Uittreksel - Grenzeloos communiceren 1-7 (VINK)

Grenzeloos Communiceren 1

Mondiaal = over de hele wereld genomen, wereldwijd.

Twee scenario’s die desastreus zijn voor de ontwikkeling van een duurzame internationalesamenleving:

1. Het Disneyficatiescenario: de wereld wordt één groot Disney-park en de culturelestandaard voor iedereen is een consumptieve levensstijl met als voornaamstebezigheid funshoppen.

2. Een fragmentatiescenario; hierin is sprake van mondiale desintegratie » ontwikkelingvan hevig lokaal verzet tegen de culturele mondialisering (iedereen met name gerichtop eigen leefwereld.

Mondialisering (Giddens) = de intensivering van wereldwijde sociale betrekkingen tussenver van elkaar verwijderde lokale gemeenschapen op een dusdanige manier dat lokalegebeurtenissen worden beïnvloed door dingen die op grote afstand plaatsvinden »intensivering gevolg van politieke beslissingen, economische ontwikkelingen en technischemogelijkheden, wat maakt dat de wereld in bepaalde opzichten kleiner wordt.

Voor duurzaamheid van persoonlijke betrekkingen is vertrouwen essentieel » geldt ook voorduurzame samenleving dat voldoende maatschappelijk vertrouwen tussen de deelnemers aandie samenleving een wezenlijk belang is; in moderne samenleving is het maatschappelijkvertrouwen in ernstige mate ondermijnd.Maatschappelijk vertrouwen ook ernstig ondermijnd doordat de falende interculturelecommunicatie het wederzijds wantrouwen en cynisme tussen verschillende culturele groepenenorm vergroot.

Hoofdstuk 1: Inleiding en probleemstelling

Voorbeelden van problemen van interculturele communicatie:taalverschillenhandelingen en de vanzelfsprekendheid daarvan (dragen van een bidet, spel van lovenen bieden, verschillende begroetingsrituelen, diverse manieren van versieren enversierd worden)

Deze problematiek intenser ervaren door mensen die voor hun beroep enkele jaren in hetbuitenland werken (hiërarchische verhoudingen, uiterlijke tekenen van status » kan leiden totinefficiëntie van de werknemer en soms zelfs tot voortijdige terugkeer.

Benadering van Geert HofstedeCultuur = een collectieve programmering van de geest, die een categorie mensenonderscheidt van anderen; categorie kan natie, streek of etnische groep, mannen of vrouwen,een leeftijds- of beroepscategorie, een organisatie of afdeling ervan, of een gezin zijn.Hofstede gaat van verschillende lagen in culturen (vanaf oppervlakte naar diepte: symbolen,helden, rituelen, waarden); in laatste laag is Hofstede met name geïnteresseerd (gevoelensover wat goed is en kwaad, mooi en lelijk, normaal en abnormaal » diepste laag van culturen,omdat mensen hieraan in hun vroege opvoeding het merendeel van hun waarden ontlenen).

Vijf dimensies van Hofstede (om nationale culturen te kunnen categoriseren en vergelijken):1. Machtsafstand; de graag van ongelijkheid onder de mensen, die de bevolking van een

land normaal vindt – van relatief gelijk tot extreem ongelijk.2. Individualisme; de mate waarin een bevolking geleerd heeft als individuen te

handelen, eerder dan als leden van groepen – van individualistisch tot collectivistisch.


3. Mannelijkheid; de mate waarin ‘mannelijke’ waarden zoals assertiviteit, succes encompetitie het winnen van ‘vrouwelijke’ waarden, zoals aandacht voor de kwaliteitvan het bestaan, het handhaven van warme persoonlijk e relaties, zorg en solidariteit –van hard tot zacht.

4. Onzekerheidsvermijding; de mate waarin een nationale bevolking de voorkeur geeftaan gestructureerde situaties boven ongestructureerde – van relatief flexibel totextreem strak.

5. Baserend op onderzoek door anderen heeft Hofstede later een vijfde dimensietoegevoegd: oriëntering op de lange termijn versus denken op de korte termijn.

Grote machtsafstand » centralisatie; kleine machtsafstand » decentralisatie.Collectivisme » groepsbeloning en ontstaan van familiebedrijven; individualisme »bevorderlijk voor het gemakkelijk veranderen van baan en voor stelsel van individuelebeloningen.

Segregatie = afzondering van bevolkingsgroepen in een land met gemengde bevolking.

Het gangbare cultuurbegrip:Gaat uit van homogeniteit (eenvormigheid van nationale culturen; alle inwoners vaneen land zouden in meer of mindere mate dezelfde waarden en normen delen enonderschrijven » geen aandacht voor onderverdelingen of subculturen op basis vanetnie, sociale klasse of religie).Cultuur wordt gezien als statisch, maar is in een voortdurend proces van verandering(dynamisch) door globalisering.; culturen zelden authentiek.Gangbare cultuurconcept nogal cerebraal; cultuur is ook lichamelijk, wat zich uit inlichaamshouding en –gedrag.Geen of weinig oog voor de machtsverschillen tussen groepen in een maatschappij;gangbare opvatting doet alsof gesprekspartners evenveel recht van spreken hebben »vertegenwoordigers van de staat, de personen met veel economisch en/of cultureelkapitaal, de mannen, de westerlingen, de blanken hebben meer gezag dan anderen.

Zie bladzijde 20, figuur 1.1: Synthese van debat over multiculturele samenleving (Buijs2000).Actor = handelende persoon of instantie.

Argumenten dat globalisatie geen modegril is: zie bladzijde 23.

Cultuur volgens sociologen en antropologen: ‘de strijd om zingeving die in een groep gevoerdwordt’ » tussen mensen zelden eensgezindheid over hoe de werkelijkheid gezien engewaardeerd moet worden » economische en institutionele hulpbronnen gebruikt om eigenvisie te laten winnen » wie meer hulpbronnen heeft en ze effectiever toepast, wordt erkend alsde vertegenwoordiger van het legitieme werkelijkheidsbeeld » cultuur dan ideologie? » nee,een dominante cultuur komt over als logisch, systematisch en het gevolg van consensus » zekrijgt instemming en is natuurlijk richtsnoer voor het handelen van de meerderheid.Bovenstaande alternatieve cultuurconcept gaat uit van de ongelijkheid die er bestaat tussenmensen en groepen » sociale wereld opgevat als een ruimte waarin mensen en groepengedefinieerd worden door hun posities in die ruimte in relatie tot elkaar; sociale ruimte is nietgegeven, maar product van strijd en competitie » daardoor voortdurend in verandering.In de huidige constructivistische opvatting van cultuur zijn culturele normen en praktijken hetwisselende resultaat van een voortdurende machtsstrijd tussen groepen over zingeving;


constructivisten benadrukken ook dat culturele identiteiten niet identiek zijn aan culturelegewoonten.

Natie (Benedict Anderson – 1991)= verbeelde gemeenschap/imagined community (het ideevan een gemeenschappelijke band is verbeeld); het gaat niet om een opgelegde ideologie ofom manipulatie, maar naties zijn wel het product van een politiek project van natieopbouw.

In Nederland wordt op twee niveaus een gevecht om de Nederlandse identiteit gevoerd:Expliciet in de politiek; politici bepalen uiteindelijk, ondersteund door media, wie enwat Nederlanders zijn en wie als vreemdeling (eventueel als symbolische vreemde)moet worden gezien. Wie zijn autochtonen en wie allochtonen, vreemdelingen,illegalen, minderheden? Wie heeft welke rechten in onze maatschappij?‘Onbewust’ in de sfeer van het dagelijks leven; geconstrueerd door een bepaald gedragdat verschilt van dat van elders.

Pierre Bourdieu – ‘culturele velden’ en ‘dagelijks leven’Velden = de nadruk wordt gelegd op dat culturele productie in geïndustrialiseerde landenplaatsvindt in een serie van min of meer autonome velden » hebben elk hun eigen spelregelsen inzet, maar vertonen ongeveer dezelfde structuur; voorbeelden van dergelijke velden:rechtspraak, sport, politiek, literatuur, mode en muziek; fundamentele tegenstelling in develden is een weerspiegeling van de tegenstelling binnen de heersende en overheerste klassetussen economische en culturele elite » deze velden zijn hiërarchisch geordend,overeenkomstig het soort kapitaal dat in het veld gewaardeerd wordt (zie figuur 1.2, bladzijde28).

Interculturele communicatie = een specifieke vorm van communiceren waarbij dedeelnemers verschillende culturele achtergronden hebben.

Om de dynamiek van de interculturele interactie te doorgronden wordt vaak geredeneerdvanuit de positie van de vreemdeling » de vertrouwde omgeving waarin men is groot gebrachtwordt verlaten » het schema van zien en waarderen van de werkelijkheid dat men zich heefteigengemaakt in de vroegere omgeving past niet langer in de nieuwe situatie (gaat niet omtekortschietende kennis van de nieuwe cultuur, als wel om de gewone sociale vaardighedendie verschillen).

Om de implicaties van interculturele communicatie goed te begrijpen is het belangrijk eenonderscheid te maken tussen het dagelijks leven en andere velden, waar specifieke spelregelsgleden zoals religie, sport, wetenschap en kunst.

Communiceren = interactie die de positie bepaalt van de gesprekspartners in de socialeomgeving en de hiërarchie tussen hen; gesprekspartners oefenen invloed op elkaar uit »sprake van een machtsrelatie » identiteitsbepaling; aam begin van gesprek vaak onbewustrelatievoorstel gedaan » plaatst gespreksdeelnemers tot elkaar en in de sociale ruimte » relatievoortdurend afgetast en zonodig bijgesteld; gespreksdeelnemers letten op zelfpresentatie »deze heeft volgens Goffman twee kanten:

1. Het projecteren van het echte ik2. Het handhaven van het sociale zelf.

Persoonlijke communicatie houdt ook in respect bewijzen aan de autonomie van degesprekspartner en rekening houden met de behoefte van mensen om gewaardeerd te worden.


Hoofdstuk 2: Communiceren als scannen

Micro en macro, het psychologische en het sociale niveau zijn in de communicatie niet tescheiden » hierdoor communiceren te vergelijken met scannen: het puntsgewijs aftasten omde juiste golflengte te vinden waar iets te horen is » door buitenkant van het gesprek heengaanom de verhoudingen zichtbaar te maken zoals ze op een dieper niveau vastgelegd zijn (socialepositie en afstand, machtsrelaties en identiteit).

Traditionele communicatiemodel, zie bladzijde 36 (eigenlijk hoort dit nog uitgebreid te zijnmet twee elementen, namelijk feedback en kanalen).

Communiceren is vaak vooral interactie die de plaats van de gespreksdeelnemers bepaalt enbevestigt; in gesprek tussen vreemden eerst hiërarchie tussen de gesprekspartners en hunpositie in de sociale omgeving bepaal » identiteitsbepaling vind binnen dialoog plaats: degesprekspartners geven elkaar een bepaalde ruimte, stellen elkaars positie vast; aan het beginvan het gesprek wordt een meestal onbewust relatievoorstel gedaan, dat degespreksdeelnemers plaatst tot elkaar en in de sociale ruimte.Ongelijkheid en machtsverschillen kunnen in de privé-sfeer nog tussen haakjes gezet worden,in officiële situaties gaat dat veel moeilijker.

Ondanks de druk van sociale omgeving en bestaande posities, liggen de verhoudingen tussende gesprekspartners niet voor altijd vast (zie voorbeeld bladzijde 38, George Semprun) »kunnen wisselen, ook in een ongelijke situatie. Het scannen, aftasten van elkaars plaats in eengesprekssituatie, is een proces waarin de posities nooit onbedreigd zijn » Erving Goffman(interactionist) legt dit uit aan de hand van twee fundamentele menselijke behoeften:

1. De wil een vrij en autonoom mens te zijn.2. Het verlangen erkend en gerespecteerd te worden door anderen.

De twee behoeften vragen een actieve opstelling in de omgang met anderen mensen, ofteweltact en zelfpresentatie.

Tactvol handelen kent twee wezenlijke vormen:1. Het vermijden van zaken die de autonomie van de gesprekspartner kunnen bedreigen.

Goffman noemt dit negatieve gezichtsbescherming (voorkomen dat de gesprekspartnergezichtsverlies lijdt.

2. Het tonen van waardering en respect voor de ander.Goffman noemt dit positieve gezichtsbescherming (het rekening houden met debehoefte van mensen om gewaardeerd te worden en complimenten te krijgen).

Zelfpresentatie is de zorg voor het eigen gezicht/zorg voor hoe je overkomt (Hoe komt hetego over?) » houdt een proces van zelf-monitoring in; de zorg voor een positieve indruktijdens een gesprek is meestal geen bewuste activiteit; meer dan ons verstand heeft onslichaam een automatisch besef dan de in te nemen plaats.Zelfpresentatie is in alle culturen aan de orde.

Assertiviteit = het opkomen voor jezelf en de eigen ruimte » een noodzakelijke fase in deemancipatie van achterliggende groepen: het opkomen voor de eigen rechten en het rechtverschillend te zijn.In westerse democratieën is men gericht op eigen rechten en eigen plek als midnerheid » menvergeet hierdoor bijna dat zelfpresentatie en assertiviteit onmogelijk zijn zonder erkenningvan de rechten van anderen.


Tact en zelfpresentatie zijn cultureel bepaald (de manier waarop ze worden gebruikt, varieerttussen groepen).Tact en zelfpresentatie zijn fundamentele mechanismen om relaties te kunnen opbouwen enonderhouden, doordat behoefte aan respect (d.m.v. positieve boodschappen) algemeenmenselijk is.

Het ontkennen van het relationele aspect van de boodschap is verantwoordelijk voor menigmisverstand » probleem is dat men vaak de miscommunicatie niet op het relationele vlak telijf gaat, maar een inhoudelijke, zakelijke discussie of conflict begint » conflict op te lossendoor metacommunicatie (praten over het communiceren zelf, over hoe de boodschapoverkomt).

Bij een positieve presentatie van zichzelf is face work (gezichtsbescherming) geenindividueel, maar een zeer sociaal gebeuren » gaat niet alleen om ophouden van positiefzelfbeeld, maar ook om ruimte en erkenning die men daarvoor krijgt (sociale beeldenafhankelijk van anderen).Identiteit bepaalt door:

ZelfpresentatiePositiebepalingErkenning

Twee dimensies van identiteit:1. Een sociaal beeld; een sociale positie die is toebedeeld door anderen; het gaat hierbij

om een relatieve positie die een persoon inneemt in het sociale veld; distinctie = hetpositief uitvallen van verschillen met anderen; stigmatisering = het negatief uitvallenvan verschillen met anderen. Het afbakenen van sociale identiteit (in de zin van hetmarkeren van verschillen tussen individuen en groepen) gebeurt meestal op grond vaneen duidelijk kenmerk (huidskleur, accent, sekse) » kenmerk staat dan symbool vooreen cluster van reële of veronderstelde eigenschappen.

2. Een zelfbeeld.

Identiteit kan niet bestaan zonder actieve toe-eigening van een beeld: identificering = mensenmaken zich aangereikte beelden eigen, worden het beeld dat de maatschappelijke spiegel henvoorhoudt.

Roos van Leary, zie bladzijde 43/44.

Communicatieve vaardigheid bepaalt door het sociale, culturele en symbolische kapitaal vande gespreksdeelnemers (niet door technische beheersing van taal) » gaat dus om sociale statusen de erkenning daarvan door de gesprekspartner.Het taalgebruik plaatst ons sociaal (elite – middenklasse – volksklasse); taal heeft ook directeinvloed op hoe mensen worden ervaren » los van de inhoudelijke kwaliteit wordt een sprekerdie een taal bezigt met meer status, sneller competent geacht en hoger gewaardeerd(persoonlijkheidsbeoordeling).Macht wordt bij het spreken niet alleen uitgeoefend door het soort taal, maar ook door demanier waarop er gesproken wordt; men oefent in een gesprek macht uit door het beheersen,eventueel zelfs monopoliseren van de spreektijd: de ander niet laten uitspreken, tot stiltedwingen door te interrumperen.


Communicatieve competentie is de kunst van het beluisterd worden – de gesprekspartnerlaten zwijgen, luisteren afdwingen en overtuigen, liefst zonder dat de ander dit als dwangervaart.

In menselijke omgang is altijd van beïnvloeding en dus van macht sprake.Het grootste machtsmiddel is het symbolische geweld, het aanvaarden door degesprekspartner van het recht van spreken, het recht de werkelijkheid te benoemen en tedefiniëren.

Feministes hebben aangetoond dat macht niet altijd op de overheersende manier hoeft teworden uitgeoefend » macht gericht op ontwikkeling van de ander » macht die de groei vande ander, de afhankelijke of ondergeschikte, stimuleert; macht, kennis en vaardighedenworden niet gebruikt om de ander te imponeren of te onderschikken, maar om deze een beterepositie te geven door het vergroten van zelfvertrouwen.

In de interactie kan het verleden van de gespreksdeelnemers een cruciale rol spelen, zievoorbeelden bladzijde 47.

Diverse lichamelijke aspecten van communicatie:Gebaren; gaat hierbij meestal om bewuste codes.Lichaamstaal; kent veel onbewuste en niet-intentionele dimensies, die ookcultuurgebonden zijn.Blik; aankijken of wegkijken kan tussen groepen zeer variëren. Experimenten hebbenaangetoond dat langer kijken dominantie betekent; de niet-dominante gesprekspartnerkijkt sneller weg; ook de pupilgrootte beïnvloedt de interactie: grote pupillen makeneen gezicht sympathieker. Controle van de blik is een belangrijk aspect van hetscannen.Houding; het spiegelen van de lichaamshouding van de gesprekspartner betekent datmen zich identificeert met de persoon of de standpunten van de gesprekspartner;meningsverschil: wegkijken of afgewend zitten.Lichaamscontact/aanraken; hierbij ook sprake van grote cultuurverschillen; aanrakenoveral met allerlei impliciete regels omgeven: Wie mag in een samenleving wie waarongestraft aanraken? Wanneer gaat aanraken over in lastig vallen?

Niet alleen het verschil tussen etnische groepen bepaalt over welk repertoire mensenbeschikken in communiceren met anderen, maar ook gender heeft hier invloed op.Communicatiestijl van mannen en vrouwen is nogal verschillend:Mannen zijn sneller geneigd de gesprekspartner te onderbreken, vrouwen zijn meerafwachtend en praten volgend mee.Vrouwen streven meer naar verbondenheid dan naar status » meer geven van complimenten,zich vaker verontschuldigen, minder direct » versterkt beeld van onzekerheid.

Bourdieu: de maatschappelijke orde functioneert als een immense culturele of symbolischemachine, die de mannelijke overheersing waarop zij uiteindelijk rust legitimeert » gaat danom arbeids- en taakverdeling tussen mannen en vrouwen, de toewijzing van plaats, tijd enruimte aan ieder van de seksen » deze vanzelfsprekende orde der dingen maken mannen envrouwen zich eigen » wordt vertaald in typisch mannelijk en vrouwelijk gedrag; relatiestussen mannen en vrouwen worden niet geschapen door een bewust ik, maar doorgesocialiseerde lichamen; onze houding en ons gedrag t.o.v. de andere sekse is


vanzelfsprekend geworden door onze opvoeding, waarin we getraind zijn als jongen of alsmeisje te reageren.

Non-verbale communicatie belangrijk omdat het de lichaamshouding uitdrukt en tegelijkgestalte geeft » kan ook andersom werken: een nieuwe mentaliteit, een nieuwe houding moetzich vertalen in een andere lichaamshouding; een nieuw gevoel van eigewaarde veronderstelteen ander gedrag en andere lichaamshouding.

Wezenlijke elementen, nodig om de persoonlijke communicatie te begrijpen (samenvatting):Plaats bepalenTactZelfpresentatieTaalMachtNon-verbale communicatie

Communicatiewetenschappers hebben begrippen ontwikkeld die ook nuttig zijn voor het beterbegrijpen van de dynamiek van een gesprek:

Situatie; gespreksvormen hebben sociaal bepaalde regels die bekend verondersteldworden.Goffman heeft inventarisatie gemaakt van verschillende gesprekssituaties: Hij noemtbijvoorbeeld ‘geconcentreerde interactie en ongeconcentreerde interactie’ (een situatiewaarbij men in elkaars nabijheid is en elkaar ziet, maar elkaar voor de rest negeert).Context; contextualiseren = men heeft om boodschappen te begrijpen ook hetgeennodig wat niet is uitgesproken; het begrijpen van elkaar vereist dat je degesprekspartner kunt plaatsen als lid van een groep, klasse of etnie (is eenkernactiviteit van het scannen); begrip context ook gebruikt om onderscheid te makentussen High en Low Context-culturen (Edward Hall) » hiermee twee vormen vancommuniceren tegenover elkaar gesteld:

- Impliciet, met een sterk lichamelijk accent; naast de inhoud geven degespreksscène en –situatie veel informatie over wat er wordt bedoeld.

- Deze vorm heeft veel meer woorden en uitleg nodig, probeert zo uitgesprokenmogelijk te zijn en zo min mogelijk aan de interpretatie van de gesprekspartnerover te laten.

Het is geen absolute tegenstelling, maar van meer of minder.Gespreksstructuur; t.a.v. de structuur van een ontmoeting valt veel te zeggen over hetbeginnen, eindigen en beurt wisselen; veel onderzoek gedaan naar belang van deeerste indruk, wanneer onbekenden elkaar ontmoeten » stereotypen = het gaat om eenversimpelde verklaring voor het gedrag van groepen.Onderzoek naar stereotypen en cultuur (Perry Hinton); met name interessant hoe wijmensen nieuwe informatie verwerken » gebeurt op twee manieren (volgens nieuwsteinzichten):

- Reflexieve manier: informatie punt voor punt kritisch getoetst.- Snelle, automatische manier, waarbij we terugvallen op de categorieën die we

geleerd hebben van de groep waartoe we behoren.Goffman: markeringen = het afbakenen van een ontmoeting » met name belangrijkwanneer er twijfel zou kunnen bestaan over de situatie.Beurt wisselen (het onderbreken van de gesprekspartner en het overnemen van debeurt); taalwetenschappers hebben geprobeerd de dynamiek van het wisselen tebegrijpen » onderscheid gemaakt tussen:


- Taalhandelingen die voortkomen uit een initiatief (verzoek, aanbod, bevel,vraag).

- Reacties op genoemde taalhandelingen (inwilliging, acceptatie, opvolging,antwoord geven, weigeren van verzoek, aanbod afwijzen).

Het samenwerkende gedrag van de een wordt meestal beantwoord met coöperatiefgedrag van de ander, de tegenwerking van de een roept meestal tegendraads gedragvan de ander op.Zie ook bladzijde 55 – Leary.Wisselen van code; is belangrijk in de context van interculturele communicatie voor dedynamiek van het gesprek » heeft te maken met twee- of meertaligheid en metcultuurverschillen. Diverse vormen van codeverandering bekend, die gaan van simpel(woorden uit twee talen gebruiken in een zin) tot complex (in een zin de grammaticavan twee talen afwisselen).Giles heeft taalkeuzemodel ontwikkeld » geeft aan hoe mensen kunnen kiezen in eenmulti-etnische situatie » drie mogelijkheden onderscheiden:

1. Assimilatie: van keuze geen sprake » zowel de dominantie groep als detaalminderheid maakt gebruik van de dominante taal (misschien alleen deeigen taal in huiselijke kring gesproken).

2. Aanpassing: bewust voor eigen taal gekozen, maar alleen in eigen groep.Verder spreekt men de dominante taal. Men verwacht niet dat de anderen deminderheidstaal zullen leren.

3. Tweetaligheid; leden van minderheidsgroepen kunnen door woordgebruik enstijl een onbekende gesprekspartner laten weten wat hun eigenlijke taal is endaarmee een identiteitsvoorstel doen; naargelang reactie van partner, kan menovergaan op eigen taal (codewisseling) of afstand nog vergroten.

Genres (slaat vooral op stijl en vorm van spreken – preken, pleidooien, consulten,interviews, verhalen, grappen); onderscheiding van genres hangt af van bedoeling.Er bestaat zekere vrijheid om de regels van het genre te veranderen; zie bladzijde57/58 over het tappen van moppen.

David Riesman onderscheidt drie manieren van communiceren, die samenhangen metverschillende historische fasen (dit naar aanleiding van de vragen: ‘Waarom deze zorg voorde gevoelens van anderen, waarom deze nadruk op tact?’ ‘Is dat nu echt nieuw en hoe deedmen dat vroeger dan?’):

1. Communicatie bepaald door traditie; in traditionele maatschappij lagen functies enrollen min of meer vast en iedereen wist waar hij zich aan te houden had.

2. Inner directed – een mens die zich liet leiden door zijn geweten als een innerlijkkompas, dat altijd wordt gevolgd ook tegen de omgeving in.

3. De mens de outer directed is (postmoderne tijd) » gericht op anderen en de omgeving.

Scannen in de zin van het voortdurend bedacht zijn op groei in de relaties met anderen, is nietalleen een eigenschap van het communiceren, maar van het hele leven, thuis en op het werk.

Communiceren op microniveau ook complex » betere communicatie: leren op proces te lettenen minder op de informatie; wil er überhaupt gecommuniceerd worden, dan is voortdurendscannen van relaties en posities een levensvoorwaarde; op microniveau liggen verhoudingenniet volkomen vast, maar worden wel in grote mate bepaald door de context (samen praten isals een dans, waarin men op de passen van de partner anticipeert en reageert. De leidingwisselt en soms staat men op elkaars tenen); voortdurend moeten alle tekens in de gatengehouden worden, die verschillen en overeenkomsten tussen de sprekers in kaart brengen.


In een tweegesprek gaat het nooit alleen om de twee individuen die eraan deelnemen; debetekenis van de interactie wordt uiteindelijk ontleend aan haar context; scannen is nodig omde gesprekspartners te plaatsen in de sociale ruimte, binnen de dieper liggenderelatiepatronen.

Echte communicatie veronderstelt begrip voor de positie van de gesprekspartner » eersteindrukken van gesprekspartner worden bijgesteld en verwachtingen aangepast op grond vanhet voortdurend scannen. Tact, gezichtsbescherming, zelfpresentatie, macht en identiteit zijnwezenlijke aspecten van de interactie.

Hoofdstuk 3: Gesprekssituaties en sociale verschillen in Nederland

Goede manier om onze maatschappij te begrijpen (Bourdieu) is haar te zien als eendriedimensionale ruimte, waarin mensen ten opzichte van elkaar verschillende positiesinnemen: hoger of lager, dichterbij of verder weg » posities bepaald door geheel van sociaal,cultureel of economisch kapitaal.Sociaal kapitaal: het sociale netwerk, de relaties waarover iemand beschikt en die hij of zijnkan mobiliseren.Cultureel of symbolisch kapitaal: de erkenning en waardering van iemands kapitaal dooranderen. Over hoeveel en welk kapitaal iemand beschikt, bepaalt zijn of haar positie in desociale ruimte.Economisch kapitaal: geld, grondbezit, productiemiddelen (gereedschappen, patenten,fabriek) waarover iemand beschikt.Maatschappelijke verschillen kunnen nooit alleen cultureel worden verklaard; met name deeconomie heeft een grote invloed.

De verschillen in maatschappelijke positie leiden tot verschillende ‘disposities’: houdingen,visies op en waarderingen van de wereld en de samenleving.Mensen hanteren verschillende categorieën waarmee ze de wereld te lijf gaan en waarmee zezin aan hun bestaan proberen te geven = labels of sociale categorieën » door deze verschillenin categorieseringen ontstaat onderscheid tussen mensen en groepen » werkelijkheid geordenden overzichtelijk gemaakt (labels of sociale categorieën zijn geen afspiegelingen van eenbestaande werkelijkheid).Labels kunnen ook gebruikt worden om een ander zicht op de werkelijkheid te creëren, maaranderzijds zien we ook delen van de werkelijkheid niet, omdat er geen namen voor zijn =hors categorie.Verschillen tussen groepen kunnen positief of negatief gewaardeerd worden:Positief: verschillen worden gezien en ervaren als distinctie: de ene groep is beter en heefteen hogere status dan de andere. Tot hun ergernis is dit nogal eens het geval bij deontwikkelingswerkers, die door de doelgroepen vaak als rijker of zelfs als superieur wordengezien.Negatief: bestaande verschillen in huidskleur, origine of taalgebruik worden gebruikt terstigmatisering: bepaalde kenmerken worden aangewend om een groep ondergeschikt temaken of te houden. Dit kan de situatie zijn van migranten, vrouwen, homoseksuelen ofandere ondergeschikte groepen.

Stereotypering is een gevolg van het gebruik van categorieën of labels » vooroordelenhierdoor onvermijdelijk.Recent onderzoek wijst uit dat stereotypen en vooroordelen niet gezien moeten worden alskarakteristieken van de menselijke geest. Zij zijn menselijke constructies.


Stereotypen en vooroordelen kunnen dus ook veranderen.

Sociale verschillen en overeenkomsten bepalen de sociale afstand tussen mensen en groepenop twee manieren » twee dimensies te onderscheiden:

1. hoog – laag binnen een bepaalde groep of samenleving (bijvoorbeeld: rijken – armen)2. dichtbij – ver weg: de sociale afstand tussen groepsleden en niet-groepsleden (de

buitenstaanders); de verschillen tussen binnen en buiten (insiders versus outsiders,groepsleden versus vreemden, autochtonen versus allochtonen) bepalen in belangrijkemate de eigen identiteit.

‘Schelden doet geen zeer’ klopt niet, omdat mensen de discriminatie niet alleen voelen, maarhet beïnvloedt ook hun handelen en zelfbeeld » hierbij twee belangrijke culturelemechanismes werkzaam:

1. Publiek (politici en andere officiële woordvoerders hebben de macht om hun woordwet te laten worden).

2. Het gezonde verstand » de basis van de meeste waarnemingen en waarderingen van dewerkelijkheid » verklaard waarom mensen op een bepaalde manier tegen anderenaankijken en waarom sommigen zelfs vrede kunnen hebben met het negatieve beelddat anderen over hen verspreiden.

Ons dagelijks bestaan wordt niet door wetenschappelijke kennis gestuurd, maar doorpraktische kennis, het gezonde verstand » praktische kennis verschilt per cultuur en wordtdoor iedereen op een vanzelfsprekende en onbewuste manier in het dagelijks leven toegepast.

Theoretische kennis wordt geproduceerd in velden (= min of meer autonome structuren meteigen regels, waar men afstand heeft genomen van de dwang van het dagelijks bestaan) » menis daar vrij van economische noodzaak of de onmiddellijke eisen van lichamelijke behoeften,en er wordt een eigen spel gespeeld rond het specifieke kapitaal dat ingezet wordt.

De structuur van de velden wordt meestal bepaald door de tegenstelling tussen de gevestigdenen de nieuwkomers ofwel tussen de orthodoxen en de ketters » het gaat om het bezetten ofhandhaven van verworven posities en de daarmee verbonden macht, om de visies op wat dewet is, of wat waar, wat kunst is, wat mode of politiek is, en om het dwingend opleggen vande definities.

Praktische kennis heeft minder status dan wetenschappelijke, maar is ter verklaring van onsdenken en doen minstens zo belangrijk.

Leden van een lokale gemeenschap delen in de dagelijkse praktijk vanzelfsprekendedenkkaders en waarderingen van zaken en personen » komt door eenzelfde soortgezinsopvoeding die hen trainde in mannelijk en vrouwelijk gedrag, door schoolopleiding enin toenemende mate door een gezamenlijke tv-cultuur.Van jongsaf aan leren we te denken in categorieën en gemeenplaatsen die tegenstellingenuitdrukken: hoog (subliem, verheven, zuiver) – laag (vulgair, bescheiden); fijn – grof; licht –zwaar; vrij – gedwongen; uniek – gewoon; briljant – middelmatig » tegenstellingen dieuiteindelijk samenhangen met de indeling in de maatschappij tussen de heersenden elite en demassa van de overheersten.Sociale verschillen tussen groepen kunnen gebaseerd zijn op sekse, klasse, leeftijd en etnischeof regionale afkomst; alle zichtbare en onzichtbare verschillen kunnen worden gebruikt ommachtsongelijkheid te legitimeren.


Gemeenplaatsen die leden van een samenleving gemeenschappelijk hebben, maken decommunicatie en interactie tussen hoger en lager geplaatsten mogelijk.

Symbolisch of cultureel geweld verklaart waarom mensen in een onderdrukte positie dezesituatie meestal zonder morren en als vanzelfsprekend aanvaarden.Men waardeert de plaats die men in de sociale ruimte inneemt als vanzelfsprekend ennatuurlijk.

Het bestaan van gemeenschappelijke categorieën wil niet suggereren dat het dagelijkshandelen beredeneerd is of doordacht. Deze denken handelingspatronen zijn deel vanonszelf geworden en vertalen zich in gedrag zonder dat we daarover hoeven nadenken.

Sociale verschillen in de Nederlandse samenleving; zeven soorten van sociale verschillen dieeen belangrijke rol spelen in de interculturele communicatie en de categorieën die daarbijgebruikt worden. Eerste vijf categorieën worden gebruikt om uit te maken wie er tot deNederlandse samenleving gerekend worden en wie de buitenstaanders zouden zijn. De laatstetwee soorten labels slaan meer op interne verschillen binnen de Nederlandse samenleving.

Vertrouwd versus vreemdEmigrant of vakantieganger » ervan bewust dat onze dagelijkse routine niet vanzelfsprekendis, dat er ook andere manieren zijn om het dagelijks leven te organiseren.Giddens legt de nadruk op de routine en rituelen die het dagelijks bestaan vertrouwd enleefbaar maken; Giddens ziet in de dagelijkse routine, in alle dingen die we gewoonlijk doen,het basiselement van het sociale bestaan. Het zich herhalende karakter van dit handelen is debasis van zelfvertrouwen en existentiële zekerheid.Vertrouwen in anderen, aangeleerd in de vroege jeugd in de omgang met opvoeders, iswezenlijk voor het gevoel van eigenwaarde en de eigen identiteit » zelfvertrouwen geengegeven, maar moet in dagelijkse interactie steeds beschermd worden.Het handhaven van routines en rituelen helpt ons met de angst om te gaan, die in hetmenselijk bestaan altijd op de loer ligt.Menselijke identiteit ook geen gegeven » moet aan gewerkt worden, we moeten onspersoonlijke biografische verhaal blijven vertellen » komt aan op de vaardigheid het eigenverhaal aan de gang te houden, voortbordurend op het verleden, maar ook in staat omvoorvallen in te passen in dit verhaal (identiteit is het autobiografische verhaal dat we anderenvertellen » relatie met scannend communiceren: de noodzaak eigen en andermans gezicht tesparen in de dagelijkse interactie).

Routine helpt ons om de dagelijkse zekerheid op te bouwen, die we nodig hebben om onszelfte kunnen zijn » dit proces begrijpen? » verplaatsen in de positie van de vreemdeling: omdathet dagelijks leven drijft op routine, zegt Schutz dat de vreemdeling degene is die roet in heteten gooit » vreemdeling is degene die twijfels oproept over wat voor de leden van degemeenschap vanzelfsprekend is; voor deze buitenstaander hebben de bestaandegedragsrecepten geen autoriteit, al was het maar dat hij/zij de geschiedenis van de groep nietdeelt. Wil hij gaan deelnemen aan het sociale leven van zijn nieuwe omgeving, dan kan hijniet volstaan met de houding van een observator, een wetenschappelijke houding (het gaatniet om begrijpen en verklaren, maar om handelen).Het beeld dat de vreemdeling thuis over de nieuwe groep heeft geleerd, blijkt niet te kloppen» was niet bedoeld om met deze groep te communiceren, maar om hen te plaatsen » hierdoorervaart vreemdeling pijnlijk dat deze kennis geen gids is voor de dagelijkse omgang, evenmin


als de praktische kennis die hij thuis heeft geleerd » kennis kan niet zomaar omgevormdworden » redenen:

Praktische kennis neemt de eigen persoon als uitgangs- en middelpunt (debuitenlander heeft geen referentiekader om zich aan te oriënteren, geen idee over deeigen status)Het kost tijd om zich het lokale interpretatieschema eigen te maken (voorvreemdelingen is het niet mogelijk meteen te zien welke tactiek zij moeten toepassenin een bepaalde sociale situatie, ze moeten eerste de situatie nog definiëren).Vreemdelingen kunnen nog niet in schatten in hoeverre de ander reageert op eentypisch functionele manier die gangbaar is, of er een persoonlijke interpretatie aangeeft, Wat de ander doet, is dat een psychologische, persoonlijke of cultureleeigenaardigheid?

Het culturele patroon van de nieuwe groep is voor de vreemdeling niet een vertrouwdeschuilplaats, maar een avontuur, niet een instrument om problemen op te lossen, maar eenmoeilijk op te lossen probleem » verklaart volgens Schutz de houding van de vreemdeling tenaanzien van de groep tweeledig:

1. Objectieve blik op de nieuwe omgeving » betekent dat zij veel beter debetrekkelijkheid van de voorgestelde oplossingen doorzien dan de groep dat kan.

2. Twijfelachtige solidariteit met de nieuwe groep; komt doordat zij in de overgangwaarin zij verkeren onmogelijk de dagelijkse routine van de groep kunnen volgen.

Autochtone groep wantrouwt de vreemdeling, want komt bedreigend over » vertrouwde vande routine wordt bedreigd en de eigen zekerheid wordt aangetast (het vanzelfsprekende blijktniet langer natuurlijk » vreemdeling toont dat men dingen ook anders kan doen).Etnocentrisme = de neiging het eigene hoger te achten dan het vreemde; dit is de keerzijdevan groepssolidariteit; Openheid ten aanzien van het vreemde moet geleerd worden en dit kanalleen maar als we de pijn en de irritatie die het vreemde en de vreemdeling op kunnenroepen, serieus nemen.

Beschaafd versus primitiefDe sfeer van het praktische is algemeen menselijk. Ook het dagelijks bestaan in complexesamenlevingen kent zijn magische oplossingen, Het past niet om te praten over onlogischdenken in niet-complexe samenlevingen, zonder te beseffen dat het de normale menselijkepraktijk is van ieder van ons ten behoeven van het eigen overleven. De sfeer van het dagelijksleven of het gezond verstand is niet iets van alleen de westerse maatschappij. Elders in dewereld bestaat dit gebeid van het gezond verstand ook. Alleen wat daar normaal gevondenwordt, is verschillend.Langzaam groeit het besef voor de eigen aard van andere samenlevingen. Postmoderne twijfelmaakt het moeilijk de eigen maatschappij als maatstaf en ideaal te blijven zien.

Invloedrijk is het beeld dat in stand wordt gehouden over ontwikkelingslanden door de grotepubliekscampagnes. Internationale solidariteit heeft nog steeds geen vorm gevonden dieuitgaat van gelijkwaardigheid. Echte ontwikkelingssamenwerking veronderstelt hetaanvaarden van de ander als gelijkwaardige partij, die ons ook iets te vertellen heeft.Zwart versus witIn 2000 hebben Essed en Hall erop gewezen dat racisme tegenwoordig veeleer gebaseerd isop etniciteit, met de nadruk op culturele en religieuze verschillen.De verhouding zwart – wit is niet onproblematisch of vanzelfsprekend. We zullen moetennadenken ‘over de mate waarin we erfgenamen zijn van verschillen de geschiedenissen’ en


hoe we omgaan met het dilemma ‘tussen te weinig en te veel aandacht voor verschil, tussenonwaarachtige kleurenblindheid en een overbewustzijn van kleur’.

Allochtonen versus autochtonenNaties = verbeelde gemeenschappen, het resultaat van een politiek project van natieopbouw.Moderne staten gebruiken fysiek, maar vooral symbolisch geweld om de nationale identiteitte vormen; het gaat hierbij om twee elkaar aanvullende processen (twee mechanisme vannatievorming):

1. Insluiting = het vormen van de verbeelde gemeenschapKymlicka (filosoof) zegt dat de aanwezigheid van verschillende culturen erkend moetworden als een waardevol onderdeel van een liberaal-democratische samenleving. Eris volgens hem geen volwaardig burgerschap mogelijk zonder de vrijheid te levenvolgens eigen overtuiging. Burgerschap in zo’n multiculturele samenleving houdt indat alle burgers het recht hebben op behoud van culturele identiteit.Het is niet eenvoudig om verschillen tussen mensen én hun fundamentelegelijkwaardigheid te combineren. In elke maatschappij is er veel dat mensenonderscheidt (verschillen in sekse, leeftijd, afkomst, etnie, gezondheid, huwelijksestaat, economisch en cultureel kapitaal).Wil de sociale samenhang in een maatschappij gehandhaafd blijven, dan moet ookminstens de ongelijkheid beperkt worden, zo niet symbolisch uitgebannen »gemakkelijker wanneer staat en natie samenvallen » gevoel van gelijkheid, behoren totgemeenschappelijke oorsprong die zich uit in een gemeenschappelijke taal of anderezichtbare gedragingen, die samen een etnische identiteit vormen. Taalverschillen enandere culturele tegenstellingen tussen groepen kunnen het proces van natievormingzeer bemoeilijken.

2. Uitsluiting = het beperken van het recht om je Nederlander te mogen noemenwaardoor dit recht aan vreemdelingen, asielzoekers en migranten onthouden kanworden.

Twee opmerkelijke elementen te onderscheiden bij de vraag of Nederland tolerant is:1. Beleid, gepland en uitgevoerd door de centrale overheid, in nauwe samenwerking met

gespecialiseerde wetenschappers.Culturele minderheden mogen in Nederland leven volgens de eigen opvattingen overgoed en kwaad, voorzover de grenzen van de Nederlandse rechtsorde en de daaraanten grondslag liggende waarden en normen niet worden overschreden. Met een beroepop deze principes zijn minderheden geneigd ook respect te vragen voor eigen waardenen normen die afwijken.Zie ook bladzijde 83/84.

2. De praktijk van het samenleven, met name in de volkswijken, die gekenmerkt wordtdoor een culturalisering van de verschillen (het is gemeengoed geworden om ervan uitte gaan dat de verschillen tussen diverse bevolkingsgroepen onoverbrugbaar zijn,omdat ze terug zouden gaan op verschillen in nationale cultuur).Zie ook bladzijde 84/85.


Christenen versus moslimsDe Islam is in Nederland zichtbaar geworden » reden voor meerderheid om zich bedreigd tevoelen » is er sprake van gevaar voor de Nederlandse tradities? Verschillende argumenten tegeven tegen deze (irrationele, en daarom niet altijd vatbaar voor argumenten) vrees:

1. Verschillen en verdeeldheid onder moslims in Nederland zijn uitermate groot(geloofstegenstelling (soennieten en alawieten) en verdeling volgens etnischescheidslijnen (Surinamers, Marokkanen, turken, Koerden en Pakistani)).

2. Islam wordt, meestal ten onrechte, gelijkgesteld met fundamentalisme;fundamentalisme bestaat ook weer uit verschillende vormen, waarvan er maar ééngewelddadig is » meeste Nederlandse moslims houden zich hier verre van; meestemoslims in Nederland volgen wel een letterlijke interpretatie van de koran en de sharia(overlevering).

3. Nederlandse grondwet erkent vrijheid van godsdienst en godsdienstbeleving, maaraltijd binnen de grenzen van de Nederlandse wet.

De discussie over tegenstellingen tussen christenen en moslims zou niet gevoerd moetenworden op het niveau van groepen, maar van individuen.Het grote risico van de groepsbenadering is dat de vrijheid van het individu opgeofferd wordtaan de bedachte en veronderstelde collectiviteit.Erkenning van culturele rechten betekent ieder individu de ruimte geven het eigen leven in terichten volgens het eigen geweten.

Interne verschillen: leken versus expertsTwee vragen staan vanaf nu nog centraal:Hoe worden categorieën gemeengoed?Antwoord heeft te maken met het verschil tussen leken en experts; gaat daarbij om verschillenin cultureel kapitaal, die belangrijk zijn voor het bepalen van de sociale positie van mensen,voor hun zeggingskracht en recht van spreken.Kunnen sociale verschillen worden overbrugd en uiteindelijk verdwijnen?Deze vraag wordt besproken aan de hand van het verschil tussen mannen en vrouwen.

Officieel zijn we voor de wet allemaal gelijk, maar steeds wordt ongelijkheid subtielherbevestigd in de dagelijkse interactie. In dagelijks leven worden veel namen gegeven, veelcategorieën toegewezen.Bourdieu wijst erop dat een intellectueel of wetenschapper die tegenwoordig succes wilhebben en naam wil maken, bijna de consecratie van de media nodig heeft. Dewetenschappelijke visie is niet per definitie beter dan dagelijkse kennis. Met Bourdieu kunnenwe spreken van hiërarchie in de culturele productie » in deze culturele pikorde staat deeconomie hierin bovenaan; veel aan het veranderen in de sfeer van de culturele productie:traditionele intellectuelen verliezen status ten gunste van informatiewerkers die de kernvormen van de zogenaamde nieuwe middenklasse, werkzaam in de culturele industrie endienstensector.Waarom en wanneer bepaalde thema’s geagendeerd (binnen de politiek) worden, blijkt hetgevolg te zijn van een ingewikkeld samenspel van factoren, dat uiteindelijk wordt bepaalddoor de krachtenverhoudingen in en tussen de velden van symbolische productie.


Afnemende verschillen: mannen versus vrouwenGenderbenaderingen en de internationale vrouwenbeweging hebben op een eigen manier despanning duidelijk gemaakt tussen gelijkheid en verschillen in de samenleving »gelijkwaardigheid van vrouwen en mannen wordt nu erkend, althans in theorie, metgelijktijdige erkenning van hun verschillen.

Veel geschreven over ontwikkelingen in de man-vrouwverhoudingen die tot een veranderdevisie hebben geleid » Giddens: nadruk op verandering in intimiteit, nieuwe vormen van liefdeen seksualiteitsbeleving » optimistische stelling van Giddens is dat de nieuwe relatievormenongekende mogelijkheden bieden voor persoonlijke en maatschappelijke emancipatie;Giddens stelt tegenover het romantische liefdesideaal het beeld van een relatie voor altijd, de‘samenvloeiende’ liefde » dit liefdesideaal is zelfbewust, voorwaardelijk, herzienbaar endraait om de relatie zelf » ziet een van de partners geen voordeel meer in de relatie, dan houdtdeze op; dergelijke relatie van gelijkheid is mogelijk geworden door de scheiding tussenseksualiteit en reproductie; dezelfde ontwikkeling heeft ook de overheersing door het fallische(het mannelijke lid) in de heteroseksuele relatie verminderd » seksualiteit wordt ‘plastisch’,kan vele vormen aannemen » relatie wordt vrij(er).Ook in persoonlijke levenssfeer, de intimiteit, zien we leven in meervoud » liefdesrelaties,vriendschap en seksuele relaties liggen niet vast, maar moeten voortdurend vorm krijgen;ondanks optimisme van Giddens erkent hij de risico’s van deze ontwikkelingen, zoals deonzekerheid over wat er tussen de seksen mogelijk is » rolpatronen zijn onduidelijkgeworden, vooral voor de man.Meervoudigheid van het zelf brengt dus risico’s met zich mee, maar ook grote mogelijkhedenvoor persoonlijke emancipatie » niet voor niets dat steeds meer het begrip identiteit de plaatsinneemt van de term cultuur » gemeenschappelijke identiteit dient steeds vaker als een banier(standaard) in de strijd van minderheidsgroepen die opkomen voor hun rechten » gender enetniciteit zijn in deze niet de onbelangrijkste aspecten van identiteit » Giddens stelt terecht datde identiteit van ene persoon niet kan worden gevonden in zijn of haar gedrag, noch in derelaties met anderen, maar ‘in de vaardigheid om een specifiek verhaal te blijven vertellen’ »deze vaardigheid ligt niet op het puur intellectuele vlak; ons ik is in sterke mate lichamelijk »betekent niet dat daardoor identiteit beperkt wordt, want ook ons lichaam is in toenemendemate plastisch (veranderbaar) » cosmetica, plastische chirurgie, tatoeages, piercings,haarstijlen, etcetera.Kunnen we ontsnappen aan genderidentiteit? » in sterke mate cultureel en historisch gevormd,ze is biologisch gefundeerd; volgens Judith Butler ben je geen man of vrouw, maar word jevrouw of man gemaakt door herhaling van gebaren en houdingen » zijn zo vaak herhaald datze natuurlijk lijken (travestie, crossdressing, lesbische ‘butch-femme’-creaties) bewijzenvolgens haar dat seksuele identiteiten niet vastliggen, oftewel ‘in deze praktijk nemenvrouwen een mannelijke identiteit aan en andersom’. Butlers benadering heeft aan hoezeermannelijk en vrouwelijk gedrag gevarieerd is en tegelijk een performance.Het is belangrijk om te kijken naar het utopische karakter van genderidentiteiten zoals deze inde homo- en lesbische beweging beleefd worden » politieke voorhoede van deze bewegingverzet zich tegen het aanvaarden van de dominante vorm van seksualiteitsbeleving: deprincipes van mannelijke activiteit (het penetreren) en vrouwelijke passiviteit (hetgepenetreerd worden); homo’s kunnen als paar in traditionele rolverdelingen terugvallen,waarbij dominantie een rol speelt » komt ook voor dat zij alternatieve relatievormen gestaltegeven » bewijzen zij mee dat seksuele relaties niet gebaseerd hoeven te zijn opmachtsongelijkheid, zoals in de traditionele heterorelatie.Hoe beperkt dit verschijnsel misschien ook is in getalsmatig opzicht, het gaat om desymbolische breuk met het gangbare model; de principes die stigmatiserende en


gestigmatiseerde groepen produceren, worden overwonnen » bestaande rolverdelingenworden verworpen » toont dat verschillen en gelijkheid kunnen samengaan.Kan bovenstaande idee gegeneraliseerd worden? Kunnen verschillen tussen mensenuitgangspunt zijn van het zelfbeeld zonder het universele mens-zijn uit te sluiten of geweldaan te doen? » Argentijnse denker Laclau zegt dat verschillen nooit helemaal uitgebannenkunnen worden » geen kwestie van onderhandelen, want onderhandelen kan geen basisvormen voor een gemeenschap » paradox tussen universele gelijkheidsprincipe en hetparticuliere van het verschil kan nooit opgelost worden » voor Laclau is deze paradox degrondslag van de democratie, omdat het universele nooit een definitieve inhoud heeft;groepen die onderling verschillen strijden erom hun karakteristieken, zij het tijdelijk, totuitdrukking van het universele te maken » deze voortdurende strijd vormt de kern vandemocratische handelen.

In Nederland leven we niet in een multiculturele, maar in een veelvormige maatschappij,bepaald door de expertisevelden etnie, klasse, seksuele voorkeur en gender; vele socialeverschillen bepaalde de context van interpersoonlijke communicatie en interactie » verschillenmoeten erkend worden, zelfsas al zijn ze pijnlijk, maar hoeven met de nodige inspanning opmicroniveau niet tot (grotere) ongelijkheid te leiden » veronderstelt kennis van engevoeligheid voor de geschiedenis van de verschillende groepen in Nederland »communicatieproces immers bepaald door het zelfbeeld en het waargenomen beeld van degespreksdeelnemers » ongelijkheid kan vergroot of verkleind worden (beelden, percepties encategorieën zijn gemaakt en zijn dus ook veranderbaar).Voor effectiviteit van het communiceren is het goed ons te realiseren dat de beschrevenverschillen vaak samenhangen en een onderlinge wisselwerking hebben; volgensBornewasser zijn mensen die laag op de sociale ladder staan, eerder geneigd zich bedreigd tevoelen door vreemdelingen dan leden van de midden- en hogere klassen.Het is belangrijk ons ervan bewust te zijn wat de invloed is van benamingen als buitenlander,asielzoeker, allochtoon of onderontwikkeld, als we die in onze gesprekken gebruiken » gaatdaarbij vooral om de sociale en historische achtergronden van die namen, die dan mede alsgesprekscontext gaan fungeren (we plaatsen en worden gesplaatst) » wil de communicatiekunnen slagen, dan moeten de posities van de gesprekspartners inclusief hun historischeachtergrond in het gesprek worden meegenomen, althans respect en gevoeligheid daarvoor(hier is de plaats voor het ‘face work’ – zie hoofdstuk 2 » enerzijds betekent dat tact (respectvoor met name die eigenschappen waarin de gesprekspartner van ons verschilt) en anderzijdseen zelfpresentatie die voorkomt dat de ander zich door ons bedreigd voelt in het eigenzelfbeeld) » vereist balanceren tussen niet te veel benadrukken dat we verschillen en tegelijkde verschillen niet te veel benadrukken dat we verschillen en tegelijk de verschillen erkennenen respecteren).

Hoofdstuk 4: Communiceren door te consumeren

Onze wereld wordt steeds kleiner » wat is er aan de hand? » twee gelijktijdige entegenstrijdige trends waar te nemen:

1. Globalisering: verkleining van de wereld; thuis beleven we een mondialewerkelijkheid via de media.

2. Lokalisering: grotere aandacht voor de eigen plek » mensen proberen zich ergensthuis te voelen en de veranderingen vanuit een plaatselijk perspectief te zien en temeten (belang van eigen regionale taal, eetgewoonten en kleding wordt benadrukt.


Beide tendensen samengevat als glokalisering » de hiermee aangeduide veranderingen zijningrijpend en hebben dan ook een stortvloed van publicaties veroorzaakt » lezing van deliteratuur roept twee type vragen op t.a.v. het intercultureel communiceren:

1. Zijn de verschillen tussen mensen niet aan het verdwijnen? Gaan we niet toe naar eenwereldomvattende cultuur, gebaseerd op gelijkvormige smaakpatronen, dieinterculturele communicatie als probleem uit de wereld helpt? Hebben mensen nu nietveel meer gemeenschappelijk dan dat zij verschillen?

2. In hoeverre is de face to face-communicatie, het vertrekpunt van dit boek enbehandeld in hoofdstuk twee, nog karakteristiek voor onze manier vancommuniceren? Maakt de technologie, de televisie maar zeker ook internet, decommunicatie gebaseerd op co-presence (nabijheid) niet achterhaald, of op z’n minsta-typisch?

Deze vragen hangen samen en moeten ook in samenhang worden beantwoord. Hierbij zijn debegrippen ‘consumptiemaatschappij’ en ‘informatie- of kennismaatschappij’ veel gebezigdekarakteriseringen » beide zijn benamingen voor wereldomvattende processen.

Globalisering en cultuurJameson (één van grondleggers van begrip globalisering) onderscheidt vier posities in hetdebat over globalisering:

1. Het ontkennen van het bestaan van zoiets als globalisering.2. Globalisering is er altijd al geweest.3. De wereldmarkt is de uiteindelijke horizon van het kapitalisme en er vindt

schaalvergroting plaats.4. Het kapitalisme is in een nieuwe, postmoderne fase gekomen, waar globalisering een

wezenlijk onderdeel van uitmaakt.

Discussie rond het begrip is nog lang niet afgerond. Duidelijk is wel dat onder de meestesociale wetenschappers consensus bestaat dat globalisering niet alleen vele dimensies kent(economisch, politiek, sociaal en cultureel), maar ook een verkleining van de wereld inhoudt:globalisering als een proces van het terugdringen van geografische grenzen en het besef datdit gebeurt.

Kern van de globalisering is de complexe verbondenheid, het zich snel intensiverendenetwerk van verbindingen en afhankelijkheden dat het moderne leven eigen is.

Wat is het effect van de grotere verbondenheid voor de cultuur? Kunnen we spreken van hetontstaan van een globale cultuur, in de zin van één enkele wereldomvattende cultuur die in deplaats komt van de verschillende culturele systemen die tot nu toe gebloeid hebben? » bestaanzeer verschillende ideeën over:

George Ritzer (1993): heeft het idee van McDonaldisering populair gemaakt » Ritzerziet het wereldomvattende fast food-bedrijf als metafoor voor de ontwikkelingen in dehedendaagse wereld » het idee is (in navolging van Max Weber) dat op wereldschaaleen proces van rationalisering plaatsvindt dat alle aspecten van het menselijk bestaanraakt, van geboorte tot dood (onder andere zichtbaar in de industrie rond bevalling enbegrafenis); vijf basisdimensies van dit proces zijn: de zorg om efficiency,berekenbaarheid (caculability), voorspelbaarheid, controle en het irrationele van derationaliteit; Ritzer uit echter zelfkritiek en erkent dat zijn benadering de complexiteitvan de wereldeconomie tekortdoet.Inglehart (1997): ziet sociale veranderingen als een rechtlijnig en onomkeerbaarproces dat culturen omvormt; maatschappijen gaan door verschillende fasen heen, van


traditionele maatschappij (bijv Nigeria en India), via een moderne rationele (hetvroegere Oostblok) naar een postmoderne samenleving (bijv Scandinavische landenen Nederland); volgens Inglehart bestaat er een nauwe samenhang tussenwaardesystemen (bijvoorbeeld hoe men tegen homoseksualiteit aankijkt of religiebeleeft) en de mate waarin de gemeenschap erin slaagt fundamentele behoeften tebevredigen. Inglehart geeft veel data over waardebelevingen in verschillendemaatschappijen, maar het zwakke punt is dat naties vergeleken worden alsveronderstelde eenheden van eenzelfde cultuur.Tomlinson (1999, 1992): verwerpt de these van het cultureel imperialisme (politiekvan streven naar machts- en gebiedsuitbreiding, naar de wereldmacht), onder andereomdat het consumeren van goederen vele meer inhoudt dan deze passief te gebruiken.Hij onderkent de toenemende invloed van het kapitalisme, dat steeds meercultuurgoederen tot handelswaar maakt. Uiteindelijk concludeert hij met AnthonySmith (1990) dat er geen wereldcultuur bestaat, omdat de nationale culturenidentificatie met zo’n gemeenschappelijk waarde- en denksysteem (nog) niet mogelijkmaken.De Swaan (1995): ziet lokale heterogenisering naast globale homogenisering »volgens hem neemt op een groeiend aantal plaatsen de variëteit van het aanbod vancultuurproducten toe, maar komt tegelijk dit gevarieerde aanbod van producten vanplaats tot plaats steeds meer overeen.

Consumeren is de hedendaagse vorm om het eigen ik te presenteren, waarbij verschillen enovereenkomsten in kleding, wonen en lichaamsverzorging een belangrijke rol spelen » belangvan leefstijlen in marketing en media suggereert dat sociale klassen en sociale afstandverdwijnen » dit is wensdenken en geen werkelijkheid » onderscheid gemaakt tussen deconsumptiemaatschappij met een daarbij behorende economie, en een consumptiepatroon dateigen is aan zo’n maatschappij; wereldwijd groeit er een gelijksoortig consumptiepatroon »leidt niet noodzakelijkerwijs tot eenvormigheid » consumptiemaatschappij benadrukt juist hetverschil.

Cultuur en consumptieDe term consumptiemaatschappij duidt op diepgaande veranderingen, niet alleen in hetculturele leven maar ook in het productieproces » de productie van kennis kan nu directsociale productie worden, zonder eerst door arbeidskracht bemiddeld te zijn » er zijn nukennisdisciplines waarvan de output onmiddellijk productief is (computerwetenschap enprogrammering, informatiewetenschap); het aanmaken van data en kennissystemen isonmiddellijk productief, omdat het de bestaande maatschappelijke kennis reproduceert »gevolg: kennis minstens zo belangrijk als vroeger grondstoffen en arbeid; kennisdragerskunnen niet zo makkelijk vervangen worden als de arbeiders vroeger (ook al wordt er veelkennis gemechaniseerd, het blijft tot op zekere hoogte persoonlijke kennis) » gevolg: centralerol voor experts, adviseurs en consultants.Vooral symbolische betekenis van goederen belangrijk » design speelt centrale rol inproductie en verspreiding » geproduceerde goederen radicaal van betekenis veranderd: dienenniet in eerste plaats behoeftebevrediging, maar communiceren betekenis » de verschillen inconsumptiegewoonten markeren de identiteit van de gebruiker » consumeren daarom beleefdals actief proces.Culturele consumptie wordt gezien als het middel waaruit we onze identiteit construeren (weworden wat we consumeren).


Veel gebruikte manier om jezelf te presenteren is mode » kleding een middel om aan jezelf tewerken en het eigen ik vorm te geven (zie ook bladzijde 101 over de rol van mannen).In de interetnische relaties in veel West-Europese landen zijn de sluier en de islamitischemode een andere manier om identiteit te markeren » de draagster wil moslima zijn, wil zichonderscheiden, maar tegelijk ook behoren tot een groep.Consumptieverschillen worden gebruikt om de individuele identiteit te visualiseren en teverduidelijken, maar tegelijk is dit meestal een groepsidentiteit.

Consumptiegoederen vormen in het dagelijks leven coördinaten waarop duidelijk iemandspositie in kaart gebracht kan worden.

Sociale verschillen steeds vaker uitgedrukt in leefstijlen die eigen zijn aan marktsegmenten ofdoelgroepen. Ogenschijnlijk is de consumptiemaatschappij steeds democratische geworden(iedereen kan in een auto rijden, spijkerbroeken zijn in alle lagen van de bevolking te vinden),maar tegelijk zijn de mogelijkheden om je te onderscheiden alleen maar toegenomen(automerken, etc).

Verschillen in leefstijl duiden op klassenverschillen. Klassen bestaan nog steeds, maar zij zijnnooit alleen maar economisch gefundeerd, ze hangen ook samen met verschillen in sociaal encultureel kapitaal.

De grote variatie in levensstijlen heeft ook gevolgen voor de identiteit van de consument » erzijn niet alleen verschillen tussen de beroepsgroepen en tussen individuen, maar vooral ookbinnen individuen » sprake van een pluraliteit (veelheid, meervoudigheid) van identiteiten(verschillende gedaanten aannemen met kleding en voorkomen verandert ook eigen ik).

Flexiestijl = voor het presenteren van de eigen identiteit is de non-verbale communicatiesteeds belangrijker » ‘je bent niet wat je zegt, maar wat je consumeert’ » dit is de oorzaak vande meervormigheid van identiteiten, maar aan de wortel van deze meervoudigheid van hetzelf ligt wel degelijk iets gemeenschappelijks: een nieuw idee over persoon zijn.

Onze maatschappij kent een nieuwe middenklasse die afwijkt van de traditionele segmentenvan de middenklasse, als gevolg van veranderingen in het productieproces zoals de opkomstvan de kennisindustrie; de nieuwe middenklasse is voornamelijk werkzaam in de productie enverspreiding van symbolische goederen (vooral culturele bemiddelaars: actief in depubliciteit, in de massamedia, bij public relations, reclame) of helpers voor een beter engezonder leven (therapeuten, relatieraadgevers, huwelijksbemiddelaars,managementadviseurs); haar devies is zelfrealisering (de ethiek van het plezier » aanhangerswerken met passie aan het reflectieve zelfproject » zij zijn uitermate geschikt om te werkenaan de symbolische organisatie van de consumptie).De nieuwe middenklasse is niet langer ascetisch (sober levend) ingesteld » wil niet zeggen datmen de zelfcontrole achter zich heeft gelaten » denk aan hoe men met de tijd omgaat (ziebladzijde 107/108).

Massaal geproduceerde goederen zijn zeker niet gelijkelijk toegankelijk voor iedereen.Bovendien is de toegankelijkheid zeer gedifferentieerd.

Participatie van de armen in de ontwikkelingslanden in de consumptiemaatschappij is zeerbeperkt. Het is economisch onbetekenend, maar zo wordt het niet beleefd door de armen en debewoners van derde-wereldlanden.


De globalisering van het ideaal van consumeren is niet hetzelfde als de uniformering tot éénen dezelfde smaak.

Prekapitalistisch gedrag (nog niet aangetast door het primaat van het eigenbelang), zievoorbeelden bladzijde 113 en 114.

Giften uitwisselen blijft ook in onze commerciële maatschappij een welsprekende vorm vancommuniceren.

Negatieve aspecten zijn zeker niet moeilijk te ontdekken aan de consumptiemaatschappij:In haar huidige kapitalistische vorm is er een sterke neiging alle menselijkeactiviteiten, inclusief kunst en cultuur, tot koopwaar te maken. Goederen, diensten enervaringen worden tot goederen die verkocht kunnen worden aan de consument. Alleswordt gezien vanuit een economisch oogpunt en vertaald in winstmogelijkheid.Marktdenken is ver doorgedrongen en dominant.De belasting van het milieu: de ecologische grenzen van de aarde veroorzaken dat delevensstandaard van de armen in deze wereld niet verhoogd kan worden zonder dat debevoorrechte wereldelites een stap terug doen.

We doen consumenten onrecht aan, wanneer we consumeren alleen maar als vervreemdendzouden beschouwen.

Thompson meent dat we naast de directe face to face-communicatie twee bemiddelde vormenvan communiceren moeten onderscheiden:

1. De bemiddelde interactie (zoals communiceren via de telefoon waarbij er een daloogmogelijk is.

2. De bemiddelde quasi-interactie (zoals die in de massamedia plaatsvindt » geen dialoogmogelijk en het gaat ook niet om communiceren met specifieke personen); kijkersworden ongevraagd geconfronteerd met beelden van rampen en ellende, waar zij zichmachteloos tegenover voelen » vergroot gevoel dat deze problemen buiten ons liggen;niet alles wat mensen ervaren is even belangrijk voor hen » de prioriteit van hetselecteren en verwerken van de ervaringen wordt eerder gegeven aan de directeervaringen dan aan de bemiddelde (wat je zelf meemaakt, is eerder gespreksstof danhet tv-nieuws); hierbij komt nog ander aspect: de culturele bagage van de kijker (zoalsgender en sociale klasse).

Mediagebruikers zijn niet passief » zij interpreteren en decoderen de programma’s op huneigen manier, vaak afwijkend van de bedoelingen van de makers.

Belang van nieuwe elektronische media voor cultuur en communicatie volgens Castells:1. De ontwikkeling van deze media wordt gekenmerkt door differentiatie en als gevolg

daarvan segmentering van de gebruikers.2. Er is sprake van twee groepen gebruikers: enerzijds de consumenten van de

massamedia en anderzijds de interactieve netwerken van zelfgekozengemeenschappen (niet alleen koopkracht en woonplaats zijn van invloed op detoegang tot de media, maar het zijn vooraal de culturele verschillen die bepalen of degebruikers actief de mogelijkheden van deze media kunnen benutten).

3. Het communiceren van alle boodschappen in hetzelfde systeem, hoe interactief ook,leidt tot integratie van alle informatie in een gemeenschappelijk kenniskader.

4. De multimedia intergeren in hun domein alle culturele vormen, hoe verscheiden ook.


Dit alles leidt tot ‘een cultuur van reële virtualiteit’ » het is een systeem waarin dewerkelijkheid (het materiële en symbolische bestaan) helemaal gevangen is, volledigondergedompeld in een omgeving van virtuele beelden, in een schijnwereld waarinverschijnselen niet op het scherm zijn om een ervaring te communiceren, maar om zelf deervaring te worden.Volgens Castells zal dit systeem dominant en exclusief worden; alleen als een idee ofovertuiging binnen dit systeem aanvaard is, wordt het verspreid; boodschappen buiten hetsysteem worden ertoe veroordeeld om individuele fantasie te blijven, of te blijven steken in desteeds meer gemarginaliseerde face tot face-subculturen. Symbolische macht van traditioneleboodschappers (kerken, politieke partijen, autoriteiten) wordt verzwakt » tellen alleen mee alszij de taal van het nieuwe systeem gaan spreken.

Zie United Colors, bladzijde 122/123.

Hoofdstuk 5: De wereld als context van ons communiceren

Deterritoralisation (ontplaatsing, ontheemding) = de band tussen ons ervaren van de werelden de situatie waarin we dat doen, is op alle niveaus anders geworden.

Niet-plaatsen (Marc Augë) = ruimten en plaatsen die geschiedenis missen en waar mensengeen band mee hebben. Zij zien er overal ter wereld bijna hetzelfde uit (vliegvelden,supermarkten, snelwegen, benzinestations en hogesnelheidstreinen).

Sinds de jaren vijftig is de toeristenindustrie een van de grootste en snelst groeiendetransnationale industrieën geworden.Toerisme = het zoeken naar andere vormen van bestaan dan het bestaan van alledag; toeristenleven in een ongewone staat van zijn.Reizen naar onbekende omgeving is breuk met werkelijkheid van alledag » betekent dit ookeen breuk met de vanzelfsprekendheid van onze dagelijkse gewoonten, waarden en normen?Kan de toerist van deze ervaring leren dat er andere bestaanswijzen en gedragsvromenmogelijk zijn, die minstens gelijkwaardig zijn? » natuurlijk » allerlei soorten toeristen »enerzijds liefhebbers van ontspanning, anderzijds degenen die op zoek zijn naar nieuweervaringen (culturele toerisme).

De postmoderne toerist weet dat het toerist-zijn maar een rol is die je speelt met veel vasteteksten, en niet direct een authentieke ervaring » deze nieuwe toerist roept ook nieuw soorttoerisme op: toerisme dat weet van het nu en dat niet langer op zoek is naar het verleden alshet zogenaamde authentieke, waardoor immers alleen maar afstand wordt geschapen tussende toerist en de lokale bevolking » terug bij het uitgangspunt (hoofdstuk 2): ‘Alleen als ermachtsgelijkheid bestaat tussen de beide gesprekspartners, kan er sprake zijn van echtedialoog en uitwisseling (zie voorbeelden op bladzijde 128).

Toerisme kan ons confronteren met leefwijzen die anders zijn dan thuis, maar dit is eenmogelijkheid en geen garantie voor een doorbreking van onze alledaagsevanzelfsprekendheden; wil deze doorbraak gegarandeerd worden, dan zal de valkuil van hetexotisme vermeden moeten worden.

Transnationalisatie; termen zoals transnationale sociale ruimten, transnationale sociale veldenof transnationalisme betekenen langdurige banden van personen, netwerken ofgemeenschappen. Faist: het begrip transnationalisatie is te onderscheiden van globalisering;


dit laatste proces is te vinden op het niveau boven en beneden de nationale staten. Detransnationale processen zijn gesitueerd tussen twee of meer nationale staten. Deze nieuwevorm van migratie heeft nogal wat gevolgen voor identificatie in relatie tot de cultuur vanmigranten.

Huidige migranten komen niet op voor hun rechten door zich te baseren op nationaleburgerrechten, maar door zicht te beroepen op rechten op transnationaal niveau (zievoorbeelden bladzijde 1131/132).

Als mensen steeds naar hun oorsprong worden terugverwezen, werkt dit stigmatiserend. Alsverdediging zullen zij dan hun oorspronkelijker identiteit sterker gaan benadrukken (zievoorbeelden bladzijde 132).

Diaspora = het tussen andere volken leven.

Culturen steeds meer met elkaar verweven en vermengd door toerisme; pure authentiekeculturen hebben nooit bestaan, omdat culturen elkaar altijd hebben beïnvloed » gebeurttegenwoordig sneller, intensiever en op grotere schaal (hybridization (Canclini): kruising ofmengcultuur); mengcultuur impliceert een oorspronkelijk pure, ongemengde en authentiekesituatie.

Transcultureel bruikbaar, omdat enerzijds culturen innerlijk zeer verdeeld zijn en anderzijdssteeds meer verbonden en vermengd met andere culturen » voor elke cultuur zijn alle andereculturen potentiële leveranciers van inhoud geworden » gevolg: niets is meer absoluutvreemd, alles is binnen ons bereik en daarom is er ook niets exclusief eigen; dit geldt ook opmicroniveau: het werken aan de eigen identiteit is steeds meer een kwestie van het integrerenvan elementen afkomstig uit verschillende culturen » gaat hierbij niet alleen om professioneleinspiratie, maar ook om de privé-sfeer (zie voorbeelden bladzijde 135/136); de afstand tussenmensen en hun gebruiken verkleinen voortdurend. Steeds vindt er uitwisseling plaats, zodatvreemd en authentiek als begrippen hun zin verliezen » we erkennen en ervaren dat onzedagelijkse wereld kleiner wordt en dat er een voortdurende uitwisseling plaatsvindt vancultuurelementen.

Kosmopolieten staan tegenover ‘lokalen’ (mensen die zich vooral richten op hun eigenleefomgeving). Daarentegen is kosmopolitisme als cultureel perspectief de bereidheid deander te ontmoeten en openheid te betrachten voor afwijkende culturele ervaringen.De laatste jaren is er meer aandacht gekomen voor het belang van het plaatselijke, met namevoor de identiteit.Plaatsen zijn doordringen van betekenis, waarover ook voortdurend strijd en discussie is »mensen geven plaatsen betekenis, maar hetzelfde geldt ook omgekeerd; een plaats kanbijdragen aan de identiteit van mensen (zij is een echte Brabantse!!). Een andere ontwikkelingdie gevolgen heeft voor plaatsen is de media » maken dat het beeld van de plaats steedsbelangrijker is geworden (het lijkt erop dat de betekenis van de plaats zo gevangen is om hetmediabeeld, dat de plaats zelf er minder toe doet.

Abram de Swaan (1995): heeft geprobeerd te beschrijven hoe in de geschiedenis solidariteitmet anderen steeds bredere groepen is gaan omvatten » definieert daarbij identificatie metanderen als een emotioneel proces, waarbij mensen het gevoel krijgen dat sommige mensenzeer op hen lijken en anderen verschillend zijn » uitsluiting van anderen » kan niet langer inhet geval van kosmopolitisme (behelst immers identificatie met de mensheid).


Alternatieve definitie van kosmopolitisme (Tomlinson); omschreven als een ideaal, als‘ethisch glokalisme’ » staat niet tegenover aandacht voor het plaatselijke, maar combineertbeide perspectieven (het lokale en het globale) » definitie:‘Kosmopolieten kunnen de eigen culturele oriëntaties onderkennen, op waarde schatten enhierover onderhandelen als gelijken met andere autonome lokalen. Maar zij kunnen ookverder denken dan het plaatselijke, de gevolgen van hun handelen op lange termijn en afstandoverzien, gemeenschappelijke globale belangen erkennen; ze zijn in staat om een intelligentedialoog aan te gaan met anderen die vanuit andere vooronderstellingen denken, en zij wetenhoe deze globale belangen te promoten.’

De kosmopolieten moeten een brede blik hebben die de wereld als eenheid omvat; maartegelijk moeten ze gevoelig zijn voor het feit dat er in de wereld heel verschillend wordtgedacht en geleefd » deze houding zou ons moeten motiveren tot een voortgaande dialoog,zowel met onszelf als met de cultureel anderen.

In boek steeds de relatie tussen positie en dispositie benadrukt. Wie zijn de dragers van dezeglobale mentaliteit? Het globaliseringsproces creëert een groeiend aantal globale beroepen,die zich afspelen in wereldomvattende velden (voetballers, managers, diplomaten,ontwikkelingswerkers, juristen, wetenschappers); groepen die dezelfde taal spreken enverstaan. Is de kosmopolitische mentaliteit te vinden onder deze nieuwe internationale elite?Leslie Sklair (1998): noemt de elite die het voor het zeggen heeft in het globale systeemtransnationale kapitalistische klasse » onderscheiden in vier fracties:

1. De leidinggevende figuren van de grote transnationale ondernemingen: de managersen leden van de raad van bestuur; de grensoverschrijdende fusies en investeringenvergroten de omvang van deze fractie.

2. Bureaucraten die op globaal niveau werken; zij zijn de neoliberale aanhangers van ehtmarktdenken.

3. Globaliserende politici (de atlantici), beroepsgroepen zoals bedrijfsadvocaten enconsultants, en wetenschappers via de internationaal opererende verenigingen. Allerleivelden internationaliseren zich, zoals de diplomatie, de medische wetenschap en hetmanagement. Spelregels worden mondiaal en zijn niet langer nationaal gebonden.Experts spreken internationaal dezelfde taal.

4. De consumptie- of media-elite: de mediamagnaten, die politieke invloed kunnenuitoefenen doordat zij radio- en tv-ketens bezitten en belangen hebben in de reclame-industrie; met name deze fractie heeft ertoe bijgedragen dat het consumeren als ideaalen als vrijetijdsbesteding de meest succesvolle ideologie aller tijden is geworden.

Deze internationale klasse heeft enkele eigenschappen gemeenschappelijk:1. De leden van deze klasse zijn vanwege hun economische belangen vooral

geïnteresseerd in de wereldeconomie, ondanks hun oorspronkelijke nationaleoriëntatie.

2. Ze proberen op allerlei manieren controle uit te oefenen: economische op dewerkvloer, politiek op nationaal en internationaal niveau, en in de sfeer van hetdagelijks leven door ideologisch-culturele beïnvloeding.

3. Ze hebben gelijksoortige visies op de meeste onderwerpen; zij vertegenwoordigendezelfde lifestyle, gekenmerkt door hoger onderwijs en de consumptie vanluxegoederen en -diensten.

4. Ze presenteren zichzelf als wereldburgers.


Velen twijfelen aan de goede wil van de wereldelite » tegenkrachten op transnationale schaalactief (zie voorbeelden bladzijde 139/140)

Naast traditionele symbolische velden ontstaan er ook nieuwe velden rond de industriëleculturele productie » hun invloed op het dagelijks leven wordt steeds groter (denk aan invloedvan films, video, popmuziek, fotografie, toerisme); de penetratie van de culturele industriegaat veel verder dan de traditionele symbolische velden; radio, tv, popmuziek en toerismecreëren nieuwe globaal-lokale velden die wereldomspannend zijn.

Wereldvelden van culturele productie en lokale velden gaan verbindingen aan (voetbal wordtlokaal gespeeld, maar is tegelijk een wereldsport geworden met wereldkampioenschappen) »ontwikkeling heeft gevolgen voor identiteit en communicatie (hetgeen mensengemeenschappelijk hebben, wordt minstens even belangrijk als de verschillen tussen hen

Mensen participeren in netwerken, gemeenschappen, velden waarin een vermengingplaatsvindt van lokale gebruiken en soms wereldwijde culturele vormen = transcultureel.

Voetbal als transcultureel veld: zie bladzijde 142 t/m 145.

Hoofdstuk 6: Communiceren in transculturele velden

Cultuur kan niet langer alleen vanuit een nationaal perspectief worden bekeken » intoenemende mate sprake van wereldwijde culturele uitwisseling; cultuurgoederen wordensteeds meer in transculturele velden geproduceerd, verspreid en geconsumeerd.

Transculturele velden: begrip sluit aan bij de tegenstelling tussen velden en de sfeer van hetdagelijks leven; velden zijn min of meer autonome structuren van symbolische productie, meteigen regels en eigen inzet van een specifiek kapitaal, waar men afstand heeft genomen vanhet dagelijks bestaan (voorbeelden: sport, kunst, literatuur, politiek, recht, religie ofjournalistiek); de regels en inzet zijn specifiek voor elk veld, maar er zijn overeenkomsten inde structuur van alle velden » algemene structuur bepaald door:

enerzijds de strijd om de macht tussen gevestigden en nieuwkomers, enanderzijds de tegenstelling tussen experts (insiders) en leken (outsiders).

Niet alleen neemt de specialisatie toe door het ontstaan van steeds meer velden; ook krijgenvele velden in toenemende mate een internationaal karakter, waarbij lokale en globaleculturele tradities worden vermengd en er nieuwe culturele producten ontstaan.Het begrip veld is een beeld en niet een geografische eenheid die nauwkeurig afgebakend kanworden; wat een zelfstandig veld genoemd kan worden, hangt vooral van de inzet van dedeelnemers af die zo’n bestaan legitimeren; tegelijk echter is het bestaan van een veld verrevan subjectief » er is sprake van organisaties en acteurs die culturele producten produceren,verspreiden en consumeren » gegevens zijn wel degelijk qua omvang van de wereldwijdeverspreiding te kwantificeren.

Via de verschillende cases kan aangetoond worden dat bij problemen in de communicatie nietalleen nationale waarden een rol spelen, maar ook en soms veel meer de specifieke houdingdie elk veld vereist.


Rooms-katholieke kerk (bladzijde 147 t/m 150)Voortdurend botsing tussen centrum en periferie, omdat er te weinig ruimte is voorlokale aanpassingen van het cultureel product.Sterk hiërarchisch en centralistisch georganiseerd veld, waarin de Romeinse curie (zeghet regeringscentrum) een centrale rol speelt.

ConclusieHet Rooms-katholieke geloof is nog steeds een monopolie van de kerkelijke hiërarchie en iseen streng-gecentraliseerd transnationaal veld. Ook in dit veld gaat veel geld om, maar het isnadrukkelijk niet commercieel. Het kapitaal bestaat uit macht over de heilsmiddelen, die isvoorbehouden aan de bisschoppen en priesters, op voorwaarde van hun totale toewijding,inclusief celibaat.

Rockmuziek (bladzijde 151 t/m 157)Naam wereldmuziek is bedacht door de muziekindustrie als restcategorie om zeerverschillende muzieksoorten te classificeren en vervolgens te kunnen promoten.Uitgangspunt van Regev (1997): rockmuziek moet niet gezien worden als een vormvan cultureel imperialisme (streven naar machts- en gebiedsuitbreiding, naar dewereldmacht) van de VS, maar voor steeds meer musici en liefhebbers inverschillende landen is rockmuziek een belangrijk middel om de eigen lokale identiteitte onderstrepen; op vele plaatsen in de wereld kunnen lokale varianten gevondenworden van dit internationale rockidioom (idioom = eigen karakter, taaleigen); Rockkent internationaal vele varianten, subvelden en posities.Dit wereldomspannende muzikale veld mengt zich volgens Regev met anderemuzikale tradities, lokaal of nationaal. Deze kruising kan op verschillende manierentot stand komen en levert nieuwe en oorspronkelijke mengsoorten van muziek op »gaat hier om iets anders dan de vernieuwingen en ingewikkelde kruisingen die deEngels-Amerikaanse rockmuziek toch al kenmerken » het gaat ons nu ommengvormen tussen dit idioom en lokale muzikale tradities buiten deze regio.De manier waarop musici rockmuziek maken en waarop het publiek ervan geniet, isverre van homogeen » betekenis is voor hen hetzelfde: rockmuziek wordt gebruikt omeen nieuw modern, hedendaags, jong, vaak kritisch en tegendraads gevoel vanplaatselijke identiteit af te bakenen van oudere traditionele vormen van deze identiteit.

Muziek en identiteitMuziek:

Is van belang voor het markeren van verschillen tussen jeugdculturen.1. Geeft ons een manier om in de wereld te zijn, een manier om dat bestaan zin te geven;

juist omdat muziek zo emotioneel is, absorberen we liederen in ons leven en ritme inons lichaam.Construeert ons gevoel van identiteit door de ervaringen die het ons mogelijk makenonszelf te situeren in beeldrijke culturele verhalen (Frith); het gaat dan om alternatievevormen van interactie en bestaan.

Voor alle muziek geldt dat ze een grote rol speelt in het gevoelsleven en wordt gebruikt alseen actieve strategie om met de ervaringen van het dagelijks leven om te gaan en ze draagbaarte maken.


Regev onderscheidt drie basisvormen over hoe volgens hem de integratie van lokale traditiesbinnen het mondiale veld van de popmuziek plaatsvindt:

1. De pure overname van Anglo-Amerikaanse rock als symbool van de moderniseringvan de eigen lokale cultuur.

2. De navolging, die kan variëren van het op lokaal niveau produceren van Anglo-Amerikaanse rock tot het creëren van een lokale variant hiervan, vaak in de eigen taal,als verzet tegen het establishment (gevestigde orde); het kan gaan om mengvormen,waarbij rockelementen op een selectieve manier worden aangepast en vermengd mettraditionele plaatselijke stijlen.

3. De invloed van lokale muziek op het globale veld, maar hoe vaak en hoeveel? » geeftRegev geen antwoord op (is zijn artikel niet voor bedoeld).

Muzieksector grotendeels in handen van Angelsaksische (Engels-sprekend, oud Engels)conglomeraten (samenklontering, -pakking, -hoping; concentratieproces) » bemoeilijktontstaan van nieuwe en regionale soorten muziek.

Homosubcultuur (bladzijde 157 t/m 162)Een veld wat vaak nog half clandestien (heimelijk, volgens de wet verboden) is ofsoms nog helemaal ondergronds is, maar wel aanwezig in de meeste landen.Antropologisch onderzoek van Richard Parker (1999), zie bladzijde 157/158/159.

Enige opmerkingen over homoseksualiteit in Nederland:De trend in het denken en de praktijk is nu om de term ‘queer’ te gebruiken als manierom een veelheid aan seksuele belevingen te benomen en de verschillen tussenhomoseksuelen, biseksuelen en transseksuelen op te heffen.Opvallend is dat in ons land de homo’s eerder georganiseerd worden via het verlandendan de belangen.De officiële aanvaarding van homoseksualiteit door de wetgever in ons land wil nietzeggen dat iedereen zo denkt.Binnen de Turkse gemeenschap betekent homoseksualiteit passief zijn (‘Je bent geenman als je geneukt wordt. Als je man bent, dan neuk je alles wat los en vast zit’) – ditis gegeneraliseerd.Onderzoek naar seksueel gedrag van Marokkaanse jongeren geeft aan dat hettraditionele denken over homoseksualiteit in deze kring misschien sterker is. Erbestaat nog een sterke tegenstelling tussen wat geoorloofd en bespreekbaar is, en hetfeitelijke gedrag, Seks met seksegenoten is onrein, zondig en soms onmannelijk, maarwordt wel gepraktiseerd.

De verschillende denkwijzen en de communicatiestoornissen in het veld betekenen niet dat dehomosubcultuur geen transcultureel veld genoemd kan worden. Er is immers duidelijk sprakevan een veld dat qua gedrag, zij het niet qua ideologie, wereldomspannend is.In dit veld gaat het om gemeenschappelijke inzet: hete vinden en beleven van homoseksuelerelaties en soms de wettelijke erkenning daarvan. In dit veld strijden traditionele opvattingenmet meer egalitaire, waarin seksegenoten als gelijken worden gezien, zonder dominantie.In dit veld is niet een duidelijk centrum aanwezig, al zijn sommige gebieden wel meerperifeer. Het is wel duidelijk dat openlijke identificatie met een homoseksuele leefstijl insteeds meer plaatsen in de wereld mogelijk wordt.


Wereldfilmsysteem (bladzijde 162 t/m 165)Bart Hofstede (2000):Het stelsel is een netwerk van elites, waarin allianties en strijd elkaar afwisselen »filmproducenten, financiers en organisatoren van filmfestivals zijn van elkaar afhankelijk. Depositie van een nationale filmwereld binnen dit systeem is afhankelijk van:

1. De taal van het product.2. De omvang van de lokale productie en markt.3. Strategische allianties met de overheid (steun of niet).4. Het innoverend vermogen van met name de regisseurs.

In dit systeem kunnen drie subsystemen onderscheiden worden:1. Hollywood, als centrum van het systeem; productie van marktgerichte principes: films

die vooral tot doel hebben de kijker tevreden te stellen.2. De onafhankelijke film die niet commercieel wil zijn; films tonen een originele visie

en een duidelijk stempel van een auteur.Beide type films hebben gemeen dat zij mondiale distributie nastreven.

3. Films die met steun van de overheid via televisie worden verspreid; omvat allerleigenres en wordt gemaakt in de eigen taal » lokaal georiënteerd en vermindert in hogemate de kansen op afzet op de internationale markt, juist ook omdat zij vaak eengevoel van nationale identiteit moeten oproepen.

Verklaring van dominantie van Hollywood:1. Hollywood maakt gebruik van de grootste thuismarkt.2. Krijgt hulp bij export door eigen regering.3. Engels als voertaal.4. Innoverend vermogen.

De onderscheidingen tussen de subsystemen zijn geen scheidingen. Hofstede benadrukt devloeiende grenzen tussen de drie subsystemen en de wederzijdse afhankelijkheid enbeïnvloeding. Ondanks de overheersing door Hollywood is duidelijk sprake van eenwereldsysteem van filmproductie en van beïnvloeding tussen het mondiale niveau en delokale tradities.

Gezondheidszorg (bladzijde 165 t/m 171)Islamitische genezers: zie bladzijde 167/168.Winti: zie bladzijde 169 t/m 171.

Er zijn nog veel meer culturele velden waar het proces van transnationalisering gaande is,zoals fotografie, management, audiovisuele kunst, klassieke muziek, geïndustrialiseerdvoedsel, verzekeringsrecht en ook de sociale wetenschappen.

Kenmerken van transculturele velden/wat kunnen we voorlopig concluderen uit debehandelde cases?

1. Elk transnationaal veld, heeft, zoals alle velden, een eigen inzet (kan gaan omgeestelijk of lichamelijk heul, om hedendaagse jeugdmuziek, om beeldende verhalen);de discussie die tussen de participanten in een veld worden gevoerd gaan in de eersteplaats over deze inzet; de context van de communicatie over deze thema’s is eerder hetveld dan de nationale gemeenschap waartoe men behoort. Om goed te communicerenbinnen een transcultureel veld is het minsten zo belangrijk het veld te kennen als denationale achtergrond van de gesprekspartner.


2. De structuur van het veld kan zeer verschillen. Het kan gestructureerd zijn rond eendominant centrum (Hollywood, Rome), maar ook meerdere centra (voetbal) of hetcentrum kan diffuus (verspreid) zijn (homosubcultuur).

3. De machtsstrijd die in de velden wordt gevoerd tussen insiders, experts ennieuwkomers bepaalt de ontwikkeling binnen het veld » gevecht om behoud vanbestaande posities of verovering van dominante posities verklaart de dynamiek in develden.

4. De omvang van de transnationale velden varieert » kunnen de hele wereld omvatten(katholieke kerk of rockmuziek) of zich tot enkele wereldregio’s beperken (voetbal).Maar alle velden tenderen ernaar echt wereldwijd te worden.

5. De culturele uitwisseling in deze velden is in principe altijd tweerichtingsverkeer,maar ze kan op een gegeven moment meer van boven naar beneden lopen (zoals bijgezondheidszorg). Er kan ook sprake zijn van meer echte uitwisseling (pop en rock,waar het lokale idioom een sterk stempel drukt op de wereldmuziektaal).

6. Al deze velden bieden de mogelijkheid tot grensoverschrijdende identificatie; zijvormen facetten van iemands identiteit als gelovige, filmadept of homo » dezeidentiteiten sluiten elkaar niet uit, ze kunnen samengaan en elkaar overlappen » hieruitvolgt dat identiteiten meervoudig zijn. In gesprekken kunnen de gesprekspartnerstussen deze identiteiten switchen. Het kunnen inspelen op deze identificaties bevordertde communicatie.

7. Elk veld vraagt van de deelnemers een eigen houding, dat wil zeggen een visie op dewerkelijkheid. Door identificatie met het veld wordt deze visie weer versterkt. Depraktische kennis van alledag, opgedaan tijdens de eerste socialisatie, is vaakverbinden met de lokale cultuur.

Gemeenschappelijke eigenschappen van transculturele velden in kaart gebracht » nu rest devraag naar de betekenis van nationale culturen in het communiceren » is hun rol danuitgespeeld? Nee, maar het is geen exclusieve rol » met de introductie van het begriptransculturele velden wordt het eerder benadrukte verschil tussen de sfeer van het dagelijksleven en de symbolische velden niet ontkend » het is vooral de praktische kennis, opgedaantijdens de eerste socialisatie in de vroege jeugd, die door nationale en/of etnisch-culturelewaarden beïnvloed zijn.

Regionale verschillen spelen een rol in nationale culturen, zoals ook sociale klasse (Watspeelt de grootste rol in een Nederlandse identiteit: het feit dat iemand in Limburg ofGroningen is geboren, of in Nederland?). Het gaat hierbij met name om waarden die dooronze vroegste opvoeding deel zijn geworden van onze lichaamshouding.Op het elementaire (grondbeginsel) vlak van zintuiglijke indrukken dat culturele verschillenhet diepst gevoeld worden, maar die zijn misschien eerder plaatselijk dan nationaal.

Hoofdstuk 7: Een alternatief model: glokaal scannen

Elementen van het alternatieve model:1. Communiceren vereist scannen van de posities van de gesprekspartners en van de

sociale afstand tussen hen.Bladzijde 174/175

2. Verschillen tussen mensen worden gebruikt om ongelijkheid en afstand te creëren.Bladzijde 175.


3. Cultuur is strijd over zingeving, met name over het waarnemen en waarderen vanrelaties en verschillen.Bladzijde 176.

4. Waarden en normen worden op eigen wijze ge(re)produceerd in symbolische veldenen steeds meer op een ‘industriële’ manier.Bladzijde 176/177.

5. De sfeer van het gezond verstand vormt de basis van voor consensus envanzelfsprekend gedrag van de leden van lokale gemeenschappen.Bladzijde 177.

6. Stereotypen en etnocentrisme zijn wijdverbreid.Bladzijde 177/178.

7. Intercultureel communiceren vindt niet alleen plaats tussen mensen van verschillendenationaliteiten, maar ook binnen complexe maatschappijen.Bladzijde 178.

8. Globalisering betekent onder meer de mondiale verspreiding van consumptiepatronenen het ontstaan van wereldwijze communicatienetwerken.Bladzijde 178/179.

9. Onder voorwaarden kan toerisme een grotere openheid en gevoeligheid voor cultureleverschillen creëren.Bladzijde 179.

10. De positie van migranten stimuleert hen tot culturele creativiteit.Bladzijde 179/180.

11. ‘Wereldburgers’ schenken aandacht aan lokale én mondiale belangen.Bladzijde 180.

12. Transculturele velden zijn het resultaat van de interactie tussen lokaal en globaal, envormen een eigen context voor communicatie.Bladzijde 180/181.

13. Identiteiten zijn in toenemende mate meervoudig.Bladzijde 181.

14. Sociale verschillen sluiten gelijkwaardigheid niet uit.Bladzijde 181/182.

Bovenstaande punten bieden alles bij elkaar een nieuwe visie op interculturele communicatie:glokaal scannen » het is een andere en kritische manier van kijken, los van devanzelfsprekendheid van alledaagse opinies en gerenommeerde namen.Het is een subversieve (ondermijnende, revolutionaire) visie, omdat ze bestaandemachtsverhoudingen probeert te doorzien en relativeert.Het inzicht in communicatie dat deze benadering biedt, kan zoals alle kennis gebruikt wordenvoor het eigen belang, voor het continueren van machtsposities en het bestendigen vanongelijkheid. Maar het kan net zo goed, en liever, worden gebruikt om ongelijkheid tebestrijden.Uitgangspunt van visie: echte communicatie stimuleert, maakt de ander machtig, helpt degesprekspartner zichzelf te worden en te zijn. Communiceren hoeft de vaak bestaandemachtsongelijkheid niet te vergroten, maar kan juist de erkenning van de ander alsverschillend betekenen.Onderscheid tussen enerzijds de dagelijkse omgang van mensen die cultureel van elkaarverschillen, en anderzijds het publieke domein waarin officiële uitspraken worden gedaandoor mensen die beroepshalve ‘recht van spreken’ hebben. Beide domeinen hangen samen.Communicatie tussen cultureel verschillende mensen impliceert het rekening houden met desociale context » bij start van gesprek is context een gegeven en wordt bepaald in grotere


structuren (met name in het veld van de politiek). Als individuen hebben we hier maar eenbeperkte invloed op, maar dat ontslaat ons niet van onze verantwoordelijkheid.

Het model van glokaal scannen kan helpen de interculturele communicatie te verbeteren »vragen omtrent het in de praktijk brengen van het model: zie bladzijde 183 t/m 187.

Plaats en omvang van de groepen waarmee we ons kunnen identificeren, veranderenvoortdurend op de as van lokaal tot globaal. Sociale bewegingen en politieke coalities zijnflexibel en veranderlijk. Wie we zijn en met welke goede zaak we ons verwant voelen,varieert. Europeaan-zijn en wereldburgerschap worden reële mogelijkheden, naarmate demensenrechten meer gewicht krijgen (zie ook bladzijde 187/188).

Documents

Uittreksel - Grenzeloos communiceren 1-7 (VINK)