja njenih članica; Obezbijedi zajedničko tumačenje standarda koje one koriste; Upravlja sistemom peer ocjenjivanja, u saglasnosti sa međunarodnom praksom; Podrži i promoviše uzajamno priznavanje i prihvatanje usluga akreditovanih

certifikacionih tijela. EA je u regionu članica ILAC-a (Međunarodne kooperacije za akreditaciju laboratorija) i IAF-a (Međunarodnog akreditacionog foruma).

Prednosti akreditacije, u zavisnosti od zainteresovane strane, su za:

akreditovane organizacije, jer akreditacija garantuje podizanje nivoa organizacione i tehničke osposobljenosti laboratorija za kalibraciju i ispitivanje, tijela za certificiranje i inspekcijskih tijela. Mnogobrojne su oblasti u kojima je danas akreditacija uslov da bi ste ponudili svoje proizvode i usluge ili se pojavili na tržištu. Akreditacija donosi prednosti onim kompanijama koje je imaju, dokaz da su u svom radu obezbijedile poštovanje najviših standarda i ponudile svoje usluge na najvišem nivou kvaliteta.

državu, jer akreditacija je međunarodno priznato sredstvo za osiguranje povjerenja u rad institucija koje je država ovlastila za poslove ocjenjvanja usklađenosti (ispitivanja, kalibracije, certifikacija i inspekcija), s ciljem zaštite javnih interesa i povećanja pouzdanosti u donošenju odgovarajućih odluka koje utiču na naše zdravlje, sigurnost i zaštitu životne sredine. Akreditacija je mjera za uspostavljanje povjerenja na tržištu proizvoda i usluga i element infrastrukture kvaliteta jedne zemlje, koja povezana sa evropskom i međunarodnom zajednicom, osigurava prepoznatljivost, prihvaćenost i priznanje ocjene usklađenosti za proizvode i usluge izvan granica zemlje.

privredu, jer akreditacija obezbjeđuje pouzdana ispitivanja i mjerenja, smanjuje troškove, nedostatke na proizvodima i pomaže pri odlučivanju i procjenjivanju rizika. Proizvodi certifikovani od strane akreditovanih certifikacionih tijela povećavaju povjerenje potrošača, korisnika proizvoda kao i konkurentnost na tržištu, jer je „jednom testirano ili certificirano – prihvaćeno svuda”. Sistemi menadžmenta certificirani od strane akreditovanih certfikacionih tijela povećavaju povjerenje u poslovanje organizacije, konkurentnost i olakšavaju pristup novim tržištima. Kako je u postupku akreditacije, ocjenjvanje i potvrđivanje kompetentnosti

51

obavljeno od treće strane, nezavisnog akreditacionog tijela, štedi se vrijeme i novac i povećava povjerenje.

potrošače i kupce, jer akreditacija daje povjerenje u sigurnost i kvalitet proizvoda i usluga, ako su isti ispitani, potvrđeni ili pod nadzorom kompetentnih organizacija koje zadovoljavaju međunarodno prihvaćene kriterijume. Korisnici danas traže kvalitetne proizvode, pa se proizvođači i dobavljači trude da ispune specifične zahtjeve. To često znači da se proizvodi šalju u akreditovanu laboratoriju, certifikaciono ili inspekcijsko tijelo radi potvrđivanja i provjere karakteristika proizvoda u odnosu na standard ili odgovarajuću specifikaciju. Izbor kompetentnog tijela za ocjenjivanje usklađenosti smanjuje rizik od proizvodnje ili prodaje nekvalitetnog proizvoda, što je za potrošače izuzetno značajno. Akreditaciona tijela, koja su ocijenjena kao kompetentna, potpisuju sporazume kojima se podržava prihvatanje izvještaja ispitivanja i certifikata stranih akreditacionih tijela.

Ovi sporazumi, koji se potpisuju sa Međunarodnim forumom za akreditaciju (IAF) i Međunarodnom organizacijom za akreditaciju laboratorija (ILAC ), eliminišu potrebu za ponovnim ispitivanjem, provjerama ili certifikacijom u svakoj zemlji uvoza.

Na osnovu izvještaja i certifikata, koji sadrže znak pomenutih multilateralnih sporazuma, zakonodavci mogu biti sigurni da klijenti akreditovanih TOU posluju u skladu sa priznatim standardima.

Mjerenje igra esencijalnu ulogu u razvoju povjerenja izmedju poslovnih partnera u trgovini, pri prikazivanju pisanih specifikacija i zakonskih zahtjeva kojima je roba podložna, vodeći računa da su akreditacija i zakonska metrologija ključni elementi esencijalne infrastrukture za nacionalnu i međunarodnu konzistentnost mjerenja.

Postoji uska saradnja između međunarodnih organizacija kao što su ILAC (Međunarodne kooperacije akreditovanih laboratorija), IAF (Međunarodnog foruma za akreditaciju) i OIML ( Međunarodne organizacije za zakonsku metrologiju), a sve u svrhu podsticanja korištenja odgovarajuće certifikacije proizvoda , quality management sistema certifikacije, laboratorijskih ispitivanja i usluga kalibracije i inspekcije u zakonskoj metrološkoj kontroli.

Obzirom na komplementarnu prirodu rada OIML, ILAC i IAF i na benefite od zajedničkog rada u razvoju međunarodnog, globalnog metrološkog sistema pripadajuća ILAC tijela, IAF tijela i BIML (Međunarodni Biro za zakonsku metrologiju) će biti odgovorni za implementaciju radnih programa i za izvještavanje na ILAC Generalnoj Skupštini, na IAF Generalnoj Skupštini i na CIML sastanku.

Postojanje MRA (Sporazuma o međusobnom priznavanju) između članica ILAC-a već vodi ka prihvatanju rezultata ispitivanja izdatih od akreditovanog tijela druge zemlje, obzirom da je buduće prihvatanje vec učinjeno u reguliranim oblastima (npr. elektromagnetna kompatibilnost EMC, iskorištenost energije, hrana..), takođe postojanje MLA (Multilateralnog sporazuma o priznavanju) između članica IAF već vodi ka prihvatanju certifikata izdatih od akreditovanog certifikacionog tijela iz druge zemlje ukazuju na značaj OIML MAA (Međusobni sporazum o prihvatanju), ILAC MRA i IAF MLA podupiranja objedinjenjenju svjetskog metrološkog sistema vezano za zaštitu potrošača, industriju, razmjenu dobara i svjetsku trgovinu

Slika br

5.2.2 Uloga IAF-a

razvoj uputa, pravila i podnosno registracije i mjednom, prihvaćen svu

osiguranje da članovi stručnosti i poštenja i snezavisna

harmonizacija akreditameđunarodnim normam

razvoj uputa, pravila i zadovoljili pravni i drž

saradnja u obuci ocjeni potpora radu ISO i drug povezanost s regionaln povezanost s ostalim r

Kada se tijela koja ocjenjuju uakreditiraju prema određenoj posao za koji su akreditirani. Kpod kontinuiranim nadzorom i

Cilj kooperacije između ILAC

održavanje aktivnosti ILAC olakšavanje jednostav

ISO/IEC Vodiča 65kriterija i

harmonizaciju ocjenji

52

r.19 Sporazum OIML, BIPM, ILAC

postupaka za provođenje akreditacije certifikmeđusobnog priznavanja programa koji ima zgdje“ akreditacijskih tijela djeluju ili rade po najviš

samo akreditirati tijela koja su demonstirala d

acijskih postupaka i njihova implementacija bma i uputama uz IAF-ovo vodstvo i njihove zpostupaka za rad tijela koja ocjenuju sukladn

žavni zahtjevi itelja i ostalog osoblja gih relevatnih međunarodnih tijela

nim grupama akreditacijskih tijela revelatnim tijelima kao što su ISO, ILAC i ind

usklađenost (laboratoriji, inspekcijska tijela, cnormi niza 17000ff tada dokazuju da su ospKroz postupak akreditacije tijela za ocjenjivai na taj način akreditacija osigurava povjerenj

C, IAF i OIML je:

C-IAF-OIM. vezano za : vnijeg pristupa u interpretaciji i implementac, ISO/IEC 17021 i ostalih relevantnih stand

ivačkih procedura;

kacijskih tijela za cilj „certificiran

šim standardima da su kompententa i

azirana na zahtjeve nost kako bi se

dustrijske grupe.

certifikacijska tijela) posobljeni obavljati anje usklađenosti su je u njihov rad.

ciji ISO/IEC 17025, arda i /ili tehničkih

53

učešće u interpretaciji zajedničkih dokumenata izdatih od relevantnih laboratorija i/ili certifikacionih tijela kroz: razmjenu informacija zajednički razvoj publikacija i gdje je to moguće, vođenje zajedničkog rada na

razvoju tehničkih vodiča, standarda, procedura, i relevanthih polisa koje se odražavaju na laboratorije i/ili certifikaciona tijela, i

kooperaciju u razvoju zajedničkih treninga za ocjenjivače i eksperte za ocjenu usklađenosti na polju zakonske metrologije;

uspostava liste tehničkih i metroloških eksperata i obučenih ocjenjivača od strane OIML-a i punopravnih članica ILAC-a kao i potpisnika IAF MLA;

traženje ILAC i IAF članica da koriste tehničke i metrološke eksperte i ocjenjivače sa gore-pomenute liste gdje god zakonska metrologija ulazi u područje certifikacije;

zahtjev IAF članica da certifikacijska tijela promovišu korištenje tehničkih i metroloških eksperata koji su validirani od strane od strane OIML-a, tamo gdje zakonska metrologija ulazi u oblast certifikacije

traženje OIML-a za korištenjem ocjenjivača od ILAC punopravnih članica, treniranih od OIML za OIML medjusobno ocjenjivanje (peer assessment);

traženje OIML-a za priznavanjem akreditacija izdatih pod uslovima definisanim u ovom MoU;

promocija i razvoj konzistencije i komplementarnosti ILAC MRA, IAF MRA i OIML MAA

promocija i razvoj inter-laboratorijskih komparacija i proficiency testinga, i pozivanje predstavnika svake Organizacije da učestvuju na sastancima

5.2.3. Akreditovane laboratorije Akreditacija je priznavanje trećoj strani tehničke sposobnosti laboratorije, sistem kvaliteta i njenu neovisnost.

Akreditovati se mogu javne kao i privatne laboratorije.

Akreditacija je dobrovoljna, ali većina međunarodnih, evropskih i nacionalnih vlasti osigurava kvalitet ispitnih i kalibracionih laboratorija u okviru njihove nadležnosti, tako što zahtijeva da njihovu akreditaciju izvrši nadležno tijelo za akreditaciju.

U nekim zemljama, na primjer, akreditacija se zahtijeva za laboratorije koje rade u prehrambenom sektoru ili za one koje vrše kalibraciju tegova koji se koriste u prodavnicama za maloprodaju.

Akreditacija se dodjeljuje na osnovu ocjenjivanja laboratorija i redovnog nadzora.

Akreditacija se uglavnom provodi prema regionalnim i međunarodnim standardima, ISO/IEC 17025 „Opći zahtjevi za kompetencije ispitnih i kalibracionih laboratorija“, i tehničkim propisima i smjernicama relevantnim za pojedinačne laboratorije.

Namjera ovoga je da sva ispitivanja i kalibracije koje se izvrše u akreditovanim laboratorijama u jednoj zemlji budu prihvaćene i u drugim zemljama članicama, od strane nadležnih vlasti i u industriji.

Stoga, tijela za akreditaciju imaju dogovorene multilateralne sporazume na međunarodnom i regionalnom nivou, kako bi se prepoznala i promovirala jednakost međusobnih sistema, izdatih certifikata i ispitnih izvještaja koje izdaju akreditovane organizacije.

54

5.2.3.1. Međulaboratorijsko poređenje i kalibracija Da bi se omogućila i stimulisala trgovina i industrijski razvoj između EU i unutrašnjeg tržišta zemalja članica mora se u zemljama EU izgraditi transparentna mjeriteljska infrastruktura. Jedan od bitnih arbitara je formiranje Akreditacionog tijela i tijela za certificiranje-kontrolna tijela.

Državni instituti u saradnji sa akreditovanim laboratorijama, ugovaraju osnovu za međusobno povjerenje i priznavanje mjernih rezultata.Osnova pristupa u mjeriteljstvu je prihvatanje certifikata izdatih od strane kalibracionih i ispitnih laboratorija.

Kvalitet mjernih rezultata u ovim certifikatima se mora obavezno definisati pomoću mjernihj edinica nesigurnosti, i certifikati moraju obavezno obuhvatati deklaraciju o sljedivosti svih mjerenja, na osnovu kojih smo došli do mjernih rezultata.

Osnovni preduslov za prihvatanje certifikata je da laboratorija ima uveden sistem kvaliteta QS, saglasan standardu ISO 17025.

Uvedeni sistem kvaliteta mora potvrditi tehničku osposobljenost laboratorije i njenu najbolju mjernu mogućnost-CMC te mjernu nesigurnost koja se navodi u izdatom certifikatu.

Opšti zahtjev je da mjerna nesigurnost bude proračunata u skladu sa ISO Guide for the expression of uncertaintes in measurements-GUM.To su standardizirane metode za poređenje mjernih rezultata.

Početno utvrđivanje CMC laboratorijau okviru tehničkih procedura sistema kvaliteta QS utvrđuje se pomoću “BOTOOM-UP”metode.To znači da se najbolje mogućnosti laboratorije izračunavaju na osnovu vlastitog dugogodišnjeg iskustva, stečenog primjenom određenih etalona i metoda.

Laboratorije koje učestvuju u interkomparaciji , svoje mjeriteljske sposobnosti dokazuju koristeći standardiziranu metodu proračuna mjerne nesigurnosti, i na taj način se potvrđuje da“ laboratorija može mjeriti ono što kaže”.

U zemljama Zapadne Evrope i u skoro svim evrposkimzemljama, BiH, CrnaGora, Albanija, te članice EUpoputRumunjske, Bugarske, Mađarske itd., koje nisu u zapadno jEvropi, NMI sarađuju sa EURAMET-om u oblasti mjerenja fizikalnih veličina i sa EURACHEM-om u oblasti mjerenja u hemiji.

Članice EURAMET-a i EURACHEM-a su se obavezale da će međusobno prihvatati certifikate izdate od nacionalnih instituta država članica. Osnov ovog međusobnog povjerenja je provedena interkomparacija. Naime, kod ovih država izvedena su međulaboratorijska poređenja na praktično svim fizikalnim i hemijskim veličinama (oblastima)

Princip je dobrovoljna interkomparacija. Jedan od nacionalnih instituta formira pilot laboratoriju koja obezbjeđuje referentnu vrijednost- etalon, mjerni protokol, utvrđuje plan izvođenja, koordinira transport mjernog etalona i sakuplja sve mjerne rezultate laboratorija učesnica. Pilot laboratorija objavljuje rezultate, analizira i procjenjuje rezultate, te daje ocjenu.

Ovo se odnosi na kalibracione laboratorije a ne i na ispitne ( Ispitne lab. koriste radni etalon ).

Sličan sistem postoji i za akreditovane laboratorije.

Članice EA- European cooperation for accreditation, međusobno priznaju tehničke sposobnosti laboratorija akreditovanih od strane državnih akreditacionih organa.

55

Za akreditovane laboratorije postoji više tipova interkomparacije:

EA interkomparacija Nacionalna interkomparacija Bilateralne međunarodne komparacije Regionalne interkomparacije

Ove laboratorije akreditovane su od strane različitih EA akreditacionih tijela.

Interkomparacija izvršena od strane nacionalnog instituta i interkomparacija izvršena od strane akreditovanih EA laboratorija doprinose pouzdanosti mjerenja i osnova su za sklapanje međusobnih sporazuma o prihvatanju mjernih certifikata.

Sistem interkomparacije po uzoru na zemlje EU nastoji se uvesti i u zemlje Centralne Evrope preko organizacije COOMET (Analogno EURAMET-u). Interkomparacija je jedan od preduslova razvoja mjeriteljstva i uspostavi mjeriteljske infrastrukture u zemljama EU.

Bitno je razgraničiti da verifikacija nije isto što i kalibracija.

Mnoge zemlje ostvaruju svoju etalonsku sljedivost u odnosu na zapadnoevropske nacionalne institute što se dokazuje certifikatom o kalibraciji.

Kalibracija na dobrovoljnoj osnovi je novost u mnogim zemljama. Mnogi uređaji koji podliježu verifikaciji u skladu sa zakonom, moraju biti i kalibrisani.

Države trebaju prihvatiti kalibraciju izvršenu od nacionalnih laboratorija, koje imaju svoje CMC-jeve objavljene u KCDB kod BIPM, ili od laboratorija koje su akreditovane sa strane potpisnica EAMLA ». Svaka akreditacija nije prihvatljiva (neke zemlje imaju akreditacijska tijela, koje nisu potpisnice MLA, pa se certifikati njihovih akreditovanih laboratorija ne bi smjeli priznati u kompetentnom mjeriteljskom sistemu).

U okviru razvojnih projekata predviđeno je:

obezbjeđenje mogućnosti za pomoć u međulaboratorijskom poređenju- interkomparacijiu drugim zemljama

obezbjeđenje kalibracije mjernih etalona, odnosno uređaja u cilju obezbjeđenja sljedivosti sa zapadnoevropskim zemljama.

Kalibracija, odnosno ostvarivanje međunarodne sljedivosti etalona , ostvaruje se u lokalnoj industriji putem sistema akreditiranih laboratorija, a to podrazumjeva i obavezno uveden sistem kvaliteta u mjeriteljskoj infrastrukturi po uzoru na zemlje Evrope, i članice EU kao i države koje nisu članice.

Vremenom će ovakav pristup dovesti do međusobnog priznavanja kalibracionih rezultata u Evropi.

Za svaku oblast laboratorija mora dokazati sposobnost za interkomparaciju i kalibraciju.

Laboratorija bi trebala biti akreditirana.

Laboratorijska interkomparacija mora biti ostvarena u skladu sa EA-2/14 ili EURAMET Guidance document No 3.

Rezultat i mjerna nesigurnost moraju biti u skladu sa EA-4/01iEA-4/02.

56

Mora se formirati lokalno tijelo za akreditaciju koje će voditi međulaboratorijsku interkomparaciju i odrediti akreditirane laboratorije koje će učestvovati u interkomparaciji i kalibraciji.

ISO 10012 kalibracija i mjerni uređaji sa aspekta kvaliteta ISO Guide for the Expression of uncertainties in measurements ( GUM) EN ISO 17025

5.2.3.2. Ključna međulaboratorijska poređenja

Kao jedan od uslova za potpisivanje Sporazuma o međusobnom priznavanju Generalne konferencije za tegove i mjere (CIPM MRA) je učešće u ključnim poređenjima mjerenja, odnosno u dopunskim ključnim poređenjima.

Nakon ovakvih poređenja objavljuju se CMC koji predstavljaju podatak o mogućnostima mjerenja i kalibracije (CMC- Calibration and Measurement Capabilities) svakog NMI u određenoj oblasti, zabilježena u bazi podataka MRA (dodatak C), koju održava BIPM na svjetskom nivou, i koja je javno dostupna svima.

Pored ključnih i dopunskih ključnih poređenja, nacionalni mjeriteljski instituti učestvuju i u međulaboratorijskim poređenjima, koja podrazumijevaju mjerenja na nekom referentnom mjerilu, uzorku ili etalonu, i objavljivanje rezultata.

Međulaboratorijska poređenja se odvijaju na razne načine, a jedan od načina je na primjer da Tehnički komitet EURAMET-a za određenu oblast svoje nadležnosti, odnosno fizčke veličine za koju se poređenje vrši, kreira projekat i dodijeli mu broj po kojem je prepoznatljiv. Naravno, potrebno je da se NMI, koji imaju mogućnosti i želje da učestvuju u tom poređenju, prijave za projekat.

Zatim se stavi u opticaj referentni etalon na kojemu će se vršiti mjerenja i sa kojim će se upoređivati mjerenja u laboratoriji.

Takav putujući etalon obično ostaje približno jedan mjesec u jednom NMI, zavisno od obima mjerenja, a onda se šalje u slijedeću zemlju (NMI), prema rasporedu. Pri tome je jako važno da etalon bude transportovan bez oštećenja, a u slučaju kvara ili oštećenja etalon se vraća u NMI koji je vlasnik etalona, a projekat se privremeno prekida.

Nakon obavljenih mjerenja od strane svih prijavljenih, obrađuju se rezultati i šalju u Međunarodni biro za tegove i mjere (BIPM), gdje se objavljuju na Web strani biroa kao CMC (mogućnosti kalibracije i mjerenja NMI-a ).

Međunarodni komitet za tegove i mjere (CIPM) je uspostavio, na međunarodnom nivou, preduslov za dobijanje punopravnog članstva u OIML, potpisivanjem Aranžmana o međusobnom priznavanju nacionalnih etalona i certifikatao kalibraciji i mjerenju koja izdaju nacionalni metrološki instituti (MRA- Mutual Recognition Arrangement), koji predstavlja aranžman između nacionalnih mjeriteljskih instituta (NMI), a određuje uslove međusobnog priznavanja nacionalnih etalona i priznavanja važnosti certifikata o kalibraciji i mjerenju koja izdaju NMI.

Ciljevi MRA su uspostavljanje jednakosti nacionalnih etalona, briga o međusobnom priznavanju nacionalnih etalona i certifikata o kalibraciji i davanje tehničke osnove za sporazume vezane za međunarodnu trgovinu, razmjenu i zakonske aktivnosti.

Aranžmanom je predviđen postupak u kome treba da učestvuju NMI kao i da saopšte rezultate sprovedenih aktivnosti. Postupkom su uspostavljeni kriterijumi za međusobno priznavanje

57

NMI, oslanjanjem na međunarodna (ključna) poređenja, dopunska poređenja i uspostavljanje i demonstracija Sistema menadžmenta kvalitetom.

Rezultat sprovedenih aktivnosti je krajni cilj kome teže svi NMI, a to je izjava o mogućnostima mjerenja i kalibracije CMC (Calibration and Measurement Capabilities) svakog NMI, zailježena u bazi podataka MRA (dodatak C), koju održava BIPM na svjetskom nivou, i koja je javno dostupna na njegovoj Web strani.

Da bi NMI mogao da potpiše Sporazum o međusobnom priznavanju ( MRA ), potrebno je da ima već formirane nacionalne laboratorije, te da sprovodi mjerenja i kalibracije. Slijedeći korak bi bio učestvovanje u ključnim i dopunskim međulaboratorijskim poređenjima, kao i uveden sistem kvaliteta.

Dok se ne ispune svi navedeni uslovi nije moguće potpisivanje MRA.

5.2.3.3. Uloga i značaj kvaliteta rezultata mjerenja

Jasno je naznačeno i da kvalitet mjerenja ovisi od implementacije sistema kvaliteta i veoma često i od akreditacije.U tu svrhu je izdato niz dokumenata i priručnika kao npr. “Metrološko podrzavanje regulative”(Bennet, zatim “Program za podrsku kvaliteta rezultata mjerenja u Evropi”(Kuhne,Bennet,Ischi), i “Elementi mogućih propisa za horizontalni zakonski pristup kod harmonizacije zakona vezano za proizvode”, (SOGS N 550 EN). Tadašnji EUROMET i EA su potpisale MoU, 2005 godine, predlažući i obavezujući se na bolju međusobnu saradnju između ove dvije organizacije. MoU naglašava da će EUROMET i EA saradjivati na unapredjenju komparabilnosti kalibracija i ispitnih rezultata razvijajući korištenje interlaboratorijskih komparacija, , te zajednički razvijajući kalibracione vodiče.

Dogovor na najvisem hijerarhijskom nivou je bio BIPM/ILAC Joint Statement koji se odnosi na uloge i odgovornosti NMI-a i NAB-a (Nacionalnim akreditacijskim tijelima) da bi se “promovisala prihvatljivost CIPM MRA i podaci u KCDB od strane kontrolora i ostalih” i da bi se “promovisala prihvatljivost akreditacije i uloga ILAC ugovora”.

5.2.3.4. Realnost (nacionalni nivo)

Općenito, možemo pretpostaviti da nema značajnih formalnih dilema u odnosu na relacije izmedju akreditacije i metrologije, kao i izmedju pripadajucih institucija ( ILAC, EA, CIPM, EURAMET) na globalnom Evropskom nivou.

U praksi je mnogo pitanja oko toga šta su nacionalna metrološka i akreditaciona tijela u mogućnosti postići, slijedeći odgovarajuće procedure vezano za ljudske resurse, ekspertize, finansijske izvore, organizacione mogućnosti itd.

Odnosi izmedju pojedinih NMI-a i NAB-a variraju od države do države (fokusirano primarno na trenutno i buduće proširenje EU), ovisno od historijskog razvoja, institucionalne organizacije, strukturalnih ograničenja, industrijskog razvoja, GDP-a, populacije, geografskog položaja itd. Očigledno je da nema jednostavne i objedinjene solucije koja pokriva čitavo područje raznovrsnih predvidjenih komparabilnih rezultata.

Primijećeno je da u nekoliko zemalja sa dugom tradicijom i veoma dobro uspostavljenim sistemom nacionalnih mjernih etalona (kao što su NPL, PTB..), akreditaciona tijela za kalibracione laboratorije prvobitno razvijena unutar NMI-a, su u nekom kasnijem stadiju izdvojena, osiguravajući potpunu nepristrasnost i neovisnost, ali sačuvavši blisku profesionalnu vezu.

58

Kod mnogih novih članica EU, NAB je formirao pred-pristupni period za ulazak u EU, stoga odsutnost iskustva je bila neizbježna.

Normativni zahtjevi na EU nivou o neovisnosti i nepristrasnosti NAB-a, traže prilično opsežan sistem tehničkih vještina na najvišem nivou kao i iskustvo personala, i kompleksnost organizacije NAB-a, ako NAB želi da pokrije nekoliko tehničkih područja od industrijskog nivoa do najmanjeg naučnog nivoa mjerne nesigurnosti.

Ovi zahtjevi unutar uspostavljene prakse ILAC-a i EA su ponekad teški za ispunjenje, posebno u manjim zemljama sa prilično širokim dijapazonom proizvodnje i sa raznolikim uslugama.

Kao što je prethodno pomenuto osim odnosa izmedju NMI i NAB, jednako važan je i odnos akreditiranih kalibracionih laboratorija.

Ako je NMI već uključen u kalibracione aktivnosti, problem zahtijeva mnogo više pažnje, da bi se osigurala sljedivost do SI jedinica, kao i održavanje odgovarajuće CMC-kalibraciona mjerna mogućnost a nekad i BMC-najbolja mjerna mogućnost (nakon duže polemike izbačen termin BMC.(4)

Odnosi izmedju NMI i akreditiranih kalibracionih laboratorija, posebno kada izvode kalibracije za isto fizičko ili hemijsko područje, su delikatni u slučajevima kada akreditirana laboratorija ima mali CMC.

To se dešava u zemljama, gdje akredititrane kalibracione laboratorije imaju manji CMC nego sto je očekivani CMC kod NMI, jer ustvari lanac sljedivosti do SI jedinica je obezbijeđen od datog NMI.

U takvim situacijama gdje su tehnički argumenti obezbijeđeni na osnovu laboratorijskih interkomparacija, odgovornost je NMI da reagira i ponovo uredi hijerarhijsku metrološku strukturu, ako je to potrebno.

Ali ako je situacija nastala uslijed nedostatka vještina u tehničkom dijelu kod akreditacijske ocjene, onda je problem još ozbiljniji.

Problem neopravdano malih CMC kod akreditiranih laboratorija može da podriva nacionalnu metrološku hijerarhijsku strukturu.

Ovakvi slučajevi postoje ne samo kod novih članica EU i treba im se posvetiti veća pažnja.

Iz te perspektive, očigledno je da je poželjno da EURAMET održava praksu ispitivanja laboratorijskog QMS (sistema upravljanja kvalitetom) od strane tehničkog komiteta za kvalitet TC -Q, kao evidenciju usaglašenosti tog QMS sa zahtjevima ISO/IEC 17025.

59

6. AKREDITACIJA U BiH

Kvalitet danas označava globalni fenomen, koji je u svom punom značenju nakon Japana i Amerike osvojio i Evropu, a u posljednje dvije decenije pokušava osvojiti i našu zemlju. U tom osvajanju aktivni učesnik je i akreditovanje kao nezaobilazan stup infrastrukture kvaliteta, preko kojeg je na međunarodnom tržištu roba i usluga moguće ostvariti povjerenje u rezultate tijela za ocjenjivanje usklađenosti (TOU) u skladu sa jednoobraznim uslovima prihvaćenim u Evropi i svijetu.

Pod akreditacijom se podrazumijeva zvanično priznanje da je neko TOU (Laboratorija,Tijelo za certifikaciju, Inspekcijsko (Kontrolno) tijelo)) kompetentno da sprovodi specifične aktivnosti ocjenjivanja usklađenosti: ispitivanje ili kalibraciju u slučaju laboratorija; certifikaciju proizvoda, sistema kvaliteta ili sistema upravljanja zaštitom životne sredine i certifikaciju osoblja u slučaju Tijela za certifikaciju; inspekciju(kontrolisanje) u slučaju Inspekcijskih(Kontrolnih) tijela.

Sistem akreditovanja sve više postaje nezamjenjiv mehanizam dokaza kompetencije TOU koji, sjedne strane, omogućuje brži i jeftiniji promet roba i usluga na tržištu, a s druge strane, obezbjeđuje veću zaštitu i povjerenje potrošača u kvalitet istih.

U Bosni i Hercegovini je Institut za akreditovanje BiH (BATA) jedino akreditacijsko tijelo koje je, u skladu sa zakonima, uspostavljeno i priznato od Vijeća ministara BiH u čijem se sastavu nalazi i organizacijski, a koje djeluje striktno u skladu sa evropskim i međunarodnim standardima.

U svom daljnjem razvoju BATA koristi vlastiti program “Jačanje sistema akreditovanja BiH”, kao i zadatke koje je Evropska komisija (EC) prekoEvropske saradnje na akreditovanju – EA (European co-operation for Accreditation) prikazala kroz tzv. “pristup od 30 koraka” (“30-step approach”) za pristupanje EA. 6.1.KORISTI OD AKREDITACIJE

Prednosti akreditacije, u zavisnosti od zainteresovane strane, su za:

akreditovane organizacije, jer akreditacija garantuje podizanje nivoa organizacione i tehničke osposobljenosti laboratorija za kalibraciju i ispitivanje, tijela za certificiranje i inspekcijskih tijela. Mnogobrojne su oblasti u kojima je danas akreditacija uslov da bi neko ponudio svoje proizvode i usluge ili da se pojavi na tržištu. Akreditacija donosi prednosti onim kompanijama koje je imaju, dokaz da su u svom radu obezbijedile poštovanje najviših standarda i ponudile svoje usluge na najvišem nivou kvaliteta.

državu, jer akreditacija je međunarodno priznato sredstvo za osiguranje povjerenja u rad institucija koje je država ovlastila za poslove ocjenjvanja usklađenosti (ispitivanja, kalibracije, certifikacija i inspekcija), s ciljem zaštite javnih interesa i povećanja pouzdanosti u donošenju odgovarajućih odluka koje utiču na zdravlje, sigurnost i zaštitu životne sredine. Akreditacija je mjera za uspostavljanje povjerenja na tržištu proizvoda i usluga i element infrastrukture kvaliteta jedne zemlje, koja povezana sa evropskom i međunarodnom zajednicom, osigurava prepoznatljivost, prihvaćenost i priznanje ocjene usklađenosti za proizvode i usluge izvan granica zemlje.

privredu, jer akreditacija obezbjeđuje pouzdana ispitivanja i mjerenja, smanjuje troškove, nedostatke na proizvodima i pomaže pri odlučivanju i procjenjivanju rizika. Proizvodi certifikovani od strane akreditovanih certifikacionih tijela povećavaju povjerenje potrošača,

60

korisnika proizvoda kao i konkurentnost na tržištu, jer je „jednom testirano ili certificirano – prihvaćeno svuda”. Sistemi menadžmenta certificirani od strane akreditovanih certfikacionih tijela povećavaju povjerenje u poslovanje organizacije, konkurentnost i olakšavaju pristup novim tržištima. Kako je u postupku akreditacije, ocjenjvanje i potvrđivanje kompetentnosti obavljeno od treće strane, nezavisnog akreditacionog tijela, štedi se vrijeme i novac i povećava povjerenje.

potrošače i kupce, jer akreditacija daje povjerenje u sigurnost i kvalitet proizvoda i usluga, ako su isti ispitani, potvrđeni ili pod nadzorom kompetentnih organizacija koje zadovoljavaju međunarodno prihvaćene kriterijume. Korisnici danas traže kvalitetne proizvode, pa se proizvođači i dobavljači trude da ispune specifične zahtjeve. To često znači da se proizvodi šalju u akreditovanu laboratoriju, certifikaciono ili inspekcijsko tijelo radi potvrđivanja i provjere karakteristika proizvoda u odnosu na standard ili odgovarajuću specifikaciju. Izbor kompetentnog tijela za ocjenjivanje usklađenosti smanjuje rizik od proizvodnje ili prodaje nekvalitetnog proizvoda, što je za potrošače izuzetno značajno. (17)

16

EA, ILAC i IAF

Struktura i procedure za ocjenu i dokazivanje kompetencija

ISO i CEN

• standardi za AB CAB

• tehnički standardi

BIPM, Euramet

Ključna poređenja

Tehnička infrastruktura

Naučno-istraivački programi

• radne grupe za razvoj procedura i kriterija

• tehnički eksperti NMI

MRA

NAB

MRA

EAAB

Ocjenjivanje i akreditacija laboratorija:

Slika br.20 Ocjenjivanje i akreditacija laboratorija

6.1.1. Trenutno stanje u BATA-i: Proširen je broj vanjskih saradnika (vodećih i tehničkih ocjenjivača i eksperata) u “Registru ocjenjivača”. Osim domaćih ocjenjivača i eksperata koji učestvuju u procesu akreditovanja, na raspolaganju su i ocjenjivači i eksperti akreditacionih tijela Slovenije, Hrvatske, Srbije i Crne Gore ili, pak, tijela iz Evropske unije.

Formirana su u 2004. godini i počela s radom, u skladu sa odgovarajućim procedurama, vanjska tijela Instituta: Savjetodavno vijeće, Komitet za akreditovanje i Komitet za žalbe te definisan način rada Tehničkih komiteta.

Spisak svih tijela akreditovanih od strane BATA- e, sa svim relevantnim podacima, nalazi se na internet stranici BATA-e.

61

Uspostavljeni su neposredni kontakti sa akreditacionim tijelima iz regije kao iz Evrope. Sa akreditacionim tijelima Srbije, Hrvatske, Turske, Crne Gore i Norveške potpisni su sporazumi o saradnji.

Akreditaciona tijela iz Turske i Norveške su se obavezala da BATA-i pruže stručnu pomoć u pripremi za potpisivanje MLA sa EA.

BATA je u proteklom periodu potpisala Ugovor o saradnji između EA (European co-operation for Accreditation) 8-9. juna, 2005. god. u Helsinkiju.

Ovaj korak bi trebao da omogući brži razvoj Sistema akreditovanja BiH, i što je najbitije da otvori mogućnosti da se u narednim godinama potpišu multilateralni sporazumi (MLA) sa EU o priznavanju dokumenata koja izdaju akreditovana tijela BiH.

Ovim ugovorom BATA je dobila približno isti položaj kao akreditaciona tijela u državama Zapadnog Balkana (Srbija, Makedonija, CrnaGora, Albanija) što bi trebalo omogućiti međusobno efikasniju saradnju i u konačnici bilateralno priznavanje dokumenata koje izdaju akreditovana tijela.

Na osnovu ovog Ugovora omogućeno je, predstavnicima BATA-e, učešće u radu svih tijela EA.

Između mnogih aspekata na daljenjem jačanju Sistema akreditovanja BiH, kao najprioritetniji se izdvajaju slijedeći:

Edukacija osoblja koje učestvuje u procesu akreditovanja tijela za ocjenjivanje usklađenosti (tutora za ocjenjivače i ocjenjivača) pod vodstvom akreditacinih tijela koja imaju potpisane MLA sa EA. Osim podizanja nivoa kompetentnosti ocjenjivača,potrebno je i harmonizovati postupke akreditovanja. Permanentna obuka osoblja koje učestvuje u procesu akreditovanja pored toga što se vrši vlastitim snagama i kroz saradnju sa regionalnim akreditacionim tijelima, zahtijeva i edukacije od strane Europskih akreditacionih tijela.

Jedan od vrlo važnih poslova BATA-e je uspostavljanje novih šema akreditacije za nove oblasti za koje u BiH postoje realne potrebe i zahtjevi, kako u obaveznom tako i u dobrovoljnom području.

Izlaskom novih standarda i harmonizacijom našeg zakonodavstva sa zakonodavstvom EU, pojavljuje se potreba i otvara mogućnost za akreditacijom u novim oblastima i za potpuno novim vrstama akreditacije, koje BATA do sada nije imala u svome djelokrugu rada, kao i preispitivanjem i promjenom postojećih šema i akreditacionog procesa, koje bi na taj način bile u skladu sa tehnološkim razvojem i potrebom za usavršavanjem.

Nove akreditacione šeme razvijaju se u saradnji sa svim zainteresovanim stranama, a razvoju šema se pristupa sistematski i pri tome se vodi računa da su one od javnog interesa, da su u skladu sa odgovarajućim standardima i da mogu biti predmet budućeg međunarodnog priznavanja.

Vezano za pripreme za sticanje uslova za potpisivanje multilateralnih sporazuma sa EA o priznavanju dokumenata (u pojedinimpodručjima) koje izdaju domaća akreditovana tijela, BATA je, u okviru programa predpristupne pomoći zemljama kandidatima i potencijalnim kandidatima za članstvo u EU – tzv. IPA program, kandidovala vlastititi projekat «Jačanje sistema akreditovanja u BiH» i koji je odobrila Evropska komisija

Uspješnom realizacijom ovih zadataka sistem akreditovanja u BiH bi sigurno bio na takvom nivou koji bi omogućio uspješno potpisivanje multilateralnih sporazuma između BATA-e i EA.

62

6.1.2.Zaključak Konstituisanje BATA-e, u skladu sa zakonskim regulativom BiH i pravilima EA, je počeo tek početkom 2004.

Očekuje ih još mnogo složenih zadataka da bi bili ravnopravni sa akreditovanim tijelima iz EU i da bi proizvodima privredih subjekata iz BiH omogućili lakši pristup evropskom i međunarodnom tržištu. Osim toga nije dovoljno učinjeno na promociji značaja akreditacije u BiH. Tim prije jer je broj do sada akreditovanih tijela u BiH relativno mali.

Takođe, od izuzetne je važnosti, da i druge institucije na nivou BiH i entiteta (pojedina ministarstva, agencije, uredi, instituti), kroz svoja dokumenta daju odgovarajući značaj akreditovanju u skladu sa evropskom i međunarodnom praksom. To će se najprije postići uređenjem procesa ocjenjivanja usklađenosti, donošenjem bosanskohercegovačkih tehničkih propisa te ubrzanim usvajanjem direktiva EU.

Takođe je potrebno da BATA ostvari izuzetno važnu i kvalitetnu saradnju sa instucijama koje su stubovi ili participiraju u infrstrukturi kvaliteta u BiH kao što su: IMBIH, Institut za standardizaciju, Agencija za nadzor nad tržištem, Agencija za sigurnost hrane, Agencija za zaštitu zdravlja bilja itd.

Ipak, najvažniji zadatak BiH je stvoriti uslove da svoje robe i usluge izvozi u Evropsku uniju, a za to je potrebno uložiti ogroman trud, steći mnogo novih znanja i promjeniti pristup i mentalitet ljudi koji u tom procesu učestvuju, odnosno industrija mora izvoziti,asve prepreke treba brzo ukloniti

Za našu industriju i trgovinu, najvažniji je: Slobodan protok i sigurnost industrijskih proizvoda.

Najveće barijere koje pred našim robama i uslugama stoje na putu prema unutrašnjem tržištu Evropske unije, i mnogim drugim tržištima u svijetu, mogu se ukloniti jedino detaljnom rekonstrukcijom i usaglašavanjem postojećih sistema legislative, standardizacije, mjeriteljstva i sistema ocjenjivanja usklađenosti proizvoda i usluga sa zakonskim aktima koji su na snazi u Evropskoj uniji.

Taj mehanizam je baziran na:

oko 200 direktiva novog pristupa, od kojih su dvadeset takozvane tehničke direktive, velikom broju starih sektorskih direktiva (Naprimjer poljoprivreda je u EU regulisana

sa 1.000 zakonskih akata od kojih Bijela knjiga traži da se usvoji oko 200), oko 7.000 evropskih standarda, sistemu ocjenjivanja usklađenosti proizvoda i usluga prema globalnom i modularnom

pristupu čiji je rezultat dozvola za postavljanje ”CE” znaka na proizvod, sistemima mjeriteljstva, akreditacije, certifikacije i testiranja koji čine osnovu sistema

ocjenjivanja i dokazivanja usklađenosti, i veoma složenom sistemu nadzora nad tržištem (Market Surveillence), koji nadzire

proizvode koji su već plasirani na tržište. Do okončanja ovih projekata rekonstrukcije i usaglašavanja naših postojećih sistema, firme iz Bosne i Hercegovine praktično ne mogu izvoziti u Evropsku uniju robe i usluge za koje postoji obaveza ocjenjivanja usklađenosti, a potrošači u Bosni i Hercegovini biće nezaštićeni.

Ovaj princip važi i za izvoz u sve druge zemlje koje su svoja tržišta regulisale na sličan način, tj. u skladu sa zahtjevima Svjetske trgovinske organizacije (WTO).

63

Međutim i u ”neregulisanoj oblasti”, u kojoj za proizvode i usluge nije obavezno ocjenjivanje i dokazivanje usklađenosti, postoje veoma ozbiljne barijere za plasman naših proizvoda i usluga na tržište Evropske unije i tržišta mnogih drugih zemalja. To je, prije svega, zahtjev za posjedovanje certifikata za sistem kvaliteta firme koja nudi robe ili usluge u skladu sa međunarodnim standardima serije ISO 9000 i certifikata o sistemima okolinskog upravljanja u skladu sa standardima serije ISO 14000. Tu je i dobrovoljna certifikacija usklađenosti proizvoda sa standardima, itd.

Prema tome Bosna i Hercegovina mora što prije početi ovaj izuzetno važan i složen posao na rekonstrukciji i usaglašavanju postojećih sistema.

Paralelno sa prevođenjem i usvajanjem evropskih zakonskih akata, standarda i tehničkih propisa mi moramo graditi naše sisteme akreditacije, certifikacije, ispitivanja, kalibracije i zakonskog i industrijskog mjeriteljstva. Ovi sistemi se moraju graditi na takav način da njihove akreditacije, certifikati, izvještaji o ispitivanju i kalibraciji, itd, budu priznati u svim zemljama Evropske unije.

Dok se to ne postigne, firme koje žele izvoziti većinu industrijskih proizvoda moraju same obezbijediti sva potrebna ispitivanja i certifikate kod ovlaštenih inostranih institucija, uključujući i certifikate sistema kvaliteta firme prema ISO 9000 i ISO 14000. Jedino one firme koje izvoze sirovine ili poluproizvode u okviru sistema kvaliteta inostranog finalnog proizvođača, ili za njega vrše poslove dorade, oslobođene su ovih obaveza. Međutim, svima je poznato da su takvi poslovi namijenjeni najsiromašnijim zemljama svijeta u kojima je cijena ljudskog rada nevjerovatno niska.

Savjet ministara i Parlament Bosne i Hercegovine treba da usaglase legislativu sa onom u EU i da izgrade odgovarajuće infrastrukture i institucije, a to praktično znači da:

usvoje direktive novog pristupa i prateće harmonizirane evropske standarde za pojedine grupe proizvoda u skladu sa usaglašenim prioritetima,

usvoje legislativu ocjenjivanja usklađenosti baziranu na novom, globalnom i modularnom pristupu,

izgrade infrastrukture ocjenjivanja usklađenosti: akreditaciju, certifikaciju i ispitivanje, uključujući i donošenje odgovarajućih zakona,

pomognu uspostavu sistema dobrovoljne standardizacije, donošenjem novog zakona o standardizaciji i potpisivanjem ugovora sa Nacionalnim tijelom za standardizacijui,

pomognu, finansijski i na sve druge načine, izgradnju nacionalnog mjeriteljskog sistema koji čine zakonsko, industijsko i naučno mjeriteljstvo, uključujući i donošenje novog zakona o mjeriteljstvu,

pomognu snimanje stanja u postojećim ispitnim i kalibracionim laboratorijama, uključujući i ljudske resurse u Bosni i Hercegovini, da bi se što je više moguće udovoljilo zahtjevima industrije i ostalih klijenata i da bi se omogućilo zajedničko korištenje tih kapaciteta u zakonskom, industijskom i naučnom mjeriteljstvu na najdjelotvorniji i najefikasniji način,

preuzmu stare sektorske direktive za prehrambene proizvode, kemijske proizvode, itd, u skladu sa nacionalnim prioritetima, i da izgrade institucije neophodne za uvođenje ove legislative,

preuzmu, odnosno usklade, posebnu legislativu i izgrade infrastrukturu nadzora nad tržištem,

pomognu članstvo u ključnim međunarodnim organizacijama koje je potrebno zbog međunarodnog priznavanja i pristupanja EU i WTO,

64

podrže dalji razvoj sistema zaštite intelektualne svojine koju čine: autorska i srodna prava, trgovački žigovi, geografsko porijeklo, industrijski dizajn, patenti, topografija integrisanih elektronskih krugova, zaštita neobjavljenih informacija i kontrola antikonkurencijske prakse u okviru prodatih licenci.

bolje upozna industriju i trgovinu sa novom legislativom Neophodno je pristupiti izradi nacrta legislativa usklađenih sa zakonodavstvom EU, te izvršiti implementaciju istih.

Od tog tenutka Bosna i Hercegovina može početi pripreme za potpisivanje Evropskog sporazuma o ocjenjivanju usklađenosti, i takođe, može započeti pregovore o Evropskim protokolima o ocjenjivanju usklađenosti u cilju postepenog uklanjanja tehničkih barijera u trgovini za pojedine grupe proizvoda naše industrije na putu ka unutrašnjem tržištu Unije.

Da bi odstranila barijere koje stoje pred njenom izvozno orijentisanom industrijom, Bosna i Hercegovina treba započeti kooperaciju i pristupanje raznim međunarodnim organizacijama i prihvatanje brojnih međunarodnih sporazuma i šema, kao što su IAF (Međunarodni forum za akreditaciju, ILAC (Međunarodna akreditacija laboratorija), Sistem komiteta o kodeksu za inspekciju i certifikaciju hrane pri uvozu i izvozu, HACCP (Analiza opasnosti i kritična kontrolna tačka u proizvodnji hrane), ISO 9000 i ISO 14000 i mnogi drugi.

65

7. CERTIFIKACIJA Pojam certifikacija podrazumijeva potvrđivanje koje provodi treća strana, a koje se odnosi na proizvode, procese, sisteme ili osobe. Drugim riječima, certifikacija je postupak u kojem neovisna organizacija na temelju provedenog ocjenjivanja usklađenosti, utvrđuje zadovoljava li proizvod, proces, sistem upravljanja ili osoba kriterije sadržane u određenom normativnom dokumentu. Pri tome, normativni dokument može biti međunarodna ili nacionalna norma, specifikacija, zakonski akt (pravilnik ili sl.) ili vlastito razvijena certifikacijska shema nekog certifikacijskog tijela. U slučaju ispunjenja postavljenih kriterija definiranih spomenutim normativnim dokumentom, certifikacijsko tijelo izdaje certifikat.

Slika br.21 Certifikacija Generalno govoreći, s obzirom na predmet certifikacije, certifikacijska tijela se mogu podijeliti na certifikacijska tijela za proizvode, osobe i sistema upravljanja, a ono što im je svima zajedničko je to da se izdana potvrda o certifikaciji (certifikat) bazira na uzorkovanju i dokazivoj ponovljivosti predmeta certifikacije.

To znači, da certifikacijsko tijelo koje certificira određeni proizvod, to čini na na temelju ispitanog i ocijenjenog uzorka (koji može biti veći ili manji ovisno o prirodi predmeta certifikacije). Navedeno načelo vrijedi za sve tipove certifikacijskih tijela i razlikuje se kod inspekcijskih tijela koja svoje aktivnosti provode na svakom pojedinačnom predmetu inspekcije.

Certifikacijska tijela za proizvode su tijela koja vrše ocjenjivanje usklađenosti proizvoda pri čemu proizvod uključuje i proces i uslugu. Građevinski proizvodi (uključujući i certifikaciju tvorničke kontrole proizvodnje), proizvodi ekološke proizvodnje, proizvodi osobne i zaštitne opreme, električni strojevi, oprema i komponente, tlačna oprema i tlačne posude, igračke itd. samo su neki od predmeta certifikacije certifikacijskih tijela za proizvode.

Certifikacijska tijela za osobe su druga skupina certifikacijskih tijela koja, kako im i samo ime kaže, certificiraju osobe koje se, najčešće, bave djelatnošću u kojoj postoji razvijena međunarodno priznata shema. Primjer za to je certifikacija zavarivača i operatera, certifikacija osoblja za nerazorna ispitivanja ili certifikacija osoblja u području sistema upravljanja kvalitetom.

Certifikacijska tijela za certifikaciju sistema upravljanja certificiraju različite tipove sistema upravljanja kao npr. Sisteme upravljanja kvalitetom prema standardu ISO 9001, sisteme upravljanja zaštitom okoliša prema standardu ISO 14001, sisteme upravljanja informacijskom sigurnošću prema standardu ISO 27001, sisteme upravljanja sigurnošću hrane prema standardu ISO 22000 itd.

Certifikacijsko tijelo koje provodi certifikaciju ocjenjuje dokumentaciju i rad u praksi organizacije koja se želi certificirati prema određenim normativnim dokumentima. Na temelju provedenog ocjenjivanja usklađenosti certifikacijsko tijelo dodjeljuje certifikat podnositeljima zahtjeva za certifikaciju, ako su ispunjeni svi uvjeti prema propisanim normativnim dokumentima.

66

Gore navedene vrste certifikacijskih tijela svoju kompetentnost dokazuju prolaskom postupka akreditacije od strane nacionalnog akreditacijskog tijela, a u tom slučaju svoje sisteme upravljanja moraju uskladiti sa zahtjevima referentnih međunarodnih standarda EN ISO/IEC 17065 za certifikacijska tijela za proizvode, EN ISO/IEC 17024 za certifikacijska tijela za osoblje te EN ISO/IEC 17021 za certifikacijska tijela za sisteme upravljanja.

7.1. BAS EN ISO 9001:2009 U IMBIH (ISO 9001:2008; EN ISO 9001:2008) Sistemi upravljanja kvalitetom - Zahtjevi 7.1.1. Područje primjene Sistem kvaliteta opisan Poslovnikom IMBIH je dokumentovan, primijenjen i održavan, a obuhvata sve aktivnosti Instituta za mjeriteljstvo Bosne i Hercegovine koje se temelje na sljedećim zakonima:

Zakon o mjeriteljstvu BiH („Službeni glasnik BiH“, broj 19/01), Zakon o mjernim jedinicama BiH („Službeni glasnik BiH“, broj 19/01), Zakon o osnivanju Instituta za mjeriteljstvo BiH („Službeni glasnik BiH“, broj 43/04).

Poslovnik o kvalitetu opisuje sistem kvaliteta koji se primjenjuje u Institutu za mjeriteljstvo Bosne i Hercegovine kroz integrirani sistem koji zadovoljava tehničke zahtjeve standarda BAS EN ISO/IEC 17025 u laboratorijama, i sistem upravljanja kvalitetom u skladu sa međunarodnim standardom BAS EN ISO 9001 na nivou IMBIH. (29)

7.1.2. Sistem upravljanja kvalitetom

Sistem upravljanja kvalitetom je uspostavljen na temelju procesnog pristupa, što znači da su pojedini procesi neophodni za efikasno funkcionisanje, održavanje i neprekidno poboljšavanje sistema, međusobno povezani sa ciljem zadovoljenja potreba kupca/korisnika usluge i poboljšanja njegovog zadovoljstva.

Naš Model sistema upravljanja kvalitetom sa procesima i njihovim međusobnim relacijama je prikazan u prilogu (Prilog B).

Procesi su definisani u skladu sa Zakonom o osnivanju Instituta za mjeriteljstvo BiH („Službeni glasnik BiH“, broj 43/04), Zakonom o mjeriteljstvu („Službeni glasnik BiH”, broj 19/01), Pravilnikom o unutrašnjoj organizaciji IMBIH (Odluka VM BiH, broj 05-07-336/13-06).

7.1.3. Kontrola procesa (Prilog C) Odvijanje procesa se vrši pod kontrolisanim uslovima. Kontrolisani uslovi podrazumijevaju:

Raspoloživost informacija koje opisuju karakteristike procesa; Raspoloživost radnih instrukcija; Korištenje adekvatne opreme; Raspoloživost i korištenje opreme za monitoring i mjerenje; Implementaciju monitoringa i mjerenja;

67

Implementaciju aktivnosti pružanja usluge, i aktivnosti nakon toga.

Izdvojili smo glavne procese :

Izrada mjeriteljske legislative; Razvoj i održavanje etalona; Razvoj i održavanje referentnih etalona u oblasti ispitivanja količine materije; Ispitivanje i potvrđivanje usklađenosti predmeta od plemenitih metala; Kalibracija etalona i mjernih instrumenata; Ispitivanje i verifikacija mjernih instrumenata; Imenovanje mjeriteljskih laboratorija; Ispitivanje i odobrenje tipa mjernog instrumenta; Certificiranje usklađenosti mjernog instrumenta.

Izlazi iz našeg procesa „Izrada mjeriteljske legislative“ su definisani kroz izradu nacrta zakonskih i podzakonskih akata, kao posljedica zahtjeva Zakona o mjeriteljstvu („Službeni glasnik BiH“, broj 19/01), te zahtjeva međunarodne legislative. Izlazi iz ovog procesa nam omogućavaju uspostavljanje i razvoj adekvatne mjeriteljske infrastrukture, harmonizaciju mjeriteljskog sistema sa EU praksama i zahtjevima koji se odnose na pravne, organizacijske i tehničke zahtjeve.Vlasnik procesa je Odsjek imenovane laboratorije-nadzor i verifikacija.

Izlazi iz procesa „Razvoj i održavanje etalona“ se ogledaju kroz upisivanje u BIPM (Međunarodni biro za mjere i tegove) bazu podataka CMC kalibracionih i mjernih mogućnosti državnih etalona za datu oblast, kao i proglašenje nosilaca državnih etalona od strane direktora IMBIH,a u skladu sa Zakonom o mjeriteljstvu i Pravilnikom o državnim etalonima.

Vlasnici procesa su laboratorije za pojedine fizičke veličine.

Proces koji opisuje ostvarivanje, čuvanje i održavanje državnih etalona međunarodnog SI sistema jedinica uključujući količinu materije u vezi sa certificiranim referentnim materijalima predstavljaju etalonsku bazu u Bosni i Hercegovini.

Oblast za koju se proglašava državni etalon se odnosi na fizičke veličine različitih jedinica međunarodnog SI sistema, uključujući definisanje parametara mjerenja, kao i na veličine količine materije u području referentnih mjerenja određene vrste uzorka.

Proces Ispitivanje i potvrđivanje usklađenosti predmeta od plemenitih metala se odvija u skladu sa postojećom mjeriteljskom legislativom za predmetnu oblast.

Vlasnik ovog procesa je Laboratorija za referentne materijale i plemenite metale. To je laboratorija Instituta za mjeriteljstvo BiH odgovorna za kontrolu predmeta od plemenitih metala. Dio koji se odnosi na aktivnosti vezane za referentnematerijale nije zaživio zbog nerazvijene mjeriteljske infrastrukture iz ove oblasti.

Procesi koji se odnose na kalibraciju etalona i mjernih instrumenata omogućavaju pružanje sljedivosti etalona laboratorija nižeg nivoa do nacionalnih etalona, te obavljanje kalibracije mjerne opreme za industrijske i druge svrhe. Ove aktivnosti su definisane u Poslovnicima kvaliteta laboratorija i referenciranim procedurama.

Kod ispitivanja i verifikacije mjernih instrumenata, kao vlasnici procesa pored laboratorija IMBIH i Odsjeka imenovane laboratorije-nadzor i verifikacija prepoznate su imenovane laboratorije koje rade u skladu sa zakonskom regulativom iz oblasti mjeriteljstva, odnosno odgovarajućom Procedurom za imenovanje mjeriteljskih laboratorija, Pravilnikomo imenovanim mjeriteljskim laboratorijama, Pravilnikom o vrstama i načinu označavanja mjerila prilikom verifikacije,

68

Naredbom o mjerilima u zakonskom mjeriteljstvu i rokovima verifikacije, kao i Uredbom o načinu i visini plaćanja usluga IMBIH.

Sistemom imenovanja mjeriteljskih laboratorija u Bosni i Hercegovine upravlja IMBIH prema nadležnostima dodijeljenim Zakonom o mjeriteljstvu BiH („SlužbeniglasnikBiH“, broj 19/01).

Proces imenovanja mjeriteljskih laboratorija i centara za verifikaciju koji su prethodno prošli odgovarajuće procedure definisan je u Proceduri za imenovanje mjeriteljskih laboratorija IMBIH P.10. Ove aktivnosti se odvijaju u Odsjeku imenovane laboratorije-nadzor i verifikacija u skladu sa Pravilnikom o imenovanju mjeriteljskih laboratorija, zatim u skladu sa spomenutom Procedurom poštujući Ugovor o imenovanju mjeriteljske laboratorije, kojim se regulišu prava i obaveze ugovornih strana.

Ispitivanje i odobrenje tipa mjernog instrumenta, te proces certificiranja usklađenosti mjernog instrumenta obavlja se u Odsjeku za tipsko ispitivanje i certificiranje, u skladu sa važećom mjeriteljskom legislativom i Pravilnikom o ispitivanju i odobrenju tipa mjerila.

Vrši se određivanje načina ocjenjivanja usklađenosti za pojedine vrste mjernih instrumenata, tipove i načine označavanja mjernih instrumenata, te sadržaj i format certifikata usklađenosti sa mjeriteljskim propisima.Procesi unutar laboratorija su definisani poslovnicima kvaliteta laboratorija u skladu sa zahtjevima važećih zakonskih i podzakonskih akata za predmetnu oblast mjeriteljstva.

7.1.4. Zahtjevi koji se odnose na dokumentaciju

Dokumentacija sistema upravljanja kvalitetom uključuje eksterne dokumente obavezne za primjenu, dokumentovanu Politiku kvaliteta i ciljeve, Poslovnik o kvalitetu, dokumentovane procedure, uputstva, obrasce i zapise. S obzirom da su u sastavu Instituta za mjeriteljstvo Bosne i Hercegovine i laboratorije, čija je dokumentacija usklađena sa zahtjevima BAS EN ISO/IEC 17025, u sistem je uključena i njihova dokumentacija (Poslovnik, procedure, uputstva, zapisi) .

Laboratorija za masu i srodne veličine, te Laboratorija za referentne materijale i plemenite metale posjeduju dokumentovan sistem kvaliteta prikladan za njihovo područje djelatnosti. Dokumentacija sistema upravljanja LAB napravljena je tako da zadovolji zahtjeve kupaca, zahtjeve koji proističu iz odredbi zakona, zahtjeve standarda BAS EN ISO/IEC 17025, te kompetencije zaposlenika (rukovodilaca i izvršilaca). Dio dokumenata je zajednički sa integrisanim sistemom upravljanja kvalitetom na nivou IMBIH-a, a dio se odnosi samo na LAB. (29)

Slika br.22 Šematski prikaz dokumentacije

a

b

c

d

1

2

3

4

a. Poslovnik kvaliteta laboratorija

b. Procedure c. Uputstva d. Zapisi

a. Poslovnik kvaliteta IMBIH

b. Procedure c. Uputstva d. Zapisi

69

7.1.5. Odgovornost uprave

Direktor i njegovi saradnici su opredjeljeni za razvoj i provođenje sistema upravljanja kvalitetom i trajno poboljšavanje njegove efikasnosti kroz:

uspostavljanje Politike kvaliteta; definisanje jasnih i mjerljivih ciljeva; provođenje preispitivanja sistema kvaliteta; osiguranje raspoloživosti svih neophodnih resursa i upoznavanje svih uposlenika o važnosti ispunjavanja zahtjeva kupaca/korisnika

usluga, te pravnih i zakonskih zahtjeva Za ocjenu kvaliteta naših usluga najmjerodavniji je korisnik usluge.

Korisnici naših usluga su:

Mjeriteljski sistem Bosne i Hercegovine; Akreditirane i imenovane laboratorije; Privredni subjekti kao što su proizvođači i uvoznici mjerne opreme, te krajnji

korisnici. Prikupljanje podataka i dokumentovanje zadovoljstva kupca/korisnika se provodi na slijedeće načine:

uspostavom web site-a na kojem je objavljen anketni upitnik o zadovoljstvu korisnika usluga usluge;

otvaranjem i održavanjem knjige utisaka; prikupljanjem i analizom povratnih informacija o zadovoljstvu pruženim uslugama i registriranjem prigovora od strane kupaca/korisnika usluga.

Izvještaj koji sadrži podatke o zadovoljstvu korisnika usluge dostavlja se najvišem rukovodstvu na preispitivanje i koristi za poboljšavanja, kako sistema upravljanja tako i tehničkih aktivnosti i drugih aspekata pružene usluge.

 7.1.6. Upravljanje resursima

Odredili smo i osigurali resurse potrebne da uspostavimo i održavamo sistem upravljanja kvalitetom, te trajno poboljšavamo njegovu efikasnost i povećamo zadovoljstvo zaposlenika, kao i ostalih zainteresiranih strana. Planiranje potrebnih resursa mora se vršiti blagovremeno.

Ljudski resursi

Da bismo ostvarili zacrtane ciljeve potrebno je uključivanje svih zaposlenika. Uspjeh se bazira na zalaganju svih zaposlenih, profesionalnom usmjerenju kroz osmišljene programe edukacije, višem nivou inovativnosti i kreativnosti, kao i stalnim unapređenjem znanja.

Kompetentnost, svijest, osposobljavanje

Osoblje koje izvodi poslove koji utiču na kvalitet je kompetentno za taj posao na temelju odgovarajuće izobrazbe, osposobljavanja, vještine i iskustva. Direktor i rukovodioci organizacionih jedinica su odgovorni za pripremu planova stručnog usavršavanja i osposobljavanja koji se tiču kompetentnosti. Svaki pojedinac je svjestan značaja svojih aktivnosti, te načina na koji pridonosi ostvarivanju ciljeva.

70

7.1.7. Infrastruktura Radi poboljšanja performansi našeg sistema kvaliteta, moderniziramo infrastrukturu i nabavljamo najsavremeniju opremu. Osigurali smo i održavamo neophodnu infrastrukturu potrebnu za postizanje usklađenosti sa zahtjevima.

Na osnovu potreba i očekivanja korisnika usluga i ostalih zainteresovanih strana, te razvojnih planova, rukovodstvo IMBIH definiše infrastrukturu neophodnu za realizaciju aktivnosti/usluga. Npr. infrastruktura obuhvata resurse kao što su: radni prostor i instalacije, uređaji i mjerna oprema, računarska oprema, softveri itd.

7.1.8. Radno okruženje Naročita pažnja se posvećuje radnoj okolini zaposlenika. Naš stalni cilj je da praćenjem svjetskih normativa i zahtjeva neprekidno usavršavamo radnu okolinu kako bismo maksimalno koristili ljudske potencijale i omogućili zaposlenicima bolje uslove rada. Posebnu pažnju poklanjamo prostoru u kojem se primaju korisnici usluga.

7.1.9. Realizacija proizvoda Naš proizvod čine usluge koje IMBIH pruža zainteresovanim stranama u skladu sa opsegom odgovornosti definisanim u osnivačkom zakonu i prema svojim izgrađenim kompetencijama.

Kod planiranja realizacije proizvoda IMBIH utvrđuje:

Ciljeve kvaliteta i zahtjeve za uslugu; Potrebu uvođenja novih procesa i dokumenata, te osiguravanje neophodnih resursa

svojstvenih uslugama; Potrebne radnje potvrđivanja, osiguravanja, nadziranja, mjerenja, pregleda i ispitivanja

svojstvenih uslugama; Zapise potrebne radi osiguravanja dokaza o realizaciji procesa i da ostvarena usluga

ispunjava zahtjeve. Procedure rada koje su vezane za realizaciju usluga osiguravaju ispunjenje ciljeva

kvaliteta i zahtjeva za spomenutu uslugu i dokumentuju postupke validacije, nadzora, mjerenja i ispitivanja prihvatljivosti usluge. Zapisi vezani za realizaciju usluga dokazuju ispunjenje propisanih zahtjeva.

Način i radni postupci vezani za kalibraciju i ispitivanje, te kontrolu rezultata su strogo propisani i referencirani u sistemskoj dokumentaciji laboratorijskih subsistema koja je usklađena sa zahtjevima standarda BAS EN ISO/IEC 17025 i opisana u separatnim Poslovnicima laboratorija.

71

7.1.10. Utvrđivanje zahtjeva koji se odnose na usluge Zahtjeve korisnika, koji uključuju primjenjive zakonske propise i stručne zahtjeve u odnosu na plan i očekivanja, pretvaramo u ulazne zahtjeve. Zahtjevi uključuju one koje su:

specificirali korisnici usluga, uključujući zahtjeve za isporuku i zahtjeve i aktivnosti nakon isporuke;

nisu zatražili korisnici, ali su neophodni za određenu upotrebu ili namjeravane upotrebe;

proistekli iz zakona i propisa koji se odnose na uslugu, kao i dodatne zahtjeve koje smo odredili.

Prije i nakon pružanja usluge IMBIH osigurava neprekidni kontakt sa korisnikom usluga pružajući tehničku podršku iusmjeravanje, sa ciljem definisanja i ispunjenja zahtjeva korisnika usluga, a nužni su za ispunjenje njegovih potreba. Ove aktivnosti se provode bilo direktnim kontaktom sa korisnikom usluga ili kroz informacije i dokumente koji se objavljuju na web stranici IMBIH-a.

Prilikom pružanja usluga poštuju se propisi iz oblasti mjeriteljstva, uz permanentno preispitivanje i usklađivanje domaće legislative sa aktuelnom legislativom EU, a posebno se to odnosi na mjerila čije su tehničke karakteristike propisane u mjeriteljskoj legislativi BiH i koja su predmet verifikacije.

Realizacija zahtjeva se vodi na dva načina:

po pravilima vođenja upravnog postupka definisanim zakonskom regulativom i po internim procedurama IMBIH.

7.1.11. Projektovanje i razvoj Glavni procesi IMBIH su i procesi razvoja etalona, CRM-ova, kalibracionih i ispitnih metoda. Funkcionisanje ovih procesa se odvija kontrolisano i dokumentovano uz osiguranje efektivne komunikacije, te jasno definisanim ovlaštenjima i odgovornostima u svim fazama procesa.

Na isti način se vode i projekti za unapređenje poslovanja kao što su:

Projekt usklađivanja našeg zakonodavstva sa međunarodnim;

Izrada mjeriteljskih propisa za potrebe mjeriteljskog sistema BiH;

Uvođenje i održavanje sistema upravljanja kvalitetom u skladu sa zahtjevima standarda BAS EN ISO/IEC 17025 i BAS EN ISO 9001

Realizacija projekta objavljivanja CMC-a u bazi BIPM-a.

7.1.12. Preispitivanje projektovanja i razvoja U preispitivanju sudjeluju vođe projekata i drugi predstavnici funkcija koji su zainteresirani za određenu fazu ili faze projektovanja i razvoja o čemu se vode i održavaju zapisi.

72

Preispitivanja se rade u skladu sa procedurama sistema kvaliteta koje regulišu ovu oblast, a rezultati preispitivanja se dokumentuju i održavaju kao zapisi o kvalitetu, kroz odgovarajuće zapisnike i izvještaje sa preispitivanja.

Preispitivanja projektovanja obavljaju se radi: ocjene sposobnosti rezultata projektovanja i razvoja da ispune zahtjeve, i identifikacije problema i predlaganja potrebnih akcija u tu svrhu.

7.1.13. Mjerenje, analiza i poboljšavanje

7.1.13.1. Zadovoljstvo korisnika usluga

Utvrdili smo metode prikupljanja informacija u vezi sa opažanjem korisnika o tome da li smo zadovoljili njegove zahtjeve.

Povratne informacije od korisnika naših usluga dobijamo preko obrasca Anketnog upitnika za ocjenu zadovoljstva kupca, knjige utisaka, komunikacije sa kupcima putem internet mreže.

Žalbe na rezultate ispitivanja laboratorije korisnici usluge mogu iskazati pismeno ili telefonom. Bez obzira na koji su način dostavljene, uspostavljena je praksa da se evidentiraju u registru žalbi koji održava svaka laboratorija. Rješavanje je definisano u sistemskoj dokumentaciji laboratorijskog podsistema.

Praćenje zadovoljstva korisnika usluga se mjeri i o tome se vode zapisi, što se evidentira u godišnjim izvještajima – Annual report.

7.1.13.2. Interni audit Uspostavili smo, dokumentovali i održavamo Proceduru za interni audit IMBIH P.07.

Rezultati internog audita kvaliteta služe kao podloga za provođenje korektivnih i preventivnih akcija i za preispitivanje sistema kvaliteta.

Odgovornosti i zahtjevi za planiranje i vođenje audita, izvještavanje o rezultatima i održavanje zapisa su definisani u dokumentovanoj Proceduri za interni audit IMBIH P.07

Rukovodioci nadležni za auditirano područje su odgovorni da se bez zakašnjenja pokrenu aktivnosti za uklanjanje uočenih neusklađenosti i njihovih uzroka. Naknadne aktivnosti moraju sadržavati verifikaciju provedbe korektivnih mjera i izvještaje o rezultatima verifikacije.

7.1.13.3. Nadzor i mjerenje procesa Nadzor i mjerenje procesa vrši se prema utvrđenim aktivnostima. Ove aktivnosti pokazuju sposobnost procesa da postigne planirane rezultate.

Kada planirani rezultati nisu ostvareni pokreću se korektivne aktivnosti da bi se osigurala usklađenost usluge sa zahtjevom.

Vlasnici procesa odgovorni su za mjerenje i nadziranje procesa.

Odsjek imenovane laboratorije – nadzor i verifikaciju, mjerenje i nadzor vrši u skladu sa Procedurom o imenovanju mjeriteljskih laboratorija IMBIH P.10.

73

7.1.13.4. Nadzor i mjerenje usluga U cilju verifikacije da su specificirani zahtjevi za uslugu koju pružamo zadovoljeni, uspostavili smo i održavamo dokumentovane procedure za kontrolisanje i ispitivanje.

Nadzor i mjerenje usluga laboratorija su opisani kroz Poslovnik kvaliteta laboratorija.

Vrši se međulaboratorijsko poređenje kroz organiziranje, izvođenje i vrednovanje mjerenja ili ispitivanja na istim ili sličnim stavkama, od strane dvije ili više laboratorija, u skladu sa unaprijed utvrđenim uslovima.

Također se vrši ispitivanje osposobljenosti kroz vrednovanje kvaliteta rada učesnika prema unaprijed uspostavljenim kriterijima pomoću međulaboratorijskih poređenja.

Osiguranje kvaliteta rezultata kalibracija i ispitivanja putem kontrole i monitoringa je definisano u sistemskoj dokumentaciji laboratorijskog subsistema.

7.1.13.5. Kontrola neusklađene usluge Osigurali smo da usluga koja nije u skladu sa specifikacijama bude prepoznata i pod nadzorom. Primjenjujemo sistem za kontrolu neusklađenosti. Kontrolom je osigurano identificiranje, dokumentovanje, vrednovanje, odvajanje i postupanje s neusklađenim uslugama, te sistem obavještavanja o neusklađenosti.

Utvrđujemo uzrok neusklađenosti i poduzimamo mjere da se on otkloni. Nadzor, odgovornost i ovlaštenja u slučaju neusklađenosti su definisani u dokumentovanoj Proceduri za neusklađenost IMBIH P.06.

O neusklađenostima se vode zapisi koji se koriste za preispitivanje sistema kvaliteta.

U laboratorijama postoji Procedura za kontrolu neusklađenosti posla ispitivanja i/ili kalibracija L-P.06 čime je utvrđen je postupak koji se mora provesti kada radne aktivnosti ili rezultati ispitivanja/kalibracije nisu u skladu sa procedurama ili zahtjevima dogovorenim sa korisnikom usluge.

Procedurom su jasno definisane odgovornosti i ovlaštenja za identifikovanje, preispitivanje uzroka i dalji postupak u rješavanju neusklađenosti.

Ukoliko postoji sumnja da bi se neusklađeni posao mogao ponoviti primjenjuje se Procedura za korektivne i preventivne akcije IMBIH P.08.

7.1.13.6. Analiza podataka Analiza podataka pruža informacije o:

zadovoljstvu korisnika usluge; usklađenosti sa zahtjevima pružene usluge; karakteristikama i trendovima procesa i usluga, uključujući i pogodnosti za

preventivne akcije; kvaliteti isporuka naših dobavljača i davalaca usluga IMBIH-u; stanju implementacije sistema upravljanja kvalitetom; provedenim internim i eksternim auditima sistema kvaliteta; stanju realizacije obuke zaposlenika; stanju realizacije mjerljivih ciljeva;

74

realizaciji investicija; stanju kontrolno mjerne i ispitne opreme, kao i rezultatima provođenja korektivnih i preventivnih akcija.

Analiza podataka se vrši na nivoima organizacionih jedinica IMBIH kao i na nivou laboratorija.

Rezultati analiza služe kao podloga za donošenje odluka na bazi činjenica u skladu sa Procedurom za preispitivanje od rukovodstva IMBIH P.09.

7.1.13.7. Stalno poboljšavanje Trajno se poboljšava efektivnost sistema upravljanja kvalitetom primjenom politike kvaliteta, ciljeva kvaliteta, rezultata audita, analize podataka,preispitivanja od rukovodstva, korektivnih i preventivnih akcija i ocjene sistema.

Definiraju se ključni procese prema strateškim ciljevima, identificiramo probleme koji će se rješavati i definišemo rokove za periodičnu provjeru procesa.

O rezultatima i efektima pokrenute aktivnosti se vode zapisi.

Sistem za identifikaciju potencijalnih neusklađenosti je također uključen u mehanizam internih audita i preispitivanja od rukovodstva, za koje se očekuje da rezultiraju i pokretanjem preventivnih akcija.

Kao obaveza, sve je više prisutan uslov uvedenog sistema menadžmenta kvalitetom i njegove validacije od strane trećeg tijela, nekog drugog tijela ili kroz vlastitu izjavu.

Uvođenje sistema menadžmenta kvalitetom vrši se prema određenim standardima.

Prihvatanje rezultata ispitivanja i kalibracija između država je olakšano ako laboratorije zadovoljavaju određeni međunarodni standard.

7.2. PEER ASSSESSMENT (STRUČNO MEĐUSOBNO PROVJERAVANJE) EUROMET TC-Q Na osnovu EURAMET vodiča Guide for on site visits kolegijalno ocjenjivanje prema ISO/IEC 17025:2005, gdje se vrši provjera kako menadžment zahtjeva tako i tehničkih zahtjeva kalibracionih laboratorija.

Postojale su diskusije unutar RMO u vezi stručnog međusobnog provjeravanja ( on-site peer reviews) kao i na redovnim mitinzima JCRB ( Joint Committee of the Regional Metrology Organizations).

Vezano za implementaciju sistema stručnog međusobnog provjeravanja samoproglašeni instituti trebaju imati stručno međusobno provjeravanje na licu mjesta, koji će pokrivati djelokrug CMC-a i menadžment dijela po ISO 17025 koji moraju biti finalizirani prije prvog podnošenja CMC. CMC koji su već prihvaćeni, moraju biti predmet periodičnog provjeravanja na licu mjesta (on-site PR ) koji će pokrivati i menadžment dio, unutar 5 godina.

Više detalja ima na EURAMET TC-Q stranici tj. Policy vezano za on-site visits by peers (stručno međusobno provjeravanje na licu mjesta).

Čak se postavljalo i pitanje koliko broj CMC je dovoljno, jer neki smatraju da je jedan CMC nedovoljan itd.

75

Po informacijama koje sam prikupila, na zatvorenom skupu gdje je bilo 20 članova Steering Committee, za novi obavezujući peer review system su bili NMI iz UK, Poljske, Danske, Ceske, itd., a protiv su bili Španija i Austrija.

Predstavnici NMI i DI iz Španije su pokušali objasniti da se tehnička evidencija treba voditi kroz SC i KC a ne kroz sistem kvaliteta, što je i jasno definirano u CIPM MRA, i da nije potrebno diskvalificirati samoproglašenje tj. self-deklaraciju kao takvu.

Joint Committee of Regional Bodies (JCRB) -Zajednički komitet regionalnih metroloških

organizacija je zadužen za:

implementaciju CIPM-MRA koordinaciju inter-regionalnih revizija diskusije o tekućem radu i prijedloge poboljšanja sekretarijat BIPM bazu podataka: http://kcdb.bipm.org/

Na 25 susretu JCRB u organizaciji AFRIMET-a rezultati diskusije od strane RMO vezano za on-site peer reviews su bili prezentirani na pomenutom mitingu.

JCRB je odlučio da preporuči CIPM-u prihvatanje i slijedeće polise:

“Inicijalne i periodične prezentacije QS sistema kvaliteta od strane DI Imenovanih Instituta moraju biti direktno sačinjene od strane odgovorne osobe iz DI a ne kroz NMI. Godišnji QS izvještaji isto moraju biti pripremljeni i podnešeni direktno od strane Designated Institutes.”

Takođe je bilo oprečnih mišljenja vezano za mandatory sistem on-site peer reviews.

Umjesto mandatory koristi se izraz evidence-based ( kako funkcioniše u praksi).

QMS review procedure,”shall” je promijenjeno u “should”, što znači strogo preporučljivo za non-mandatory system on-site visits.(16)

Izmjena je vezana za „Instituti koji prvi put podnose CMC, moraju proći kroz on-site visit by peers je vezana za komentare koji su dolazili iz drugih NMI npr. iz Španije.

On-site visits je nazvan periodični i još jedan tip on site visits koji je opisan kao odluka od strane TC-Q bazirana na posebnoj evidenciji.

Prethodna dilema je bila da li trebaju sve vrste on-site visits od strane peers da budu registrovane preko TC-Q ili ostaje verzija bazirana na registraciji peer review grupa, kao i da li da se koristi termin mandatory samo za posjete za koje se odluči TC-Q.

Konačna, odnosno finalna verzija QMS review procedure i Guide on site visits se može naći na web stranici EURAMET-a.

Izašao je sada i novi Guide za annual report sa manjim izmjenama (npr. Izbačen je dio zadovoljstva korisnika usluga i sl.)

76

8. MJERITELJSTVO U BOSNI I HERCEGOVINI

8.1. KRATKA HISTORIJA

8.1.1. Počeci mjeriteljstva u BiH Mjerne jedinice i samo mjeriteljstvo u naše krajeve je došlo sa periodom vladavineAUSTRO-UGARSKOG carstva u periodu od 1878. godine do 1918. godine, te je bila jedna od država koja je potpisala METARSKU KONVENCIJU i ratificirala je u Budimpešti 31.decembra 1875 g.

Prvi zakoni o mjeriteljstvu u BiH

05.04. 1911. ZAKON O MJERAMA ZA BOSNU I HERCEGOVINU 01.09. 1912. ZAKON O MJERAMA i RED O MJERAMA ZA BOSNU I

HERCEGOVINU 09.04. 1913. RED O MJERAMA I TARIFA taksi za tzv."ovjerovljenje" 13.04. 1896. Ustrojenje ureda za zlato i srebro sa sjedištem u Sarajevu

U Kraljevini SHS

30.04. 1919. Uredba o ODSEKU ZA MERE u sastavu Ministarstva trgovine i industrije 29.11. 1921. Tarifa taksa i doplate za pregled i žigosanje mjera i sprava za mjerenje 02.12. 1922. Rješenje o Zvaničnom žigu sa krunom Kraljevine uz dodatak broja godine i

ličnog broja žigosača 30.06. 1928. Deset godina nakon ujedinjenja (1918.-1928.) Narodna Skupština Kraljevine

SHS proglašava dva mjeriteljska zakona: ZAKON O MJERAMA i ZAKONO SREDIŠNJOJ UPRAVI ZA MJERE I DRAGOCJENE METALE

U Kraljevini Jugoslavije

25.12. 1929. Kraljevina Jugoslavija ratificira KONVENCIJU O METRU (Convenction duMetre)

18.01. 1931. Rješenje o sjedištima kontrola mjera 02.03. 1932. Postupak pri uvozu mjerila i sprava za mjerenje iz inostranstva 02.04. 1934. Pravilnik o postupku prilikom izdavanja odobrenja za pregled i žigosanje

mjerila i sprava za mjerenje (što odgovara današnjem ODOBRENJU TIPA)

Mjeriteljstvo u novoj Jugoslaviji

29.11.1945. Novi USTAV SFRJ

Mjeriteljstvo u SFRJ

1961. ZAKON O MJERNIM JEDINICAMA I MJERILIMA 1974. ZAKON O MJERILIMA I MJERNIM JEDINICAMA (Sl. list SFRJ, broj

13/76)

Mjeriteljstvo u BiH

(1992. -1995.) ZAVOD ZA STANDARDIZACIJU, MJERITELJSTVO I PATENTE –ZSMP (Sl.list RBiH, broj 18/92)

77

1996. Zakonom o upravi i upravnim organizacijama (Sl.list BiH, broj 17/96)uspostavlja se ZAVODA ZA STANDARDIZACIJU, MJERITELJSTVO IPATENTE BOSNE I HERCEGOVINE

Nakon ovog perioda od strane Visokog predstavnika za BIH Wolfganga Petrich-a 2000. godine je donesena odluka o budućoj organizaciji akreditacije , intelektualnog vlasništva, standardizacije i mjeriteljstva. Institut za mjeriteljstvo BiH (IMBIH) Institut za mjeriteljstvo BiH osnovan je razdvajanjem Instituta za standarde, mjeriteljstvo i intelektualno vlasništvo Bosne i Hercegovine, na osnovu Zakona o osnivanju Instituta za mjeriteljstvo BiH, donešenog u septembru 2004. godine. Konačno razdvajanje je završeno 1.januara 2007. godine.

Institut za mjeriteljstvo Bosne i Hercegovine-IMBIH je državni mjeriteljski institut za koje je nadležno Vijeće ministara Bosne i Hercegovine. Entitetske mjeriteljske institucije Zavod za mjeriteljstvo Federacije Bosne i Hercegovine, koji je uspostavljen u okviru resornog ministarstva Vlade Federacije Bosne i Hercegovine. Zavod za metrologiju i standardizaciju Republike Srpske, koji je uspostavljen u okviruresornog ministarstva Vlade Republike Srpske. 8.2. POSTOJEĆA STRUKTURA MJERITELJSKOG SISTEMA U BIH - Institut za mjeriteljstvo BiH (IMBIH) - Imenovane mjeriteljske laboratorije (za područje verifikacije) - Tijela za ocjenu usklađenosti mjernih instrumenata - Kalibracione laboratorije (akreditovane) - Zavod za mjeriteljstvo Federacije BIH - Zavod za standardizaciju i metrologiju RS

Mjeriteljske institucije na entitetskom nivou

Nadležnosti entitetskih institucija, Zavoda za mjeriteljstvo Federacije Bosne i Hercegovine i Zavoda za metrologiju i standardizaciju Republike Srpske se ogledaju kroz verifikaciju mjerila iz oblasti zakonskog mjeriteljstva i njihov mjeriteljski nadzor .

”Verifikaciju mjerila, poštujući važeće tehničke propise, vrše entitetske institucije za mjeriteljstvo u Federaciji BiH i Republici Srpskoj ili imenovana pravna lica koja su predhodno prošla proceduru akreditiranja ili proceduru jednako-vrijednu akreditiranju.” (Zakon o mjeriteljstvu BiH, "Službeni glasnik BiH", br. 19/01)

8.2.1. Institut za mjeriteljstvo Bosne i Hercegovine Institut za mjeriteljstvo Bosne i Hercegovine predstavlja državni mjeriteljski institut u BiH, direktno odgovoran Vijeću ministara Bosne i Hercegovine. Institut za mjeriteljstvo BiH

78

osnovan je Zakonom o osnivanju Instituta za mjeriteljstvo BiH ("Službeni glasnik BiH", broj 43/2004). Pored ovog zakona Institut provodi i:

- Zakon o mjeriteljstvu Bosne i Hercegovine ("Službeni glasnik BiH", broj 19/2001)

- Zakon o mjernim jedinicama Bosne i Hercegovine ("Službeni glasnik BiH", broj 19/2001)

Nadležnosti IMBIH-a:

Ostvaruje etalonsku bazu u Bosni i Hercegovini Osigurava sljedivost državnih etalona prema međunarodnim etalonima Propisuje mjeriteljske zahtjeve za etalone, referentne materijale i mjerila Donosi odluke o proglašenju državnih etalona Uspostavlja distribuirani mjeriteljski sistem Organizira, usmjerava i bavi se naučno-istraživačkim radom u mjeriteljstvu Predlaže i određuje prioritete realizacije razvojnih projekata u oblasti mjertiteljstva Učestvuje u radu međunarodnih organizacija za mjeriteljstvo i u njima predstavlja

Bosnu i Hercegovinu Provodi međudržavne ugovore o saradnji u oblasti mjeriteljstva Direktor Instituta uz saglasnost Savjeta vrši imenovanje mjeriteljskih laboratorija i,

centara za verifikaciju koje su predhodno prošle proceduru akreditiranja u skladu sa standardima serije EN 45000, odnosno ISO 17025, ili proceduru jednakovrijednu proceduri akreditiranja

Realizuje projekte ili dijelove projekata iz oblasti mjeriteljstva uz učešće kompetentnih naučno-istraživačkih organizacija, institucija i pojedinaca iz zemlje i inostranstva

Za pojedine vrste mjerila propisuje načine ocjenjivanja usklađenosti, vrste i načina označavanja mjerila te sadržaj i oblik certifikata o usklađenosti sa mjeriteljskim propisima

Imenuje pravno lice za ocjenjivanje usklađenosti čija je osposobljenost bila povjerena po pravilima akreditiranja ili po pravilima koja su jenakovrijedna kao i pravila akreditiranja, i koje ispunjava dodatne zahtjeve ocjenjivanja usklađenosti koje je propisao direktor Instituta

8.2.2.Misija IMBIH-a Uspostava, održavanje i upravljanje međunarodno slijedivim državnim etalonima i mjeriteljskim sistemom koji omogućava:

Mjeriteljske usluge koje u potpunosti zadovoljavaju potrebe BiH Mjerenja u skladu sa prihvaćenim SI sistemom jedinica Relevantna mjerenja u oblasti zaštite zdravlja ljudi i životinja, te zaštite okoliša Pomoć u postizanju globalne konkurentnosti BiH ekonomije

8.2.3. Vizija IMBIH-a Postati funkcionalna, moderna i respektabilna institucija sa prepoznatljivom kompetentnosti NMI-a na evropskom i međunarodnom nivou.

IMBIH će funkcionalno upravljati mjeriteljskim sistemom u BiH i obezbjediti međunarodno priznanje državnih etalona i referentnih laboratorija, kao i priznanje sljedivosti mjerenja na svakom drugom nivou.

79

IMBIH će uspostaviti i održavati zakonodavstvo u oblasti mjeriteljstva koje je usklađeno sa zakonodavstvom EU. IMBIH će postati glavna veza za sve učesnike (za sve zainteresovane strane) infrastrukture kvaliteta i pozitivno uticati na mjeriteljsko okruženje za razvoj različitih oblasti, kao što je industrija, medicina, nauka, ekologija, ekonomija, itd. s ciljem poboljšanja kvaliteta života u BiH. Slika br.23 Organizaciona struktura IMBIH IMBIH se u sastoji od Sektora za:

- naučno mjeriteljstvo - industrijsko mjeriteljstvo - zakonsko mjeriteljstvo U Sektoru za naučno mjeriteljstvo su laboratorije: Laboratorija za masu i srodne veličine, Laboratorija za plemenite metale, Laboratorija za volumen, Laboratorija za gustoću i viskoznost, Laboratorija za temperaturu i vlažnost, Laboratorija za dužinu, Laboratorija za mjerila toplotne energije, Laboratorija za mjerila protoka i zapremine gasa, Laboratorija za električne veličine i Laboratorija za vrijeme i frekvenciju.

ZAJEDNIČKE SLUŽBE

NAUČNO MJERITELJSTVO

INDUSTRIJSKO MJERITELJSTVO

DIREKTORZAMJENIK DIREKTORA

ZAKONSKO MJERITELJSTVO

Tehnički sekretar

Vozač-kurir

Menadžer kvaliteta – Q Manager IMBIH

Odsjek za opšte, pravne i kadrovske poslove

Odsjek za dokumentaciju i

informatiku

Odsjek etalonska baza i

sljedivost

Odsjek za saradnju sa međunarodnim i BiH

institucijama

Odsjekmjerne veličine u

fizici I(masa,protok,dužin

a, akustika i termometrija)

Odsjekmjerne veličine u fizici II(električne veličine, vrijeme,

frekvencija,softver, prepak. proizvodi)

Odsjekmjerne veličine

u hemiji i medicini

Odsjekimenovane laboratorije

nadzor verifikacija

Odsjektipsko ispitivanje

i certifikacija

Odsjekzaštita okoline i

tehnička sigurnost

Laboratorijaza plemenite metale i referentne materijale

Laboratorijaza električne veličine, vrijeme i frekvenciju

Laboratorija za temperaturu i

vlažnost

Odsjek za materijalno– knjigovodstvene

poslove

Laboratorijaza masu i srodne

veličine

Laboratorijaza dužinu

Laboratorija za protok i volumen

80

8.2.4. IMBIH u oblasti naučnog mjeriteljstva: - Institut realizuje etalonsku bazu u Bosni i Hercegovini, razvija, stvara, objavljuje i održava

državne etalone zakonskih (SI) jedinica mjerenja, - Pruža sljedivost nacionalnih etalona do međunarodnih kroz neprekidan lanac

interkomparacija, - Određuje mjeriteljske zahtjeve za etalone, referentne materijale i mjerne instrumente, - Donosi odluke o prepoznavanju etalona kao nacionalnih etalona, - Institut se bavi istraživanjem i razvojem u oblasti mjeriteljstva, - Predlaže projekte razvoja u oblasti mjeriteljstva i definiše prioritete u njihovoj realizaciji, - Učestvuje u aktivnostima međunarodnih organizacija za mjeriteljstvo zastupajući Bosnu i

Hercegovinu, - Institut implementira međunarodne dogovore o saradnji u oblasti mjeriteljstva, - Imenuje predstavnike koji će učestvovati u aktivnostima međunarodnih organizacija ili ih

posmatrati, i predstavljati Bosnu i Hercegovinu u njima, - Institut organizuje i usmjerava naučno-istraživačke aktivnosti u oblasti mjeriteljstva, - Realizacija projekata ili njihovih dijelova u oblasti mjeriteljstva se može obaviti unutar

instituta u saradnji sa kompetentnim naučno-istraživačkim organizacijama, institucijama i osobama iz zemlje i inostranstva.

- Izdaje propise iz oblasti mjeriteljstva.

8.2.5. IMBIH u oblasti zakonskog mjeriteljstva: - Određuje mjeriteljske zahtjeve za mjerne instrumente, - Obavlja ocjenjivanje usklađenosti uključujući tipsko ocjenjivanje i tipska odobrenja za

mjerne instrumente, - Predlaže projekte razvoja u oblasti mjeriteljstva i definiše prioritete u njihovoj realizaciji, - Direktor Instituta, u saglasnosti sa Vijećem, obavještava mjeriteljske laboratorije i centre

za verifikaciju koji su prethodno prošli procedure akreditacije prema EN 45000 seriji evropskih standarda, ili ISO 17025, ili procedure koje su jednake vrijednosti kao procedura akreditacije,

- Direktor Instituta, u saglasnosti sa Vijećem, određuje načine ocjenjivanja usklađenosti za pojedine vrste mjernih instrumenata, tipove i načine označavanja mjernih instrumenata i sadržaj i format certifikata usklađenosti sa mjeriteljskim propisima,

- Direktor Instituta imenuje zakonodavno tijelo za ocjenjivanje usklađenosti, - Realizacija projekata ili njihovih dijelova u oblasti mjeriteljstva se može obaviti unutar

instituta u saradnji sa kompetentnim naučno-istraživačkim organizacijama, institucijama i osobama iz zemlje i inostranstva.

- Izdaje propise iz oblasti mjeriteljstva.

8.2.6. IMBIH u oblasti industrijskog mjeriteljstva: - Pruža sljedivost etalona laboratorija nižeg nivoa do nacionalnih etalona, - Obavlja kalibraciju opreme za industrijske i druge svrhe, - Predlaže projekte razvoja u oblasti mjeriteljstva i definiše prioritete u njihovoj realizaciji,

81

- Realizacija projekata ili njihovih dijelova u oblasti mjeriteljstva se može obaviti unutar instituta u saradnji sa kompetentnim naučno-istraživačkim organizacijama, institucijama i osobama iz zemlje i inostranstva.

- Sva mjerenja u industrijskom i zakonskom mjeriteljstvu moraju da budu sljediva do državnih etalona koji se čuvaju u državnim referentnim laboratorijama.

LABORATORIJE: LABORATORIJA ZA PLEMENITE METALE Laboratorija za referentne materijale i plemenite metale LH - uspostavljen sistem kvaliteta u potpunosti kroz integrisanje zahtjeva standarda BAS EN ISO/IEC 17025 i standarda BAS EN ISO 9001.

U cilju dokazivanja kompetentnosti, Laboratorija za referentne materijale i plemenite metale uspješno učestvuje u međulaboratorijskim poredbenim ispitivanjima.

U laboratoriji se obavljaju aktivnosti ispitivanja i utiskivanja žigova na predmete od plemenitih metala, kao i hemijsko ispitivanje plemenitih metala (Au, Ag, Pt i Pd).

LH je referentna laboratorija Instituta za mjeriteljstvo BiH, te je odgovorna za kontrolu predmeta od plemenitih metala.

Slika br.24 Utiskivanje žiga na plemenite metale LABORATORIJA ZA MASU Laboratorija za masu i srodne veličine - uspostavljen sistem kvaliteta u potpunosti kroz integrisanje zahtjeva standarda BAS EN ISO/IEC 17025 i standarda BAS EN ISO 9001 i kroz eksterne audite od strane međunarodnih institucija-peer assessment u organizaciji EURAMET-a.

Laboratorija za masu djeluje kao sastavni dio IMBIH-a, a njena osnovna nadležnost je realizacija i održavanje državnog etalona za masu i diseminacija vrijednosti jedinice za masu kilogram na etalone nižeg nivoa tačnosti, s ciljem osiguranja sljedivosti mjerenja u oblasti mase u Bosni i Hercegovini.

Laboratorija za masu izvodi kalibracije:tegova E2 klase tačnosti i nižih klasa tačnosti, prema preporuci OIML R 111- dio 1, i kalibracije neautomatskih vaga (Max ≤ 100 kg) se izvodi prema preporuci EURAMET/cg-18/v.03 - Smjernica za kalibraciju neautomatskih vaga.

82

Nadležnost joj je održavanje i realizacija državnog etalona za masu ,te diseminacija vrijednosti jedinice za masu kilogram na etalone nižeg nivoa tačnosti, a sve u cilju osiguranja sljedivosti mjerenja u oblasti mase na državnom nivou. Djeluje kao sastavni dio IMBIH-a. Državni etalon u Bosni i Hercegovini predstavlja garnitura tegova klase tačnosti E1 od 1 mg do 5 kg. Laboratorija za masu Instituta za mjeriteljstvo BiH svoju sljedivost ostvaruje putem Urada Republike Slovenije za meroslovlje (MIRS), čiji nacionalni etalon je sljediv na primarni prototip br. 48 Danskog mjeriteljskog instituta (DFM), a koji je u lancu sljedivosti direktno vezan na međunarodni prototip za masu u BIPM, Međunarodnom birou za mjere. Putem ove interkomparacije u organizaciji EURAMET-a LM IMBIH je svoje kalibracione i mjeriteljske kompetencije (CMC) prijavila u bazu u BIPM-u, Međunarodnom birou za mjere i tegove u Parizu.

LABORATORIJA ZA PRITISAK I VAKUUM Laboratorija za pritisak i vakuum sa organizacionog stanovišta pripada laboratoriji za masu i srodne veličine.

Realizacija jedinice pritiska (Pa) bazira se na korištenju dva klipna manometra.

Slika br.25 Laboratorija za pritisak i vakuum Posjeduje opremu kojom može osigurati sljedivost pritiska na međunarodnom nivou kako za vakuum od 10-5 Pa, i za više pritiske do 200 MPa. Sljedivost za pritisak se održava kroz osnovne SI jedinice mase (kg) i dužine (m). Sva mjerenja su sljediva prema NMI-u, koji ima objavljen CMC iz ove oblasti u KCBD u BIPM-u.

Laboratorijska oprema donirana je od strane Vlade Republike Slovenije kroz realizaciju bilateralnog projekta „Razvojna pomoć Republike Slovenije Bosni i Hercegovini“.

83

LABORATORIJA ZA MJERILA PROTOKA I ZAPREMINE GASA

Slike br. 26, 27 Laboratorija za mjerila protoka i zapremine gasa

Kalibracija etalona i verifikacija mjerila protoka i zapremine gasa izvodi se u skladu sa nacionalnim zakonodavstvom, međunarodnim standardima i OIML preporukama.

Etaloni referentne laboratorija su sljedivi prema etalonima NMI-a koji imaju objavljen CMC u ovom području u KCDB u BIPM-u.

Zadaci ove referentne laboratorije za gas su:

- realizacija jedinica zapreminskog protoka za gas; - kalibracija / verifikacija mjerila protoka i zapremine gasa u opsegu od 0,016 [m³/h] do

4000 [m³/h] pomoću etalonskih mjerila; - kalibracija / verifikacija mjerila protoka i zapremine gasa u opsegu od 0 [m³/h] do 100

[m³/h] pomoću kritičnih mlaznica protoka; - kalibracija / verifikacija elektronskih korektora volumena gasa u opsegu od 30 [ºC] do

165 [ºC]; od 0 [bar] do 100 [bar]; - kalibracija / verifikacija transmitera pritiska i temperature u opsegu od 30 [ºC] do 165

[ºC]; od 0 [bar] do 100 [bar]; - kalibracija / verifikacija manometara u opsegu od 0 [bar] do 100 [bar]. LABORATORIJA ZA VOLUMEN Laboratorija za volumen je odgovorna za realizaciju, održavanje i čuvanje nacionalnih standarda za volumen i osiguravanje sljedivosti u polju mjerenja volumena.

Mjerenje volumena, kao jedna od izvedenih fizičkih veličina SI sistema mjernih jedinica, ima veoma važnu ulogu ne samo u nauci nego i u svakodnevnom životu. Mjerenje volumena ima veliku ulogu u zakonskoj metrologiji, koja pokriva mjerenja u oblasti izvoza proizvoda i usluga, polja mjerenja u zdravstvu i zdravstvenoj zaštiti.

Laboratorija za volumen IMBIH pruža usluge za kalibraciju laboratorijskih staklenih i metalnih posuda, kao i rezervoara zasnovano na gravimetrijskoj i volumetrijskoj metodi.

84

Slika br.28 Laboratorija za volumen LABORATORIJA ZA GUSTOĆU I VISKOZNOST Fundamentalni aparat za masu predstavlja primarnu relizaciju jedinice za gustinu. Hidrostatički instrument za gustoću je proizveden u Slovačkoj, od strane proizvođača Justur. On omogućava mjerenje gustoće tečnog i čvrstog tijela.

Pored ovog uređaja, IMBIH posjeduje i uređaj Anton Paar DMA 4500M koji može odrediti gustoću za 30 do 40 sekundi i uz malu količinu uzorka.

Slika br.29 Laboratorija za gustoću i viskoznost

85

LABORATORIJA ZA TEMPERATURU I VLAŽNOST Internacionalna temperaturna skala 1990 (ITS-90) je kalibracioni standard primarnog nivoa za predstavljanje i mjerenje Kelvinove i Celzijusove temperaturne skale.

Osnovni cilj Laboratorije je realizacija Internacionalne temperaturne skale i njeno korištenje za temperaturnu kalibraciju. Laboratorija pokriva temperaturni kalibracioni raspon od -38.8344 ˚C do 660.3230 ˚C.

Slika br. 30 Laboratorija za temperaturu i vlažnost LABORATORIJA ZA DUŽINU Laboratorija za dužinu je odgovorna za ostvarivanje i održavanje državnih etalona za dužinu i desiminaciju jedinice dužine na etalone nižeg reda i kalibraciju mjernih istrumenata.

Opremljena je prenosnim laser sistemom za: linearna, ugaona, ravnost, pravost i upravnost mjerenja. Laser sistem omogućuje potpunu kalibraciju univerzalnih mjernih i alatnih mašina.

Slika br.31 Laboratorija za dužinu

86

Laboratorija je još uvijek u fazi opremanja. U laboratoriji za dužinu realizovana je jedinica dužine metar (m) pomoću jod stabilnog He-Ne lasera talasne dužine 633 nm.

Opremljena sa prenosnim laser sistemom za: linearna, ugaona, ravnost, pravost i upravnost mjerenja. Laser sistem omogućuje potpunu kalibraciju univerzalnih mjernih i alatnih mašina.

Ovaj sistem nudi tačnost i sljedivost za dužinu i dimenzionalna mjerenja u preciznoj mehanici i proizvodnoj industriji.

LABORATORIJA ZA ELEKTRIČNE VELIČINE Nacionalna mjeriteljska laboratorija za električne veličine je u fazi opremanja za obavljanje aktivnosti kao što su: ostvarivanje, održavanje i prenošenje vrijednosti osnovnih i izvedenih jedinica električnih veličina u BiH kao i osiguranje međunarodne sljedivosti.

Svi etaloni za električne veličine se kalibrišu u renomiranim evropskim nacionalnim mjeriteljskim institutima. Laboratorija za električne veličine u BiH će nastojati učestvovati u ključnim i dopunskim interkomparacijama u okviru regionalne mjeriteljske organizacije EURAMET, čime će osigurati sljedivost mjerenja do međunarodnog nivoa.

Planirano je da Laboratorija za električne veličine u BiH učestvuje u ključnim i dopunskim interkomparacijama u okviru regionalne mjeriteljske organizacije EURAMET, čime će osigurati sljedivost mjerenja do međunarodnog nivoa. Na taj način bi sebi obezbijedila aplikaciju za članstvo u konsultativnom komitetu za elektricitet i magnetizam (CCEM).

Uspostavu ove laboratorije podržali su i pomogli Vlada Republike Slovenije i Institut za metale i tehnologiju (IMT) Ljubljana kroz realizaciju bilateralnog projekta 2010/02, te EU kroz projekat IPA 2007 i IPA 2008.

LABORATORIJA ZA VRIJEME I FREKVENCIJU Zadatak Laboratorije za vrijeme i frekvenciju je uspostava državnog etalona za vrijeme i frekvenciju, njegovo poboljšanje, održavanje UTC vremenske skale, kao i osiguranje međunarodne sljedivosti vremena i frekvencije. Drugi zadaci Laboratorije se odnose na distribuciju vremena i frekvencije u Bosni i Hercegovini, podršku potrebama u industriji kao što su kalibracije etalona i mjerila.

Slika br.32 Laboratorija za vrijeme i frekvenciju Državna laboratorija za vrijeme i frekvenciju u Bosni i Hercegovini, planira poduzeti aktivnosti u učešću u računanju međunarodnog atomskog vremena (Temps Atomique International -TAI) pod supervizijom Međunarodnog biroa za mjere i tegove.

87

8.3. TRENUTNO STANJE NA POLJU MEĐUNARODNIH ODNOSA I USPOSTAVE NOVIH LABORATORIJA

U Parizu, 14.10.1999. godine, 38 direktora NMI-a su potpisali Mutual Recognition Arrangement (CIPM MRA) koji specificira uslove priznavanja državnih etalona i priznavanje i prepoznavanje validnosti certifikata kalibracije i mjerenja izdatih od državnih instituta za mjeriteljstvo.

MRA daje korisnicima usluga kvantitativnu informaciju o uporedivosti nacionalnih mjeriteljskih usluga i obezbjeđuje tehničku bazu za šire sporazume u trgovini.

Institut za mjeriteljstvo Bosne i Hercegovine je 24. maja 2011. godine postao pridruženi član CGPM - Generalne konferencije za utege i mjere. Potpisivanje Ugovora o međusobnom priznavanju Međunarodnog komiteta za utege i mjere (Mutual Recognition Arrangement of the International Committee of Weights and Measures) CIPM MRA, IMBIH je ostvario sa prestavnicima BIPM-a, tj. Ugovor o međusobnom priznavanju nacionalnih etalona i certifikata o kalibraciji i mjerenju koja izdaju nacionalni mjeriteljski instituti u okviru Međunarodnog komiteta za utege i mjere. Prije toga je bilo potrebno dokazivanje kompetencija sistema upravljanja kvalitetom u IMBIH-u i Laboratorije za masu kao dijela integriranog sistema upravljanja kvalitetom, dakle bilo je uspješno realiziramo ključno međunarodno poređenje u organizaciji EURAMET-a za one laboratorije za koju smo dokazivali kompetencije sistema upravljanja kvalitetom.

Prije toga su ispunjeni uslovi da IMBIH postane (punopravni) član nadležne (RMO) regionalne mjeriteljske organizacije.

Da bi IMBIH postao član EURAMET-a od 2009. godine, bilo je potrebno ispuniti uvjete: dokazati kompetencije IMBIH-a u smislu Nacionalnog mjeriteljskog instituta sa odgovarajućim resursima koji će omogućiti realizaciju postavljenih uvjeta od strane EURAMET-a, a koje su naznačene u EURAMET dokumentima (By Laws, Rouls and Procedures), zatim je bilo potrebno dokazati sljedivost u makar jednoj fizičkoj veličini (masa), te je zatim provedeno zadovoljavajuće učešće u međunarodnoj interkomparaciji u oblasti protoka.

Ono što je potrebno naglasiti je da je le IMBIH: pridruženi član BIPM-a od 2011 i WELMEC-a od 2009 ,te posmatrač u IAAO od 2010.,i član od EURAMET-a od 2009., a novija informacija je i da je IMBIH postao pridruženi član COOMET-a od juna 2013.godine, Pridruženje COOMET-u (Rusija, Ukrajina, Bjelorusija itd.) je važno i sa aspekta priznavanja dokumenata koja prate mjerne instrumente koji se budu uvozili iz Rusije (npr.rafinerija B.Brod i sl.).

Međunarodno priznati Certifikat ISO9001:2008 posjeduje od 2010. godine, a naredna recertifikacija je planirana za mjesec januar 2016.godine.

IMBIH ima 7 kontakt osoba u raznim Tehničkim komitetima u EURAMET-u (kvalitet, protok, interdisciplinarno mjeriteljstvo, hemija, vrijeme i frekvencija, elektricitet i magnetizam, masa i srodne veličine), te članstvo u Vijeću direktora (Board of Directors) EURAMET-a

Fokus grupa za podsticaj razvoja državne mjeriteljske infrastrukture zajednički je osnovana od strane EURAMET-a i WELMEC-a. Od 2008. godine fokus grupa i njenih 26 zemalja članica rade na olakšavanju saradnje i ubrzavanju integracijskog procesa EURAMET-ovih članova i saradnika u postojeće EURAMET i WELMEC strukture bazirano na razmjeni iskustava ,znanja, treninga i radionica. IMBIHje i dopisni član OIML-a od marta 1997.

88

IMBIH ima 8 članova te 2 člana iz ORLA Bijeljina u raznim Radnim grupama u WELMEC-u (implementacija Direktive, opšti aspekti zakonskog mjeriteljstva, mjeriteljski nadzor, pretpakirani proizvodi, software, Direktiva o mjernim instrumentima, mjerna oprema za tečnosti osim vode, mjerila za komunalije).

Što se tiče bilateralnih sporazuma, Institut za mjeriteljstvo Bosne i Hercegovine trenutno ima najuspješniju saradnju sa institutima iz Austrije (BEV) i Turske (UME).

Bosna i Hercegovina je postala članica u Europskim metroliškim istraživačkim programima -European Metrology Research Programme (EMRP). Ukupan broj zemalja učesnica u EMRP je sada 23. Institut za mjeriteljstvo Bosne i Hercegovine je aplicirala u zajedničkim istraživačkim projektima što će mu omogućiti kolaboraciju sa drugim evropskim institutima.

U sklopu održavanja Generalne Skupštine IMBIH je prvi puta učestvovao i na sastancima EMRP komiteta tj. Evropskog komiteta za istraživanje u mjeriteljstvu. Institut nema samo interes da učestvuje u tekućem programu EMRP nego da aktivno učestvuje u EMPIR-u, tj. Evropskom mjeriteljskom projektu za inovacije i istraživanja, koji treba da traje narednih 7 godina.

EMRP je zajednički finansiran od strane 22 zemlje i Evropske unije u vrijednosti od 400 miliona eura. Pozivi za projekte iz 2009. i 2011. su rezultirali sa 86 odobrenih projekata i 659 učesnika iz mjeriteljskih instituta i 104 nefinansirana partnera. Projekti su finansirani sa 167 istraživačkih grantova ukupne vrijednosti od 20 miliona eura.

Nasljednik EMRP-a je Evropski mjeriteljski program za inovacije i istraživanje EMPIR. Inicijativu provode institucije članice EURAMET-a uz značajnu podršku nadolazećeg evropskog projekta Horizon 2020. Da bi bio proveden na osnovu člana 185. Evropskog sporazuma, EMPIR mora imati podršku Evropske komisije i mora proći proces odluke Evropskog parlamenta i Savjeta Evropske unije.

Slika br.33 EMRP članice

89

Institut za mjeriteljstvo Bosne i Hercegovine, u okviru EURAMET Fokus grupe akcionog plana za 2011. godinu, bio je domaćin obuke za Napredni trening o mjernoj nesigurnosti koji je održan od 11. do 13. januara 2012. godine u Sarajevu.

Učesnici obuke bili su predstavnici zemalja jugoistočne Evrope: Generalne direkcije za mjeriteljstvo Albanije (DPM), Biroa za mjeriteljstvo Makedonije (BJR), Zavoda za mjeriteljstvo Crne Gore (MBM), i Instituta za mjeriteljstvo BiH (IMBIH). Trening je održan u saradnji sa Nacionalnim mjeriteljskim institutom Njemačke (PTB).

Državna laboratorija za električne veličine, vrijeme i frekvenciju je uspostavljena, zahvaljujući Projektu razvojne pomoći Vlade Republike Slovenije uz podršku i saradnju Inštituta za kovinske materiale in tehnologije (IMT). Odobrena je pomoć u vrijednosti od 820.000 EUR radi nabavke opreme za potrebe Instituta za mjeriteljstvo Bosne i Hercegovine. Tom nabavkom je IMBIH, za potrebe Bosne i Hercegovine, realizirao državni etalon za vrijeme i frekvenciju i za električne veličine (jačinu električne struje) u svojoj laboratoriji u prostorijama IMBIH.

Takođe, ovom donacijom je omogućeno da Institut u Banjoj Luci, u prostorijama Mikroelektronike a.d.,.Laboratoriju za ispitivanje elektromagnetne kompatibilnosti.

Laboratorija za ispitivanje elektromagnetne kompatibilnostikoju je IMBIH, u prostorijama Mikroelektronike a.d., uspostavio u Banjoj Luci, će imati najveće mogućnosti u toj oblasti u cijeloj regiji i omogučiće sve potrebne vrste ispitivanja radi certifikacije prije uvoza ili izvoza mnoštva uređaja iz svakodnevnog života kao i onih specijalističkih.

Laboratorija za ispitivanje mjerila električne energije koju je IMBIH uspostavio u prostorijama Mikroelektronike a.d., u Banjoj Luci, jedina je takve vrste u Republici Srpskoj. Time su se stvoriti uslovi za profesionalne verifikacije mjerila iz te oblasti.

Ovim se saradnja sa Republikom Slovenijom u oblasti mjeriteljstva ne završava nego samo otvaraju vrata za nove projekte i razmjenu iskustava.

Nabavkom etalona za vrijeme konačno su se stekli uslovi da BiH preuzima i distribuira tačno svjetsko vrijeme, što do sada nije bio slučaj. BiH je, dakle, od novembra 2011. godine postala dio svjetskog sistema distribucije tačnog vremena. Ovaj etalon bi trebao omogućiti i distribuciju tačnih frekvencija svim relevantnim privrednim sistemima, kao i nadzor nad tim frekvencijama.

Institut za mjeriteljstvo Bosne i Hercegovine, u okviru EURAMET Fokus grupe akcionog plana za 2011. godinu, bio je domaćin obuke za Napredni trening o mjernoj nesigurnosti koji je održan od 11. do 13. januara 2012. godine u Sarajevu.

Učesnici obuke bili su predstavnici zemalja jugoistočne Evrope: Biroa za mjeriteljstvo Makedonije (BJR), Zavoda za mjeriteljstvo Crne Gore (MBM), Generalne direkcije za mjeriteljstvo Albanije (DPM) i Instituta za mjeriteljstvo BiH (IMBIH). Trening je održan u saradnji sa Nacionalnim mjeriteljskim institutom Njemačke (PTB).

IMBIH – Sporazumi o poslovnoj saradnji i MoU: Institut za mjeriteljstvo Bosne i Hercegovine i Direkcija za mere i dragocene metale Republike Srbije potpisali su 04. novembra 2011. godine Memorandum o razumijevanju i saradnji.

Institut za mjeriteljstvo BiH i Holandski mjeriteljski institut potpisali su 07. marta 2012. godine Memorandum o razumijevanju.

90

Institut za mjeriteljstvo BiH i Rafinerija nafte a.d. Brod potpisali su 04. januara 2012. godine Sporazum o poslovnoj saradnji. Značaj potpisivanja ovog Sporazuma je utoliko veći ako se uzme u obzir da je IMBIH krovna mjeriteljska institucija, a RNB vodeći privredni subjekat u BiH.

Institut za mjeriteljstvo BiH i Inštitut za kovinske materiale in tehnologije iz Ljubljane potpisali su 20. decembra 2011. godine Memorandum o razumijevanju o „Saradnji u oblasti mjeriteljstva“.

13. aprila 2012. godine Institut za mjeriteljstvo Bosne i Hercegovine i BH-GAS d.o.o potpisali su Sporazum o poslovnoj saradnji. (28)

8.3.1. Postojeće stanje tijela za ocjenjivanje usklađenosti za mjerne instrumente Ocjenjivanje usklađenosti na osnovu EU direktiva još nije primjenjivo.

Tipska odobrenja nisu profitabilne aktivnosti ako se govori o međunarodnom nivou.

Tipsko odobrenje u oblastima koje regulišu direktive MID i NAWI je zadatak ovlaštenih (prijavljenih) tijela. Ovlaštena tijela ne rade na nacionalnoj osnovi, ali pružaju usluge u inostranstvu. Ne preporučuju se ulaganja u objekte za tipska odobrenja ,zbog velikih ulaganja i pretpostavljene male količine tipskih odobrenja.

Investiranje ima smisla ako postoji slučaj koji iziskuje lokalna industrija (domaći proizvođač mjernih instrumenata) ili u slučaju da ovlašteno tijelo ima aktivnosti tj. pruža usluge na međunarodnoj razini.

Što se tiče imenovanih mjeriteljskih laboratorija, podrška države bi bila poželjna za uspostavljanje i poboljšanje laboratorija.

Broj i kvalitet laboratorija koje pružaju usluge iz zakonskog mjeriteljstva treba poboljšati. Naknade za verifikaciju trebaju pokriti realne troškove što omogućava laboratoriji da poboljša svoje sposobnosti. Poželjno bi bilo da laboratorije IMBIH-a obavljaju tipska odobrenja i verifikacije, kao i ocjenjivanje usklađenosti.

Postupak imenovanja trenutno je definisan Procedurom za imenovanje mjeriteljskih laboratorija. Zbog neusklađenosti u zakonodavstvu postupak također nije jedinstven u BiH. Vrlo nepovoljna posljedica ovoga je da su laboratorije mogle biti imenovane bez ispunjavanja osnovnih zahtjeva datih u važećem Zakonu o mjeriteljstvu.

91

NAZIV IMENOVANE LABORATORIJE LABORATORIJA OBAVLJA ISPITIVANJA I VERIFIKACIJU MJERILA

Institut za mjeriteljstvo BiH za mjerila mase, Sarajevo

Neautomatske vage klase tačnosti I, II,III i IIII, i Automatskih vaga i Tegova klase tačnosti F1, F2, M1, M2 i M3)

Institut za mjeriteljstvo BiH za mjerila dužine, Sarajevo

Trgovačkih mjerila za dužinu i mjernih letvi

Institut za mjeriteljstvo BiH - referentna laboratorija za referentne materijale i plemenite metale, Sarajevo

Predmeta izrađenih od plemenitih metala

Institut za mjeriteljstvo BiH za mjerila mase, Tuzla

Neautomatske vage klase tačnosti III i IIII Tegova klase tačnosti M2 i M3)

UNIJAL AC d.o.o., Čapljina

Analizator ispušnih plinova benzinskih motora Manometara za mjerenje pritiska u pneumaticima Mjerila kočione sile po obodu kotača motornih vozila

DELTA-PETROL d.o.o., Kakanj

Mjerila protoka (volumena) tečnosti i LPG-a horizontalnih i vertikalnih rezervoara

INVESTICIONO TEHNIČKI CENTAR d.o.o., Sarajevo

Etilometara, mjerila za mjerenje koncentracije alkohola u krvi preko izdaha

MIBO Komunikacije d.o.o., Sarajevo

Etilometara, mjerila za mjerenje koncentracije alkohola u krvi preko izdaha

DVOKUT pro, Sarajevo

Ispitivanje (mjerenje) nivoa buke / zvuka, i Verifikacija mjerila nivoa buke

Check system d.o.o., Sarajevo Mjerila dužine i vremena – taksimetara PROMET MID d.o.o., Kiseljak

Mjerila dužine i vremena – taksimetara

ROLVAGA d.o.o., Kiseljak Neautomatskih vaga klase tačnosti I, II, III i IIII Tegova klase tačnosti M1, M2 i M3

Mašinski fakultet u Sarajevu Laboratorija za proizvodnu i mjernu tehniku

Mjerila dužine, ugla i hrapavosti

Tios d.o.o., Sarajevo

Analizator ispušnih plinova benzinskih motora Manometara za mjerenje pritiska u pneumaticima ,Mjerila kočione sile po obodu kotača motornih vozila

SARTORIUS LIBRA ELEKTRONIK d.o.o. Sarajevo

Neautomatskih vaga klase tačnosti I, II i III

HERKON d.o.o., Mostar Mjerila protoka (volumena) naftnih derivata KJKP Sarajevogas, Sarajevo Mjerila protoka/volumena gasa KJKP Vodovod i kanalizacija Mjerila protoka/zapremine vode

IVEX d.o.o. Usora Mjerila pritiska i mjerila protoka/volumen tečnog naftnog plina LPG

ČALJKUŠIĆ doo, Busovača Mjerila protoka/volumena tečnosti, horizontalnih i vertikalnih rezervoara

CENTROTAX d.o.o. Sarajevo Mjerila dužine i vremena – taksimetara ISKRAEMECO SARAJEVO d.o.o. Verifikacija mjerila električne energije

TEHNOUNION d.o.o.Sarajevo

Analizator ispušnih plinova benzinskih motora, Manometara za mjerenje pritiska u pneumaticima Mjerila kočione sile po obodu kotača motornih vozila

REMONTNI ZAVOD d.d. Travnik Mjerila električnih veličina, vremena i frekvencije

ELMONT ŽEPČE d.o.o. Mjerila protoka/volumena tečnosti i LPG-a, horizotalnih i vertikalnih rezervoara

LOTRIČ CONTROL d.o.o. Mostar

Neautomatskih vaga klase tačnosti I, II, III i IIII Tegova klase tačnosti M2 Mjerila krvnog pritiska

NIRMA d.o.o. Tešanj

Mjerila mase

Tabela br.4 Imenovane mjeriteljske laboratorije

92

UNIVERZITET U ZENICI METALURŠKI INSTITUT “Kemal Kapetanovic” ZENICA

Mehanička kalibraciona laboratorija

Područje: mehaničke veličine Opseg: kalibracije mjerila (uređaja) za silu, moment sile i tvrdoću

BNT- TVORNICA MAŠINA I HIDRAULIKE d.d. Novi Travnik

Kalibraciona laboratorija

Područje: dimenzionalne veličine Opseg: kalibracije mjerila (uređaja) za dužinu i ugao Područje: mehaničke veličine Opseg: kalibracije mjerila (uređaja) za pritisak

“DELTA PETROL” KAKANJ d.o.o.

Laboratorija za ispitivanje i kalibraciju mjerila protoka (volumena) tečnih naftnih derivata

Područje: mehaničke veličine Opseg: kalibracija mjerila (uredaja) za protok tečnosti i volumen tečnosti

UNIVERZITET U ZENICI METALURŠKI INSTITUT “Kemal Kapetanovic” ZENICA

Laboratorija za tehnička mjerenja

Područje: temperatura Opseg: kalibracija etalona i mjerila za temperaturu Područje: mehaničke veličine Opseg: kalibracija etalona i mjerila za pritisak

AKCIONARSKO DRUŠTVO ZA PROIZVODNJU I REMONT “ORAO” Bijeljina

Metrološka laboratorija

Područje: elektricne veličine Opseg: jednosmjerne i niskofrekventne elektromagnetne veličine (napon, struja, naponski odnos, snaga i energija, otpornost) Područje: vrijeme i frekvencija Opseg: vrijeme, frekvencija Područje: dimenzionalne veličine Opseg: dužina i ugao Područje: mehaničke veličine Opseg: sila, masa - vage sa neautomatskim funkcionisanjem, pritisak, moment sile, uređaji za ispitivanje tvrdoće Područje: fluidne veličine Opseg: protok gasa i tečnosti Područje: temperatura, vlažnost i termofizikalne osobine Opseg: otporni termometri, termoparovi, teèni termometri, vlažnost, simulatori / indikatori

KJKP "VODOVOD I KANALIZACIJA" d.o.o. SARAJEVO

Laboratorija za ispitivanje i kalibraciju vodomjera

Područje: fluidne veličine Opseg: protok gasa i tečnosti

"ROLVAGA" d.o.o. KISELJAK

Laboratorija za masu

Područje: mehaničke veličine Opseg: masa (masa i konvencionalna masa), vage Tabela br.5 Akreditirane laboratorije

93

9. PRIJEDLOG ORGANIZACIJE NA OSNOVU PRETHODNIH ISTRAŽIVANJA 9.1. SWOT ANALIZA POSTOJEĆEG SISTEMA

Institut za mjeriteljstvo Bosne i Hercegovine IMBIH se finansira iz državnog budžeta i on je kao takav dovoljan za trenutne dnevne aktivnosti IMBIH-a. Međutim postoji potreba za dodatnim finansijskim sredstvima ukoliko se želi postići dalji razvoj IMBIH-a i entitetskih Zavoda.

Trenutno zaposleno osoblje IMBIH-a kao i drugih laboratorija nije u potpunosti pripremljeno za veliki napredak u oblastima nacionalnih (referentnih) etalona, u smislu količine i kvalitete posla.

Vezano za postizanje sljedivosti, do sada ni taj aspekt nije bio na zadovoljavajućem nivou zbog nedostatka nacionalnih i referentnih etalona.

Kompetentnost laboratorija u sektoru zakonskog mjeriteljstva takođe nije dosegla zadovoljavajući nivo.

Jedan od glavnih zadataka mjeriteljske infrastrukture je uspostavljanje laboratorija za nove etalone. Državnim etalonima se mora rukovati pod propisanim uslovima (klimatizacija i sl.). Postojeći laboratorijski prostor nije dovoljan, pa je izvršeno proširenje i adaptacija laboratorijskog prostora u skladu sa međunarodnim preporukama. Idelano rješenje bi bilo uspostavljanje nove laboratorijske zgrade sa površinom od najmanje 500 m2. Dok se ne dođe do neophodnog laboratorijskog prostora u vidu imovine ili osiguranog dugoročnog zakupa, na snazi će biti privremena rješenja.

Što se tiče optimizacije mjeriteljskih rješenja u BiH, specifičnost političke situacije u državi BiH se moraju uzeti u obzir, pod uslovom da se ne ugrožava i kompromituje mjeriteljstvo kao takvo.

Mjeriteljska struktura u oblasti naučnog mjeriteljstva, tj. državnih etalona je hijerarhijska, kako bi se osigurala slijedivost do SI. Neophodno bi bilo da odgovornost za državne etalone bude na državnom nivou, kako bi mjeriteljska hijerarhija IMBIH odgovarala pravnom položaju. IMBIH bi trebao nastaviti, pored uspostave etalonske baze na državnom nivou da omogućava rad kalibracionih laboratorija u cilju obezbjeđivanja odgovarajuće sljedivosti za korisnike njihovih usluga.

94

PREDNOSTI NEDOSTACI

IMBIH

- Mogućnost davanja prijedloga zakona i podzakonskih akata iz oblasti mjeriteljstva

- Učešće u radu međunarodnih organizacija za mjeriteljstvo te ostvarenost internacionalne saradnje sa relevantnim institucijama iz oblasti mjeriteljstva

- Trend zapošljavanja se odnosi na mlado osoblje sa relevantnim znanjem koje je prvenstveno upoznato sa EU propisima iz oblasti mjeriteljstva, te općenito sa EU legislativom i praksom

- Začetak prepoznavanja nacionalnih i referentnih etalona

- Postojeća pomoć iz fondova Evropske Komisije koja se ogleda u nabavci savremene mjerne opreme, te kontinuiranu edukaciju osoblja

- Postojeća bilateralna saradnja sa drugim Nacionalnim mjeriteljskim institutima (BEV; UME itd.)

KOMPLETAN MJERITELJSKI SISTEM - Postojanje pojedinih laboratorija sa dugom

tradicijom i dobrom laboratorijskom praksom - Postojanje iskustva, educiranog osoblja i ekspertiza

u pojedinim oblastima - Akreditaciono tijelo je potpisalo MLA

KOMPLETAN MJERITELJSKI SISTEM - Neusklađenost entitetske legislative iz oblasti

mjeriteljstva sa državnom, što prouzrokuje neusklađenost kompletnog mjeriteljskog sistema

- Nepostojanje zajedničke vizije o razvoju naconalnog mjeriteljskog sistema

- Neodstatak projekata iz oblasti istraživanja i razvoja na državnom nivou, odnosno nedostatak istraživanja i razvoja u BiH (Zakon o istraživanju i razvoju uopšte ne postoji na državnom nivou)

- Nizak nivo javne svijesti o mjeriteljstvu i nedostatak ljudskih potencijala

- Nepostojanje odgovarajućih propisa kojisu harmonizirani sa propisima EU (na snazi su još uvijek stari SFRJ propisi)

- Slabosti postojećeg sistema sa org.stanoviša i niske plaće

- Nedostatak transparentnosti u zakonskom mjeriteljstvu

- Nedostatak međunarodnog priznanja kalibracionih certifikata

IMBIH: - Nedostaci u uslugama kalibracije i ocjenjivanja

usklađenosti - Nedostatak infrastrukture i specifične ekspertize i

nedostatak prostora za laboratorije i za nacionalne etalone ( već u procesu rješavanja)

- limitirani finansijski resursi

MOGUĆNOSTI OPASNOSTI

KOMPLETAN MJERITELJSKI SISTEM - Povećana potražnja za kvalitetom proizvoda i

usluga, te mogućnosti za buduće finansiranje tj, vanjsku pomoć

- Dostupnost eksperata –vanjska pomoć

IMBIH

- Potencijal za saradnju i razmjenu znanja i iskustava u regiji (lakši pristup korisnicima iz EU i SEE zemalja kroz MRA),

- Postizanje veće efikasnosti i transparentnosti distribuiranog mjeriteljskog sistema

- Članstvo u međunarodnim mjeriteljskim organizacijama i aktivno učešće u njihovom radu (EURAMET,COOMET,WELMEC,GULFMET...)

- Praćenje razvoja novih tehnologija i legislativa iz oblasti mjeriteljstva

KOMPLETAN MJERITELJSKI SISTEM - Komplicirana procedura oko usvajanja novih

promjena (zakonodavstvo, pravila prakse, evolucija u oblasti akreditacije....)

- Nedostatak zajedničkog razumijevanja strategije, te disproporcija između stvarnih potreba i raspoloživih resursa

- Nedostatna finansijska sredstva za implementaciju odgovarajuće strategije

- Ograničena podrška od zainteresovanih strana - Spor proces koji se odnosi na usklađivanje

zakonodavstva i prakse - Različiti prioriteti od raznih vladajućih

struktura

Tabela br.6 SWOT analiza

95

U situacijama gdje IMBIH prepozna odgovarajuću mjeriteljsku opremu, osoblje, prostor, ekspertizu, finansijsku održivost, i sl. institut može neke od državnih etalona dodijeliti eksternim (vanjskim) laboratorijama, odnosno pravnim subjektima.

Na ovaj način se može osigurati odgovarajuća distribucija sa pogledom na uravnotežen razvoj mjeriteljstva na cijeloj teritoriji BiH.

Razvoj zakonskog mjeriteljstva BiH treba biti potpuno u skladu sa međunarodnim OIML preporukama i WELMEC dokumentima.

Neke aktivnosti iz oblasti zakonskog mjeriteljstva koje se odnose na verifikaciju (osim inicijalne verifikacije) i aktivnosti vezane za plemenite metale, izvršavane su na entiteskom nivou, što zahtijeva dodatne napore u smislu finansija i druge podrške na nivou entiteta kako bi se zadovoljila očekivanja.

Zbog institucijske različitosti mjeriteljskih laboratorija , njihovog pravnog statusa, finansijske stabilnosti i geografske rasprostranjenosti itd, potrebno je razmotriti koje laboratorije je potrebno angažirati za određene aktivnosti u okviru nacionalnog mjeriteljskog sistema.

Za tzv.ključne laboratorije posmatrane kao dio državnog mjeriteljskog sistema naročito je važno da posjeduju finansijsku održivost (likvidnost). Potrebno bi bilo da se procijeni finansijska perspektiva svake laboratorije, pojednostavljen poslovni model, kako bi se obezbijedio opstanak laboratorije u periodu nakon finansijske podrške od strane Evropske Komisije. Ova načela bi bilo potrebno primjenjivati na nivou državnih etalona, referentnih etalona, kao i na nivou kalibracionih laboratorija.

Prioritet bi se odnosio na pomenute aktivnosti, a sve u skladu sa državnim potrebama i mogućnostima. Tu se misli na konkurentost industrije, zatim implementaciju javnih usluga i zakonodavstva.(25)

Ciljevi bi trebali biti:

Postizanje zajedničke vizije mjeriteljskog sistema-strategije Poboljšano mjeriteljsko zakonodavstvo Operativan distribuirani sistem državnih i referentnih etalona Poboljšano upravaljanje mjeriteljskim sistemom Poboljšano upravljanje IMBIH-om

Za uspostavljanje zajedničke vizije i smjernica bilo bi potrebno: pružanje edukacija i obuka iz oblasti mjeriteljstva, jačanje saradnje sa mjeriteljskim institucijama na entitetskom nivou (Zavodi, Inspekcije), objavljivanje strateškog plana, izrada javnih izvještaja o godišnjim aktivnostima, jačanje saradnje sa državnim institutima BiH (Institut za standardizaciju BiH, BATA, Agencija za nadzor nad tržištem,..), naučnim i obrazovnim institucijama u državi,izrada prijedloga propisa iz oblasti mjeriteljstva,izdavanje preporuka za pojedine oblasti,organizovanje Konferencija o mjeriteljstvu, stvaranje jedinstvene baze eksperata iz oblasti mjeriteljstva za pojedine oblasti,djelotvornije upravljanje Savjetom za mjeriteljstvo, uključivanje više zainteresiranih strana u ove aktivnosti.

96

Slika br.34 Zakonodavstvo u mjeriteljstvu

Novi Zakon o mjeriteljstvu još uvijek nije usvojen.

To bi trebalo da poslužii kao osnova za naredne podzakonske akte koji budu predlagani.. IMBIH je predložio ovaj zakon na usvajanje Vijeću Ministara i Parlamentarnoj Skupštini BiH. Entitetski zakoni o mjeriteljstvu, trebaju biti harmonizirani sa novim Zakonom o mjeriteljstvu na državniom nivou.

Podzakonski akti za čiju osnovu je trebao biti prethodno usvojen novi Zakon o mjeriteljstvu su već sačinjeni (prijedlog) na postojećem Zakonu o mjeriteljstvu zbog nezadovoljavajuće situacije u praksi. Isti podzakonski akti se trebaju izdati na osnovu novog Zakona o mjeriteljstvu koji je već trebao biti usvojen.

Poseban podzakonski akt treba biti izdati o aktivnostima u oblasti plemenitih metala.

Na državnom nivou, nema odvojenih zakona o kontroli predmeta napravljenih od plemenitih metala, ali je ova oblast regulisana kao dio Zakona o mjeriteljstvu BiH i zakonima o kontroli plemenitih metala koji su donešeni na entiteskom nivou.

IMBIH predstavlja BiH u međunarodnim i Evropskim udruženjima; čuva i održava jedinstveni registar dobavljača predmeta od plemenitih metala i registrira statističke izvještaje o aktivnostima u ovoj oblasti.

Postojeći zakoni u oblasti mjeriteljstva u BIH su:

- Zakon o osnivanju Instituta za mjeriteljstvo BiH - Zakon o mjeriteljstvu BiH - Zakon o mjernim jedinicama BiH

97

- Zakon o akreditiranju BiH - Zakon o standardizaciji BiH - Zakon o mjeriteljstvu FBiH - Zakon o kontroli predmeta od dragocjenih metala u RS - Zakon o metrologiji RS - Zakon o stavljanju u promet predmeta od dragocjenih metala Brcko distrikta BiH Zatim su doneseni slijedeći pravilnici i uredbe:

- Pravilnik o drzavnim etalonima - Pravilnik o imenovanim mjeriteljskim laboratorijama - Pravilnik o ispitivanju i odobrenju tipa mjerila - Pravilnik o vrstama i načinu označavanja mjerila prilikom verifikacije, zatim - Naredba o mjerilima u zakonskom mjeriteljstvu i rokovima verifikacije i - Uredba o visini i nacinu plaćanja usluga IMBIH Ostala legislativa se odnosi naNaredbu o neautomatskim vagama.

Sačinjena je i Procedura za imenovanje mjeriteljskih laboratorija kao dio sistema kvaliteta u IMBIH.

Ono što je potrebno naglasiti je da Odluka o verifikacionim oznakama i žigovima treba biti centralizirana i dostupna za javnost.

Ista pravila se trebaju primjenjivati za sve laboratorije koje obavljaju iste regulisane aktivnosti, bez obzira da li je laboratorija na državnom nivou (IMBIH), entitetskom nivou (laboratorije entitetskih Zavoda) ili obična kalibraciona laboratorija.

Pravilnikom o imenovanim mjeriteljskim laboratorijama se propisuju:

postupak imenovanja mjeriteljskih laboratorija i centara za verifikaciju tj.imenovane laboratorije koje pružaju usluge verifikacije mjerila, kao i laboratorija koje provode ocjenu usklađenosti mjerila u procesu stavljanja mjerila u promet na tržište Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: usluge), i obaveze imenovanih laboratorija, te nadzor nad imenovanim laboratorijama.

Verifikacija mjerila podrazumijeva: prvu verifikaciju, narednu verifikaciju i vanrednu verifikaciju.

Pod postupcima za ocjenu usklađenosti mjerila u procesu stavljanja mjerila u promet na tržište BiH smatra se tipsko ispitivanje, kao i ostali postupci koji su dio EU prakse, a obuhvaćeni su modulima za ocjenu usklađenosti u harmoniziranoj tehničkoj regulativi u EU.

Imenovana mjeriteljska laboratorija je pravno lice ili nezavisni dio drugog pravnog lica.

Imenovati se može bilo koji pravni subjekt, centri za verifikaciju mjerila, te laboratorije Instituta za mjeriteljstvo Bosne i Hercegovine koje ispunjavaju relevantne zahtjeve.

EA MLA je ugovor koji se potpisuje između akreditacionih tijela, članova Evropske akreditacije,kojim se međusobno priznaju ekvivalencije, pouzdanost i prihvaćanje akreditacionih certifikata,inspekcija, kalibracionih certifikata i ispitnih izvještaja na području Evrope.

98

Standard BAS ISO/IEC 17020 predstavljaopće kriterije za rad raznih tipova tijela za obavljanje inspekcije.

Može biti imenovana laboratorija koja:

ima neophodno visokostručno osoblje koje je tehnički kompetentno i sa profesionalnim integritetom i da djeluje sa dobrom mjeriteljskom praksom što se dokazuje zapisima o certifikaciji osoblja,

ima osoblje koje za predviđena mjerenja ima odgovarajuće znanje i iskustvo, posebno znanje vezano za sadržaj Zakona o mjeriteljstvu Bosne i Hercegovine („Službeni glasnik BiH“ broj (19/01) i znanje za pružanje usluga za koje se traži imenovanje, što u minimumu uključuje: - poznavanje propisa o mjeriteljskim zahtjevima za plasman i puštanje u rad mjerila u

Bosni i - Hercegovini, - poznavanje vrsta i načina verifikacija i ocjene usklađenosti mjerila u Bosni i

Hercegovini, - poznavanje domaćih i međunarodnih propisa, vodiča i preporuka potrebnih za

provođenje - procedura ocjene usklađenosti u Bosni i Hercegovini,

ima zaštitu poslovne povjerljivosti svih podataka kojima raspolaže u toku obavljanja svoje dužnosti,

ima neophodna tehnička sredstva i opremu i ispunjava neophodne uslove za pružanje usluga imenovanja kao i usluga održavanja i instalacije mjerila u oblasti imenovanja, što dokazuje ugovorom sa minimalno jednim proizvođačem te opreme,

je osposobljena za izvođenje usluga iz oblasti imenovanja. U slučaju da je pravno lice uključeno u projektovanje, proizvodnju, nabavku, instalaciju, održavanje ili upotrebu mjerila na koje se imenovanje odnosi, laboratorija mora osigurati i demonstrirati neovisnost svog osoblja od gore navedenih funkcija. Imenovanje se izdaje laboratoriji nakon uspješno provedenog procesa koji se sastoji od:

podnošenja zahtjeva od strane pravnog lica, imenovanja komisije za utvrđivanje ispunjenosti uslova za imenovanje pregleda dostavljene dokumentacije i ocjene spremnosti laboratorije, za koju se traži

imenovanje, da se uključi u proces ocjenjivanja, ocjene neophodnih resursa i procedura laboratorije za koju se traži imenovanje, ocjenjivanja kompetencija laboratorije na licu mjesta i plaćanja troškova imenovanja.

Postupak imenovanja počinje podnošenjem pismenog Zahtjeva za imenovanje laboratorije koji zainteresirano pravno lice podnosi IMBIH.

Zahtjev treba sadržavati:

oblast imenovanja (navesti vrste mjerila, opseg mjerne veličine, klasu tačnosti), kao i uslugu zakoju se zahtjeva imenovanje;

99

certifikat o akreditaciji, ukoliko ga laboratorija posjeduje: - za laboratorije koje obavljaju verifikaciju mjerila validan certifikat o akreditaciji izdat

od potpisnice EA MLA u skladu sa zahtjevima standarda ISO/IEC 17020, - za laboratorije koje obavljaju verifikaciju mjerila validan certifikat o akreditaciji u

skladu sa zahtjevima standarda BAS ISO/IEC 17020, - za laboratorije koje provode ocjenu usklađenosti mjerila u procesu stavljanja mjerila u

promet na tržište Bosne i Hercegovine validan certifikat o akreditaciji u skladu sa važećim stadardima kojima se definišu zahtjevi za kompetentnost kontrolnih tijela i/ili laboratorije za ispitivanje i/ili tijela za certifikaciju proizvoda,

sljedivost etalona i/ili drugih mjernih instrumenata koje laboratorija koristi pri pružanju usluga, a što se dokumentuje certifikatom o kalibraciji,

izvještaj o rezultatima međulaboratorijskih poređenja i/ili ispitivanja osposobljenosti, ukoliko je podnosilac zahtjeva učestvovao u istim,

dokumentovane procedure koje primjenjuje kod pružanja usluga, dokumentovanu proceduru za kontrolu mjernih instrumenata i etalona, organigram laboratorije, listu ovlaštenog osoblja za pružanje usluga, te za rukovanje verifikacionim oznakama,

pečatima i žigovima, kao i ovlašteno osoblje koje posjeduje odgovarajuće stručno znanje i odgovornost za tačnost rezultata verifikacije,

listu potencijalnih podugovarača. Obaveze imenovanih mjeriteljskih laboratorija su:

profesionalnost u vršenju poslova iz opsega imenovanja što minimalno podrazumijeva obezbjeđivanje poslovnih uslova da imenovana laboratorija može stalno pružati usluge u opsegu imenovanja i da stalno ispunjava zahtjeve za imenovanje,

pružanje usluga u skladu sa propisima i odobrenim procedurama, odnosno rad u skladu sa ugovornim odnosom IMBIH i imenovane laboratorije,

dostavljanje izvještaja o obavljenim uslugama iz oblasti imenovanja na zahtjev Instituta, omogućavanje pristupa predstavnicima Instituta svim lokacijama na kojima se pružaju

usluge vezane za oblast imenovanja, učestvovanje u međulaboratorijskim poređenjima i/ili ispitivanjima osposobljenosti

organizovanih od strane Instituta, da verifikacijskom oznakom označi mjerilo koje je ispitano ili kalibrisano radi

verifikacije, da izda certifikat o verifikaciji ili certifikat o usklađenosti ili da pripremi priloge za

njegovo izdavanje od strane IMBIH. Dodatne obaveze laboratorija koje se bave pružanjem usluga verifikacije mjerila prema IMBIH su:

dostavljanje redovnih kvartalnih izvještaja o izvršenim verifikacijama i ocjenama mjerila, dostavljanje liste planiranih verifikacija i ocjena usklađenosti za kvartalni period.

Laboratorija će obavijestiti IMBIH u sljedećim slučajevima: ako želi prekinuti sa pružanjem neke usluge iz oblasti imenovanja, ako prestane biti u mogućnosti pružati usluge iz oblasti imenovanja. Laboratorija će

obavijestiti Institut odmah u sljedećim slučajevima: ako dođe do većih promjena koje se tiču lokacije, objekta, vlasništva, menadžmenta i/ili

tehničkog osoblja,

100

žalbi klijenata vezanih za usluge iz oblasti imenovanja. Nadzor nad radom imenovanih mjeriteljskih laboratorija provodi IMBIH.

Nadzor nad imenovanim laboratorijama provodi se na osnovu godišnjih, kvartalnih i vanrednih izvještaja, te na osnovu ocjene na licu mjesta.

Institut će organizirati ocjene na licu mjesta po utvrđenom rasporedu na godišnjem nivou, kao i po potrebi nenajavljene kontrolne posjete. Način i postupak formiranja timova za nadzorne ocjene bit će definisan posebnim aktom Instituta.

Institut će provoditi sistemske operativne najavljene i nenajavljene nadzore tokom cijele godine. Ista pravila se trebaju primjenjivati tokom inspekcija u cijeloj državi, a adekvatna edukacija inspektora bi trebala to podržati.

Iste tehničke procedure se trebaju primjenjivati u svim laboratorijama za iste djelatnosti.

Gore opisani podzakonski akti služe kao okvir za tehnički rad. Oni sadrže opšta pravila i zahtjeve. Da bi se oni kompletirali za specifično područje rada, potrebni su detaljniji dokumenti . Neki od primjera su procedure za verifikaciju, procedure za tipsko odobrenje, tehnički propisi o pretpakiranim proizvodima i plemenitim metalima.

Forma tehničkih procedura (verifikacije, tipskog odobrenja, itd.) može biti preporuka. Ove preporuke (kao Evropski Standardi) mogu slijediti laboratorije i mogu biti izvor kompetentnosti koji osigurava akreditacija.

9.2. PREDLOŽENI DISTRIBUIRANI SISTEM Iz organizacione strukture IMBIH-a proizilazi da je IMBIH je odgovoran za distribuirani sistem državnih i referentnih etalona.

Za implementaciju distribuiranog mjeriteljskog sistema su neophodni adekvatni nivoi laboratorija, koji svoje kompetencije dokazuju preko međunarodno priznate akreditacije, kao i strukovnim radom na odgovarajućem području fizikalnih veličina.

Državni etaloni predstavljaju SI jedinice ili glavne izvedene jedinice, a najbolji mjerni etaloni u državi mogu biti prepoznati kao državni ili referentni mjerni etaloni.

Status referentnih laboratorija se može dodijeliti nosiocima državnih etalona.

Uspostavom sistema državnih etalona kao i referentnih etalona usluge kalibracije mogu biti obezbijeđene od strane države, te na taj način se zahtjevi za interkomparacijama lakše mogu zadovoljiti . Pomenuti etaloni se mogu pojaviti i na međunarodnom nivou u okviru potpisanog CIPM MRA.

Laboratorije koje su odgovorne za mjerne etalone na međunarodnom nivou se nalaze unutar IMBIH.

Bilo bi preporučljivo napraviti jedinstvenu bazu podataka državnih i referentnih etalona, koja bi sadržavala podatke o etalonu, laboratoriji i uslugama koje laboratorija pruža.

U skladu sa evropskom praksom, (NMI) jedno tijelo vrši kontrolu državnih etalona. To je IMBIH prema Zakonu o mjeriteljstvu. Propis o državnim etalonima je baziran na međunarodnim OIML preporukama.

Distribucija etalona se može vidjeti iz predložene organizacione šeme IMBIH-a.

101

Laboratorije koje su nosioci državnih etalona ako se pojavljuju na međunardnom nivou mogu biti imenovane po EURAMET pravilima.

9.2.1. Sistem upravljanja kvalitetom Sistem upravljanja kvalitetom se može dokazati preko peer assessment-a (EURAMET) ili putem akreditacije koja će biti međunarodno priznata. Ova ocjenjivanja i audite bi trebalo da obavljaju eksperti iz raznih oblasti. Saradnja sa akreditacijom treba biti poboljšana, posebno u obezbjeđivanju stručnjaka za proces akreditacije laboratorija kao i za organizovanje komparacija za kalibracione, ispitne i verifikacione laboratorije.

U našoj državi je neophodno da laboratorije koje su nosioci državnih (ili referentnih) etalona budu akreditirane, tj. laboratorije kao nosioci državnih ili referentnih etalona;laboratorije koje obavljaju aktivnosti verifikacije; ocjenjivanja usklađenosti; kalibracije ili se radi o ispitnim laboratorijama. Takođe je neophodna i akreditacija inspekcijskih tijela za nadzor nad tržištem.

Sektor industrijskog mjeriteljstva je zasnovan na uslugama akreditovanih laboratorija. Lanac sljedivosti takođe bi trebao da ide preko IMBIH-a. IMBIH i referentne laboratorije trebaju pružiti nezavisna i mjerenja visoke preciznosti ako to zahtijevaju korisnici usluga.

9.2.2. Kontinuirana edukacija i poboljšanja

Za permanentna poboljšanja , postoji neophodnost profesionalnog znanja u aktivnostima koje se tiču odgovarajuće mjeriteljske oblasti, a misli se na periodične treninge koji omogućuju nadogradnju znanja prema najnovijim dostignućima, kako u zemlji tako i na međunarodnom nivou.

Treninzi, edukacije , radionice, okrugli stolovi, a posebno specijalističke obuke trebaju biti provođeni za mjeriteljsko osoblje (mjeritelje), koji će steći neophodno znanje za aktivnosti u oblasti verifikacije i kalibracije. Kurseve mogu organizovati IMBIH, univerziteti, ne-vladine organizacije i sl.

Vrlo je bitno da se savlada Zakonska osnova za mjeriteljstvo (zakon, podzakonski akti, pravilnici, smjernice) kao i mjerne metode: kalibracija i verifikacija posebnih instrumenata (etalona) i sl.

Početna zamisao je bila da se ovi treninzi vrše u realizaciji IMBIH-a, eventualno privatnim kompanijama u kooperaciji saradnji sa IMBIH, univerzitetima i sl. Certifikate o završenim edukacijama, treninizima, obukama bi izdavao IMBIH, koja bi mogla biti akreditirana za ovu djelatnosti.

Kao konačan ishod, dobilo bi se certificirano osoblje po međunarodnom standardu ISO 17024. Ocjena usklađenosti - Opći zahtjevi za tijela koja provode certifikaciju osoblja

Ova norma utvrđuje opće zahtjeve za osposobljenost tijela koja certificiraju osobe prema posebnim zahtjevima, uključujući izradu i održavanje certifikacijske sheme za osoblje.

Certifikacijski proces mora definirati zahtjeve za osposobljenost zaposlenih osoba ili osoba s kojima se ugovara. Certifikacijsko tijelo treba zahtijevati od svojih zaposlenika i ugovornih saradnika potpisivanje dokumenta kojim se oni obavezuju na pridržavanje pravila, a koja uključuju povjerljivost, neovisnost od bilo kakvih interesa te nepristranost.

102

Zaposlenicima i ugovornim saradnicima moraju biti dostupne jasno dokumentirane upute koje jasno opisuju njihove dužnosti i odgovornosti

Svo osoblje mora imati odgovarajuće obrazovanje, iskustvo i tehničku stručnost. Certifikacijsko tijelo mora utvrditi i održavati dokumentaciju o bitnih kvalifikacijama svakog pojedinca. U pogledu ispitivača, zahtijeva se da oni udovoljavaju zahtjevima certifikacijskog tijela na temelju primijenjenih norma za osposobljenost i drugih dokumenata. Ukoliko neki ispitivač ima potencijalni sukob interesa u ispitivanju kandidata, certifikacijsko tijelo mora poduzeti odgovarajuće mjere da se osigura povjerljivost i nepristranost ispita.

Obzirom na tehničku kompeteciju i mjerne etalone IMBIH bi trebao da bude državna referenca za sistem akreditovanih kalibracionih laboratorija,. Ovo zahtijeva blisku saradnju između državnog akreditacionog tijela BATA-e i IMBIH-a

Bilo bi poželjno da se poboljša saradnja na polju korištenja eksperata iz IMBIH, odnosno tehničkih ocjenjivača u procesu akreditacije.

IMBIH isto tako treba proširiti saradnju sa akreditacijskim državnim tijelom prilikom organizacije međulaboratorijskih poređenja za kalibracione laboratorije.

Treba imati na umu regionalnu distribuciju (u skladu sa ekonomskom strukturom) buduće mjeriteljske mreže.

IMBIH bi trebao raspisati javni poziv svim mjeriteljski orijentisanim laboratorijama da dostave svoje aplikacije , navodeći njihove planove, kao i trenutni status i njihove mogućnosti, kako bi zadovoljili odgovarajuće mjeriteljske zahtjeve.

9.2.3. Nosioci državnih etalona

Državni etaloni se uspostavljaju za oblast osnovnih mjernih jedinica i drugih SI jedinica prema prioritetima, a prema zahtijevanoj nesigurnosti mjerenja i drugim mjeriteljskim osobinama, osiguravaju diseminaciju mjerne jedinice prema nižim nivoima za datu oblast.

Etalonska baza jedne države se sastoji od etalona realizovanih u državi, sa namjenom da se osigura sljedivost u što većem opsegu kalibracija i mjerenja.

Državne etalone ostvaruje, čuva i održava IMBIH ili druga pravna lica koja su imenovana za nosioce državnih etalona.

Vezano za razvoj i potrebe industrije i ekonomije u državi, državni i referentni etaloni će biti priznati u skladu s državnim potrebama, za određena područja.

Pravilnik o državnim etalonima propisuje:

ostvarivanje, čuvanje i održavanje državnih etalona međunarodnog SI sistema jedinica (uključujući količinu materije u vezi sa certificiranim referentnim materijalima), koji predstavljaju etalonsku bazu u Bosni i Hercegovini, postupak za proglašavanje državnog etalona, način osiguranja mjeriteljske sljedivosti državnih etalona,kriterije za imenovanje pravnog lica nosioca državnog etalona, obaveze i odgovornosti nosioca državnog etalona ,elemente za ugovor sa nosioca državnog etalona,nadzor nad kompetentnošću, izvođenjem i ispunjavanjem obaveza od strane nosioca državnog etalona, uslove pod kojima su Institut za mjeriteljstvo Bosne i Hercegovine i nosioc državnog etalona obavezni da ostvaruju, čuvaju i održavaju državne etalone,nadzor nad ispunjavanjem obaveza i provođenjem aktivnosti

103

nosioca državnog etalona, izbor nosioca državnog etalona za razvijanje i uspostavljanje novog državnog etalona, sufinansiranje nosioca državnog etalona od strane IMBIH.

Koordiniranje aktivnosti nosioca državnog etalona koji se odnosi na internacionalni nivo, kao i državni nivo bi trebao da vrši IMBIH.

Svako pravno lice može biti imenovano za nosioca državnog etalona od strane IMBIH ukoliko:

djeluje u oblasti mjeriteljstva najmanje tri godine prije podnošenja zahtjeva za imenovanje nosioca državnog etalona,

ima dovoljan broj kvalifikovanih zaposlenih osoba, koje rade na aktivnostima vezanim za nosioca državnog etalona,

priloži svoj trogodišnji plan rada i razvoj koji je prihvaćen od strane IMBIH, da je učestvovao u ključnim (KC) i dodatnim poređenjima (SC) u okviru EURAMET-a, da je akreditovano u skladu sa standardom BAS EN ISO/IEC 17025 koji sadrži opće

zahtjeve za kompetentnost ispitnih i kalibracionih laboratorija, od strane akreditacionog tijela, potpisnika Multilateralnog sporazuma o uzajamnom priznavanju certifikata o akreditaciji (EA MLA),

u periodu od tri godine nakon imenovanja za nosioca državnog etalona zadovolji zahtjeve EURAMET-a, tj. BIPM-a, za formalnu registraciju kao DI (Imenovani institut), tj. da je: - uspješno učestvovanje u EURAMET-ovim ključnim ili dodatnim poređenjima, - potvrđen sistem kvaliteta na EURAMET-ovom tehničkom komitetu za kvalitet - potvrđen CMC na relevantnom EURAMET-ovom tehničkom komitetu, te da je u

procesu objave CMC-a u BIPM-u, da se osigura sljedivost za etalone nižeg nivoa kroz dokumentovanje izvršenih kalibracija, da se obezbijede stručno usavršavanje kroz aktivnosti iz oblasti naučnog mjeriteljstva. Osiguranje sljedivosti mjerenja državnih etalona podrazumijeva:

kontinuirano održavanje primarnog etalona ili redovne kalibracije sekundarnog etalona međunarodnim etalonima ili etalonima drugih nacionalnih mjeriteljskih instituta,

učešće u odgovarajućim međunarodnim međulaboratorijskim poređenjima državnih etalona,

dokumentovano korištenje certificiranih referentnih materijala, korištenih za osiguranje referentne vrijednosti ili korištenje odgovarajuće referentne metode,

redovno održavanje ključne i dodatne mjerne opreme. Prioritet pri uspostavi su fizikalne veličine za osnovne jedinice SI međunarodnog sistema jedinica. Uspostavljaju se na istom nivou najmanje mjerne nesigurnosti, koje omogućava realizacija na podlozi transfera etalona najveće tačnosti, tj. najmanje mjerne nesigurnosti za datu fizikalnu veličinu, te je istovremeno osigurana daljnja diseminacija s najmanjom dodanom mjernom nesigurnosti (nepouzdanosti).

Uspostavljanjem i održavanjem mjerne slijedivosti za pojedine veličine dobijamo nacionalne referentne etalone; njihovo redovno upoređivanje s etalonima međunarodnih nacionalnih laboratorija, ali i međunarodnih akreditiranih laboratorija , njihovo redovno održavanje između dvije kalibracije (upoređivanje sa etalonima višeg reda u inostranstvu), dobijanje i redovno održavanje potrebne pomoćne opreme i drugih odgovarajućih etalona; prenos vrijednosti na etalone nižeg reda (radne laboratorijske etalone), izradu šematskog prikaza sljedivosti za odgovarajuću veličinu i dokumentiranje postupka za održavanje etalona,te

104

osiguranjem sljedivosti prema »gore« i prema »dole«; slijed razvoja mjernog područja te aktivan rad na razvoju mjernog područja.

9.2.4. Razvoj državnih i referentnih etalona

Kako je navedeno u Strateškom planu Državnog mjeriteljskog sistema Bosne i Hercegovine, razvoj državnih i referentnih etalona bi izgledao ovako, uz napomenu da je dio iz IPA projekta realiziran:

Mjerenje brzine zraka - Status laboratorije u distribuiranom sistemu: IMBIH - Mjerenje dinamičke zapremine vode (protok vode) i količina toplote (mjerači toplote) - Status laboratorije u distribuiranom sistemu: DI – imenovani institut - Operativni status Laboratorije: planiran, neki instrumenti se očekuju u okviru IPA

programa

Mjerenje zapremine tečnosti osim vode - Status laboratorije u distribuiranom sistemu: IMBIH i imenovani institut - Operativni status Laboratorije: planiran, neki instrumenti se očekuju u okviru IPA

programa

Mjerenje dinamičke zapremine gasova - Status laboratorije u distribuiranom sistemu: DI – imenovani institut - Operativni status Laboratorije: planiran, neki instrumenti se očekuju u okviru IPA

programa

Mjeriteljstvo u oblasti mase - Status laboratorije u distribuiranom sistemu: IMBIH - Operativni status Laboratorije: operativna (neki instrumenti se očekuju u okviru IPA

programa)

Mjerenja pritiska - Status laboratorije u distribuiranom sistemu: IMBIH - Operativni status Laboratorije: oprativna, neki instrumenti se očekuju u okviru IPA

programa

Tvrdoća, sila i moment sile - Status laboratorije u distribuiranom sistemu: DI – imenovani institut - Operativni status Laboratorije: planiran, neki instrumenti se očekuju u okviru IPA

programa

Statička zapremina tečnosti - Status laboratorije u distribuiranom sistemu: IMBIH i DI – imenovani institut - Operativni status Laboratorije: planiran, neki instrumenti se očekuju u okviru IPA

programa

Mjerenja gustoće - Status laboratorije u distribuiranom sistemu: IMBIH

105

- Operativni status Laboratorije: planiran, neki instrumenti se očekuju u okviru IPA programa

Viskozitet (mjerenje viskoziteta) - Status laboratorije u distribuiranom sistemu: IMBIH - Operativni status Laboratorije: planiran, neki instrumenti se očekuju u okviru IPA

programa

Mjeriteljstvo u hemiji - Status laboratorije u distribuiranom sistemu: IMBIH i DI – imenovani institut - Operativni status Laboratorije: planiran, neki instrumenti se očekuju u okviru IPA

programa - Mjerenja električnih veličina - Status laboratorije u distribuiranom sistemu: IMBIH - Operativni status Laboratorije: planiran, neki instrumenti se očekuju u okviru IPA

programa

Mjerenja vremena i frekvencije - Status laboratorije u distribuiranom sistemu: IMBIH - Operativni status Laboratorije: planiran, neki instrumenti se očekuju u okviru IPA

programa

Mjerenja temperature - Status laboratorije u distribuiranom sistemu: IMBIH - Operativni status Laboratorije: planiran, neki instrumenti se očekuju u okviru IPA

programa

Mjerenje dužine - Status laboratorije u distribuiranom sistemu: IMBIH i DI – imenovani institut - Operativni status Laboratorije: planiran, neki instrumenti se očekuju u okviru IPA

programa Kalibracija vlažnosti - Status laboratorije u distribuiranom sistemu: IMBIH - Operativni status Laboratorije: planiran, neki instrumenti se očekuju u okviru IPA

programa

106

10. ZAKLJUČAK Uočeno je niz problema, uključujući nerazvijenu industriju u džavi, nedostatak saradnje nacionalnog instituta za mjeriteljstvo sa širom naučnom zajednicom, nedovoljna mobilnost istraživača u okviru nacionalnih instituta za mjeriteljstvo, te na široj razini, velike razlike u mjeriteljskim sposobnostima među državama, zatim nedostatak uključenosti u europsku normizaciju itd. Obaveza približavanja i napredovanja prema EU, a istovremeno snažan uticaj ekonomske krize, mogu imati negativan efekat na mogućnosti privrede da se prilagođava novim uslovima u oblasti infrastrukture kvaliteta. Tu dolazi do jaza i taj prostor moraju popuniti javne institucije svih nivoa. Državne institucije kroz koordinaciju i direktno djelovanje u određenim oblastima, a entitetske kroz implementaciju i razvojno finansijsku podršku.

Vijeće ministara BiH treba bez odlaganja da usvoji Strategiju razvoja mjeriteljstva BiH 2010.-2016., koja je uvjet za korištenje IPA sredstava u području mjeriteljstva, a takođe je potrebno da Vijeće ministara BiH okonča izradu i usvajanje Strategije infrastrukture kvaliteta, koja je uvjet za korištenje sredstava IPA II u segmentu kvaliteta.

Donošenje tehničkih propisa u Bosni i Hercegovini utemeljeno ja Zakonom o tehničkim zahtjevima za proizvode i ocjenjivanju usklađenosti (“Službeni glasnik BiH”, broj 45/04), Uputstvom o načinu izrade i postupku donošenja tehničkih propisa (“Službeni glasnik BiH”, broj 35/06) i Programom preuzimanja tehničkih propisa (“Službeni glasnik BiH”, broj 35/06).

Program preuzimanja tehničkih propisa utvrđuje listu od 29 evropskih direktiva koje treba preuzeti u domaće zakonodavstvo, a koje se ne odvija na planirani način.

Odluka o planu aktivnosti za realizaciju programa preuzimanja tehničkih propisa (“Službeni glasnik BiH”, broj 89/06) određuje sadržaj termina implementacije tehničkih propisa i raspored nadležnosti državnih institucija prilikom implementacije tehničkih propisa nastalih preuzimanjem direktiva.

NMI ne može sam adekvatno ostvariti ciljeve, jer opseg i složenost mjeriteljskih zahtjeva, iziskuju ulaganja koja nadmašuju osnovni budžet predviđen za istraživanje i razvoj nacionalnog instituta za mjeriteljstvo. Izvrsnost potrebna za istraživanje i razvojnajsavremenijih mjeriteljskih rješenja prelazi nacionalne granice te se stoga ne može postići samo na nacionalnoj razini. Bez dosljednog pristupa na europskoj razini i postizanja kritične mase postoji velik rizik od udvostručivanja napora, što dovodi do povećanja troškova.

Sve aktivnosti koje se odvijaju u NMI trebaju biti sa ciljem izgradnje mjeriteljske infrastrukture u državi.

Nacionalni mjeriteljski institut , kao državna institucija za mjeriteljstvo je potrebno da planira i radi na osiguravanju odgovarajućih stručnih i naučnih usluga u svrhu realizacije postavljenih zadataka.

Osnovni zadaci bi se ogledali kroz:

- Uspostavljanje distribuiranog mjeriteljskog sistema (Naučno mjeriteljstvo, lndustrijsko mjeriteljstvo, Zakonsko mjeriteljstvo).

- Ostvarivanje etalonske baze u državi - Propise o proglašavanju državnih i referentnih etalona - Donošenje odluke o proglašenju državnih etalona - Osiguravanje sljedivost državnih etalona - Diseminaciju etalona do nižih nivoa u BiH - Propisivanje mjeriteljskih zahtjeva za mjerne instrumente, etalone, referentne materijale ,

a koji se baziraju na međunarodnim zahtjevima i normama

107

- Iz oblasti zakonskog mjeriteljstva za pojedine vrste mjerila propisivanje vrste i načina označavanja mjerila te sadržaj i oblik certifikata o uskladenosti sa mjeriteljskim propisima, načina ocjenjivanja usklađenosti

- Izrada i primjena procedure za imenovanje mjeriteljskih laboratorija, imenovanje i nadzor nad radom mjeriteljskih laboratorija i centara za verifikaciju, vršenje imenovanja i nadzora nad radom pravnog lica za ocjenjivanje uskladenosti , odnosno zahtjevi koje moraju ispunjavati mjeriteljske laboratorije i centri za verifikaciju da bi dobili status imenovanih mjeriteljskih laboratorija , propisi o načinu nadzora imenovanih mjeriteljskih laboratorija, postupak reimenovanja

- Takođe iz oblasti zakonskog mjeriteljstva izrada i proglašavanje propisa i pravilnika kao što su:, Propisi o kontroli predmeta od plemenitih metala i ocjenjivanje uskladenosti, Propisi o osobinama CRM i njihovoj primjeni ,zatim način nadzora pretpakiranih proizvoda tj. rad na izradi prijedloga podzakonskih akata u oblasti kontrole predmeta od plemenitih metala .

- Definirati sve potrebne procedure radi plasiranja na tržište i ugradnju zakonski obaveznih mjerila i radi njihove verifikacije za potrebe zaštite zdravlja ljudi (mjeriteljstvo u medicini, u hemiji, u proizvodnji i nadzoru u oblasti prehrane i veterinarstva), u oblasti sigumosti (saobraćaj, tehnički pregledi vozila), za potrebe zaštite okoline, vještačenja i ekspertize u sudskim postupcima) , za potrebe trgovačkih transakcija roba i usluga (vodomjeri, plinomjeri, električna mjerila - brojila, trgovačke vage, i sl.),

- Iz oblasti naučnog mjeriteljstva potrebno je investiranje u izgradnju i opremanje državnih laboratorija koje će čuvati državne etalone, realizirati ih i znati rukovati istim.

- Omogućavanje transfera znanja i ekspertiza, bavljenje se naučno-istraživačkim radom - Aktivno učešće u međunarodnim mjeriteljskim organizacijama, kao što su EURAMET

radi mogućnosti dokazivanja kompetentnosti laboratorija - Predlaganje i određivanje prioriteta realizacije razvojnih projekata iz oblasti mjeriteljstva

uz učešće kompetentnih naučno-istraživačkih organizacija, institucija i pojedinaca iz zemlje i inostranstva , zatim všiti provedbu medudržavnih ugovora o saradnji u oblasti mjeriteljstva

Za transpoziciju 29 Direktiva novog i globalnog pristupa je nadležno Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa BiH . U okviru toga nadležnost lnstituta za mjeriteljstvo BiH je da implementira:

- Direktive o mjernim instrurnentima 2004/22/EC - Direktiva o neautomatskirn vagama 90/384/EEC i 93/68/EEC (CE označavanje) - Direktiva o ambalaži i ambalažnom otpadu 94/62/EC. Dio je već urađen na realizaciji pomenutih zadataka. Institut je donio šest ključnih podzakonskih akata kojima se propisuju osnovne aktivnosti u sklopu naučnog i zakonskog mjeriteljstva. Tih šest podzakonskih akata objavljeno je u „Službenom glasniku BiH” broj 67/12, tačnije 28. augusta 2012. Nakon donesenog zakona iz 2001. godine, ovim regulatornim okvirom dodatno su precizirane okolnosti, preduslovi i odgovornosti pod kojima se pojedini mjeriteljski zadaci u BiH mogu provoditi.

Sačinjeni su:

- Pravilnik o državnim etalonima - Pravilnik o imenovanim mjeriteljskim laboratorijama - Pravilnik o ispitivanju i odobrenju tipa mjerila - Pravilnik o vrstama i načinu označavanja mjerila prilikom verifikacije,

108

- Naredba o mjerilima u zakonskom mjeriteljstvu i rokovima verifikacije i Uredba o visini i načinu plaćanja usluga IMBIH.

Institut za mjeriteljstvo BiH intenzivno razvija distribuirani mjeriteljski sistem u BiH.

Tamo gdje postoje preduvjeti, Institut za mjeriteljstvo BiH posjeduje dobru u saradnju sa približno pedeset kompetentnih laboratorija i pomaže im u dodatnom unapređenju njihovih sposobnosti.

Urađene su odgovarajuće aktivnosti na realizaciji projekta IPA 2009, odnosno u oblasti nabavke u saradnji sa EU Delegacijom izvršena je nabavka opreme, kao i priprema za realizacije budućih IPA projekata. Izvršena je rekonstrukciju postojećih laboratorijskih prostora, posebno onih u kojima su smješteni etaloni za osnovne mjerne jedinice. Zahvaljujući IPA projektima, donaciji Vlade Republike Slovenije i budžetskim sredstvima mnogostruko je uvećana vrijednost imovine u laboratorijama.

Razvoj laboratorijske infrastrukture se mora i dalje provoditi i razvijati kako bi bili u stanju da izvršavamo zakonske obaveze i da korisnicima pružamo usluge koje će im biti priznate u EU.

Takođe je postignut uspješan završetak realizacije po programu Instrument predpristupanja EC-u -pomoćni instrument IPA 2007 i 2008. U oblasti primljene tehničke asistencije potrebno je implementriati rezultate projekta na nivou nadležnih državnih institucija.

Ono što bi bilo neophodno je između ostalog:

- Nastavak aktivnosti na planiranju razvoja etalonske baze u BiH, preko programiranja pomoći Evropske komisije za oblast infrastrukture kvaliteta (što je trenutno vrlo neizvjesno).

- Zatim učestvovanje u mogućim projektima međunarodnih finansijskih institucija, Svjetske banke, te obezbjeđivanje sredstava za izgradnju mjeriteljske infrastrukture (edukacija zaposlenih i nabavka opreme ). Dugoročno bi bilo potrebno pokrenuti sve aktivnosti radi izgradnje odgovarajuće zgrade u kojoj će se smjestiti zaposleni i sve laboratorije IMBIH-a,

- Zatim bi bilo potrebno provesti usavršavanje uposlenika u skladu sa Pravilnikom o unutrašnjoj organizaciji Instituta, povećati broj uposlenih u postojećim laboratorijama.

- Aktivnosti IMBIH-a kao potpisnika ClPM MRA u okviru BIPM-a - Aktivno učestvovati u bilateralnim projektima prema potpisanim Memorandumima o

razumijevanju (Slovenija, Srbija,Turska, Njemačka, Austrija...) - Saradnja sa regionalnim i međunarodnim NMI - Aktivnosti IMBiH-a kao punopravnog člana EURAMET-a , osobito aktivnosti u cilju

priznavanja kompetencija IMBIH laboratorija od strane EURAMET TCQ-Tehničkog komiteta za kvalitet , zatim rad u oblastima tehničkih komiteta za: elektricitet i magnetizam (TC-EM), interdisciplinarno mjeriteljstvo (TC-IM), jonizirajuće zračenje (TC IR) hemiju (TC-MC), protok (TC-F), masu i srodne veličine (TC-M), vrijeme i frekvenciju (TC-TF), temperaturu (TC T), dužinu (TC L), te organizacija godišnje Generalne Skupštine EURAMET-a .

- Rad u BAS tehničkim komitetima - Aktivno učešće u regionalnoj saradnji u jugoistočnoj Europi kao i učešće u radu

COOMET-a, GULFMET-a, WELMEC-a (Godišnji sastanak WELMEC komiteta i radnih grupa, zatim WG 2: Directive Implementation (90/384/EEC), WG 4: General Aspects of Legal Metrology, WG 5: Metrological supervision, WG 6: Prepackages, WG 7: Software, WG 8 : Measuring Instruments Directive, WG 10: Measuring Equipment for Liquids other than water, WG 11: Utility meters)

109

- Učešće u medunarodnim ciklusima za dokazivanje ispitnih sposobnosti , učešće u svim ključnim i bilateralnim interkomparacijama gdje je to moguće sa stanovišta raspoloživih resursa.

- Provođenje kalibracija radi održavanja sljedivosti i interalaboratorijskog poređenja radi obezbjeđivanja medunarodnog prihvatanja na nivou regionalne mjeriteljske organizacije i na nivou bilateralnih odnosa učešće u interkomparacijama, treninzima, obukama i projektima u realizaciji Fokus grupe pri EURAMET-u.

- Upisivanje CMC-ova u KCDB BIPM-a za pojedine laboratorije (Samo je jedna laboratorija upisla CMC u BIPM bazu podataka)

- Nastavak aktivnosti u OIML-u (Međunarodna organizacije za zakonsko mjeriteljstvo) - Dalji rad na razvoje stručne osnove radi izgradnje distribuiranog mjeriteljskog sistema - lzdavanje mjeriteljskih regulativa (podzakonskih akata). - Izrada pravilnika za mjerila na osnovu objavljenih podzakonskih akata - stvaranje jedinstvene baze podataka tipskih odobrenja izdatih od IMBIH - lzrada pravilnika o mjeriteljskim uslovima za mjene instrumente iz domena EU Direktive

o mjernim instrumentima - Organizovanje informativno/edukativnih skupova sa pojedinim elementima mjeriteljske

infrastrukture u BiH (akreditovane kalibracione laboratorije, imenovane laboratorije, entitetska ministarstva)

- Zatim je potrebno inicirati harmonizaciju propisa, zakonodavne regulative i standarda iz oblasti mjeriteljstva sa EU standardima iz svih relevantnih oblasti, prvenstveno inicirati transpoziciju direktive MID (Odluka o planu aktivnosti za realizaciju programa preuzimanja tehničkih propisa Sl.glasnik BiH br.89), kao i pripremu podzakonskih akata prema Zakonu o mjeriteljstvu BiH, te sprovođenje aktivnosti proizašle nakon potpisivanja Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju.

- Potreban je aktivniji rad Ministarstva vanjske trgovine i ekonomskih odnosa, odnosno Komiteta za tehničke propise u organizaciji cjelokupnog procesa transpozicije direktiva.

- Poboljšanje na uspostavi funkcionalne informatičke infrastrukture, te saradnja sa nacionalnim, regionalnim i međunarodnim informacionim centrima u okviru mjeriteljske infrastrukture, održavanje web stranice, objave biltena i sl.

- Poboljšanje infrastrukture laboratorijskog prostora - Učestvovanje u radu međunarodne asocijacije kontrolnih jedinica za ispitivanje i žigosanje

predmeta od plemenitih metala IAAO , te aktivan rad u BAS TC 38 (radna grupa za plemenite metale WG-1-35 )

- Dokazivanje kompetencija laboratorije za plemenite metale kroz dobijanje akreditacije po BAS EN ISO /IEC 17025, , te učešće u u internacionalnim PT ciklusima

- Koordinacija u radu entitetskih mjeriteljskih institucija, osobito prilikom nadzora nad mjerilima u upotrebi komunalnih preduzeća (plinomjeri, vodomjeri, brojila el. i toplotne energije)

- Održavanje sistema upravljanja kvalitetom prema zahtjevima međunarodnog standarda ISO 9001 kao i standarda za akreditaciju laboratorija ISO/IEC 17025.

110

LITERATURA:

1. Nermina Zaimović-Uzunović Mjeriteljska infrastruktura, ISBN 9958-617-16-4,

Dom štampe, Zenica, 2003.

2. Hanspeter Ischi The Value of Third Party Assessment and Accreditation, , Chairman of the EA Laboratory Committee EALC , Bucharest ,2005.

3. “International vocabulary of basic and general terms in metrology (VIM), 2004.

ISBN 92-67.01075-1,International Organization for Standardization

4. Janko Drnovsek ,On the specific experience of National Metrology Institutes (NMIs) with National Accreditation Bodies (NABs), ISBN 0949-1775 (Print) 1432-0517 (Online), Springer Berlin / Heidelberg, 2007.

5. Managing the Metrology System, Second Edition. Robert C. Pennella. ASQ. 162

pp. ISBN 0-87389-535-5. Item: H1112, Quality Press 2004.

6. Poslovati odlično z uporabo Modela odličnosti EFQM", Nenad Savič, Karmen Kern Pipan, Uroš Gunčar, Javna agencija za podjetništvo in tuje investicije, ISBN 0949-2240

7. Metrology - in short, , 3rd edition" © EURAMET e.V,R EURAMET PROJECT

1011, July 2008. 8. Jay l. Bucher, Metrology Handbook), ISBN-13: 9780873896207, ASQ Quality

Press, 2008. 9. Herbert Arthur Klein, The Science of Measurement: A Historical SurveyISBN-

13: 978-0486258393, Dover Publications, 1999. 10. Basic Metrology for ISO 9000 Certification.G.M.S. DeSilva. Butterworth-

Heinemann. ISBN 0750651652, 2001. 11. REPORT FROM THE COMMISSION TO THE EUROPEAN PARLIAMENT

AND THE COUNCIL , Interim Evaluation of the European Metrology Research Programme - EMRP Brussels 2012.

12. Nacionalna strategija usklađivanja tehničkog zakonodavstva Republike Hrvatske

s tehničkim zakonodavstvom Europske unije, Ministarstvo gospodarstva, Ministarstvo za europske integracije, Državni zavod za normizaciju i mjeriteljstvoZagreb, Siječanj 2003.

13. Prof.dr.Predrag Popović, AKREDITACIJA I OCENJIVANJE

USKLAĐENOSTI, Univerzitet SINGIDUNUM, Beograd 2010.

14. Re-evaluation presentation of quality management system METROLOGY SYSTEM OF THE REPUBLIC OF SLOVENIA EURAMET TC Quality Sofia, Bulgaria, February 2008.

111

15. Re-evaluation presentation of quality management system BIM-NCM QMS 24, February, 2010.

16. PEER VISITS AND REVIEWS BETWEEN NMIs IN SOUTH EAST

EUROPE,SEE NMIs Meeting DMDM Serbia, November 2007.

17. ”ACCREDITATION, MARKET SURVEILLANCE,CARDS 2006,Regional Quality Infrastructure project, Assessment Report, -2nd Co-operation Committee Meeting REGIONALNI PROJEKAT INFRASTRUKTURE KVALITETA Dubrovnik, 12 Novembar 2007.

18. “Developing strategies for EURAMET integration for the Western Balkan,

Instruments for regional cooperation and awareness”, 2007 Martin Kaiser, PTB Germany, Podgorica, 16-18 Juli 2007.

19. Financial sustainability of metrology research for smaller countries and

developing economies,Prof Dr Janko Drnovšek, and MIRS/FE-LMK (Laboratory of Metrology and Quality) N.Sad 2009.

20. EURAMET 2020 Strategy Version: 1 Issued: 15.O9.2011. ET

21. Izgradnja kapaciteta u oblasti menadžementa obuke u institucijama BiH putem

twinning-a (BA-07-IB-OT-01) CAF- THE COMMON ASSESSMENT FRAMEWORK, Okvir zajedničke procjene u IMBIH, A.Aganović, Okvir zajedničke procjene (Comon Assessment Framework, CAF), BJELAŠNICA Oktobar 2010.

22. National Metrology Infrastructure in EURAMET Member Countries –An

Analysis and Recommendations EURAMET Guide no. 11 Issued: 15.09.2011.

23. Sl. Glasnik Bosne i Hercegovine br.18/2013. 24. Besoins nationaux et internationaux dans le domaine de la métrologie: les

collaborations internationales et le rôle du BIPM • National and international needs relating to metrology: International collaborations and the role of the BIPM, february 2008.

25. STRENGTHENING OF THE METROLOGY SYSTEM IN BIH- 3rd Quarterly

Progress Report Human Dynamics (Strateški plan Državnog mjeriteljskog sistema Bosne i Hercegovine za period od 2010. do 2015.Datum izdavanja: 30/06/2010.

26. STRENGTHENING OF THE METROLOGY SYSTEM BOSNIA AND

HERZEGOVINA Europe Aid/126643/C/SER/BA: Mr. Dusan Kordik, December, 2010.

27. STRATEGY OF METROLOGY on the way to the EUROPEAN UNION ,Zoltan Zelenka, European Aid/126643/SER/BA6 and 7 December, 2010.

28. IMBILTEN, Glasilo Instituta za mjeriteljstvo BiH, br.1, Oktobar 2012.

29. Poslovnik kvaliteta IMBIH, A.Aganović, treće izdanje 2012.

112

STANDARDI:

1. Sistemi upravljanja kvalitetom – Zahtjevi BAS EN ISO 9001:2009 2. Opći zahtjevi za kompetentnost ispitnih i kalibracionih laboratorija BAS EN

ISO/IEC 17025:2006 3. Ocjenjivanje usklađenosti - Zahtjevi za rad raznih tipova tijela za obavljanje

inspekcije BAS EN ISO/IEC 17020:2012 4. Ocjenjivanje usklađenosti - Zahtjevi za tijela koja provode audit i certificiranje

sistema upravljanja BAS EN ISO/IEC 17021:2011 5. Ocjenjivanje usklađenosti - Zahtjevi za tijela koja obavljaju certificiranje osoba

BAS EN ISO/IEC 17024:2013 ZAKONI I PRAVILNICI

1. Zakon o osnivanju Instituta za mjeriteljstvo BiH 2. Zakon o mjeriteljstvu BiH 3. Zakon o mjernim jedinicama BiH 4. Zakon o akreditiranju BiH 5. Pravilnik o državnim etalonima 6. Pravilnik o imenovanim mjeriteljskim laboratorijama 7. Pravilnik o ispitivanju i odobrenju tipa mjerila 8. Pravilnik o vrstama i načinu označavanja mjerila prilikom verifikacije, zatim 9. Naredba o mjerilima u zakonskom mjeriteljstvu i rokovima verifikacije i Uredba

o visini i nacinu placanja usluga IMBIH WEB STRANICE: http://www.bipm.org/utils/common/documents/jcrb/CIPM_2007_25_Onsite_visits_accepted.pdf http://www.bipm.org/en/publications/guides/vim.html http://kcdb.bipm.org/AppendixC/default.asp http://www.oiml.org/publications/?publi=2&publi_langue=en http://www.welmec.org http://www.iso.ch http://www.bata.gov.ba http://www.met.gov.ba http://www.bas.gov.ba http://www.euramet.org/index.php?id=emrp_grants http://www.euramet.org/index.php?id=documents http://qualitypress.asq.org http://www.european-accreditation.org/default_flash.htm http://www.mirs.si/ http://www.bipm.org/en/publications/ http://www.iaf.nu/ http://www.iso.org/

113

http://www.tc176.org/ http://www..mirs.si http://www.eipa.eu/caf/ http://www.european-accreditation.org/ http://ec.europa.eu http://www.gulfmet.org http://www.ilac.com http://www.coomet.net http://en.bim.government.bg/ http://www.emrponline.eu http//eudesk.org/lang2

114

POPIS SLIKA Strana Slika br.1 Organizacija Metarske konvencije

7

Slika br.2

Tehnički komitet EURAMETA 9

Slika br.3

Lanac sljedivosti 12

Slika br. 4 Nacionalni mjeriteljski sistem Republike Slovenije

23

Slika br.5 Organizaciona struktura MIRS-a

24

Slika br.6

Model EFQM 27

Slika br.7 Organizaciona shema BIM i NCM

30

Slika br.8 Ljudski resursi Nacionalni centar za metrologiju

31

Slika br.9

Razvoj nacionalnih mjernih etalona

32

Slika br.10

Razvoj mjernih etalona tokom godina 32

Slika br.11 Nacionalni mjerni etaloni u zavisnosti od mjernog područja

32

Slika br.12 Nacionalni mjerni etaloni

33

Slika br.13 QMS upravljački mehanizam

34

Slika br.14

Članice OIML-a 36

Slika br.15 Međusobno piznavanje

44

Slika br.16 BIPM baza podataka

46

Slika br.17 Koristi od ocjenjivanja od treće strane i akreditacije

47

Slika br.18 Akreditacija na međunarodnom nivou 48

Slika br.19 Sporazum OIML, BIPM, ILAC 52

Slika br.20 Ocjenjivanje i akreditacija

laboratorija 60

Slika br.21

Certifikacija

65

Slika br.22 Šematski prikaz dokumentacije 68

115

Slika br.23

Organizaciona struktura IMBIH 79

Slika br.24 Utiskivanje žiga na plemenite metale

81

Slika br.25 Laboratorija za pritisak i vakuum

82

Slike br. 26, 27 Laboratorija za mjerila protoka i zapremine gasa

83

Slika br.28 Laboratorija za volumen

84

Slika br. 29

Laboratorija za gustoću i viskoznost 84

Slika br. 30 Laboratorija za temperaturu i vlažnost

85

Slika br.31

Laboratorija za dužinu 85

Slika br.32 Laboratorija za vrijeme i frekvenciju

86

Slika br.33

EMRP članice 88

Slika br.34 Zakonodavstvo u mjeriteljstvu 96

116

POPIS TABELA Strana Tabela br.1 Tehnički komiteti za pojedine oblasti

9

Tabela br.2 Institucije koje su nosioci državnih mjernih etalona u RS

26

Tabela br: 3 OIML članice i pridružene članice

37

Tabela br.4 Imenovane mjeriteljske laboratorije

91

Tabela br.5 Akreditirane laboratorije 92 Tabela br.6 SWOT analiza

94

117

POPIS SKRAĆENICA

BIPM Međunarodni biro za utege i mjere BIM Bugarski mjeriteljski institut BATA Institut za akreditaciju Bosne i Hercegovine CIPM Međunarodni Komitet za mjere i tegove CGPM Međunarodna konferencija za utege i mjere CIML Međ|unarodni odbor za zakonsko mjeriteljstvo MRA

Međusobno priznavanje nacionalnih mjernih etalona i kalibracionih mjernih certifikata izdatih od strane nacionalnih mjeriteljskih instituta

CMC Kalibraciona i mjerna sposobnost CC Konsultativni Komiteti pri CIPM CEN Evropski Komitet za standardizaciju COOMET Kooperacija u metrologiji između zemalja Centralne Evrope CAB Tijela za ocjenu usklađenosti DI Imenovani Institut EA Evropska kooperacija za akreditaciju EC Evropska Komisija EURAMET Evropska saradnja nacionalnih mjeriteljskih instituta EMRP Evropski metroliški istraživački programi ILAC Međunarodna saradnja na akreditaciji laboratorija ILC Međulaboratorijske interkomparacije IAF Međunarodno udruženje akreditacijskih tijela za certifikaciju KCDB Baza podataka ključnih interkomparacija KC / SC Ključne i suplementarne interkomparacije IMBIH Institut za mjeriteljstvo Bosne i Hercegovine IPA Instrument za pred-pristupnu pomoć ISO Međunarodna organizacija za standardizaciju JCRB Zajednički Komitet regionalnih metroloških organizacija i BIPM MID Direktiva o mjernim Instrumentima MLA Multilateralni Sporazum MRA Sporazum o međusobnom priznavanju MIRS Slovenački metrološki institut NMI Nacionalni mjeriteljski institut NAB Nacionalno akreditacijsko tijelo OIML Međunarodna organizacija za zakonsko mjeriteljstvo RMO Regionalna mjeriteljska organizacija QS Sistem kvaliteta QMS Sistem upravljanja kvalitetom SI Međunarodni Sistem Jedinica SC Pod-komitet SADCMET Južnoafrička zajednica za razvoj saradnje u mjeriteljstvu TC Tehnički Komitet VIM Internacionalni metrološki riječnik WG Radna grupa WELMEC

Zapadnoevropska saradnja u zakonskom mjeriteljstvu

118

DEFINICIJE

Mjeriteljstvo je nauka o mjerenju i njegovoj primjeni; Mjerna jedinica je odreðena velièina definisana i prihvaæena konvencijom i sa kojom se ostale velièine iste vrste porede s ciljem izražavanja njihove relativne vrijednosti prema mjernoj jedinici. Mjerni instrument je uređaj, koji se koristi za izvođenje mjerenja, sam ili u vezi sa jednim ili više dodatnih uređaja Mjeriteljska regulativa: Zakon o mjeriteljstvu BiH, podzakonski akti koji proizilaze iz Zakona o mjeriteljstvu BiH, EU direktive, OIML preporuke Etalon je mjera, mjerilo ili mjerni sistem namijenjen određivanju, pohranjivanju i reprodukciji neke mjerne jedinice radi prenošenja njene vrijednosti na druga mjerila da bi mogla poslužiti kao referentna vrijednost. Državni etalon je etalon priznat od strane ovlaštenog državnog tijela da služi u državi ili ekonomiji kao osnova za dodjeljivanje vrijednosti veličine drugim mjernim etalonima za tip veličine koja je u pitanju; Primarni etalon je etalon ostvaren korištenjem primarne referentne mjerne procedure ili stvoren kao artefakt, izabran konvencijom; Sljedivost je osobina da se rezultat nekog mjerenja može dovesti u vezu sa odgovarajuæim državnim i/ili meðunarodnim etalonom preko neprekinutog lanca uporeðivanja. Kalibracijaje skup postupaka kojima se u odreðenim uslovima uspostavlja odnos izmeðu vrijednosti velièina koje pokazuje neko mjerilo ili vrijednosti koju predstavlja neki referentni materijal i odgovarajuæih vrijednosti ostvarenih etalonom. Ocjena usklađenosti mjernog instrumenta (tj. odobrenje tipa, prva verifikacija) procedura utvrđivanja da pojedino mjerilo, partija ili serija mjerila ispunjava propisane zahtjeve za dati tip mjerila Odobravanje tipa: odluka sa zakonskom snagom kojom se potvrđuje da mjerilo ili mjerni sistem zadovoljava propisne mjeriteljske uslove Certificiranje tipa: sistematska provjera i ispitivanje mjeriteljskih karakteristika jednog ili više uzoraka određenog mjerila u cilju odobravanja tipa Certifikat o odobrenju tipa: dokument koji potvrđuje da je za dato mjerilo izvršeno odobravanje tipa Ispitivanje tipa je ispitivanje jednog ili više mjernih instrumenata istog tipa radi dobijanja „odobrenja tipa“. Certifikat o usklađenosti: dokument koji potvrđuje da su karakteristike datog mjerila usklađene sa odobrenim tipom mjerila.

119

Oznaka usklađenosti: oznaka nanešena na mjerilo koja svjedoči da je mjerilo usklađeno sa odobrenim tipom. Tijelo za ocjenu usklađenosti je tijelo koji izvršava aktivnosti ocjene usklađenosti uključujući kalibraciju, testiranje, certifikaciju i inspekciju; Imenovani Instituti (u CIPM MRA) su odgovorni za određene državne etalone i povezane usluge koje nisu pokrivene aktivnostima NMI. Inspekcija mjernog instrumenta je ispitivanje mjernog instrumenta da se utvrde sve ili neke od slijedećih: da li je verifikaciona oznaka i / ili certifikat važeći, da li su oštećeni pečati, da li je nakon verifikacije instrument pretrpio očevidne modifikacije ili njegove greške ne prelazi maksimalno dozvoljenu grešku u servisnim greškama; Međunarodni sistem jedinica (SI) je sistem jedinica, zasnovan na Međunarodnom sistemu mjernih veličina, njihovo ime i simboli uključujući prefikse i njihova imena i simbole, zajedno sa pravilima njihove upotrebe, usvojen od strane Generalne konferencije o tegovima i mjerama (CGPM); Verifikacija mjernih instrumenata (inicijalna, periodična i vanredna verifikacija) je postupak koji uključuje ispitivanje i označavanje i/ili izdavanje verifikacionog certifikata, koji ustanovljava i potvrđuje da mjerni instrument zadovoljava zakonom propisane zahtjeve Inicijalna verifikacija je procedura ocjenjivanja usklađenosti gdje se verifikuje mjerni instrument, koji prethodno nije bio verifikovan; Periodična verifikacija je slijedeća verifikacija mjernog instrumenta, koja se izvodi periodično u određenim intervalima saglasno postupku utvrđenom propisima; Zakonske mjerne jedinice su mjerne jedinice koje su obavezne ili dozvoljene prema propisima; Pretpakirani proizvodi su proizvodi u ambalaži bilo koje vrste, koji su pakirani i zatvoreni bez prisustva kupca, a čija se količina ne može mijenjati bez otvaranja i oštećenja ambalaže; Referentni materijal je materijal ili supstanca, čija je jedna ili više vrijednosti osobine dovoljno homogena i dobro definisana da se može koristiti za kalibraciju mjernih instrumenata, za ocjenu mjerne metode ili određivanje vrijednosti osobina; Certificirani referentni material (CRM) je referentni material, za koji postoji certifikat, čija je jedna ili više vrijednosti osobine certificirana uz pomoć procedure kojom se uspostavlja slijedivost prema tačnoj realizaciji jedinice u kojoj su vrijednosti osobine izražene, i za koju je svaka certificirana vrijednost praćena nesigurnošću pri navedenom nivou povjerenja; Kvalitet je ukupnost karakteristika nekog entiteta koje ga čiine sposobnim da zadovolji izražene ili pretpostavljene potrebe. Entitet je ono što može biti pojedinačno opisano ili razmatrano

120

Organizacija je društvo, udruženje, firma, poduzeće ili ustanova, ili njihov dio ( sa ograničenom odgovornošću ili nekim drugim statusom) u državnim ili privatnom vlasništvu koja ima svoje vlastite funkcije i upravu. Politika kvaliteta je opšte namjere i usmjerenost neke organizacije koje se odnose na kvalitet, a koje najviše poslovodstvo objavljuje službeno.Napomena: Politika kvaliteta je dio opšte politike organizacije i odobrava je najviše rukovodstvo organizacije. Organizaciona struktura je odgovornosti, ovlaštenja i odnosi uređeni tako da omogućavaju organizaciji da obavlja svoje funkcije Proces je skup međuzavisnih resursa i aktivnosti koji preoblikuju ulaz u izlaz. Upravljanje kvalitetom je skup aktivnosti opšte funkcije upravljanja koji određuje politiku kvaliteta, ciljeve i odgovornosti, te ih u okviru sistema kvaliteta ostvaruje uz pomoć kontrole kvaliteta, osiguranja kvaliteta i pobolj{anja kvaliteta. Procedura je određeni način izvođenja aktivnosti Sistem upravljanja kvalitetom je organizaciona struktura, procedure, procesi, i drugi potrebni resursi za primjenu upravljanja kvalitetom. Proizvod je rezultat aktivnosti ili procesa, Napomena : Proizvod uključuje i usluge, može biti materijalan ( npr. sklopovi ili obrađeni materijali ) ili nematerijalan ( npr. znanje ili pojmovi ), te može biti namjeran ( ono što se nudi korisnicima ) ili nenamjeran ( npr. zagađivanje ) Poslovnik o kvaliteti je dokument u kojem se predstavlja politika kvaliteta i opisuje sistem kvaliteta neke organizacije.

PRILOG A Struktura IMBIH-a

Vijeće ministara

Savjet za mjeriteljstvo Direktor

Pomoćnik Direktora Odjela Zajedničkih

službi

Zamjenik Direktora 1+1Pomoćnik Direktora Menadžer kvaliteta

Komitet za naučno mjeriteljstvo 2 + 1 pomoćnik direktora

Jedinica za

Finansije i

Nabavku

Jedinica za HR, Pravnu službu, PR i IR

Jedinica za IT i Dokumentaciju

1

3 3 3

Pomoćnik Direktora Odjela za Nučno Mjeriteljstvo Pomoćnik Direktora Odjela zaZakonsko mjeriteljstvo i

Usluge

Pomoćnik Direktora Odjela za inspekciju

1+ 1 pomoćnik direktora Sekretar naučnog mjeriteljstva: Imenovanje laboratorija naučnog mjeriteljstva, Nacionalni etaloni, Interdisciplinirana

metrologija (2) 1+ 1 pomoćnik direktora 1+ 1 pomoćnik direktora

Jedinica za električne veličine

Jedinica za

mehaničke

veličine

Jedinic

a za dužinu

Jedinica za protok

Jedinica za termometri

ju

Jedinica za

hemijske

veličine

Jedinica za optiku

Jedinica za

jonizirajuće

zračenje

Jedinica za certifikaciju NAWI,

MID, odobrenje

tipa

Jedinice za

Imenovanje

Jedinica za prepakovane proizvode i

plemenite metale

Jedinica za

nacionalne standarde

Jedinica za verifikaciju

Jedinica za

plemenite metale

Jedinica za

mjeriteljski nadzor

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

Područje Područje Područje

AC/DC napon

Masa, vaganje, i gustoća

Laseri

Protok gasa +

Anemometroja

Temperatura Gasovi RadiometrijaiFotomet

rija Doza

MID NAWI

inacionalno odobrenje

tipa

Imenovanje

laboratorija

zakonskog mjeriteljst

va

Plemeniti metali I

prepakovani proizvodi

IMBIH Verifikacio

ne laboratorije

Plemeniti metali

Inspekcija mjernih

instrumenata

3 3 2 DI + 2 2 1 1 1 1 2 1 1 3 1 2

Električnasnaga

Sila, obrtni

moment, tvrdoća

Fizikalna

dužina Protok vode Vlažnost pH Akustika Air-Kerma Verifikacije

Imenovane laboratorije

3 DI + 1 DI + 1 DI + 1 1 1 1 1 1 1

Magnetizam Pritisak i vakuum

Ugao Tečnosti

različite od vode

Toplota Količina supstanc

e

PRILOG B PROCESNI MODEL

PRILOG C

PREGLED GLAVNIH PROCESA INSTITUTA ZA MJERITELJSTVO BOSNE I HERCEGOVINE

NAZIV PROCESA VLASNIK PROCESA

Izrada mjeriteljske legislative

Odsjek imenovane laboratorije - nadzor i verifikacija

Razvoj i održavanje etalona Laboratorije za pojedine fizičke veličine

Razvoj i održavanje referentnih etalona uoblasti ispitivanja količine materije

Laboratorija za hemijske veličine

Kalibracija etalona i mjernih instrumenata Laboratorije za pojedine fizičke veličine

Ispitivanje i verifikacija mjernih instrumenata

Laboratorije, Odsjek imenovane laboratorije - nadzor i verifikacija

Ispitivanje i potvrđivanje usklađenosti predmeta od plemenitih metala Laboratorija za hemijske veličine

Ispitivanje i odobrenje tipa mjernog instrumenta;certificiranje usklađenosti mjernog instrumenta

Odsjek za tipsko ispitivanje i certificiranje

Imenovanje mjeriteljskih laboratorija

Odsjek imenovane laboratorije - nadzor i verifikacija