Upload
others
View
81
Download
4
Embed Size (px)
Citation preview
UNIVERSITETI I GJAKOVËS ‘’FEHMI AGANI’’
FAKULTETI I EDUKIMIT
PROGRAMI FILLOR
PUNIM DIPLOME
Tema: Poezia sot dhe romani ynë për fëmijë
Mentor: Kandidatja :
Prof.ass. Nexhmije Kastrati Albina Idrizaj
Gjakovë, Korrik, 2018
2
Ky punim diplome u mbrojt më
Përbërja e komisionit :
Komisioni e vlerësoi punimin me notën :______________________
Deklarata e origjinalitetit
Deklaroj se ky punim diplome është punim origjinal i imi, dhe të gjitha materialet dhe
burimet e shfrytëzuara në këtë punim janë të theksuar tashmë në referenca. Ky punim nuk është
prezantuar asnjëherë më parë
3
FALËNDERIM!
Falënderimet në jetë janë fjalë që tregojnë përuljen e shpirtit tonë ndaj atyre që na ndihmuan
të arrijmë majat e suksesit tonë. E unë këtë përulje shpirtërore ua bëj të gjithë familjes sime,
profesorëve, dhe miqve të jetës të cilët ishin gardianët e udhës sime.
Një falënderim i veçantë shkon për prof.ass. Nexhmije Kastratin e cila me personalitetin e saj
të jashtëzakonshëm u bë shembulli më i çmuar i mirësisë, dijes, e guximit në të cilën u mbështeta që
nga njohja me të.
Këtë punim ia kushtoj gjyshit tim Malë Dinë Idrizaj, mësimdhënësit dhe veteranit të arsimit,i
cili ishte inspirimi im në rrugën time të shenjtë.
4
ABSTRAKT
Poezia dhe romani janë dy gjini letrare të cilat në botën fëmijërore kanë një ndikim të
jashtëzakonshëm dhe janë baza ku fëmijët mësojnë shprehinë e të lexuarit.Qëllimi i këtij
studimi teorik është njohja dhe kuptimi i këtyre zhanreve të rëndësishme letrare për fëmijë.
Do të shqyrtojmë tematikat e këtyre zhanreve gjatë periudhave të ndryshme dhe qëllimit që i
kanë shërbyer ata botës së fëmijëve. Shumë autorë faktikisht kanë gjetje të jashtëzakonshme
në poezi dhe roman...historitë e tyre, mënyrat e modifikimit nëpër periudha etj. Metodologjia
e punimit është pak a shumë analizë cilësore e shfaqjes së poezisë dhe romanit, krahasimit të
tyre në këto periudha etj. Bazë e këtij punimi modest janë edhe ndikimet emocionale,
intelektuale e zhvillimore të këtyre dy zhanreve tek fëmijët. Sepse kjo është gjëja më e
madhe që ju intereson autorëve për fëmijë, dhe këtë e paraqesin si biletë hyrëse për portën
e madhe të botës imagjinare të tyre.
5
Hyrje
Poezia është anija ku ne i lundrojmë ëndrrat tona. Kështu po e mendoj personalisht
poezinë, dhe në këtë punim jam munduar ta vërtetoj këtë . Poezia dhe romani në jetën
shkollore janë shtytësit e parë që i bëjnë fëmijët të lexojnë dhe ta duan leximin. Por çfarë
bëjnë nxënësit që të duan një poezi dhe të admirojnë një roman? – Në këtë punim jam
munduar t’i paraqes disa faktorë të rëndësishëm që i shtyjnë nxënësit të lexojnë me kënaqësi
një poezi apo roman. Këtu do të përfshihen autorë të ndryshëm dhe do të ketë krahasime rreth
strukturës së një poezie dhe elementeve që e bëjnë atë tërheqëse për fëmijë, e që lidhen me
edukatën, e emocionin e tyre.
Poezia dhe romani janë dy zhanre letrare me të cilat fëmijët bien ndesh që në fillimet
e jetës së tyre shkollore, prandaj është shumë e rëndësishme të trajtohen për rolin e
pazëvendësueshëm edukativ që kanë. Këtë na e tregojnë poetë e shkrimtarë të njohur e të
veçantë në letërsinë shqipe për fëmijë. Sigurisht horizonti i shkrimtarëve me rëndësi të
veçantë është i gjerë por, jam përpjekur të përfshijë disa prej tyre. Po ashtu jam munduar që
të marrë përgjegjësi herë herë e të shfaqi mendime krejtësisht të pavarura e të bëj një analizë
të shkurtër ashtu pa u ndikuar nga të tjerët, rreth një romani shkollor dhe një poezie
shkollore, me të gjitha elementet që janë përfshirë dhe kritikën personale ndaj këtyre veprave
letrare.
Poezia dhe romani ynë kanë origjinën e vet fillimisht tek folklori shqiptar i cili është
përcjellë brez pas brezi dhe, i cili është mbledhur me admirim dhe ruhet si thesar nga
shkrimtarët shqiptarë. Edhe pse kanë kaluar në ujërat e kohërave ato prapë sikur kthehen në
këtë folklor i cili jo që është vetëm i pasur, por çuditërisht u përshtatet botës së fëmijëve kaq
mirë.
6
TABELA E PËRMBAJTJES
Mbrojtja e temës së diplomës……………………………………………………...……….….2
Falënderimet………………………………………………………………………………..….3
Abstrakti……………………………………………………………………………………….4
Hyrja…………………………………………………………………………………………...5
KAPITULLI I
1.Historik i shkurtër i zhvillimit të letërsisë shqipe për fëmijë……………….………....……8
1.1 Burimet e letërsisë shqiptare për fëmijë, folklori për të vegjlit......……….....……………8
1.2 Veçoritë dhe disa nga veprat e letërsisë didaktike-fetare, shekujt XVI-XVIII…..…..........9
1.3 Letërsia artistike në fillimet e saj………………………………………………………….9
1.4 Letërsia moderne shqiptare për fëmijë, vitet ’20-’30 të shekullit XX e më tej…….........10
KAPITULLI II
2. Tematika e poezisë dhe romanit në periudha të ndryshme…………………………......…11
2.1. Poezia didaktike-moralizuese….…………………………………………..….…………11
2.2. Poezia romantike……………………………………………………………...……....…12
2.3 Romantizmi-realizmi……………………………………………………………………..15
2.4 Poezia ideo-ekzoterike…...………………………………………………………....……17
2.5 Poezia sociale e pasluftës………………………………………………………….……..17
2.6 Poezia realiste folklorike………………………………………………………………....17
2.7 Poezia e imagjinatës së lirë…………………………………………………...………….18
2.8 Romani…………………………………………………………………….….…...……..24
7
KAPITULLI III
3.Elementet e një poezie të mirëfilltë artistike dhe elemente e një poezie joartistike…..........25
KAPITULLI IV
4.Fushat e funksioneve dhe ndikimit të romanit dhe poezisë tek fëmijët……………………29
4.1. Funksioni pedagogjik……………………………………………………………………29
4.2 Pesha edukative e punës…………………………………………………………….……30
4.3 Edukimi estetik………………………………………………………………………...…31
4.4 Romani ………………………………………………………………………………..…31
4.4.1 Karakteri. edukativ……………………………………………………………………..31
4.4.2 Karakteri njohës………………………………………………………….…….………32
4.4.3 Karakteri zbavitës………………………………………………….…………………..32
KAPITULLI V
5. Analizë e shkurtër personale e romanit ‘’Sarajet e bardha’’ të Vehbi Kikajt……...……..34
5.1 Analizë e shkurtër e vjershës ‘’Të mbjellim nga një dru’’ të Agim Devës…...........……37
REZYME…………………………………………………………………………………….40
LITERATURA………………………………………...…………………………………….41
8
HISTORIK I SHKURTËR I ZHVILLIMIT TË LETËRSISË SHQIPE PËR FËMIJË
Arsyeja e një njohje të tillë me historikun e letërsisë shqipe për fëmijë është pikë së pari
informimi me atë se çfarë kanë lexuar nxënësit shqiptarë ndër vite e shekuj, cilat zhanre
letrare kanë qenë të dizajnuara në kohët e zhvillimit të letërsisë, cilat kanë qenë temat letrare
e kështu me radhë. Sa i përket ndarjes së periudhave të shfaqjes së letërsisë shqipe për fëmijë
Prof. Bedri Dedja na jep një periodizim të studiuar shumë gjatë dhe gjithmonë me ndriçime të
reja pa ndikime politike. Ky periodizim prej tij ndahet kështu : ‘’1.Burimet e letërsisë
shqiptare për fëmijë, folklori për të vegjlit.
2. Letërsia e shkruar shqiptare për fëmijë, didaktika fetare , shekujt XVI-XVIII
3. Zanafilla dhe zhvillimi i letërsisë artistike për të vegjël shekulli XVIII, shek XIX gjer në
vitet ‘20- 30’ të shekullit XX
4. Letërsia moderne shqiptare për fëmijë,vitet ’20-30’të shekullit XX e më tej’’.1
1.1 Burimet e letërsisë shqiptare për fëmijë, folklori për të vegjlit. Në burimet
folklorike mund të themi se gjendet e gjithë baza e letërsisë shqipe për fëmijë. Ky folklor
është shumë i vjetër dhe është kultivuar qysh në shekujt XIV-XV . Folklori ynë ka qenë i
pasuruar me përralla, këngë popullore dhe gjëegjëza. Përderisa interesi ynë është të
shqyrtojmë më shumë zhanret që janë të përafërta me poezinë atëherë do të ndalemi te
këngët. Këngët ndaheshin në këngët e djepit dhe ninullat. Siç dihet me to fëmijët viheshin në
gjumë.
Siç citon Prof. Gjergj Zheji : ‘’Në ninullat nënat rrinë larg luftërave , larg ndeshjeve etj. Dhe
është disi e vështirë të besosh se ajo uron fëmijën që të rritet e të bëhet si ky apo si ai hero.
Kjo të bën të besosh se në mjaft këngë ninulla të mbledhura, jo vetëm këto vitet e fundit ku
dhunimi është i qartë , por edhe në mbledhjet e mëparshme ka pasur ndërhyrje e redaktime
që është vështirë të merren si origjinale, edhe kur si model për fëmijët sugjerohet Kastrioti ’. 2
Kemi edhe këngë me motive shoqërore ku pasqyrohet varfëria,kurbeti. Këngë humoristike
qëllimi i të cilave është vetëm dëfrimi. Këngë lirike të cilat shprehin emocione, botën e
brendshme të vogëlushëve. Këngët lodra të cilat ishin këngët me të cilat fëmijët e gjenin
veten dhe botën e tyre,matnin zgjuarsinë, humorin e fantazitë e tyre
1 Bishqemi. A (2004) Histori e letërsisë shqiptare për fëmijë, Elbasan,f 21 2 GJ.Zheji(1994) ‘’Hyrje në folklor’’ , f. 52
9
1.2. Veçoritë dhe disa nga veprat e letërsisë didaktike-fetare, shekujt XVI-XVIII
‘’Siç rrjedh edhe nga vetë emri, kjo periudhë është periudha e veprave me karakter
plotësisht kishtar e shkollor. Autori i dokumentit të parë me të cilin zë fill letërsia e shkruar
didaktiko-fetare për fëmijë është arbëreshi Lekë Matrënga me veprën Doktrina e Krishterë,
një libër i vogël prej `20 e tetë faqesh. Në aspektin gjuhësor kjo vepër ka rëndësi për të
folurën e hershme toskërishte kurse në aspektin letrar ka vlerë për ‘’Këngën e
Përshpirtshme’’ vjersha e parë origjinale shqipe e dëshmuar deri më sot. Por ky krijim ju
drejtohet jo vetëm fëmijëve por edhe të rriturve.
Tjetër figurë e rëndësishme e kësaj periudhe ishte Naum Veqilharxhi autori i abetares së
parë shqipe ‘’Fort e shkurtër e i përdorshëm ëvetar shqip’’.Në fletën e parë të kësaj abetare
gjendet strofa e një poezie shqip me titull ‘’ Epar e tëmsuarit frik’ e perëndisë, ku autori ngrit
lart vlerën e punës’’. 3
1.3. Letërsia artistike në fillimet e saj.
‘’Veçoritë e kësaj letërsisë për fëmijë në këtë periudhë janë këto :
1. Nuk doli jashtë teksteve shkollore
2.Ishte një letërsi romantike.Rilindasit u përpoqën t’i japin një frymë atdhetare , të dashurisë
për atdheun gjuhën, dijen etj.
3. Në këtë periudhë mësimi shkollor dhe letërsia për fëmijë janë proces i njësuar.
4. Veprimtarët e Rilindjes kishin vetëdije se duhej të sakrifikonin nga niveli artistik për hir të
synimeve arsimore-pedagogjike..
5. Letërsia për fëmijë kultivoi gjini të ndryshme letrare si vjersha, fabula, përralla, tregimi.
6. Kjo letërsi kishte synim të forconte edukatën kombëtare dhe t’i shërbente shkollës shqipe.
Përfaqësues më të njohur ishin: Konstandin Kristoforidhi (Ylli i vogël lart në qiell)
Sami Frashëri (Shqipëria ç’ka qenë, ç’është e ç’do të bëhetë). Naim Frashëri (Bagëti e
bujqësi) , Papa Kristo Negovani, Ndre Mjeda, Luigj Kurakuqi, Asdreni etj’’. 4
3 Bishqemi. A (2004) Histori e letërsisë shqiptare për fëmijë, Elbasan,f. 37,38 4 Bishqemi. A (2004) Histori e letërsisë shqiptare për fëmijë, Elbasan,f.43, 44
10
Të shkruarit fetarisht kishte një karakteristikë letrare të vetën. Këtë na e tregon edhe
autori i ‘’Kënga e përshpirtshme’’. Natyra e kësaj poezie ishte shumë predikuese prandaj
edhe hyn në katekizëm, që d.m.th hyn në grupin e ligjëratave predikuese në formë të
vargjeve. Siç thotë edhe ky studim, kjo poezi na informon me të folurit e hershëm toskërisht
gjë që përbën tërë rëndësinë e saj
Nuk mund të shtojmë diçka tjetër në pikën e Astrit Bishqemit për veçoritë e periudhës së
Rilindjes kur thotë se kjo periudhë e letërsisë synonte forcimin e edukatës kombëtare dhe
shërbimin ndaj shkollës shqipe. Rilindja me të gjitha armët e saj gjithnjë krijonte idealin,
dashurinë dhe krenarinë për atdheun edhe kur ajo dilte në fantazi edhe kur ajo ishte realiste.
1.4. Letërsia moderne shqiptare për fëmijë, vitet ’20-’30 të shekullit XX e më tej.
‘’Kjo letërsi përfshin periudhën pas pavarësisë së Shqipërisë dhe formimit të shtetit
shqiptar. Në vitin 1912 Kosova hyri në zgjedhën serbe dhe i humbi shkëputjet me Shqipërinë.
Sa I përket zhvillimit të letërsisë siç thekson edhe studiuesi Tasim Gjokutaj në periudhën
1912-1939 krijimtaria për fëmijë ka qenë e vakët. Ndërsa letërsia për të rritur në këtë
periudhë nxori një Nol e një Migjen, një Fishtë e një Konicë, letërsia për fëmijë s’pati
individualitete të spikatura e, si rrjedhojë as vepra të spikatura. Në këtë periudhë pati më
tepër lexime për fëmijë sesa letërsi të mirëfilltë për fëmijë.’’ 5
Saktësia e shprehjes së Gjokutajt për letërsinë është për tu marrë shembull. Në këtë periudhë
nuk kishte veprimtari të dizajnuar për fëmijë dhe shumica e veprave letrare për të rritur
përshtateshin edhe në ndonjë tekst shkollor.
5 Bishqemi. A (2004) Histori e letërsisë shqiptare për fëmijë, Elbasan,f 95,96.
11
2. TEMATIKA E POEZISË DHE ROMANIT NË PERIUDHA TË NDRYSHME.
Tema që shtjellohet në poezinë dhe romanin shqiptar për fëmijë është shtylla që na
intereson për t’u njohur me botëkuptimin që kishin dhe kanë autorët e sotëm për fëmijët dhe
mendjen e tyre. A i përshtateshin ata botës së fëmijëve, çfarë elementesh do të duhej të
krijonin që të kapnin vëmendjen e fëmijëve dhe fokusin e tyre, çfarë roli edukativ përmbanin
këto zhanre letrare dhe si shërbenin ato.
Tematika e poezisë ‘’Agim Deva e diferencoi poezinë në disa tipa:
1.Poezia didaktike-moralizuese
2.Romantizmi-Realizmi
3.Poezia ideo-ekzoterike
4.Poezia sociale e pasluftës
5.Poezia realiste folklorike
6.Poezia e imagjinatës së lirë.’’ 6
2.1. Poezia didaktike-moralizuese
‘’Dy vjershat e sipërpërmendura që përfaqësojnë letërsinë moralizuese-fetare kanë
elemente të vjershave për fëmijë kanë karakter këshillues, janë të shkurtra dhe predikojnë .
Siç thotë edhe Agim Deva, e para ‘’Kënga e përshpirtshme vendoset në katekizëm kurse e
dyta ‘’ E mësuarit frik e perëndisë ne Abetare. Por që të dyja kanë karakter fetar dhe në
asnjërën prej tyre nuk argumentohet se u janë drejtuar fëmijëve, por që janë vjersha me
karakter popullor dhe po aq sa janë shkruar për fëmijët aq edhe për të rriturit.’’7
Konkluzioni se letërsia fetare nuk përcaktohej se kujt i kushtohej jo që është vetëm i
vërtetë por edhe i pashmangshëm. Temat fetare vërtetë kanë natyrë serioze dhe jo shumë nga
to mund t’i bëhen të qarta fëmijës. Mbase do të mund t’u sqarohej ndonjë nocion ose figurë
fetare, por jo edhe kuptimi abstrakt i ndonjë simbolike brenda religjionit. Mësimet e
religjionit janë përgjithësisht universale dhe mbetet nga njerëzit e caktuar t’jua sqarojnë
fëmijëve.
6 Deva. A (1982) Poezia shqipe për fëmijë (1872-1980) f 29 7 Deva. A (1982) Poezia shqipe për fëmijë (1872-1980) f.30
12
2.2. Poezia romantike
Vjersha përfaqësuese e poezisë së kultivuar shqiptare për fëmijë është padyshim ‘’ Ylli i
vogël lart në qiell e Konstandin Kristoforidhit. Edhe pse sipas studiuesit Deva hapet
mundësia që të ketë një vjershë tjetër para kësaj. ‘’Kjo vjershë e përshtatur nga letërsia
angleze e dy poeteshave ‘’ En dhe Xhein Teilër është rikrijuar aq bukur me aq mjeshtëri e
frymëzim sa mund të konsiderohet poezi origjinale. Meqenëse e krijuar posaçërisht për
fëmijë ajo patjetër zgjon te fëmijët kërshërinë për botën , kozmosin, qiellin, yjet .
Ylli i vogël lart në qiell
Duket porsi zjarr në pyll
Sipër dheut lart qëndron
Xixa-xixa xixëllon.
Përdorimi i figurave stilistike e bëjnë këtë vjershë, joshës, gazmore, e të mahnitshme,
më përfytyrim për qiellin e yje, universin. Kështu prej qiellit në tokë siç thekson edhe
Bishqemi, në dy strofat e tjera imazhi ndryshon. Tani vëmendja bie te një udhëtar që e çanë
natën nën ndriçimin e yjeve:
Drita e diellit kur shkëlqen
Udhëtarit ç’i pëlqen
Natën e errët kur po shkon,
Udhën vetëm s’e harron’’. 8
‘’Vjersha është shkruar në strofa katërvargëshe me masën popullore tetërrokëshe’’. 9
Këtë poezi personalisht do ta cilësoja si anijen time kozmike që më dërgon direkt te Ylli i
shumë dëshiruar dhe më mundëson të flas me të. Kështu faktikisht ndihen të gjithë fëmijët që
lexojnë.
8 Bishqemi. A (2004) Histori e letërsisë shqiptare për fëmijë, Elbasan f 47 9 Po aty, f.48
13
Në poezinë e Rilindjes figurë tjetër kryesore është dhe do të mbetet Naim Frashëri. Ky
laureat i vargut njihet për poezinë e tij e cila kap çdo fushë jetësore dhe e cila klasifikohet
kështu:
‘’Poezia diturore. Naim Frashëri si illuminist që ishte , i jepte shumë rëndësi
predikimit të dijes tek njerëzit e veçanërisht fëmijëve. Pra poezitë e tij përmbajnë
njohuri për natyrën, njeriun, trupat qiellorë etj. Këtu dihet edhe qëndrimi i tij ndaj
ekzistencës kur ai përmes figurave tregon se trupat qiellorë janë krijuar nga një
përplasje në Gjithësi , se ata trupa janë të zjarrtë dhe përherë në lëvizje.
Dheu është një yll i qiellit,
Që lëvrin në hapësirë,
I vjen rreth e rrotull Diellit
Merr të ngrysur e të gdhirë
I kushton shumë rëndësi kësaj poezie sepse kërkon që nxënësit të kenë mendime të drejta
mbi botën që të mos u nënshtrohen paragjykimeve fetare.
2. Poezia morale. Vjershat e Naimit si Njerëzia, Fjala, Mejtimi, E vërteta, synonin të
zhvillonin virtyet e dijes, dënimit të gënjeshtrës, shpifjes, smirës, virtytin
bamirësisë, dashurisë për punën etj’’. 10
‘’Krijimet poetike të Negovanit kanë karakter atdhetar, fetar e didaskalik . Veçori e tyre
janë moralizimet e shumta. Ai dënon veset njerëzore dhe ndriçon vetitë e mira te
bashkatdhetarët , bën përpjekje ta vë dijen dhe pendën në shërbim të atdheut pra poezia e tij
ka karakter atdhetar. Meritë kryesore e këtij autori në lëmin e poezisë për fëmijë është se futi
fabulën dhe përrallën në vargje dhe zgjeroi tematikën, duke shkruar për jetën e fëmijëve dhe
natyrën’’. 11
10 Bishqemi. A (2004) Histori e letërsisë shqiptare për fëmijë, Elbasan f 57, 58, 59 11 Bishqemi. A (2004) Histori e letërsisë shqiptare për fëmijë, Elbasan f 64, 65
14
‘’Ai qe bëri një hap shumë të madh në pasurimin e shprehjeve artistike në poezi ishte Andon
Zako Qajupi veprat e të cilit kishin një frymë të theksuar popullore. Këtë na e tregon vjersha
Mëmëdheu
Mëmëdhe quhetë toka
Ku më ka rënurë koka,
Ku kam dashur mëm’ e atë,
Ku më njeh dhe gur i thatë.’’ 12
‘’Frymën realiste në poezinë për fëmijë e sjell Ndre Mjeda . Ai në vjershat si: Prandvera,
Vera, Dimni me një figuracion të pasur plot fantazi e art ndriçon të vërtetën rreth njerëzve
dhe plagëve të shoqërisë si varfëria dhe mjerimi i njerëzve të punës. Vjersha e Mjedës trajton
temën morale dhe të punës’’. 13
‘’Fëmijët duhet të jenë gjithmonë të ndershëm , të drejtë, e gjithmonë të tregojnë të
vërtetën. Sepse më mirë të ndëshkohesh për fajin e bërë sesa të gënjesh sepse kur të tjerët e
dijnë se je gënjeshtar , edhe t’drejtën n’qoft’ se e thue,/ për rrenacak kan’ me t’kujtue (Rrena)
Edhe te vjersha ‘’Puna’’ duke përdorur paralelizmin figurativ, Mjeda tregon për punën e
vështirë dhe shqetësimet e punëtorit të bujqësisë’’. 14
‘’Vargun e rrjedhshëm e të përsosur për të vegjlit e ndërton Luigj Gurakuqi të cilin e
gjejmë në nga vjershat e tij mbi natyrën:
‘’Bora Malet i ka mbulue
Gjethi i landës asht shkrumbue
Mjeri ai qi shpi nuk ka
Se shum t’zeza ka me pa:
T’vorfnit pra, ti ngjitja dorën
Sidomos kur t’shofish borën.’’ 15
‘’Luigji në mënyrë shumë reale i lidh fenomenet natyrore me problemet njerëzore. Këtu
flet për mësimin e mëshirës për të varfrit, dhe tenton të ngjit në zemrat e fëmijëve bamirësinë
e pafund’’. 16
12 Bishqemi. A (2004) Histori e letërsisë shqiptare për fëmijë, Elbasan f 67 13 Bishqemi. A (2004) Histori e letërsisë shqiptare për fëmijë, Elbasan f. 71 14 Po aty, f.72 15 Bishqemi. A (2004) Histori e letërsisë shqiptare për fëmijë, Elbasan f.76
15
‘’Vjershat të cilat qenë të destinuara për shkollën dhe tekstet shkollore ishin veprat e
Asdrenit e sidomos përmbledhja e tij Rreze dielli. Veçori e këtyre vjershave ishte leximi i
thjeshtë, ishin të shkurtra, ritmikë të theksuar, melodi e harmoni të pasur, dhe informacione
me bollëk për shkollarët. Poezia e Asdrenit ishte romantike por nganjëherë edhe realiste. Ai i
këndonte me mall vendlindjes . Tema e atdheut mbetet fokusi i krijimtarisë së tij dhe ai e
shpreh këtë me një zjarr të fuqishëm krijues si në vjershën :
Sa të dua o Shqipëri
sa mall ndjej e sa dëshirë
për ty gaz e dashuri
drejt në zemër më ka mbirë.
Vjersha e tij Betimi mbi flamur (1908) u bë himni ynë kombëtar) ‘’17.
‘’Një nga krijimet më të njohura që hyri në leximet e fëmijëve shqiptarë është ‘’ Shko
dallëndyshe të Filip Shirokës. Ajo qe përshtatje e lirë e një vjershe të një poeti italian Grossi ,
krijim që tingëllon shumë origjinal. Motivi i saj është ai i përgjithshmi i këtij autori : motivi i
mallit për atdhe’’18.
Duke u pajtuar plotësisht me studiuesit e letërsisë romantike, veçori e autorëve të
Rilindjes ishte dhe mbetet fryma atdhetare që ata përçuan në veprimtarinë e tyre letrare. Nuk
ishte çfarëdo veprimtarie, ishte luftë e rreptë e penës shqiptare për të dalë nga kriza
intelektuale në të cilën gjendej populli shqiptar. Shkrimtarët nuk ishin vetëm poetë , ata ishin
mësimdhënës, gjeografë, biologë, historianë, e shumë role tjera të cilat shkrimtarët rilindës i
kishin si të themi ‘’barrë’’ në shpinë për të nxjerrë në dritë breza të tërë.
2.3. Romantizmi- Realizmi’’Gjendja politike në këtë periudhë nuk i dha mundësi
poezisë për fëmijë të zhvillohet . Por për veprimtarinë letrare në këtë periudhë njihet Migjeni
me vjershat, skicat e tregimet e tij sociale. Autorët e kësaj kohe e shohin jetën bardhë e zi ,
por pa u shkëputur nga socializmi dhe ndikimi i tij në art. Tematika e krijimtarisë ishte më
shumë konfirmimi i gjendjes shoqërore sesa dëshira e vullneti për ta ndryshuar. Kthimi kah
epoka e ndritur e historisë kombëtare ishte një nevojë e popullit në një periudhë të errët dhe
16 Bishqemi. A (2004) Histori e letërsisë shqiptare për fëmijë, Elbasan f 76 17 Bishqemi. A (2004) Histori e letërsisë shqiptare për fëmijë, Elbasan f. 78 18 Bishqemi. A (2004) Histori e letërsisë shqiptare për fëmijë, Elbasan f 83
16
moment i rëndësishëm që e karakterizon poezinë tonë për fëmijë në gjysmën e parë të viteve
30’’. 19
‘’Këtë etapë do ta vazhdojë mësuesi i ri elbasanas Qamil Guranjaku i cili qëndrimin e vet
real e manifeston në raport me: a) realitetin shoqëror dhe b) botën e fëmijëve të cilën e
gjurmon me vite të tëra si mësues. Në krahasim me krijimet poetike të viteve 30 Q.Guranjaku
na sjell një nivelizim të ngritur të elementeve të reja si në tematikë ashtu edhe në aspektin
kreativ prandaj me plot të drejtë konsiderohet njëri prej poetëve tanë më të rëndësishëm i cili
tërë energjinë dhe prodhimin e vet letrar ua kushtoi të vegjëlve’’.20 ‘’Në vjershat e
Guranjakut loja organizohet në tri mënyra:
a) Përmes lodrave. P.sh. në poezinë Kali i vogël,ku kalit prej drurit i këndohet sikur
të ishte qenie gjallë:
Hante rrinte
Tok me mue
Edhe pinte
Ujë në krue
b) Përmes metodës kombinuese . Këtu fëmija ndërton vetë lodrën e vetë dhe në
njëfarë mënyre i jep shpirt, këtë na e tregon vjersha e tij ‘’Kukulla ime’’
Mblodha shkopin me nji sukull
Dhe kështu e bana kukull
Porsi nuse bukuroshe
Dhe e vuna në nji qoshe
Emnin se c’ja vuna Tanë
E ndërrova me fustan
Këtu veprimi zhvillohet në vetën e parë për ta forcuar edhe më tepër lidhjen e ‘’lëndës së
parë’’ që personifikohet me vetë fëmijën që do të luajë me të.
c) Përmes raporteve të lojës, që fëmijët i vendosin në mes tyre apo edhe me gjallesat
e tjera’’. 21
19 Deva. A (1982) Poezia shqipe për fëmijë (1872-1980) f. 36,37 20 Deva. A (1982) Poezia shqipe për fëmijë (1872-1980) f 38 21 Bishqemi. A (2004) Histori e letërsisë shqiptare për fëmijë, Elbasan f,112, 113
17
Qamil Guranjaku ishte një ndër poetët e parë që solli lojën në poezi. Kjo jo vetëm që solli
një revolucion në poezinë për fëmijë e cila deri më atëherë zhvillohej bazuar në situata
politike të vendit, por edhe sjellë një etikë të re se si duhej krijuar një poezi për fëmijë. Andaj
mund të themi se kjo periudhë është periudha e një rruge të re në vetëdijësimin e krijimeve
për fëmijë.
2.4. Poezia ideo-ekzoterike e Luftës Nacionalçlirimtare ishte periudha kur realizmi
social transformohet në realizëm revolucionar-patriotik. Letërsia merr mesazhin luftarak e
patriotik dhe prakticizmin komunikues’’. 22
2.5. Poezia sociale e pasluftës.
‘’Botohet një numër më i madh vjershash për fëmijë që shprehin momentin social të kohës.
Të tilla janë : Dita e parë e mësimit, dhe Mësimet më të bukura të Drago Siliqit , Shamia e
kuqe e Q. Guranjakut, Për jetën e re nga pioneri Ismail Kadare’’23.
2.6. Poezia realiste folkloriste
‘’Siç shihet në këtë periudhë vend të rëndësishëm zë klima folklorike, subjekt të letërsisë
popullore. Ata i zgjodhën dhe i ripunuan vlerat kulminante të letërsisë sonë gojore. U shfaqën
për herë të parë poema dhe poema-përralle. Dominonte në vitet e pesëdhjeta është poezia me
tematikë nga jeta e përditshme të fëmijëve.’’24
Transformimet që ndodhin në vazhdim në letërsinë për fëmijë e veçanërisht në poezi,
emërtohen me situatën shoqërore që ishte vendi. P.sh. poezia sociale e pasluftës
karakterizohej nga trajtimet shoqërore të kohës, nuk e ka më atë vrullin romantik që e kishte
në kohën e Rilindjes. E kjo vazhdon me poezinë nacional-çlirimtare e cila karakterizohej nga
trajtimi i luftës për çlirim. Pra, mund të themi se të dyja këto poezi ishin përmbledhje edhe të
tregimeve nga jeta e autorëve si pionierë dhe luftues të luftës antifashiste. Poezia realiste
folklorike karakterizohej nga ripunimi i letërsisë sonë gojore për fëmijë, që d.t.th se u
përshtatën shumë këngë popullore në poema-përralla.
22 Bishqemi. A (2004) Histori e letërsisë shqiptare për fëmijë, Elbasan f 178 23 Po aty f .178 24 Po aty f. 179
18
2.7. Poezia e imagjinatës së lirë
Periudha e fundit që përfshin edhe poezinë e re ose poezinë moderne që është edhe në
interesin tonë është poezia e imagjinatës së lirë. ‘’Përgjatë gjithë periudhave të mëparshme
veçuam se poezia dhe letërsia në përgjithësi është zhvilluar në presionin e fortë të kërkesave
të kohës, të nevojave shoqërore e politike të vendit, dhe pikërisht edhe poezia u është
përgjigjur kërkesave sociale-politike sesa vetë fëmijëve të cilëve u është dedikuar. Kjo situatë
ndryshon që nga vitet 70 e këndej . Poetët tani do të fokusohen dhe iu drejtohen vetëm
fëmijëve sepse fëmija konsiderohet një bartës i rëndësishëm i funksioneve shoqërore , por
njëherit edhe shoqëria do të mbetet mjet i fortë i kujdesit ndaj fëmijëve’’25.
Poezia më e lirë në aspektin e lirisë së tematikës, vargut, ritmit e të gjitha elementeve të
një poezie të mirëfilltë është padyshim poezia e imagjinatës së lirë. Kjo poezi është ndër
poezitë që do të zë vend të veçantë në tekstet shkollore, autorët e të cilës janë shumë të njohur
për fëmijë edhe në ditët e sotme. Kjo poezi, ka gjallëri, lojë, gaz, aventurë dhe sjellë
gjithmonë gjëra të reja, andaj cilësohet poezia e imagjinatës së lirë, e mendjes së liruar nga
çdo ideologji, politikë apo situatë.
Temë e afërt me botën e fëmijës ishte ajo e lojës, natyrës, temave atdhetare etj.
Ndër autorët e kësaj fryme të poezisë që do të doja të veçoja dhe të trajtojë në këtë pjesë janë
: Odhise Grillo, Vehbi Kikaj, Agim Deva dhe Adelina Mamaqi
Odhise Grillo
‘’Poezinë e Odhise Grillo e karakterizon në radhë te parë talenti i jashtëzakonshëm i cili
shtjellohet në përdorimin e temave dhe motiveve. Poezitë me temë atdhetare të këtij autori
janë të shumta e të bukura
I mora A-në Atit
në të ishte dhe nëna
i mora T-në Tokës
në të ishte dhe zemra
i mora D-në Detit
25 Deva. A (1982) Poezia shqipe për fëmijë (1872-1980) f 53
19
në të ishte dhe dielli në të po edhe të entuziazmon nga mrekullia e saj. Gjithçka në poezinë e
Grillos vishet me figura dhe shihet me syrin poetik, me lirizëm, ai përdor epitetet , metaforat,
krahasimet, onomatopetë. Poezitë e tij kanë gjetje të veçantë .
‘’Çdo libër ka një kalë që nget
dhe unë fletën sapo ia hap
ai më merr në krahët e vet
i biem botës rreth e qark
Një vlerë të veçantë në vjershat e Odhise Grillos përbën humori që i përshkon ato. Këtë
gaz poeti e gjen te vetë natyra e vogëlushëve tanë e merr prej tyre dhe ua kthen rishtazi në
mënyrë më të shndritshme. Sidomos vjershat e ciklit të pyetjeve pse ashtu e pse kështu. Ato
ndërtohen në formën e dialogut. Pse-ja është çelësi i botës për vogëlushët. Veçori tjetër është
se vjershat e Grillos na sjellin shumë informacion për botën që na rrethon, si p.sh për kafshët
, bimët, shpendët dhe dukuri të tjera.
‘’Poeti është konciz, nuk e stërzgjat përgjigjen por ia pret shkurt. Madje lë edhe diçka që
nënkuptohet , e fut lexuesin në mendime që ta gjejë të pathënën. Te fabula '' Asnjë shalqi,
vogëlushja dëshiron që shalqiri të mos kishte fara, përgjigja është atëherë ..
skishim për të ngrënë kurrë
as edhe një... thelë shalqi.
Veçori tjetër e poezisë së autorit është cilësia e lartë artistike . Poeti është mjeshtër në
thurjen e vargut . Ai varg është gjithnjë i rregullt, i matur, me rimë, me ritëm, muzikalitet. Ai
përdor vargun tetërrokësh për edhe njëmbëdhjetë varësisht nga mosha. Shumë vjersha
ndërtohen në vetën e parë . Pra janë fëmijët që tregojnë e veprojnë ,Veçori tjetër është edhe
mbështetja në folklor’’. 26 Odhise Grillo është një ndër ata autorë që me poezinë e tij na sjell
artin e krijimit të kërshërisë në mendjen e fëmijëve, artin e të shpjeguarit gjëra mësimore
përmes vargut dhe lojës dhe sipas mendimit tim ky është një mrekulli në vete e letrave për
fëmijë.
26 Bishqemi. A (2004) Histori e letërsisë shqiptare për fëmijë, Elbasan f 209-213
20
Agim Deva
‘’Vëllimet : Ankohet çanta e vogël
Poeti u këndon lodrave të fëmijës, jetës në shkollë, natyrës, kandrrave. Ҫdo gjë shikohet e
vlerësohet me syrin e fëmijës. Mendimi ka veshje artistike, humor dhe vlera edukuese.
Për t'iu përshtatur moshës secila nga këto vjersha ngrihet rreth një fabule. Kështu lexuesi
e ka më lehtë ta mësojë përmendsh ose t'ia thotë tjetrit me dy fjalë ngjarjen. P.sh te vjersha
‘’Llustragjiu dhe fëmija’’ tregon për një fëmijë mendjemadh me cigare në gojë te llustragjiu
dhe i thotë me arrogancë ''Hajde më fshij këpucët. Ai i përgjigjet : '' Unë jam këtu për
udhëtarë e ndonjë plak e jo carrokë me hundë të pafshirë’’
Veçori tjetër e vjershave është edhe humori që i bën më të këndshme për lexuesit. Autori i
animizon e personifikon zogj, stinë e dukuri të natyrës, lule, dru, çantën e sende tjera.
Poeti Agim Deva zë vendin e një babagjyshi të urtë që po u tregon fëmijëve përralla.
Format e përrallëzës na e përforcojnë edhe pjesëmarrësit, dëgjuesit, që kanë kureshtjen e
fëmijës. Poeti është mjeshtër i thurjes së vargjeve e të strofave. Ai përdor vargje të masave
të ndryshme, i thënë ato i zvogëlon sipas nevojave. Në strofa përdor distikun, tercinën,
pesëvargëshin, gjashtëvargëshin27’’.
Poezia e Devës është ndër ato poezitë që janë tepër të kapshme dhe të lehta për fëmijët,
gjë që është qëllimi kryesor i krijimit të poezisë për fëmijë. Ato zakonisht kanë vetëm një
ngjarje për një poezi gjë që i bën fëmijët të kenë koncentrim dhe të mësojnë përmendsh.
Poezia e tij përcillet me plot gaz e humor dhe zakonisht është si përrallë në vargje.
27 Bishqemi. A (2004) Histori e letërsisë shqiptare për fëmijë, Elbasan f. 237
21
Adelina Mamaqi
‘’Studiuesi O.Grillo vëren që temat më të dashur të autores janë puna dhe njeriu i punës.
Një vend tjetër zë edhe tema historike. Autorja i njeh të vegjlit me të kaluarën e hidhur, ajo i
këndon vajzës dëshmore Eftihi Baka
Me në pe e një gjilpërë
qepa një fustan të tërë
për ditlindje, moj Emirë
ty dhuratë që ta kam bërë.
Veçantitë e autores:
Realitetin e percepton me syrin e fëmijës.
Në vjershën ''Ku është pranvera'' autorja shkruan sikur fëmijët duan të dinë ku është
kjo stinë, ta prekin, ta dëgjojnë , ta shohin. Dielli e merr vesh dëshirën e tyre dhe iu ndihmon
duke e shkrirë borën dhe duke i qelë lulet. Ata ecin nëpër lëndina duke mos e ditur se të
gjitha këto janë pjesë e pranverës, prandaj fëmijët e quajnë atë '' Pranverë eja’’.
Veçoritë e poezisë se Adelinës
Konçiziteti. Vargjet e saj nuk e lodhin fëmijën.
-Mbështetja në folklor
-I kushton kujdes kultivimit të figurave
-Ka larmi në sistemin metrik që përdor
-Kap tema të panjohura ose pak të trajtuara më parë.
Bregu i kaltër. Kjo përmbledhje me poezi i këndon atdheut, punëtorëve , prindërve, të
afërmve, ëndrrave të fëmijëve tanë. Poezia karakterizohet nga thjeshtësia , emocioni,
ngrohtësia prej nënës dhe poetes, gjuhës së lirë e dinamike që shpalos jetën plot lëvizje, është
i pranishëm humori tek vjersha ‘’Ardian emrin ia thonë’’. Këtu kritikohet një djalë për
22
mosbesimin, mos bërjen e historisë etj . Shumë vjersha konstruktohen në pyetje. Poezitë kanë
moral. Autorja ka përdorur larmi formash të vargut, strofës, rimës gjë që lufton monotoninë.
Poetesha përdor katërrokëshin, gjashtë e tetërrokëshin etj.
Tek ''Vjershat e Majlindës’’, autorja flet në vetën e parë. Pra fëmijët në vend të Majlindës
mund të vendosin emrin e tyre. Autorja i kushton rëndësi ritmit e rimës, sepse nëse këto janë
të varfra, vogëlushët do të mbeteshin të ftohtë dhe nga mos përvoja do ti përdhunonin fjalët e
vargjet’’28.
Adelina Mamaqi është një ndër ato autoret poezia e së cilës lexohet me shumë kënaqësi
dhe kjo personalisht më është dukur shumë e vërtetë. Siç u përmend edhe më lartë, vjershat e
saj nuk i lodhin fëmijët në kuptimin që nuk kanë ndërlikueshmëri vargjesh, apo tema të
pakonceptuara abstrakte. Vjershat e saj përmbajnë moral, por në formë këshilluese, d.m.th
nuk e kalojnë kufirin e moralizimit të tepërt, duke e bërë kështu vjershat me shumë vlera
edukuese.
28 Bishqemi. A (2004) Histori e letërsisë shqiptare për fëmijë, Elbasan f 219, 220-222
23
Vehbi Kikaj
‘’Ashtu siç e tha Rifat Kukaj për autorin, : Vehbiu e kishte gjetur çelësin për t'i hapur
mendjet dhe zemrat e të vegjëlve .Autori Vehbi Kikaj kishte tematikë të larmishme në
poezinë e tij që shtrihet në kohë nga ilirët e deri në kohët tona .Zë vend dashuria për
vendlindjen ,luftërat mes ilirëve dhe romakëve’’. 29
‘’Poeti është njohës i thellë i folklorit dhe aty e mbështet mënyrën e ndërtimit të vargut :
Mollës-së hollës
iu ka tharë fyti
për një gotëz uji
dielli e mbyti
Poeti është i hollë dhe befasues .Në vjershën ''Ne të rriturit’’heroi i vjershës nuk luan me
kukulla me arinj-lodra por e ndjek bishën atje lart në kodër , veç kur të tjerët e ftojnë a
shëtisim në rreze të hënës Ai përgjigjet: Ah jo, U vonova... Nuk guxoj prej nënës dhe kështu
zbulojmë që heroi është një djalë shtatë-vjeçar.
Te vjersha ''Vajza me fustan të bardhë’’ na tregohet për një vajzë kryeneçe e cila ka
veshur një fustan të bardhë e të bukur por që nuk pranon që të luajë me shoqet dhe as nuk i
flet kujt me gojë, e në fund e zbulojmë që ajo është thjesht një manekin vitrine.
Mund të themi se vlerat stilistike e figurative të poezisë zhvillohen shumë në këtë
periudhë duke filluar nga personifikimi e animizmi që janë në natyrën e fëmijëve , humori e
loja dhe kështu ato ngritën në pediestal më të madh të vlerave artistike e pedagogjike’’30.
Vehbi Kikaj është poeti i befasisë dhe misterit. Ai e ndërton vjershën në formë enigme që
fëmijët i bën të rrahin mendjet e tyre, por në fund ai nuk i lë ata pa përgjigje. Kjo poezi ka
cilësi dhe vlera të larta pedagogjike dhe artistike.
29 Bishqemi. A (2004) Histori e letërsisë shqiptare për fëmijë, Elbasan f .231 30 Bishqemi. A (2004) Histori e letërsisë shqiptare për fëmijë, Elbasan f.230
24
2.8. Romani
‘’Kjo gjini letrare është tepër e re në moshë. Ndër të parët që u përpoqën të lëvronin
prozën për fëmijë ishin shkrimtarët e shquar Selman Vaqari me romanin ‘’Pesë Vëllezën’’,
shkrimtari shqiptar nga Kosova Rexhep Hoxha me romanin ‘’Lugjet e Verdha’’, Petro Marko
me romanin historik ‘’Shpella e piratëve’’, Rifat Kukaj me romanet e njohura të cilat kanë
qenë pjesë të planeve shkollore ‘’Lepuri me pesë këmbë’’ dhe ‘’Kokërrmeli e Pilivesa’’.
Romani ynë ka tematikë të gjerë e problematikë të larmishme .Njihen temat historike , kanë
ndihmuar në edukimin ideoemocional të fëmijëve dhe përcjell mesazhin e bashkimit të
shqiptarëve për luftë për liri.
Këtu dallohet edhe pjesëmarrja e personazheve fëmijë që u jep edhe më shumë afrim
fëmijëve ndaj kësaj gjinie. Ndër romanet historike njihen ‘’Kalorësit me pishtarë’’ I G.
Bushakës, ‘’Shqipëri atdhe i dashur’’ i Ivoni Resos etj . Vend të rëndësishëm zënë romanet
që e marrin temën nga periudha e Luftës Antifashiste. I tillë është romani ‘’Bonjakët’’ i
Petraq Qafëzezit. Kemi edhe tema nga jeta e përditshme , në to fëmijët e gjënë lehtë veten e
tyre ndaj pëlqehen nga lexuesit e vegjël. Objekt trajtimi bëhen më tepër problemet e edukimit
dhe të sjelljes së fëmijëve brenda e jashtë shkollës , marrëdhëniet mësues-nxënës, dashuria
për mësimin e çdo lloj pune, për fshatin, për shokun, lufta kundër rrugaçërisë’’31.
Sikurse edhe te poezia, edhe romani ka bërë bujën e vetë dhe ka kryer rolin e vet edukativ
me shumë mjeshtëri e sukses. Romani ynë ka arritur me shumë sukses të realizojë temat me
rëndësi shumë të veçantë në këndvështrimin fëmijëror duke i mbajtur ata në vijën e drejtë të
virtyteve të larta njerëzore.
31 Bishqemi. A (2004) Histori e letërsisë shqiptare për fëmijë, Elbasan f. 484-486
25
3. ELEMENTET E NJË POEZIE ARTISTIKE PËR FËMIJË , DHE ELEMENTET
E NJË POEZIE JOARTISTIKE
Duke observuar atë që studiuesit tjerë e kanë thënë për poezinë , dobësitë dhe
mangësitë që shfaqen në të, do të tregojmë disa pika të cilat e përbëjnë një poezi të dobët
artistike dhe jo të përshtatshme për fëmijë dhe do të gjejmë se po të mos i ketë poezia
këto mangësi atëherë ajo merr vlera të një poezie të mirëfilltë artistike.
‘’Poezia për pionierë është e prapambetur, dikton Astrit Bishqemi. Kjo poezi nuk ka
fantazi, e sidomos për adoleshentët, sepse nuk krijon një urë që e lidh poezinë për fëmijë
dhe të rritur’’
Ka mungesë humori.
Ka uniformizëm.
Ka deklaratizëm.
Ka shumë moralizime
Ka retorizëm
Ka prozaizëm
Gjërat e sjella nga poezia për të rritur.
Ka poezi pa asnjë vlerë artistike
Ka zbehtësi karakteresh
Disa vëllime kanë ngushtësi tematike
Nuk ndiqen kritere të drejta sa i përket masës së vargjeve
Ka varfëri rimash.
Tendenca për t’i zvogëluar gjërat.’’ 32
32 Bishqemi. A (2004) Histori e letërsisë shqiptare për fëmijë, Elbasan 194-197.
26
Observim kritik rreth këtyre pikave
Temat dhe çështjet e luftës jo gjithmonë janë për fëmijë, por jo nuk do të thotë që nuk
janë krijuar këngë apo poezi me vlera e njëkohësisht antifashiste. Por çdoherë kur politika
ose situata shoqërore hyn në krijimet letrare, nuk është aq reale, dhe kthehet në
nacionalizëm apo patriotizëm të tepërt, që ndonëse për të rriturit është normale, për
fëmijët nuk është.
Ka mungesë humori.
Me aq sa kam parë në praktikën pedagogjike por sigurisht edhe nga përvoja
personale, mund të them që fëmijët e mësojnë më shpejt dhe më mirë një vjershë që ka
elemente për të qeshur, kontradikta, ndonjë nofkë për ndonjë personazh, zëra, lojë e satirë
në të. Andaj mund të them lirisht se një poezi e mirëfilltë i përmban të gjitha këto, dhe
mbetë gjithmonë në mendje. Ndër poezi të tilla që mbetet gjithmonë në zemrën time është
‘’Kukulla ime’’ e Qamil Guranjakut.
Ka uniformizëm.
Uniformizmi është si të themi një pallto që e veshin të gjithë në krijimet e tyre
poetike e me këtë kam fjalën për temat e njëjta që disa poetë përdorin, emërtimet,
përsëritja e vargjeve të njëjta, ritmi i përsëritur , fjalori i varfër. Një poezi e mirëfilltë
artistike çdoherë del ndryshe nga të tjerat, diçka që zgjon veshin, edhe mënyrën e të
lexuarit nga të vegjlit’’
Ka deklaratizëm
Poeti gjithmonë duhet të ketë kujdes që poezia e tij mos të tingëllojë si vjershë për të
rritur, ose deklaratë për të rritur. Duhet të përmbajë fjalë të thjeshta e jo të hiperbolizuara
e të ndërlikuara që fëmijët nuk i kuptojnë
Ka shumë moralizime
Një gjë që fëmijët nuk i kanë për qejf edhe në jetën realë janë ligjëratat morale që të
rriturit ju bëjnë. Nuk i kanë qejf fjalët ‘’mos bëj kështu’’ , pse nuk je si shoku yt nxënësi
mirë’’. Andaj, kuptohet as në poezi. Shpesh poetët bien në këto moralizime të cilat në
masë të vogël nuk e dëmtojnë poezinë në aspektin artistik por në masë të madhe, po. Poeti
duhet të qëndrojë larg vendosjes së kodeve e rregullave .
27
Ka retorizëm Njihen poezitë me stilin të shkruarit me fjalë të fryra e të mëdha, me
figura të tepruara por pa përmbajtje të thella. Figurat e thjeshta dhe interesante e bëjnë
poezinë shumë më të kënaqshme .
Ka prozaizëm
Të përshkruash në poezi diçka një ngjarje të thjeshtë, nuk është edhe aq artistike. Në
këtë vjersha nuk ka gjuhë fëmijërore dhe i mungon figuracioni .
Gjërat e sjella nga poezia për të rritur.
Janë dy botë të ndryshme. Fëmijët nuk e perceptojnë vargun abstrakt e të rëndë.
Vargu për fëmijë duhet të jetë konkret e figurativ.
Poezia për fëmijë duhet të sjellë informacion, por ajo të mos kthehet në qëllim më vete; të
jetë i shkrirë artistikisht në të.
Sigurisht, qëllimi i poezisë është të përcjellë dije, informacion edukues dhe shumë
gjëra të rëndësishme, por këtë duhet ta bëjë duke marrë edhe anën krijuese dhe jo të jetë
thjesht i gjithë qëllimi i poezisë. Gjithashtu ky informacion të mos jetë i vjetruar, i njohur,
i rëndomtë për fëmijët as edhe në nivelin e lexuesit
Ka poezi pa asnjë vlerë artistike.
‘’Ka shumë vjersha që kanë mendime me vlerë edhe janë të shkruara metrikisht mirë
por që nuk të emocionojnë . Në vend që figurat të jenë ato që e japin heroizmi, atë e
bartin fjalë të zhurmshme e retorike." 33
Nuk gjendet këndvështrimi origjinal, në mënyrë që vjershat të dalin të bukura.
Problemi nuk kapet e nuk zbërthehet me syrin e fëmijës.
Atë që e përmendëm dhe po e përmendim prapë është të shkruarit me sytë e fëmijës. Ky
është prioriteti i parë që duhet të zotërojë poezia për fëmijë. Madje nuk është as rregullsia
sa është e rëndësishëm të perceptuarit me sytë e fëmijës, shprehjet, emocionet dhe
mendjen e tyre.
33 Bishqemi. A (2004) Histori e letërsisë shqiptare për fëmijë, Elbasan f. 196
28
Ka zbehtësi karakteresh.
‘’Me këtë nënkuptohet pjesëmarrja e karaktereve d.m.th personazheve brenda
vjershës. Sigurisht mbase poezia nuk ka më shumë alternativa për këtë gjë sesa proza por
prapë se prapë mund të ftojë karaktere në poezitë që kanë subjekt dhe poezitë e
ngjarjeve’’34.
Disa vëllime kanë ngushtësi tematike.
Tematika është çështje e ndjeshme në poezinë për fëmijë. Vëllimet me poezi po të
kenë shumë poezi me të njëjtën çështje kalon në monotoni. Krijohet një ngjarje, kalohet
në ngjarjen tjetër, 100 herë më e gjallë, më emocionuese, më aventuristë.
Nuk ndiqen kritere të drejta sa i përket masës së vargjeve‘’E këtu duhet të ndiqet
kërkesa e teorisë së letërsisë që përdorimi i një vargu apo vargut tjetër gjithmonë duhet të
përcaktohet nga mosha e fëmijëve’’35. Nuk duhet të ketë mbishkrime të vargjeve, dhe
zgjatje të poezisë.
Ka varfëri rimash. Përdoren rima të shfrytëzuara tepër, d.m.th një rimë e përdorur
në të gjithë vëllimin ose poezinë. Po ashtu edhe rimat e lehta nuk tregojnë fuqi të talentit.
Tendenca për t’i zvogëluar gjërat. ‘’ Jo rrallë ndodh që poetët në mënyrë që të
duken të afërt me fëmijët dhe që poezia e tyre të duket më fëmijërore zvogëlojnë gjërat
(doçka, zogëz, vendthi) etj. Për të madhin duart e fëmijës janë docka, për të voglin ato
janë duar.
Shkruhen tema të njohura që nga romantizmi, p.sh për zogun që i hedhim
thërrime’’36.
Romantizmi po që është një kthesë e rëndësishme e letërsisë dhe baza e gjithë
krijimtarisë shqiptare, por shkrimtarët modern nganjëherë nuk dinë të dalin nga ajo dhe të
shkruajnë tema të kohës.
Autorët nuk i kanë kushtuar rëndësi fjalorit. E të mendojmë sesa rol të rëndësishëm
luan poezia në formimin gjuhësor të brezit të ri nuk është e lehtë. Përdorimi i fjalëve të
panevojshme, e të huaja duhet të jetë një jo e madhe në poezinë shqiptare për fëmijë
34 Bishqemi. A (2004) Histori e letërsisë shqiptare për fëmijë, Elbasan f. 197 35 Po aty f.197 36 Bishqemi. A (2004) Histori e letërsisë shqiptare për fëmijë, Elbasan f. 197
29
4. FUSHAT E FUNKSIONEVE DHE NDIKIMEVE TË POEZISË DHE ROMANIT TE
FEMIJËT
4.1. Funksioni pedagogjik
‘’Në studimet e Agim Devës rreth kësaj çështjeje theksohet me krenari që letërsia jonë i
ka shërbyer dhe ndihmuar çështjes pedagogjike dhe arsimimit më shumë se vetë pedagogjia .
Pastaj merita kryesore u takon poetëve tanë të cilët jo që ishin thjeshtë shkrimtarë por edhe
mësues ,e përpilues të teksteve shkollore dhe që veprimtaria e tyre poetike nuk ka mundur të
zhvillohet jashtë kritereve të pedagogjizuara. Madje ai ka qëndruar gjithmonë pranë fëmijës
shqiptar, duke ndihmuar që ai të zhvillohet krahas komponentëve morale, intelektuale,
estetike, fizike të karakterit, dhe efektet tjera didaktike-iluministe. Ndër disa detyrat
thelbësore të pedagogjisë janë të shkrira me qëllimet letrare dhe këto janë:
1. Kërkesa didaktike-moralizuese si shenjëzim i filleve tona poetike
2. Patriotizmi dhe internacionalizmi si komponentë të edukimit moral.
3. Kultivimi i kulturës së punës si detyrë e edukimit intelektual
4. Kontributi i estetizmit dhe
5. Roli njohës i artit si kërkesë e pedagogjisë’’. 37
‘’Didakticizmi në veprimtarinë poetike të autorëve tanë shkallëzohet në këtë mënyrë .
1. Prej poezisë didaktike-moralizuese kah didakticizmi
2. Didakticizmi artistikisht i zhveshur dhe
3. Didakticizmi aforistik
Në grupin e parë hyjnë vjershat që përpiqen të formojnë karakterin e fëmijës përmes
këshillës, ta thonë të vërtetën në trajtë auditive, të ndalen në çështjet e edukatës së konceptuar
përmes rregullave të rrepta pedagogjike. Në vjershat e këtij lloji ruhet politura artistike , edhe
duke e dhënë porosinë’’38
37 Deva. A (1982) Poezia shqipe për fëmijë (1872-1980) f. 245 38 Deva. A (1982) Poezia shqipe për fëmijë (1872-1980) f. 247
30
‘’Në grupin e dytë bëjnë pjesë vjershat ku janë plotësisht të zhveshura nga didakticizmi.
Këto vjersha shumë herë e kanë theksin urdhëror. Si të tilla ato e shëmtojnë lidhshmërinë
emocionale që duhet të ekzistojë mes veprës dhe fëmijës. Madje toni urdhëror mbizotëron që
në titujt e tyre , kështu që për nga forma dhe kuptimësia ato marrin formën e parullave dhe
nga aspekti pedagogjiko-letrar ato përfaqësojnë vlera të dështuara . Në grupin e tretë hyjnë
vjershat me kuptim të thellë që kanë natyrë njohëse të ideve të shprehura në veprimtaritë
poetike’’39.
4.2.Pesha edukative e punës
‘’Puna si veprimtari njerëzore që siguron në radhë të parë ekzistencën e individit në
fëmijë. Ajo i imponohet personalitetit në çdo hap të jetës. E forcon dhe e socializon. Madje
përmes punës njeriu ndryshon edhe tiparet e karakterit. Poezia jonë për fëmijë i ka dhënë
kuptim punës një vend të veçantë, e ka respektuar dhe kuptimsuar deri në atë shkallë, sa
fëmija mund t’i absorbojw më lehtë vlerat thelbësore të saj. Mënyra se si poetët tanë e
përshkruajnë punën janë këto :
1. Kënga i këndon punës në mënyrë të drejtpërdrejtë .
2. Puna përfaqësohet përmes veprimtarive të tjera që përmbajnë po ashtu karakterin e saj
(shkolla , libri, ndihma e prindërve, aksionet punuese, pyllëzimi, mënyrat e ndryshme të
ruajtjes së ambientit etj )
3. Puna si efekt i personifikuar: bleta, ora, mulliri i erës, traktori, parmenda etj .Siç citon
Deva thënien e Herbert Spenserit në studimin e tij : ‘’Mos harro se qëllimi i edukimit është
të krijosh qenie që do të drejtojnë vetveten, e jo qenie që do të drejtohen nga të tjerët"40.
39 Deva. A (1982) Poezia shqipe për fëmijë (1872-1980) f. 248 40 Deva. A (1982) Poezia shqipe për fëmijë (1872-1980) f. 256, 257
31
4.3. Edukimi estetik
Që të zhvillohet te fëmijët ndjenja e së bukurës , përmes artit letrar, është e
domosdoshme që së pari vetë vepra letrare të ketë vlera estetike. Sa më i pasur të jetë arti aq
më i fuqishëm do të jetë edukimi estetik prej tij. Mirëpo a do të thotë kjo që duhet ta
zbukurojmë jetën edhe atëherë kur ajo nuk është e tillë. Jo, jeta ka aq bukuri sa që s'ka nevojë
të idealizohet. Madje edhe vrazhdësitë e saj mund të krijojnë një raport estetik që të krijohet
balanci jetësor’’41
4.4. Romani .
‘’Sikurse tek poezia edhe te romani mund të thuhet me plot bindje se autorët tanë i kanë
shpërblyer përpjekjet e tyre personale, e njëherit edhe e kanë arsyetuar besimin e madh që
gëzojnë në mesin e lexuesve të vegjël, duke u kujdesur mjaft qe veprat e tyre të manifestohen
disa nga kriteret esenciale pedagogjiko-letrare nga të cilat do të buronin një varg efektesh
komplekse. Efektet e tilla mund të kategorizohen në tri aspekte:
1. Në aspektin edukativ
2. Njohës-arsimor
3. Zbavitës
4.4.1.Karakteri edukativ
Romani ynë është ndërtuar mbi një varg situatash e njerëzish pjesa më e madhe e të
cilave lidhen me botën e fëmijëve, dhe një pjesë tjetër më e paktë që kanë të bëjnë më tepër
me të rriturit me të cilët jeta e fëmijëve është e lidhur ngushtë, ashtu siç ngjet edhe në realitet.
Të rriturit janë ata që përfaqësojnë mendimin e shkrimtarit që ndërhyn në botën e fëmijëve
kur këshillon, udhëzon apo sugjeron diçka. Prandaj këto personazhe qëndrojnë përherë
kundruall të vegjëlve , u ndihmojnë atyre në jetë, i udhëzojnë, e madje ndonjëherë janë edhe
pjesëtarë të lojës, së aktivitetit të tyre të vetëdijshëm ose të pavetëdijshëm. Duke analizuar
strukturën shoqërore të romanit mund të themi se romani zhvillohet në tri mjedise 1.në
familje; 2. në shkollë, dhe 3. në shoqëri. Këtu e marrin nektarin e edukatës po në këto tri
ambiente. Synimi i shkrimtarëve tanë është t’i veshin personazhet me virtyte të etnosit tonë
siç janë:zelli për punë, sinqeriteti, guximi, besnikëria, krenaria, mendjemprehtësia, vullneti,
41 Deva. A (1982) Poezia shqipe për fëmijë (1872-1980) f. 261
32
modestia. Tendenca e formimin të karaktereve të fëmijëve nuk është e fshehtë, dhe kjo nuk
manifestohet vetëm në pajisjen morale të personazheve, por kësaj i shtohet edhe një
komponentë tjetër mjaft e rëndësishme nga shkenca bashkëkohore dhe ky është edukimi
patriotik. Edukimi patriotik bëhet edhe më i fuqishëm kur kombinohet me tendencën e
internacionalizimit , të vëllazërimit , dhe të bashkimit midis fëmijëve të të gjitha kombeve e
kombësive e që në romanin tonë manifestohet në formë mjaft progresive dhe pothuaj
kurdoherë në klimën e humanitetit të përgjithshëm. Këtë e marrim shembull romanin Agimi
të Maksut Shehut’’42.
4.4.2. Karakteri njohës
‘’Romani ynë për fëmijë nuk do të ishte i plotësuar në qoftë se do të merrej parasysh
vetëm karakteri edukativ i tij pa kryer edhe funksionin e vetë njohës. Në të trajtohet një mori
çështjesh spektrash të ndryshme, një varg fenomenesh me nuanca të botës njerëzore , bimore
e shtazore, përherë duke pasur kujdes që lexuesin e vogël ta furnizojmë jo vetëm me këshilla
praktike të tipit edukativ por edhe me një sfond njohurish të reja. Në shumë romane siç janë:
‘’Bardhi e Mirushja’’, ‘’Lepuri me pesë këmbë’’ ‘’Kokërrmeli e Pilivesa,, Shkepi i diellit’’
fëmijët do të njihen më shumë dimensione shoqërore si : kontradiktat e individëve,
kontradiktat e klasave dhe të rendeve të ndryshme shoqërore, konfliktet që lindin mes kohës
së vjetër dhe kohës së re, problemet e fshatit dhe të qytetit etj. Duke shfrytëzuar ofrimin e
njohurive të reja dhe efektet e ndryshme emocionale që i ngërthejnë personazhet , nga
orientimi i tyre që fëmijët jo vetëm të zgjojnë kureshtjen por edhe të nxisin intelektin e tyre
vetvetiu hapet problemi i ri që synon bilancin e rrëfimit të së vërtetës në një anë dhe kujdesit
që karakteret ose personazhet të lartësohen, po ashtu edhe në aspektin artistik nga ana tjetër’’
43.
4.4.3. Karakteri zbavitës
‘’Fëmija është qenie e njomë njerëzore thotë prandaj sjelljet ndaj tij duhet të jenë
specifike dhe spontane. Nën presionin e madh të seriozitetit të tepruar , vullneti dhe dëshira e
tij për lexim apo për të njohur realitetin objektiv, mund të kenë pasojë dobësimin e intensitetit
dhe të kërshërisë. Nga ky aspekt, përgjithësisht, romani ynë për fëmijë nuk shohim të ketë
përjetuar ndonjë krizë. Përkundrazi kërkesa që gjatë leximit fëmija ta dëfrejë veten është
realizuar mjaft mirë. Prandaj, lexuesi i vogël pas leximit të skenave serioze, emocionale,
42 Deva. A (1977) Romani ynë për fëmijë, Prishtinë, f. 26 43 Deva. A (1977) Romani ynë për fëmijë, Prishtinë f. 36
33
frikësuese, tmerruese, të zymta e misterioze; që zakonisht e lodhin shpirtin e tij e tij delikat ,
do të ketë rast të pushojë, të marrë frymë lirisht, të kalojë befas në botën e tij të rëndomtë plot
lodra e gazmend, e cila do ta disponojë herë-herë edhe me ndonjë shaka e mahi nga kopshti i
përditshëm fëmijëror. Përfundimisht duke mos lënë pa përmendur edhe lojën në procesin e
edukimit dhe zhvillimit të fëmijës , mund të themi që loja është një pjesë e artit që fëmijëve u
hap dyert sinqerisht që i fton të bëhen pronë e tij’’44.
Studimi që i bën romanit tonë studiuesi Agim Deva, konsideroj se duhet të jetë nga ato
studimet që do duhej të merret si baza e vendosjes dhe përzgjedhjeve të teksteve dhe librave
për lexim në shkollat shqipe nga institucionet shkollore. Për vetë faktin që ky studim ka vlera
shumë të larta pedagogjike e bën atë një hartë ose guidë leximi, që secili pedagog,
mësimdhënës, autor do duhej të bazohej në mënyrë që të kuptojë në radhë të parë rëndësinë
e romanit, dhe pastaj të bëjë përzgjedhjen e romaneve që fëmijët duhet t’i lexojnë gjatë jetës
së tyre shkollore.
44 Deva. A (1977) Romani ynë për fëmijë, Prishtinë f. 41
34
5. ANALIZË E SHKURTËR ROMANIT ‘’SARAJET E BARDHA’’ TË VEHBI
KIKAJT
Këtë roman social , do ta konsideroja si romanin që trajton temën më bashkëkohore të
shoqërisë- divorcin, ose ndarjen e prindërve. Edhe pse romani merr kthesë pozitive dhe fund
të lumtur, na tregon shumë për këtë fenomen shoqëror shumë të ndjeshëm që trondit shumë
botën dhe personalitetin e fëmijës. Proza bashkëkohore ka tendencë të trajtojë pikërisht gjërat
që i preokupojnë shoqëritë e sotme, divorcet, bulizmin, varësinë e teknologjisë.
Prandaj këtu përfshihen romanet e temave shoqërore duke e përfshirë edhe këtë roman
të Kikaj. Karakteristikë e këtij romani është se është publikuar në vitet e 80-ta pra , pikërisht
në vitin 1987, dhe mund te themi qe nuk është edhe aq i ri sa i përket periudhës që përfshihet
në letërsinë moderne. Por ajo trajton temë aktuale prandaj është në interesin tonë ta
studiojmë.
Fillimisht romani nis me një situatë normalë dhe shumë të ‘’pafajshme’’ do ta quaja
për faktin që shfaqet si një familje normale e një arkitekti dhe një gruaje të re, të cilët edhe
pse mjaft të ndryshëm prapë respektojnë njëri-tjetrin. Mirusha vajza e tyre përbën
personazhin kryesor rreth së cilës sillet i gjithë objektivi i romanit dhe rreth së cilës
personazhet vihen në aktivitet. Ajo është një vajzë e ndjeshme e cila i vë shumë kujdes
raporteve me familjen e saj dhe shoqen e saj Lulen të cilën ajo e sheh me keqardhje dhe
dhembshuri për fatin e ndarjes së prindërve të saj. Por më vonë do e kuptojmë se ajo dhe
Lulja do të barazohen si personazhe duke rënë për një kohë të shkurtë në të njëjtën pozitë.
Bota e Mirushes lëkundet pak kur një ditë ajo vjen nga tregu dhe i dëgjon prindërit të grinden
fshehurazi . Këtu normalisht, disa fëmijë mund të gjejnë veten e tyre, sepse realisht kjo ndodh
, prindërit grinden dhe shpesh e bëjnë këtë para fëmijëve, gjë që është shumë e rëndë për
psikikën e fëmijëve, prandaj merr kuptim real të një situate që mund të jetë reale në jetën e
shumë fëmijëve, mirëpo tregon edhe një situatë ku çështjet personale që çifti kanë ngase
rezervohen nga fëmijët dhe nuk grinden para syve të tyre pasi sapo hyn Mirushja ata bëhen
kinse po sillen normalisht si gjithmonë. Pastaj situata rëndohet kur shoqja e saj Lulja i tregon
se si një shoqe e saj e kishte parë Bardhin babain e Mirushes duke ecur me një vajzë të bukur
flokëbardhë që tregohej shumë e afërt me të atin e Mirushes. Këtu Mirushja tronditet dhe
përsëri ajo përfaqëson fëmijën emocional, xheloz që prindi i tij mund të qëndronte me dikë që
s’është nëna e saj. Prapë kemi reprezentim të një fëmijë bashkëkohor që sheh fundin e lidhjes
së prindërve të tij. Personazh i rëndësishëm brenda romanit është edhe shoku i Mirushes djali
35
i mësuesit të matematikës i cili ishte shumë i dhënë pas matematikës dhe merr nofkën
‘’Teorema e Pitagorës’ ‘ pra merr epitetin e një teoreme matematikore për të treguar
atraksionin e tij jetësor ndaj matematikës.
Ai është një ndër fëmijët e mençur që mburret para shoqes së tij Mirushes për dijen
që ka në Matematikë. Epiteti nuk është i rrallë dhe ajo tregohet edhe në rastin kur Mirusha
dhe Fatosi janë në deti dhe shoku i Bardhit e thërret atë ‘’Princesha Dardane’’ pasi që e di që
gjyshja e saj kishe plot dardha në shtëpi dhe dardanët e kishin marrë emrin pas emrit të frytit
dardhë. Pas grindjes gjithçka ndryshon, siç na tregon fakti që një jetën e sotme gjithçka është
dinamike dhe çdo gjë mund të ndryshojë në çast, për dallim nga jeta në të kaluarën ku për një
kohë të gjatë gjithçka ishte e njëjtë dhe asgjë në raportin familjar nuk ndryshonte. Bardhi dhe
Nusha planifikojnë të ndahen por nuk e kanë ndërmend që fëmijët të jenë rrotull andaj
Mirushen e dërgojnë te dajtë, dhe Fatosin në Ulqin. Pjesa e Mirushes kur shkon te gjyshja dhe
gjyshi te dajtë , d.m.th te prindërit e nënës , tregon një tranzicion të romanit nga jeta dinamike
qytetare me plot zhurmë e shitore e makina, në jetën fshatare e cila është e mbushur plot me
përshkrime të bukura. Duhet të theksoj se në këtë roman ka prozaizëm por jo të tepruar.
Sigurisht pak prozaizëm nuk është edhe aq problem për veprat e fëmijëve të klasave më të
larta, sepse tani fëmijët e kanë më të lehtë të ndërtojnë një pejzash në mendjen e tyre me anë
të përshkrimit që bën autori.
Ngjarjet që zhvillohen në fshat janë shumë dramatike, madje përfshijnë edhe disa
elemente të vetëdijesimit rreth barazisë gjinore të Mirushes kur shokët dhe shoqet e saj po
mundoheshin të gjenin një burrë për shoqen e saj ‘’nuse’’ dhe kjo e thekson edhe më shumë
karakterin shoqëror që ky roman ka. Mirushja takohet për herë të parë me dajën e saj i cili
vjen pas shumë vitesh pas internimit gjerman, dhe i shton romanit më shumë ndjeshmëri në
mes ngjarjeve të ftohta të jetës së Mirushes. Ajo një natë sheh një ëndërr se si babai i saj
kishte ndërtuar një rrokaqiell të madh në qendër të qytetit ku brenda tij kishte edhe stacione
trenash dhe stacione avionësh. Aq i bukur ishte me teknologji të përsosur , me kate plot, por
kishte disa kushte, ajo që menaxhonte rrokaqiellin nuk i lejonte të hynte ata që nuk kishin
zemër të pastër. Ju tregonte të gjithë banorëve gabimet e veta , dhe kur e pa që të gjithë
kishin gabim i la të hynë të gjithë sepse të gjithë bëjmë gabime. Kjo pjesë ka elemente
moralizuese por mund të them që në fund ato tregohen reale dhe i shërbejnë përmirësimit të
vetëdijes se askush nuk është perfekt . Mirusha e mahnitur me rrokaqiellin i kërkon prindërit
e saj dhe kur i gjen, ata po grindeshin prapë për çështjen se kush do i mbante fëmijët. Ajo
zgjohet e tmerruar dhe të nesërmen menjëherë kërkon të shkojë në shtëpi. Duke e parë
36
shëndetin e dobët të Mirushes babai vendos ta dërgojë në Ulqin Mirushen tek vëllai i saj i
vogël. Kjo në fillim ngurron por vendos të shkojë dhe kalon çaste të këndshme. Në qëndrimin
e saj në Ulqin kemi shumë raste kur autori personifikon objekte për të na njohur me thellësinë
shpirtit të Mirushes, p.sh rasti kur ajo i thotë vëllait të saj të ndërtojë dy kështjella dhe të
ndërtojë një urë lidhëse mes mamit dhe babit. Kjo ura lidhëse janë Mirusha dhe Fatosi. Dikur
kthehen në shtëpi dhe kur mbërrijnë në shtëpi e gjejnë derën e banesës mbyllur. Tash e tutje
romani merr kthesë me të vërtetë të ndjeshme, Mirushja e shqetësuar nga dera e mbyllur
shkon te komshinjtë dhe nëna e Teoremës së Pitagorës i tregon që ata kanë shkuar në gjyq.
Tanimë bota e lëkundur e Mirushes shembet fare, ajo e ndjente këtë , e pati ndjerë edhe
atëherë kur i kishte dëgjuar prindërit duke u grindur. Këtu kemi të bëjmë me aftësinë e poetit
për të përshkruar një gjendje shumë të rëndë të një fëmije dhe këtë e bën me një gjuhë shumë
të thjeshtë, e njëkohësisht të mbushur me emocione. Ajo që do doja të mbaj një qëndrim
kritik rreth këtij romani është se qëndrimi i Mirushes përmban emocione në vete, por
nganjëherë ato janë sikur prej një të rriture, ajo nganjëherë sillet sikur nuk është fëmijë, dhe
flet me një gjuhë të ndërlikuar. Kuptohet, mbase është rrethana e tillë që të sillet në atë
mënyrë por do të mund të kishim edhe pak elemente të sjelljes fëmijërore nga ky roman.
Gjuha e përdorur dhe stilistika
Gjuha është e thjeshtë ...E mbizotëron përdorimi i fjalëve të thjeshta por nganjëherë
edhe të disa fjalëve që kërkojnë sqarim. Dialogu është shumë i pranishëm gjë që është një
plus shumë i madh në romanet për fëmijë. Përshkrimet e pakta por të dobishme. Gjuha është
e gjallë, të jep ndjesinë e lehtë të imagjinuarit të personazheve. Ka fjalor të pasur dhe vetëm
një ose dy fjalë të huaja.
Në fund mund të them që Sarajet e bardha është roman model i romanit bashkëkohor si për
nga tema. si për nga gjuha ashtu edhe nga ndikimi emocional qe ka tek fëmijët.
.
37
5.1. ANALIZË VJERSHËS ‘’ TË MBJELLIM NGA NJË DRU’’ TË AGIM DEVËS.
Të mbjellim të gjithë nga një dru
E çdo dru ta sjellë një zog,
E çdo zog ta sjellë një këngë,
E çdo këngë një kënaqësi
Ajër të pastër në mushkëri
E çdo gjeth me jetë të vet,
Pluhurin mbi ty- e pret,
Si ombrellë
Qe t’kesh shëndet.
Vetëm duhet pak kujdes
Pak kulture e pak vullnet
E te zbres mali në qytet
Do t’i dëgjojmë ciu-ci
Zogjtë e tu e zogjtë e mi.
38
Titulli .
Titulli është i thjeshtë, konkret, dhe kjo veçori e shton tërheqjen për të lexuar. Sado që
do të duket si një vjershë e rëndomtë për natyrën dhe kujdesin ndaj saj, vjersha të befason me
atmosferën gazmore, e mënyrën se si rrjedhin vargjet. Titulli është një titull që do të mund të
përdorej në çfarëdo lloj shkrimi thënë drejt, qoftë prozë ose ese. Nuk është urdhëror, ose
moralizues, dhe është shkruar në vetën e tretë gjë që e bën më të afërt me fëmijët. Duket sikur
autori ka pasur qëllim t’u thotë të gjithë njerëzve që e lexojnë vjershën që të mbjellim nga një
dru, se bashku me autorin, gjë që e afron atë edhe më tepër me lexuesin.
Struktura e vjershës
Vjersha është kombinim shumëvargësh me tercinën dhe distikun, gjë që e bën
vjershën dinamike dhe i jep më shumë ngjyra. Vargjet janë kombinim i nëntë-rrokëshit,
tetërrokëshit, shtatë dhe katër rrokeshit. Në planin strukturor është me të vërtetë një gjë e
vështirë të gjesh një krijim artistik të mirëfilltë me aq shumë llojshmëri rrokjesh. Zakonisht
poetët shkojnë sipas një strukture të njëjtë që nga fillimi deri në fund për tu mos ndërlikuar.
Autori ynë e bënë këtë me një mjeshtëri të spikatur duke i shtuar figuracione të larmishme
vjershës.
Aspekti kuptimor dhe figuracioni
Vjersha është e ndërtuar në një bazë shkak-pasojë të lidhjes së vargjeve. Autori ka
mjeshtëri të shpjegojë një temë serioze shoqërorë dhe shëndetësore në mënyrën më të mirë të
mundshme, dhe kjo është një mrekulli në vete. Çfarë mund të shtyjë fëmijët të kujdesen për
natyrën më shumë sesa një vjershë që u ledhaton shpirtrat dhe ua përqafon mendjen të bëjnë
një gjë të tillë. Po të pyesim pse do duhej të mbjellim ndonjë dru? Përgjigja shkon ..që çdo
dru ta sjell një zog/e çdo zog ta sjell një këngë/e çdo këngë një kënaqësi , ajër të pastër në
mushkëri. Në fillim është shtytja humanitare, pastaj ajo emocionale dhe në fund ajo
shëndetësore e cila përmbyllet në mënyrë shumë inteligjente me ajër të pastër në mushkëri.
Shton dashurinë dhe i bën fëmijët të mendojnë për një gjë shumë të thjeshtë si p.sh gjethi.
Gjethi këtu merr epitetin e e një mburoje që i ruan njerëzit nga pluhuri.
Në pjesën kur autori flet për veprimin e mbjelljes së drurit ai moralizon , por në
mënyrë këshilluese dhe tepër të afërt..vetëm duhet pak kujdes/pak kulturë e pak vullnet. E në
fund kemi një figuracion interesant, ‘’zbritjen e malit në qytet’’. Këtu kemi të bëjmë me një
lloj personifikimi sepse sikur autori po i jep shpirt malit, dhe po e bën atë të zbres poshtë e të
39
zëvendësojë qytetin e zhurmshëm e të ndotur. Dhe sigurisht në fund është prapë lidhja shkak-
pasojë e dëgjimit të zogjve pas zbritjes së malit me onomatopenë ciu-ci. Vjersha është e
ndërtuar aq bukur artistikisht , me shumë lojë , gaz, këshilla dhe i përmban të gjitha elementet
e duhura të një poezie për fëmijë.
Rima
Edhe këtu kemi një shumëllojshmëri rimash. Por kjo nuk e ndërlikon vjershën por i
jep edhe më shumë vlerë artistike. Tri vargjet e para edhe pse të lira janë shumë tërheqëse,
pastaj tërë vjershën e karakterizon rima e puthur.
Gjuha dhe stilistika
Gjuha e përdorur është gjuhë e rrjedhshme e standardizuar, ka pasuri fjalësh dhe
togfjalësh.
40
Rezyme
Po e përmbledh këtë punim shkencor me një shpresë që kam arritur mbase të
shqyrtojë atë, që është e rëndësishme në një poezi dhe roman. Në fillim e pashë të nevojshme
të shkruaj një historik të përgjithshëm te letërsisë shqiptare për fëmijë, për faktin që na
drejton në tematikën që u zhvillua në këtë letërsi. Kisha nderin që përzgjodha disa nga figurat
e idealizuara personalisht e të dashura për mua që kur isha fëmijë si: Naim Frashërin, Papa
Kristo Negovanin, Konstandin Kristoforidhin e kështu me radhë, duke vazhduar edhe me
autorët e sotshëm të cilat në kohët më të vështira nuk e ndalën penën tyre të artë ne luftën e
arsimimit të popullit shqiptar si : Adelina Mamaqi, Qamil Guranjaku, Agim Deva etj .
Për analizë zgjodha romanin ‘’Sarajet e Bardha’’ të Vehbi Kikaj, dhe poezinë ‘’Të
mbjellim një dru’’ të Agim Devës. Ishte një eksperiencë e mirë të analizoje një roman dhe një
poezi sipas mendimit tim kritik ,dhe shpresoj që ndonjëherë kjo kritikë të shërbejë diçka, dhe
të rris përvojën time në letërsi. Përfundimisht mund të them që poezia është kënga e shpirtit,
kurse romani është miku që na dërgon atje ku nuk kemi mjete për të shkuar.
41
Literatura :
1.Bishqemi. A (2004) Histori e letërsisë shqiptare për fëmijë, Elbasan
2.Deva. A (1982) Poezia shqipe për fëmijë (1872-1980) Prishtinë
3.Deva. A (1977) Romani ynë për fëmijë, Prishtinë
4.Kikaj. V (2011) Sarajet e bardha,Prizren
5. Deva. A(1982) Të mbjellim nga një dru, Prishtinë
42