turancı hareket

Embed Size (px)

Citation preview

  • 8/2/2019 turanc hareket

    1/496

    T.C.

    ANKARA NVERSTES

    SOSYAL BLMLER ENSTTS

    KAMU YNETM VE SYASET BLM (SYASET BLM)

    ANABLM DALI

    TURANCI HAREKETLER: MACARSTAN VE TRKYE

    (1910-1944)

    Doktora Tezi

    Nizam NEN

    Ankara-2003

  • 8/2/2019 turanc hareket

    2/496

  • 8/2/2019 turanc hareket

    3/496

  • 8/2/2019 turanc hareket

    4/496

    II

    e2. MODERNLEMECLK......................................................................... 1485. I. DNYA SAVAI: TURAN GEREKLEYOR MU? ...............................150

    a) BOLEVK DEVRM: YEN BR UMUT KAYNAI........................157b)TRKYA MI? TURAN MI? ..................................................................159

    c) ORTA ASYADA TURAN HAVARLER ...........................................162II. I. DNYA SAVAI SONRASI DNEMDE TURANCIHAREKET... .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164

    A. TRANONSONRASI MACARSTANDATURANCILIK(1920-1933)..... 1641. MACAR TURANCILIINDA YOLLARIN AYRILMASI...............................166

    a)KRS CSOMA DERNE ..................................................................166b) MACARSTAN TURAN BRL [MAGYARORSZG TURNSZVETSG] .............................................................................................169c) TURAN BRLNN RGTLENMES VE ETKNLKLER......... 177d) 1920L YILLARDA MUHAFAZAKAR TURANCILIIN TEMSLCS:

    TURAN CEMYET .................................................................................... 182e) DOU-BATI ARASINDAK KPR MACARSTAN .......................190f) 1920L YILLARDA MACAR TURANCILIINDA FARKLI SESLER...................................................................................................................... 202

    B.ULUS-DEVLETNKURULMAAAMASINDATRKYEDETURANCILIK:1920-1931.............................................................................. 2091. PANTRKLKTEN MSAK-I MLLULUSALCILIINA: OSMANLI

    TRKLER.............................................................................................2142. 1920LYILLARDA TRK OCAKLARI VE PANTRKLK ................ 218

    a) CUMHURYET DNEMNDE TRK OCAKLARININ YENDENORTAYA IKMASI ................................................................................... 219

    b) ULUS-DEVLET YA DA BYK TURAN ..........................................222

    III. TURANCILIIN KNC BAHARI . . ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237

    A.NAZALMANYASIVEMACARSTAN(1933-1944).................................2371. 1933-39 ARASINDA TURANCI HAREKET ................................................243

    a) BATININ TMDEN REDD: TURANLI MONOTESTLER [TURNIEGYISTENHIVK].................................................................................... 243

    b) TURAN BRLNN YENDEN DOUU VE IRKILIIN ARTANDOZU........................................................................................................... 256c) MACAR IRKILARI VE TURANCILIK..............................................272d) TURAN CEMYET................................................................................ 275

    2. 1939-1945 YILLARI ARASINDA MACAR TURANCI HAREKET.............. 281a) TURANIN GNE: JAPONYA............................................................281

    b) MDN YKSEL ............................................................................. 283(1)TURAN YAAM SAHASI- LEBENSRAUM........................................ 284(2) TURAN CEMYET ETKNLKLER VE TRKYE ......................... 288(3) GNEN SN................................................................................ 289

    B.TRKYEDETURANCILIK:1931-1944.....................................................2911. TRK TURANCILARININ VAR OLMA ABASI ........................................297

    a)TRK TARH TEZ ................................................................................. 298b) TURANCI TRKLN KISA BAHARI......................................301

    c) YOLLARIN -BR SRELNE- SONU...........................................310

  • 8/2/2019 turanc hareket

    5/496

    III

    2.KNCDNYA SAVAINA GDERKEN VE SAVASIRASINDA TURANCITRKLK .............................................................................................. 315a) HKMETN KONTROLL ZN .......................................................324

    b) 1942: MDN YILI ............................................................................... 327

    c) TURANCILAR ARASI GERLM.........................................................332d) TURANCI TRK DNCENN UNSURLARI ...........................335(1) TURANCILIK .......................................................................................... 336(2) IRK ZERNE NA EDLM TRK TANIMI................................. 345(3) SLAMYET VE AMANZM............................................................... 355(4) KYLCLK....................................................................................... 357(5) DEVLET - TOPLUM - BREY ............................................................... 358(6) IRKILIIN VE TURANCILIIN KURULDUU ALAN: TARH.364(7) KOMNZM KARITLII .................................................................... 369

    e) 1943: ZOR YILLARA DORU.............................................................. 371f) BOZKURTLARIN LM................................................................ 376

    SONU... . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .379

    EKLER... . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . .393

    EK1:MACARBYOGRAFLER...................................................................... 393EK2:TURNDERGSNNNDEKLER .................................................... 402EK3:TURAN CEMYETKONFERANSLARI.............................................................416EK4:BARTHOSTURANKTAPLARI ......................................................... 420EK5:LSZLTRMEZENNTURNFZETEKSERS ....................... 420EK6:TRN1918SAYI:1-2,EDTRLERMZALIYAZI ........................... 421EK7:YUSUFAKURAMACARLARINVETRKLERNTURANLIKTAK

    GREV.........................................................................................................423EK8:A.ZEKVELDTOGANINMACARDERGSLEVENTEDEIKANMAKALES-TURANHALKLARIBZDENNEBEKLYOR?...................................................... 427

    EK9:YUSUFAKURAVEH.NAMIKORKUNUNMACARTURANCEMYETNEYAZDIKLARIMEKTUP ..................................................... 434

    EK10:A.ZEKVELDTOGANINLERBAKANIKRKAYAYAYAZDII20.12.1937TARHLMEKTUP .................................................... 435

    EK11:A.ZEKVELDTOGANINLERBAKANIKRKAYAYAYAZDII21.12.1937TARHLMEKTUP .................................................... 440

    EK12:TURANATLISI ......................................................................................444

    KAYNAKA: .. . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . ..445

    ZET ... . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . .485

    SUMMARY... . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . .487

  • 8/2/2019 turanc hareket

    6/496

    IV

    NSZ

    Sovyetler Birliinin k sonrasnda yeni Trk Cumhuriyetlerinin ortaya

    k lkemizde de Turanclk akmnn yeniden canlanmas sonucunu vermiti.

    Dnemin Cumhurbakannn azndan dklen Adriyatikten in Seddine kadar

    Trk dnyas ifadeleri bu canlanmann devlet katnda da yanklandnn iareti

    olmutur. Tez konusu olarak Turancln seilmesi ite bylesi bir ortamda

    ekillenmeye balad. Trk Turancl zerine ilk aratrmalara baladmda

    karma bir de Macar Turancl olgusu kt. Bulunan burslar sonrasnda tezin

    konusu Macaristan ve Trkiyede Yirminci yzyln bandan itibaren gelimeye

    balayan Turanc hareketlerin incelenmesine evrildi. Deiik iki lkede ayn kavram

    zerinden gelien hareketlerin incelenmesi pan-milliyetililik konusunda

    karlatrma olana sunmas bakmndan nemli grld. Bunun haricinde Trk

    milliyetilii zerine yazlan hemen her eserde sz edilen Macar Turan hareketinin

    derinlemesine incelenmesinin zgn bir katk olaca dnld.

    Tez, pan-milliyetiliin genel yaps zerine kavramsal bir ereve ile

    Turancln ortaya kt dnemin zelliklerini gstermeyi hedefleyen giri

    blmnden sonra, ana blmde ilenmitir. Tezin dnemlere ayrlmasnda, bu

    dnemlemenin hem Macaristan ve Trkiyenin i yaplar, hem de bu iki lkeyi

    ilgilendiren uluslararas gelimeler asndan anlaml olmasna allmtr. Birinci

    blm Macar Turan Cemiyetinin kurulmas ile balatlm; hem Trkiye hem de

    Macaristan iin yeni bir dnemin balangcn oluturan 1920 ylnda

    sonlandrlmtr. kinci ana dnem 1920 ylndan her iki lkedeki Turanc hareketler

  • 8/2/2019 turanc hareket

    7/496

    V

    zerinde etkili olacak Almanyada Nazilerin iktidara geldii 1933 ylna kadar olan

    dnemi kapsamtr. nc ana blm de 1933 yl ile balatlm ve II. Dnya

    Savann sonunun grnd ve Macar Turancl ile Trk Turanclnn bu

    dnem iin sonu olan 1944 ylnda bitirilmitir. Tezin lkemizde zerine ok ey

    bilinmeyen Macaristan zerine olan ksmlarnn daha rahat anlalabilmesi iin, arka

    plan bilgisi olarak Macaristan ksm daha uzun tutulmutur.

    almann Macaristan blmleri iin yararlanlan temel kaynaklardan bir

    tanesi Macar Ulusal Arivlerindeki Turan Cemiyeti ve dier Turanc rgtlenmelere

    ilikin belgeler olmutur. Arivlerde Turan Cemiyeti belgeleri ok saydadr. Turan

    Birlii belgeleri bunun yannda son derece az, Turanl Monoteistlerle ilgili belgeler

    ise bir elin parmaklarn gemeyecek saydadr. Turan Cemiyeti belgeleri Macar

    Ulusal Arivlerinde P 1384 dosya numarasnda bulunmaktadr. Toplam 15

    csomg(cs) [paket] vardr. Dolaysyla kaynakada verilirken P 1384 Turan

    Cemiyeti belgelerinin tm iin ortaktr. Bu ibareden sonra gelen csomg(cs) ifadesi

    belgenin bulunduu Turan Cemiyeti paketini gstermektedir. Ayrca bir de ttel

    ayrm vardr. Bu ttel ayrm btn paketlerde bulunmamakta; ierisinde ttel ayrm

    bulunan paketlerde ttel numaralar her seferinde batan balamamakta, bir nceki

    ttel ayrm olan pakette kald yerden devam etmektedir. Ayrca paketler ierisinde

    belgelere sayfa numaralar

    verilmitir. Bu sayfaland

    rma dzenli olmad

    ndan, bualmada kullanlan belgeler iin sayfa numaralar belirlenebildii lde

    verilmitir.

    Macar kurum adlarnn ilk yazmnda Macarca ad Trkesiyle beraber

    verilmi, bundan sonra metin ierisinde Trkeleri yelenmitir. Macar dergi

    adlarnn kullanmnda ise yine ilk kullanmda derginin Macarca ad olanakl ise

  • 8/2/2019 turanc hareket

    8/496

    VI

    Trkesiyle beraber verilmi, bundan sonraki kullanmlarda Macarcalar

    yelenmitir.

    Macarca ifadelerinin okunular iin Macar alfabesi zerine aadaki bilginin

    verilmesi uygun grlmtr. Ural-Altay dil ailesinin Ural koluna mensup olan

    Macarca yazld gibi okunan bir dildir. Toplam 40 harften oluan Macar

    alfabesinin(q,x,w,ch,y gibi yabanc kkenli szcklerde bulunan harflerin de

    kullanlmasyla bu say 45e kadar kmaktadr) btn seslerinin Trke olarak yaz

    dilinde ifade edilmesi zordur. Bu nedenle yabanc isimlerin Trke okunular metin

    ierisinde verilmemitir. Bununla birlikte Trke karlklar tam olarak verilebilen

    harfler aada gsterilmitir.

    : a/ cs: / sz: s/ s: / dzs: c/zs:j/j:y

    Macarca c harfi Trke ts sesini vermektedir.

    Macarca a harfi Trkede kullanlan a sesinin daha kaln biimde ifadesini

    gerektirmektedir. harfi ise Trkedeki i ve e seslerinin bir karmdr.

    Yukardaki harflerin yan sra dz, gy, ly, ny, sz, ty harflerinin Trke ifadesi son

    derece zordur. Trk alfabesine gre iki farkl sesten oluan bu harfler tek bir ses

    vermektedirler. Ayrca ,,,,, harfleri de bulunmaktadr.Bunlar haricindeki kalan

    18 harf Trkedeki ses karlklarn verirler.

    Tezin gelitirilmesi s

    ras

    nda tez dan

    man

    m Prof. Dr. Sina Akinin desteive tez izleme komitesi yeleri Prof. Dr. Yavuz Sabuncu ve Prof. Dr. Rait Kayann

    katklar belirleyici oldu.

    Tezin Macaristan ile ilgili blmleri iin Lorand Etvs niversitesi Trkoloji

    Blm retim yesi ve Macaristann eski Ankara Bykelisi Prof. Dr. Istvn

    Vsary ve gnderdii kabul mektubuyla Macaristan almalarm kolaylatran yine

  • 8/2/2019 turanc hareket

    9/496

    VII

    ayn blm retim yesi Prof. Dr. David Gzann katklar da inkar edilemez.

    Ayrca Lorand Etvs niversitesi Trkoloji blm doktora rencisi Ferenc Csirkes

    ve yine ayn niversitenin Fin-Ugor blmnden doktora derecesine sahip Emese

    Egeyin her alandaki katklar olmasayd bu tez yazlamazd. Macar Turancl

    zerine hazrlad tezin msveddelerini okumam salayan ve bu teziyle 2002

    ylnda doktor unvann kazanan Ildik Farkasa da teekkr bir bor bilirim. Bu

    noktada Ildik Farkasn elimde bulunan tezinin paralarnn tam anlamyla

    msvedde olmas nedeniyle referans olarak gsterilmesi olanakl olmadndan,

    genelde bu konuyla ilgili olan makalesine atf yaplmtr.

    Trkiye blm ile ilgili olarak benimle grmeyi kabul eden 1930lu ve

    40l yllarn Turanc Trk hareketinin nemli isimlerinden Reha Ouz Trkkana

    ve yine ayn hareket ierisinde yer alm olan Fehiman Tokluolu(Altan)na katklar

    iin teekkr ederim. Ayrca yine benimle grmeyi kabul eden Hseyin Namk

    Orkunun kz Konuy Mergen ve torunu Esim Mergenin, Fethi Tevetolunun kz

    Filiz Tevetolunun katklar da tezin ortaya kmasnda nemli olmulardr.

  • 8/2/2019 turanc hareket

    10/496

    1

    GR: KAVRAMSAL VE TARHSEL EREVE

    1. PAN-MLLYET HAREKETLER

    Ondokuzuncu yzyl Napolyon Savalar sonrasnda milliyetiliin dalga

    dalga Avrupann btnne yayld bir sreci iaret eder. mparatorluklarn

    egemenlii altnda yaayan halklarda milliyeti bilincin gelimeye balamas, giderek

    imparatorluklarn meruluk temellerini sarsmaya, varlklarn tehdit etmeye

    balamtr. Bu durum zelikle, Habsburg mparatorluu, Osmanl mparatorluu,

    Rus arl ve bunlara yzyln ikinci yarsnda katlan Alman mparatorluu arasna

    skm olan Orta ve Dou Avrupay, bugne kadar sren milliyeti atmalarn

    alan haline getirmitir. Bu blgede ortaya kan bu milliyeti atmalarn birbirinin

    iine gemi iki sreci olduu sylenebilir. Bunlardan birincisi mparatorluklar

    ierisinde yer alan halklarn, bu baml konumlarn deitirmeye ynelik istemleri

    dorultusunda mparatorluklar ile atmasdr. mparatorluklarn ve ok etnili

    devletlerin milliyeti meydan okumaya verdikleri yant, Seton-Watsonn resmi

    milliyetilik [official nationalism] adn verdii ve en iyi rneklerinden birini

    Macarlatrma politikalarnda bulduu1, sert ve youn asimilasyona dayal

    uygulamalar biiminde ortaya kmtr. Bylece baml halklarn popler

    milliyetilikleri ile mparatorluklarn ya da ok etnili devletlerin resmi

    milliyetilikleri atmann birinci boyutunu ekillendirmitir.2 Bu birinci durum,

    1 Hugh Seton-Watson, Nations&States, an inquiry into the origins of nations and the politics ofnationalism,Londra, Methuen&Co.Ltd., 1977, s.149.2 Bu atmalar ve resmi milliyetilik uygulamalar iin bknz.: Benedict Anderson, Hayali

    Cemaatler, Milliyetiliin Kkenleri ve Yaylmas, ngilizceden ev.: skender Sava

    r, 2. Bas

    m,stanbul, Metis Yaynlar, Ekim 1995, s.99-128.(Resmi Milliyetilik ve Emperyalizm blm)

  • 8/2/2019 turanc hareket

    11/496

    2

    ikinci atma boyutunu da etkilemitir. kinci atma boyutu mparatorluklarn,

    blgenin egemenlii iin birbirleri ile youn bir mcadeleye girimesi ve bu

    mcadele srasnda rakip monariler ierisindeki kardelerini kullanma istei

    biiminde ortaya kmtr. Bunlara ek olarak bir nc atma boyutu da, baml

    halklarda gelien milliyetilik akmlarnn, zellikle bu baml halklarn bamsz

    devletler oluturma srecinde birbirleri ile giritikleri rekabette bulunabilir. Bu

    konjonktrde Avrupada byk lekli yeni bir milliyetiliin douunun da zemini

    ortaya kmtr: Pan-milliyetilik.

    Pan btn anlam tayan bir szcktr. Kazemzadeh, pan-hareketleri, bir

    corafi blgenin, dilsel grubun, ulusun, rkn veya dinin birliini amalayan

    hareketler olarak tanmlamtr.3 Pan-hareketleri, ortak veya akraba dil, rk, gelenek

    veya corafi yaknlk gibi baka balarla birbirleriyle ilikili olan gruplarn

    dayanmasn arttrmay hedefleyen siyasal ve kltrel hareketler olarak tanmlayan

    Hans Kohn, bu hareketleri, pan-milliyeti, pan-dinci ve pan-ktac olarak genel

    kategoride deerlendirmektedir.4 Panslavizm, pancermenizm, panturanizm pan-

    milliyeti hareketlere rnek olarak gsterilebilirken, panislamizm pan-dinci,

    panavrupaclk, panasyaclk ve panamerikanizm pan-ktac hareketlere rnek

    verilebilir. Hans Kohn, pan-milliyeti hareketleri de, gerek ulusal nitelikli hareketler

    olarak grd pancermenizm ve panarabizmi birinci kategoriye;

    rksal hareketlerolarak deerlendirdii panslavizm, panturanizm ve panafrikanizmi ikinci kategoriye;

    kltrel pan-milliyetilik olarak nitelendirdii panhispanizmi ve pananglosaksonizmi

    3 F. Kazemzadeh, Pan Movements, International Encyclopedia of the Social Sciences, Vol:II, ed.:David L. Sills, s.365.4

    Hans Kohn, Pan-Movements, Encyclopaedia of the Social Sciences, Volume:II, New York, 1948,s.544.

  • 8/2/2019 turanc hareket

    12/496

    3

    nc kategoriye yerletirerek e ayrmaktadr.5 Pan hareketler yerine, makro-

    milliyetilik terimini yeleyen L.Leo Snyder, bu hareketleri, varolan milliyetilii

    ortak dil, adetler, gelenekler, tarih, psikolojik karakterler ve zaman zaman din

    temelinde daha geni lekli bir milliyetilie evirme abas olarak aklar.6

    Snydern tanm, panslavizm, pancermenizm gibi akmlarla, panislamizm ve

    panavrupaclk gibi farkl unsurlar zerinde ykselen btn pan hareketleri ayn

    kategori ierisine sokmas bakmndan eletirilebilirse de, varolan milliyetiliin

    geni lekte yeniden kurulmas belirlemesi hemen btn pan hareketler iin

    yerindedir.

    Bu alma Hans Kohnun pan-milliyeti hareketler genel kategorisi

    ierisinde deerlendirilen panturanizmi konu aldndan, yine bu kategori ierisinde

    yer alan ve Ondokuzuncu yzylda ortaya km olan dier iki pan-milliyeti

    hareketin ksaca incelenmesi konunun anlalabilmesi asndan gereklidir.7

    Panslavizm ve pancermenizm adlarn tayan bu iki hareket Orta ve Dou

    Avrupada ortaya kmlar ve bu blgelerde etkin olmulardr.

    Hans Kohn, nl ayrmnda, aklc, siyasi, liberal Bat Avrupa tarz

    milliyetiliin karsna, romantik, kltrel ve otoriter Dou Avrupa tarz

    milliyetilii yerletirir. Kohn, Avrupann bu iki blgesinde farkl tr

    milliyetiliklerin ortaya

    k

    n

    , Bat

    Avrupada gelikin bir orta s

    n

    f

    n varl

    na

    5 a.g.e. s.545. 1917 gibi erken bir tarihte yazan Lothrop Stoddard ise pancermenizm, panslavizm,pananglikanizm, panlatinism ve dier pan hareketleri milliyetiliin rk aamasna balamaktadr.(T. Lothrop Stoddard, Pan-Turanism, The American Political Science Review, Cilt: XI, ubat 1917,No:1, s.13.)6 Louis Leo Snyder, Macro-Nationalisms, L.L. Snyder, Encyclopedia of Nationalism, New York,Paragon House, 1990, s.200.7 Bu erevede Hans Kohnun pan-milliyeti hareketleri e ayrmas ve pancermenizmi, panslavizm

    ve panturanc

    l

    ktan ayr

    deerlendirmesi, bu hareketin zellikleri dikkate al

    nd

    nda, kan

    mcauygun dmemektedir.

  • 8/2/2019 turanc hareket

    13/496

    4

    ramen, Dou Avrupada yokluuna balamaktadr.8 Kohnun ana erevesini

    izdii Bat ve Dou tarz milliyetilikler ayrm, sivil/etnik,

    teritoryal(mlk)/jenealojik (soyktksel), siyasi/kltrel, ilerici/gerici,

    aklc/romantik, liberal/otoriter, iyi/kt kavram iftleri ile de ifade edile

    gelmilerdir.9

    Antony Smith, Hans Kohnun bu kategoriletirmesine bir takm itirazlar

    yneltmekle10 ve her milliyetiliin deien derecelerde ve farkl biimlerde sivil ve

    etnik unsurlar barndrdn, baz zaman sivil ve teritoryal unsurlarn hakim

    olduunu, baz zaman da etnik ve yerli unsurlarn geerli olduunu ortaya koymakla

    birlikte11, yine de Kohnun, daha rasyonel milliyetilik trleri ile daha organik

    milliyetilikler arasnda koyduu ayrmn geerliliini koruduu dncesindedir.

    Smith, Batl sivil-teritoryal ile Doulu etnik-jenealojik milliyetilik modelleri

    arasnda ayrmdan yanadr. Bununla birlikte Smith, Batl veya Doulu

    biimindeki jeopolitik yaftalarn ihtiyatla karlanmasndan da yanadr.12 Antony

    Smithin Kohnun ayrmna ynelttii burjuvazinin rasyonel milliyetilik trlerine

    ballklarnn da pheli bir varsaym olduu ynl eletirisi ve Alman sanayi

    burjuvazisinin pancermen hissiyat veya zengin Rus tccarlarn ilkelci Rus

    8 Hans Kohn,Nationalism,Its Meaning and History, Princeton, D.Van Nostrand Company, 1955, s29-30.9 Ayhan Akman, Etnik-Sivil Kuramsal kileminin tesinde: Modernist Milliyetilik, MilliyetilikKuramnda Etnik/Sivil Milliyetilik Kartl, Modern Trkiyede Siyas Dnce, Cilt 4:Milliyetilik, ed.: Tanl Bora, stanbul, letiim Yaynlar, 2002, s.81.)10 Antony D. Smith, Mill Kimlik, ev:: Bahadr Sina ener, 2. Bask, stanbul, letiim Yaynlar,1999, s.132-132.11 a.g.e. s.30.12 a.g.e., s. 133. George Schpflin de her ulusun sivil ve etnik boyutlar olduunu belirttikten sonra,Orta ve Dou Avrupada etnik boyutun daha nde olmasn, Kohn gibi, orta snflarn yokluunabalamakta; Bat Avrupann stnl karsnda harekete geme zorunluluu duyanentellektellerin, kitlelerin mobilizasyonu iin kltr ve tarihe dayanmak zorunda kaldklarn

    yazmaktad

    r. (George Schpflin, Ethnic and Civic Natioanlism (Hans Kohns Typology),Encyclopaedia of Nationalism, s.60-61.)

  • 8/2/2019 turanc hareket

    14/496

    5

    milliyetiliine verdikleri destei hatrlatmas da, zellikle pan-milliyetilik sz

    konusu olduunda dikkate alnmaldr.13

    Smith, etnik milliyetiliin ayrt edici zelliini doutan, ftr bir topluluk

    fikrini ne karmasnda bulmaktadr. Bu durumda bir milletin ncelikli olarak ortak

    soydan gelen bir topluluk olarak tanmlanmas sz konusudur.14 Antony Smith Batl

    sivil modeldeki hukukun yerini etnik modelde yerli kltr, genellikle de dil ve

    adetlerin ald belirlemesini yaparak, bu nedenle de Dou Avrupa ve Asya

    milliyetiliklerinin ilk evrelerinde lgatilerin, dilbilimcilerin ve halkbilimcilerin

    merkezi bir rol oynadklarn yazar.15 Antony Smith, bu etnik milliyetiliin iki

    dzeyini belirler: Bamszlk ncesi etnik milliyeti hareketler ve bamszlk

    sonras etnik milliyeti hareketler. Bamszlk ncesi etnik milliyeti harekette, daha

    byk bir siyasi birimden ayrlma ve bunun yerine yeni bir siyasi etno-millet

    kurma abas grlmektedir ki, Smith bunlar ayrlk milliyetilikler ve diaspora

    milliyetilikleri olarak tanmlar.

    Smithe gre, ikinci dzeyi oluturan bamszlk sonras etnik milliyeti

    hareketler, etnik temelde tanmlanm olan milletin, snrlar dnda kalm olan

    kardelerini ve onlarn yaadklar topraklar kendi devletinin iine almaya

    almak biiminde ortaya kan irredantist16 hareketlere ve kltrel veya etnik

    bak

    mdan benzer olan etno-milli devletlerin birlii yoluyla daha geni bir etnik

    13 Antony D. Smith,Mill Kimlik, s.132.14 a.g.e., s.28.15 a.g.e., s.29. Hans Kohn Bat Avrupada modern milliyetiliin devlet adamlar ve siyasal liderlerinrn olduunu; Orta ve Dou Avrupada ise air, dilbilimci ve tarihilerin milliyetleri yarattnbelirtmektedir. (Hans Kohn,Pan-Slavism, s.18.)16 rredantizm: talya kkenli terim. talya Krallnn oluumu srasnda, zellikle Avusturyadenetiminde yaayan talyanca konuan topluluklarn, talya Krall ierisinde yer almasnhedefleyen harekete verilen isimdir. Daha sonralar terim genelleerek bir lkenin baka bir lkedeyaayan dil ve etnik kken bakmndan kendisinden sayd topluluklar zerinde hak iddia etmesi, bu

    topluluun yaad

    topraklar

    kendi s

    n

    rlar

    na katmak istemesi anlam

    na gelmeye balam

    t

    r.(Uluslararaslikiler Szl, der.: Faruk Snmezolu, stanbul, Der Yaynlar, 2000, s.383.)

  • 8/2/2019 turanc hareket

    15/496

    6

    temelli devlet oluturmak suretiyle genileme abas olarak ortaya kan pan

    milliyeti hareketlere dnebilir.17

    Pan-milliyeti hareketlerin, hangi ad verilirse verilsin, ister etnik, ister

    kltrel ya da romantik milliyetilik, Orta ve Dou Avrupada arlkl olan ite bu

    tarz bir milliyetilik anlaynn18 sonucu olduu yargsna varlabilir.

    Johann Gottfried von Herder (1744-1803), gelitirdii volk kavram ve bu

    kavramn ieriini dolduru tarzyla romantik veya kltrel milliyetilik ad verilen

    anlayn babas saylr. Volk, kendi dili, topra, adetleri ve diniyle sosyo-psikolojik

    bir kimlie sahip, organik bir btnlk olarak tanmlanmtr.19 Bylelikle Volk,

    ulus-devlet anlayndaki ulus kavram ile rtmeyen, etnik kimliin n plana

    karld bir kategoriyi oluturmutur. Bu etnik kimliin da vurumu olarak da

    efsaneler ve destanlar gibi halk kltrnn unsurlarna dayal, tarihsel kahramanlarn

    ne karld bir tarih anlay gndeme gelmitir. Herderin izinden gidenler iin

    ulusun ayrdedici karakterinin arand alan tarih olarak ekillenmitir.20 Ayn

    zamanda Volk kavram liberal siyasal sistemler yerine, otoriter ynetimlerin

    savunulmasn, bireyden daha ok Volka bir takm haklar tanmas ile gndeme

    getirmitir.21

    17 Antony D. Smith,Mill Kimlik, s.134.18 Dou Avrupa milliyetiliklerinin Hans Kohnun ayrm erevesinde bir incelenmesi iin bknz.:Peter F. Sugar, External and Domestic Roots of Eastern European Nationalism, iinde,Nationalismin Eastern Europe, der.: Peter F. Sugar ve Ivo Lederer, 2. bask, Seattle and Londra, University ofWashington Press, 1971, s.7-54.19 Steven Grossby, Herders Theory of Nation, Encyclopaedia of Nationalism, ed.: Athena S.Leoussi, danman editr: Anthony D. Smith, New Brunswick, Transaction Publisers, 2000,s.121.Yazar, Volk kavramnn karl olarak nation szcn yelemitir. Sugar ise Herderin Volkkavramnnation ile asla kartrmadn; bu ikinci anlamda olmak zere AlmancaNation szcnyelediini belirtmektedir. Peter F Sugar, Nationalism in Eastern Europe, s.13.20 John Hutchinson, Cultural Nationalism, Encyclopaedia of Nationalism, ed.: Athena S. Leoussi,

    dan

    man editr: Anthony D. Smith, New Brunswick, Transaction Publisers, 2000,s.40.21 Peter F. Sugar,Nationalism in Eastern Europe, der.: Peter F. Sugar ve Ivo Lederer, s.11.

  • 8/2/2019 turanc hareket

    16/496

    7

    Dou ve Orta Avrupada gelien etnik ya da kltrel milliyetiliin temelleri,

    byk lde Herderin bu grleri dorultusunda ekillendi. Vatandalk ba

    yerine, etnik kimliin ne karlmasnn doal bir sonucu da farkl devletler altnda

    yaayan, ama ayn Volka ait olduklar savlanan halklarn birlii projelerinin de

    gndeme gelmesi olmutur.

    Pan-milliyeti hareketlerin en eskisi panslavizm olarak gsterilmektedir.22

    Herder, Dou Avrupa milliyetiliklerinin btnn etkileyen ve yukarda ksaca

    zetlenen grlerinin yan sra, Slav halklarn tek bir ulus olarak deerlendirmesi;

    bu tek ulus olarak grd Slav halklarnn parlak geleceine vurgu yapmas ile

    panslav milliyetiliinin douuna katk salayan en nemli isim da olarak ortaya

    kmaktadr.23 Herder, Auch eine Philosophie der Geschicte zur Bildung der

    Menschheit (1874) adl eserinde Slavlar, Avrupann gelecekteki nderleri olarak

    tanmlamaktan kanmamtr.24 Bu dnceleriyle Herder, Slav kavimlerinin

    yeniden canlandrcs[der eigentliche Vater der Wiedergeburt der Slawischer

    Vlker] olarak adlandrlmay hak etmitir.25 Herderin dnceleri, Ondokuzuncu

    yzyln bandan itibaren Slav halklar arasnda yank bulmaya balamtr. Bu

    dnemde Slav halklar, Osmanl, Habsburg, Prusya ve Rus monarilerinin uyruklar

    olarak yayorlard. Slav halklar ierisinde Ruslar hari, hepsi baka etnik gruplarn

    egemenlii alt

    nda bulunuyordu. Alman akademisyenler Gerhard Friedrich Mller(1705-1783) ve August Ludwig Schlzer(1735-1809)in Rus tarihi ve Slavlar zerine

    22 Hans Kohn,Encyclopaedia of the Social Sciences, Volume:II, s.454.23 Peter F. Sugar, Nationalism in Eastern Europe, s.16 ve Pan-Slavism, Encyclopedia ofNationalism, Volume 2: Leaders, movements, and Concepts, Academic Press, 2001, s.401.24 Hans Kohn,Pan-Slavism, Its History and Ideology, Indiana, University of Notre Dame Press, 1953,s.1.25 Akdes Nimet Kurat, Panslavizm, Ankara, Trk Tarik Kurumu, 1953 [Ankara niversitesi Dil ve

    Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, Cilt:XI, Say

    2-4 (Haziran-Eyll-Aral

    k 1953)ten ayr

    basm],s.247. (Almanca ifadenin Trke evirisi de Kurata aittir.)

  • 8/2/2019 turanc hareket

    17/496

    8

    almalar, Herderin etkisinin yan sra, Slav bilincinin gelimesinde nemli yer

    tutan Alman etkisinin dier kaynaklarn oluturmulardr.26

    Habsburg, 1867den sonra Avusturya-Macaristan mparatorluu,

    Ondokuzuncu yzylda, Almanlar, Macarlar, Lehler, talyanlar ve Hrvatlarn

    tarihsel uluslar sayld, ekler, Slovaklar, Rutenler, Srplar, Slovenler ve

    Romenlerin tarihsel-olmayan uluslar kategorisinde deerlendirildii on bir ana

    ulusal gruptan oluan yapsyla, asimilasyoncu Alman, Macar, Leh milliyetilikleri,

    otonomist Hrvat, ek, Ruten, Romen ve Slovak milliyetilikleri ile irredantist

    eilimli talyan ve Srp milliyetiliklerinin arenas konumundayd.27 Bu unsurlar

    arasnda yer alan, Habsburg mparatorluuna dahil Macar Krall topraklarnda

    yaayan baml Slav halklar, milliyeti dnce ile tanmalarndan itibaren,

    imparatorluk ierisindeki sosyal-siyasal konumlarnn iyiletirilmesi ynl

    istemlerini gndeme getirmeye balamlardr. Bu istemler hem Habsburglara, hem

    de Macarlara dnk nitelik tamtr. Bu Slav halklar ierisinde, Macar Krall

    altnda yaayan ve Habsburg Monarisi ierisinde en zayf, en az hakka sahip olan

    Slovaklar ierisinden iki isim, Jn Kollr(1793-1852) ve Pavel Jozsef afak(1795-

    1861), modern panslavizmin ncleri olarak deerlendirilmektedirler.28 Aslnda bu

    26 Hans Kohn,Pan-Slavism,s.2.27

    Austro-Hungarian Empire, Encyclopedia of Nationalism, Volume 2: Leaders, Movements, andConcepts,ed. Alexander J. Motyl, San Diego, Academic Press, s.32-33. Bununla birlikte Lonnie R.Johnson, bir krallk veya devlet biiminde tarihte kkleri olan halklar olarak tanmlandn belirttiitarihsel uluslarn Lehler, ekler, Hrvatlar, Macarlar, Srplar ve Bulgarlar olarak grldn; butrden bir tarihleri ve tarihsel devamllklar bulunmayan tarihsel-olmayan uluslarkategorisinin iseSlovaklar, Slovenler, Bonaklar, Makedonlar gibi halklar kapsar biimde kullanldn yazmaktadr.

    Romenlerin ve Arnavutlarn ise bu iki kategori arasna yerletirildiklerini kaydetmektedir. (LonnieR.Johnson, Eastern Europe, Encylopedia of Nationalism, Volume 1: Fundamental Themes, ed.Alexander J. Motyl, s.170.) Bu kategoriler ierisinde yer alan halklarn, milliyetiliklerinin gelitiidnemde kendilerini ve dierlerini bu ayrm erevesinde deerlendirirken, genelde kendilerini birincikategoriye, dierlerini ise ikinci kategoriye yerletirme eilimi ierisinde olduklarn sylemek yanlolmayacaktr. Bu yolla kendi uluslarnn dierleri zerindeki egemenliine tarihsel bir kantgetirmeye almaktadrlar.28

    Hans Kohn, Pan-Slavism, s.11. Bununla birlikte Hugh Seton-Watson, modern panslavizmin ilkszcsn Osmanl egemenliindeki Gney Slavlar arasnda bulmakta ve ar Alexandera yazd

  • 8/2/2019 turanc hareket

    18/496

    9

    isimler Macaristana bal Gyartmatda doan ek Katolik papaz Josef

    Dobrovsknin at yoldan yryorlard. Josef Dobrovsk (1753-1829), Slav dili,

    kltr ve tarihi zerine yapt ok sayda alma ile Slavlk bilincinin douunun

    da habercisi saylabilir. Dobrovsknin izinden giden Jan Kollr, Alman romantik

    dncesi ile tant Jena niversitesinde geirdii yllardan sonra 1824 ylnda

    Pete29de yaynlanan Slvy Dcera[Slavan Kz] adl iir kitab ile panslavizm

    dncesinin bayraktarlarndan biri olmutur. Kollrn Almanlar; Slavlarn tarihsel

    dmanlar olarak gsterdii Slvy Dcerasnda yer alan aadaki para, panslav

    dncenin de temellerini sergilemektedir:

    Ana Slava ocuklarna sorar:Sen kimsin? Rus, ya sen? Srp; sen? ek; sen? Lehocuklarm: Birlik! Byle konumayn, fakat unusyleyin: Ben bir Slavm30

    Pavel Jozsef afak ise, Gney Macaristanda Novi Sadda bir Srp lisesinin

    mdrln yapt srada 1826 ylnda yaynlad Geschichte der Slavischen

    sprache und Literatur adl almas ile n kazandktan sonra, 1833 ylnda, Slav

    almalarnn merkezi olan Praga yerleerek etkinliklerini burada srdrmtr.31

    afakin yukarda anlan eserinin yaynland yl panslavizm szc de ilk kez

    yine bir Slovak, Jan Herkel, tarafndan kullanlmt. Herkel 1826da Budada baslan

    Elemanta universalis linguae Slavicae e vivis dialectics eruta et suis logicae

    Rusyann politikas adl almada, alt Slav halkn (Ruslar, Lehler, ekler, Bulgarlar, Srplar veHrvatlar) Rusyadan kendilerini Trk ve Alman egemenliinden kurtarmasn beklediklerini ifadeeden Hrvat Cizvit papaz Jurac Krianii gstermektedir. (Hugh Seton-Watson, Nations&States, aninquiry into the origins of nations and the politics of nationalism,Londra, Methuen&Co.Ltd., 1977,s.118.)29 Bugnk Macaristann bakenti olan Budapete, 1873 ylnda Pete, Buda ve Obudann tek birkentsel ynetim altnda birletirilmesi ile ortaya kmtr. Bu tarihten nce Buda ve Pete ayr kentlerolarak deerlendiriliyorlard.30

    Hans Kohn, Pan-Slavism, s.16.31 a.g.e., s.12-13.

  • 8/2/2019 turanc hareket

    19/496

    10

    principiis suffulta adl eserinde ortak bir Slav edebiyat dilinin gelitirilmesini,

    panslavizme destek olarak sunmutu.32

    Panslavizmin ilk dnemi saylabilecek olan bu srete, Avusturya Slavlarnn

    Rus arl ile bir siyasal birlik hedefi hemen hi yoktur; daha ok edebiyat ve kltr

    alanlarnda birlik ne karlmtr.33 Avusturya Slavlarna egemen olan dnce,

    Avusturya mparatorluunun federal bir devlete dnmesini salayarak, kendi

    sosyal ve siyasal konumlarn daha ileriye gtrmekti. Ancak bu ulusal istemlerini

    Habsburglara ve Macarlara kabul ettirebilmeleri iin yeterli glerinin olmadnn

    da bilincinde olarak yzlerini dnemin tek bamsz Slav devleti olarak grlen

    Rusyaya dnmek zorunda kalmlardr. Slav halklarn bu dnemdeki tehdit

    alglamasnda Macar milliyetiliinin Macarlatrma politikalar dorudan, Alman

    milliyetiliinin Almanlatrma abalar dolayl olarak etkide bulunmutur.34 Temel

    sorunlar kendi ulusal benliklerini korumak biiminde ekillendiinden, Rus

    arlnn kendilerini yutmasndan da endie duyuyorlard. Bu nedenle 1848 I.

    Panslav Kongresinde Avusturya Slavlar, kendi milliyetleri asndan tehlikenin

    varlna dikkat ekiyorlard: Almanlarn glenmesi, Macar milliyetilii ve Rus

    yaylmacl.35 Buna karlk, zellikle Osmanl mparatorluu ierisindeki Slav

    halklarn hamiliine Ondokuzuncu yzyln ilk yarsndan itibaren soyunmu olan

    Rus arl

    da, Habsburg monarisine kar

    mcadelesinde liberal istemler ileri srenpanslavizme sempati ile yaklamyordu. ar I. Nikola devrimci bulduu bu hareketi

    32 a.g.e., s.6 ve s.254, dn.:8. Ayrca Akdes Nimet Kurat,Panslavizm, s.242.33 Akdes Nimet Kurat,Panslavizm, s.248. Jan Kollr imzasn tayan, ilk kez bir Slovak gazetesindeyaynlandktan sonra geniletilerek 1837de Almanca olarak baslan kitabn ad dahi bu gryanstmaktadr. Uber die Literarische Wechselseitigkeit zwischen den verschiedenen Stmmen undMundarten der SlavischenNation [Slav Ulusunun eitli Halklar ve Dialektleri Arasndaki KltrelDayanma zerine]. (Hans Kohn,Pan-Slavism, s.17.)34 Lonnie R.Johnson, Eastern Europe, Encylopedia of Nationalism, Volume 1: Fundamental

    Themes, ed. Alexander J. Motyl, s.175.35 Hans Kohn,Pan-Slavism, s.68.

  • 8/2/2019 turanc hareket

    20/496

    11

    tehlikeli gryor; bu nedenle de uzak duruyordu.36 Ayrca 1833 ylnda Rus ar ile

    Habsburg mparatoru arasnda, i ve d tehlikeler karsnda karlkl olarak

    birbirlerine yardm sz ieren bir antlama da imzalanmt.

    1848 ylnda Pragda toplanan I.Pan-Slav Kongresi, Avusturya Slavlarnn

    zlemlerini gsterdii gibi, Rus arlnn bu dnemde panslavizme uzakln da

    kantlar.

    Kongre ek Frantiek Palack bakanlnda toplanmtr. Palack, siyasal

    eitlie sahip milliyetlerden oluan federal bir Avusturya dncesinin

    savunucusuydu. Avusturya Slavlar ierisinde zellikle eklerde, bu Austro-Slavizm

    dncesi yaygnd.37 ek yazar Karel Havlck, 1846da kaleme ald bir

    makalesinde bu dnceyi btn akl ile ortaya koyuyor, ...biz ne Alman, ne

    Macar, ne Rus olmak istiyoruz... szlerinin ardndan Slavlarn varlklarn devam

    ettirmesinin koulu olarak Habsburg mparatorluununun varlnn gerekliliini

    gsteriyordu.38

    Kongreye katlan 342 delegenin byk ounluu Avusturya Slavlarndan

    olumaktayd.39 Prusya Polonyasndan gelen az sayda delegenin yan sra,

    Rusyadan birinin Bakunin olduu, toplam iki delegenin katlmas40, Polonya ve

    zellikle Rusyann bu dnemde panslav harekete ilgisizliinin gstergesini

    oluturmutur.

    36 a.g.e., s.254.37 Byk Sovyet Ansiklopedisi, bu hareketi Avusturya-Macaristan imparatorluu ierisinde yer alangen Slav, zellikle ek burjuvazisinin Avusturya-Macaristan pazarlarna girme abas ileaklamaktadr. (N.D. Ratner, Pan-Slavism in Austria-Hungary, Great Soviet Encyclopedia, VolumeI, New York ve Londra, MacMillan INC. ve Collier MacMillan Publishers, 1970, s.655.)38 Hans Kohn, Pan-Slavism, s.28. Havlckin bu makalesinin bir ksmnn ngilizce evirisi iinbknz.: Hans Kohn, Nationalism, Its Meaning and History, Princeton, D. Van Nostrand Company,1955, s.155-159.39 Hans Kohn,Pan-Slavism, s.70.40 Bir baka kaynakta Kongreye toplam 340 delegenin katld, bunlardan 237sinin ek ve Slovak,

    42sinin Gney Slavlar

    ndan olduu ve geri kalan 61inin Polonya, Ukrayna ve Rusyadan geldikleribelirtilmektedir. ( Klmn Rtz,A pnslvizmus trtnete, Athenaeum, [1941], s.132

  • 8/2/2019 turanc hareket

    21/496

    12

    Panslavizmin siyasal renklere brnmeye balamas, Krm Sava yenilgisi

    ile sarslan Rus arlnda, bu dncenin Rus yaylmaclna hizmet edecek bir

    ara olarak tasarlanmaya balanmasna denk der. Bu dnemde panslavizm, artk,

    kk Slav halklarn inisiyatifinden Rus kontrolne gemeye balamtr.41 Aslnda

    daha 1838de Rus tarihi Pogodin, sonradan II. Alexander adyla tahta kacak olan

    Grandk Alexander Nikolaeviche yazd mektubunda panslavizmi Rus

    yaylmaclnn hedefleri dorultusunda biimlendirmiti.42 Krm Sava sonras

    dnemde ise Rus arlnn, kendisine kar savaa katlan Avrupa devletleri ile

    ilikileri gerilmeye balam; Almanyann ortaya kmas Rus arln endieye

    yneltmi; Balkanlar ve Dou Avrupada arkasnda Almanyann olduu Avusturya-

    Macaristan mparatorluu ile youn bir hegemonya mcadelesi ierisine girmitir.

    Bu ortamda panslav dnce Rus aydn evresinde yaylmaya balamt. Rus

    panslavizminin nemli isimlerinden Nikolay Danilevsky(1822-1885)nin izdii

    panslav birlii projesi bu yaylmaclk arzularn btn plakl ile ortaya

    koymaktadr. Danilevskye gre bu panslav birlik Rusya ile birlikte Orta ve Dou

    Avrupann btn Slav kabul edilen devletlerini bnyesinde toplayaca gibi,

    Avusturya, Macaristan ve Osmanl Devletinden nemli topraklar elde edecek,

    Yunanistan, Giriti, Rodosu, Kbrs, Ege Denizinin Anadolu sahillerini, stanbul

    ve evresini kapsayacakt

    .

    43

    1867de kinci Panslav Kongresi Moskovada topland

    zaman, kk Slav halklar ev sahibi Ruslarn panslavizm anlaylarnn, btn

    Slavlar arasnda ortak dilin Rusa olmas, Ortodoks inancnn btn Slavlarca

    41 Louis Leo Snyder,Encyclopedia of Nationalism, s.313.42 Akdes Nimet Kurat, Panslavizm, s.255. Pogodinin grleri iin ayrca Hans Kohn, Pan-Slavism,s.115-119 arasna baklabilir.43 Hans Kohn, Pan-Slavism, s.160. Danilevsky bu grlerini 1869 ylnda Zarya adl aylk dergininon saysnda yaynlanan, 1871 ylnda da St.Petersburgda kitap olarak baslanRossia i Europa [Rusya

    ve Avrupa] adl

    eserinde dile getirilmitir.(a.g.e., s.302, dn.:67.) Danilevskynin bu eserinden birblmn ngilizce evirisi iin Hans Kohn,Nationalism,Its Meaning and History, s.151-155.

  • 8/2/2019 turanc hareket

    22/496

    13

    benimsenmesini nermeleri balamnda, Avusturya-Macaristan ve Balkan Slavlar

    ile Rusya snrlar ierisindeki Leh ve Ukraynallarn Ruslatrlmas anlamna gelen

    panrusuluk olduunu anlamak durumunda kaldlar.44

    Rusyada panslav hareketin Rus yaylmaclna hizmet edecek bir ara

    olarak kurguland dnemde, Avrupada g dengeleri bir kez daha derinden

    sarslmtr. Prusya, kk Alman devletiklerini birletirerek Alman

    mparatorluunu ortaya karmt. Gelimi sanayi gcne karlk Almanyann

    smrge yarndan geri kalm olmas uluslararas dengeleri kendi lehine evirmeye

    dnk revizyonist bir d politika yrtmesini de gndeme getirmitir. Bu durumda,

    Alman milliyetiliinin gelimeye balamas ile birlikte kendisini hissettirmeye

    balayan pancermenizm akm da, Ondokuzuncu yzyln son eyreinde son derece

    belirgin biimde bir emperyalist yaylma projesinin paras konuma gelmitir.45

    Aslnda dilsel anlamda bir pancermenizm Arndt ve Fichtede de grlmekteydi. 46

    Hatta Fichte, Volk kavramn siyasallatrarak, Almanyann birletirilmesi iin

    yeniden yorumlamt.47

    Pancermenizm, Orta Avrupada kk devletiklere blnm Almanlarn

    birliini savunan bir hareket olarak ortaya ktnda, bu birliin salanmas ok

    sayda Alman hanedan devletlerinin ortadan kaldrlmasn gerektirdiinden devrimci

    bir zellik gsteriyor; bu nedenle de demokratlar ve liberallerden destek al

    yordu.

    48

    44 Sndor Kostya,Pan-Slavism, ed.: Anne Fay Atzel, Danubian Press, 1981, s.6.45 Snyder, pancermenizmin bir ok yorumu olduunu, kltr ne karan Alman yurtseverliibiimden, global bir pancermen toplumuna kadar deiik trleri bulunduunu yazmaktadr. (LouisLeo Snyder, Encyclopedia of Nationalism, s.288)46 Hans Kohn,Pan-Slavism, s.1.47 Gnay Gksu zdoan, Turandan Bozkurt a, Tek Parti Dnemindeki Trklk (1931-1946),

    ngilizceden ev.: smail Kaplan, stanbul, letiim Yay

    nlar

    , 2001, s.4948 Hans Kohn,Encyclopaedia of the Social Sciences, Volume II, s.547.

  • 8/2/2019 turanc hareket

    23/496

    14

    Bu dnemde pancermen birlii konusunda en gereki neri Friedrich Listten

    gelmitir. List, Renden Karadenize kadar uzanan blgede ekonomik birlik

    kurulmasn neriyordu.49

    Alman ulusal birlik hareketi g ve mevzi kazandka pancermenist hareket

    de biri Byk Almanya [Grossdeutsch] dn ieren, dieri Avusturya haricinde

    birlii ngren Prusya dncesi [Kleindeutsch] yanllar olmak zere iki kola

    ayrlmtr. Bu ikinci dncenin baarya ulamas sonrasnda klasik, yani Byk

    Almanya fikrine bal pancermenizm Georg Ritter von Schnererin lideri olduu

    Avusturyallar tarafndan hararetle savunulmaya devam edilmitir.50

    Balangta devrimci ve liberal niteliklere sahip pancermenizm, Prusyann

    Alman ulusal birliini kurmas sonrasnda giderek Alman emperyalizminin bir

    ifadesi halini ald. Alman milliyetiliinde egemen olan, Alman egemenliindeki

    Mitteleuropa dncesi pancermenizmin de temel sloganlarndan biri olmutur. Bu

    egemenlik dncesi de Dou Avrupada, bu blge halklarn hristiyanlatrma ve

    uygarlatrma biiminde ifade edilen bir Almanlarn kutsal misyonu ile

    temellendirilmeye allmtr.51 Alman Mitteleuropas aslnda daha geni lekli

    bir yaylmacln ilk adm olarak kurgulanyordu.52 Pancermenizm, bu adan

    gelenekselDrang Nach Osten politikas ile de byk uyum ierisinde olmutur.

    Ondokuzuncu yzy

    lda gelitirilen

    rk

    l

    k kuramlar

    da pancermenizmindnsel dayanaklarndan biri olmutur. Bir Fransz soylusu olan Joseph Arthur de

    Gobineau (1816-1886)nun 1853 ylnda kaleme aldEssai sur lingalit des races

    humaines adl almasnda ortaya konulan Aryan stnl biimindeki rklk,

    49 ayn yerde.50 ayn yerde ve Louis Leo Snyder, Encyclopedia of Nationalism, s.294.51

    Lonnie R. Johnson,Encyclopedia of Nationalism, Cilt:1, s.178.52 Louis Leo Snyder,Encyclopedia of Nationalism, s.290.

  • 8/2/2019 turanc hareket

    24/496

    15

    Gobineaunun izinden giden, aslen ngiliz olmakla beraber Almanyaya yerlemi

    Houston Steward Chamberlain (1855-1927) tarafndan, zellikle 1899da yaynlanan

    Die Grundlagen des neunzehnten Jahrhundertadl kitapta, Tton rknn stnl

    biiminde kapsam daraltlarak benimseniyordu.53 Ancak Almanyada gelien

    pancermenizm stn Tton rk dncelerini kullanmakla beraber, Tton rk

    teriminde kapsanan btn halklar iermek gibi bir amaca sahip deildir.54

    1890da Allgemeiner deutscher Verbandadyla kurulan rgt 1 Nisan 1894

    tarihinde yaplan ynetim kurulu toplantsnda adn Alldeutscher Verbanda

    evirdikten sonra, pancermenizmin bayraktarln da tamamen stlenmi olur.55

    Wertheimer,Alldeutscher Verbandn kuruluunu dorudan ngiliz kart duygulara

    balamaktadr.56 Bunun nedeni Alldeutscher Verbandn anayasasnda bulunabilir.

    Alman Volkstumunun korunmasn ve Alman ulusal geliimini engelleyen btn

    glerle savalmasn hedefleyen rgt, btn dnyada Alman karlarnn

    geniletilmesini ve Alman smrgehareketinin desteklenmesini de amalar arasna

    almt. Doal olarak bu ama, dnemin en byk smrge imparatorluuna sahip

    ngiltereye kar bir eylemlilii iermekteydi.

    Kohnun deerlendirmesine gre, bu dnem pancermenizm aslnda

    ngilterenin, Fransann ve A.B.Dnin emperyalist eilimlerinden farkllk

    gstermemektedir.

    57

    Usher de, pancermenizmin iki dzeyini belirleyerek; bu iki

    53 Mildred S. Wertheimer, The Pan-German League1890-1914, New York, Octagon Books, s.17-19.54 Mildred S. Wertheimer, dier dillere pancermenizm olarak evrilen, ancak Almancada farklkklerden gelen ve kapsamlar da farkl olan Pangermanisch/Pangermanatum veAlldeutsch/Alldeutschtum kavramlar arasndaki farka dikkat ekerek, Pangermenisch szcyleifade edilen birlik anlaynn Tton rkndan veya Tton dillerinden birini konuan btn halklar, buarada ngilizleri de kapsadn; Alldeutsch teriminin ise Almanlarn birlii gibi dar bir anlamageldiini yazmaktadr. Almanyadaki pancermenizmin, Alldeutsh teriminde ifadesini bulan anlamkendi hareketine temel aldn gstermektedir.(a.g.e., s.90-98)55 a.g.e., s.42.56

    a.g.e., s.94.57 Hans Kohn,Encyclopaedia of Social Sciences, s.548.

  • 8/2/2019 turanc hareket

    25/496

    16

    dzeyden birincisini Rusya ve Fransaya kar bir savunma hareketi; dierini ise

    ngiltereye kar, ngilterenin Akdeniz ve Asyadaki smrgelerine ynelik

    saldrgan bir hareket olarak tanmlamaktadr.58

    Orta ve Dou Avrupa, Cermenler ile Slavlar arasndaki hegemonya

    mcadelesine sahne olurken, bu halk grubunun hi birisine dahil olmayan ve olmak

    da istemeyen, Herderin, Slavlar ve Almanlar arasnda eriyerek yok olacaklarn ileri

    srd Macarlar59 arasnda da bir pan-milliyeti dncenin filizlenmeye balad

    grlmektedir. Benzer biimde Rus arl ierisinde yer alan Trk halklar arasnda

    ve Rus arl ile Alman emperyalizminin kendilerine yaylma alan olarak grd

    Osmanl Devleti topraklarnda da pan-milliyeti dnce u vermeye balamt.60

    Turan ortak kavram zerinden bu iki, hatta farkl corafyada gelien hareket bu

    almann da konusu olan panturanizmdir. Bu noktada kavramsal bir aklama

    yaplmas bu almann okunmasnda karlalabilecek sorunlarn zm iin

    gereklidir. Panturanizmin ierii Macar ve Trk Turanclar tarafndan farkl

    doldurulmutur. Macarlarn projesinde Macarlardan, Moollara, Trklere, Japonlara

    ve hatta inlilere kadar ayn dil ailesi ierisinde deerlendirilen halklarn btn

    kapsanmtr. Oysa ki Trk Turanc hareketinde yalnzca Trk olarak kabul edilen

    halklar sz konusudur. Bu zellii ile de Trk panturanizmi, pantrkizm ile e

    anlaml

    d

    r. Bu nedenle baz

    yazarlar Trkiyede gelien hareketi yaln

    zca pantrkizm

    58 Roland G. Usher, Pan-Germanism,From Its Inception to the Outbreak of the War, gzdengeirilmi ve geniletilmi 2. bask, Boston, Houghton Mifflin Companys, ubat 1913,s. 11. Snyder,bu yaylmac pancermenizm anlaynn potansiyel dmanlara, zellikle Rusya, Britanya veFransaya kar gelitirildiini sylemektedir. (Louis Leo Snyder,Encyclopedia of Nationalism, s.288)59 Judith Winternitz, The Turanian Hypothesis and Magyar Nationalism in the NineteenthCentury, Culture and Nationalism in Nineteenth Century Eastern Europe, ed.: Roland Sussex veJ.C.Eade, Ohio, Slavica Publishers, 1985 s.146.60

    Charles W. Hostler, The Turks and Soviet Central Asia, The Middle East Journal, Cilt: 12, Yaz1958, Nu.3, s.263. (Hostler Alman emperyalizmini anmamaktadr.).

  • 8/2/2019 turanc hareket

    26/496

    17

    szc ile nitelendirmeyi yelemektedirler.61 Bununla birlikte, bu almada Trk

    Turanclarnn da kendi dncelerini zerinde kurduklar e Turan kavram olduu

    iin, Turanizm ve panturanizm szc her iki lkedeki hareket iin de kullanlm;

    her hangi bir karkln domamas iin Turanclk terimi yelendiinde bunun

    Macar ya da Trk olduu belirtilmitir. Ayrca Osmanl dneminde Trklk,

    pantrk eilimler ile i ie gemi olduundan, bu dnemdeki hareketi

    adlandrmak zere genelde Trklk terimi yelenirken, Cumhuriyet Trkiyesinde

    ise Cumhuriyetin Trklk anlay ile, 1930larda ortaya kan hareketin farkn

    gsterebilmek asndan Turanc Trklk terimi kullanlmtr.

    Pan-milliyeti hareketler ideolojik yaplarnn bir ok esini romantik

    milliyetilikten almlardr.

    Snyder, bu tr hareketlerde ortak olarak grd unsurlarn bana

    biriciklik duygusunu yerletirir.62 Pan-milliyeti harekete temel olarak kurgulanan

    halkn ya da rkn, ki bu pancermenizm de Tton rk, panslavizmde Slav rk, Macar

    Turanclnda Turan rk ve Trk Turanclnda Trk rkdr, insanln ayrcalkl

    bir dal olarak gsterilmesi sz konusudur. Bu ayrcalkl hissetme durumu hemen

    her zaman harekete konu olan halkn insanlk ve uygarlama sreci ierisindeki

    katklarnn ortaya konulmas abasn da beraberinde getirmitir. nsanlk tarihinin

    ilerleme aamalar

    n

    n bu halk ya da halklara mal edilmesi ile baka

    rk ya da uluslarkarsnda en azndan eitlik salanmaya allm; ou zaman da bu ayrcalkl

    61 Gnay Gksu zdoan, Turandan Bozkurta, s.28-29. Hatta Hostlerin Turkism and TheSoviets eserinin bir blm Pan-Turanism versus Pan-Trkism baln tamaktadr. CharlesWarren Hostler, Turkism and the Soviets, The Turks of the World and Their Political Objectives,London, George Allen&Unwin Ltd., New York: Frederick A.Praeger INC, 1957, s.199.)62 Louis Leo Snyder, Encyclopedia of Nationalism, s.200. Unutulmamaldr ki, Snyder, makro-

    milliyetilik terimi ile btn pan-hareketleri iaret etmektedir. Dolay

    s

    yla Snydera gre biriciklikduygusu btn pan-hareketler iin ortaktr.

  • 8/2/2019 turanc hareket

    27/496

    18

    hissetme duygusuna bir stnlk anlay elik etmitir.63 stnlk anlayna temel

    de, Ondokuzuncu yzyln rklk akmlarndan bulunur. Gobineau ve

    Chamberlainn ortaya attklar ve pancermenizme destek olan rklarn eitsizlii

    dncesi, baka pan-milliyeti hareketler tarafndan, Aryan veya Tton rknn

    yerine kendi rklar geirilerek benimsenmitir.Irklk retilerinin ortak

    unsurlarn drt noktada toplamak olanakldr:

    1. Fizik niteliklerin yannda psikolojik, dnsel hatta kltrel niteliklerin dekaltmla getikleri sav.

    2. Kaltmsal niteliklerin baz topluluklarda bulunduu; dierlerindebulunmad ya da bazlarnda az, bazlarnda ok bulunduklar sav.

    3. Bu kaltmsal niteliklere gre baz rklarn stn, bazlarnn aa fizik,psikolojik, dnsel ve kltrel yeteneklere sahip olduklar sav

    4. Btn bu savlarn sonucu olarak da stn rklarn aarklar zerinde, onlaryok etmekten ynetmeye, altrmaktan smrmeye dek doal haklar

    olduu dncesi.64

    Pancermenizm, panslavizm, panturanizm akmlarnn hepsinde, dncenin

    kurucu unsurlarnn banda rk kavram gelmekle birlikte , bu her zaman saf kan

    anlaya dayal dlayc bir yaklam beraberinde getirmemitir. Irk vurgusuna baz

    durumlarda, teki etnik gruplar

    n asimilasyonu balam

    nda kapsay

    c

    bir anlay

    elik etmitir.65 Bu ayrmn ortaya kna pan-milliyetiliin ortaya kt devletin,

    63 ayn yerde.64 Aleddin enel,Irk ve Irklk Dncesi, Ankara, Bilim ve Sanat, 1993, s.33.65 Etienne Balibar smrgeci rklk ya da ABDdeki ayrmcl toplumu hiyerarize etmeyi ve

    blmlemeyi amalayan bir bask ve smr rkl balamnda, kapsayc olaraktanmlamaktadr. Etienne Balibar- Immanuel Wallerstein,Irk, Ulus, Snf, Belirsiz Kimlikler, 2. Bask,stanbul, Metis Yaynlar, Ekim 1995, s.53. Bu almada kapsayclk, bu trden bir ayrmclktandaha ok, farkl etnik kkenlere ya da rklara ait olduu dnlen unsurlarn, ana rk ya da

    ulus ierisinde eritilmeleri, eritilmeleri tamamland

    ktan sonra da herhangi bir ayr

    mc

    l

    n ya dadlayc bir tutumun bu kk farkl olanlara kar gndeme gelmemesi anlamnda kullanlmtr.

  • 8/2/2019 turanc hareket

    28/496

    19

    pan-milliyetilie sahip kan toplumsal katman veya snflarn zlemlerinin

    farkll neden olmutur. tekilerin kltrel olduu kadar kuaklar srecek bir

    uygulamaya ile kanca da eritilmelerini gndeme getiren deiik bir tr kapsayclk

    da, dlayc rklk ile asimilasyona dayal anlay arasnda ilgin bir orta yol

    olarakeklenmitir.

    Pan-milliyeti hareketler iin rk ne kadar nemli ise, belki de ondan da

    nemli olan dil unsurudur. Herder iin dil, duygularn deposu, Volkun tarihin isel

    deneyimi ve da vurumu, belirli bir kltrn mirasdr.66 Bu nitelikleriyle de dil,

    Volku yaratan unsurdu ve dilin ilevi kltr mirasn eitim sreci yoluyla gelecek

    kuaklara aktarmakt.67 Pancermenizm, panslavizm ve panturancln her iki trnde

    de ya ayn dili konuan, ya yakn iliki ierisinde olan ya da dnemin dilbilim

    almalarnda ayn dil ailesi ierisinde deerlendirilmeleri gndeme gelmi olan

    halklar aras birlik sz konusu olmaktadr. Hatta bu dilsel yaknlk rkn

    kuruluunda da belirleyici bir neme sahiptir. Bu noktada, belirli bir rkn varlna

    kant oluturmak diller arasnda kurulan benzerlik zerinden yrmektedir. Kukusuz

    bu noktada genetik bir kavram olan rkn kaltmsal olarak gemeyen dilden

    tretilemeyecei ynl itirazlar gerei yanstmaktadrlar.68 Bu erevede bu

    almann konusu olan Macar ve Trk Turanclklarnn yapsnn daha iyi

    anla

    labilmesi a

    s

    ndan dil ailelerine bugnk dilbilimin verileri

    nda k

    sacabakmakta yarar vardr. Dilbilim verilerine gre bugn be ana dil ailesi vardr:

    66 Hugh Poulton, Top Hat, Grey Wolf and Crescent, New York, New York University Press, 1997,s.10.67 Gnay Gksu zdoan, Turandan Bozkurta, s.74.68 E.J. Hobsbawm, Milletler ve Milliyetilik, ev.: Osman Aknhay, 2. basm, stanbul, AyrntYaynlar, Nisan 1995, s.133. Hobsbawm, bu itirazn Max Mllerden geldiini yazmaktadr. Max

    Mller Turan dil ailesi s

    n

    flamas

    n

    n fikir babas

    olduundan bu giri blmn nc blmndedeerlendirilecektir.

  • 8/2/2019 turanc hareket

    29/496

    20

    Bunlar Hint-Avrupa, Ural-Altay, Sami, Bantu ve in-Tibet dil aileleri olarak

    snflandrlmaktadrlar.69

    HNT-AVRUPA

    ASYA AVRUPA70Hint ve ran dilleri

    Cermen Roman Slav(Almanca, Flemenke, Dou Slav: Rusa, Ukraynaca

    ngilizce, skandinav dilleri) Bat Slav: eke, Slovaka; LeheGney Slav:Srpa, Hrvata,

    Bulgarca, Slovence

    URAL-ALTAY DLLER

    URAL ALTAY

    Fin Ugor Trk Dilleri71 Moolca Manu-Tunguz Fin dilleri: Fince-Estonca Perm Laponca Macarca Vogul(Marsi) ve Ostyak(Hani) eremi Mordvin

    Japon ve Kore dillerinin Ural-Altay grubuna ait olup olmad dilbilimin

    tartt noktalar arasndadr.

    Pan-milliyeti hareketler ierisinde yalnzca pancermenizm, birbirlerinin

    konutuklar dili anlayabilen halklarn birlikteliini hedefler. Oysa ki farkl Trk

    69 Dil aileleri snflandrmasnda Muharrem Ergin, Trk Dil Bilgisi, 20.bask, stanbul, BayrakBasm/Yaym/Tantm, 1993, s.5-8 arasndan yararlanlmtr. Bu be dil ailesi ierisindesnflandrlamayan diller de bulunmaktadr.70 Ayrca Yunanca, Arnavuta, Kelte, Litvanca gibi yaayan diller ile Hitite de bu dil grubuna aittir.71

    Trk dilleri ibaresi Erginde Trke olarak yer almaktad

    r. Bu konuda bir sonraki dipnotabaknz.

  • 8/2/2019 turanc hareket

    30/496

    21

    dillerini konuanlar72, farkl Slav dillerini konuanlar73 gibi birbirleri ile kendi ana

    dilleri zerinden iletiim kuramazlar. Macar Turanclnn hedefinde yer alan halklarn

    konutuklar dil arasnda yukardakiler arasnda olduu kadar dahi bir benzerlik yoktur.

    Birbirleriyle akraba olmakla beraber, ayn olmayan diller anlamndaki dil farkllna

    dikkat eken Kohn, pancermenizmi (ve panarabizmi) ayn dil ve milliyete sahip nfus

    gruplarn birletirmeye almas balamnda gerek milliyeti hareket olarak

    deerlendirirken; dier pan-milliyeti hareketleri rksal nitelikli olarak

    tanmlamaktadr.74 Benzer biimde Snyderda panslavizm ve panturanizmin farkl

    halklar kendisine hedef olarak belirlemesine ramen, pancermenizmin tek bir halk

    zerinde younlatn yazmaktadr.75 Bu belirlemelerde, dil ailesi snflandrmalarnn

    da gsterdii gibi hakllk pay vardr. Panslavizm ve Trk Turanclnda ortak bir

    konuma ve yaz dilinin gelitirilmesi gereini vurgulayan dnceler aslnda akraba

    olmak ile birlikte Slav ya da Trk halklarn kendi dilleri zerinden dier kardeleri ile

    iletiim kuramamalarnn sonucudur. Macar Turanclar da dil akrabaln, Turan rk

    tanmnn ba esi yapmak ile birlikte, ortak bir dil gelitirilmesinin olanakszln

    grm olsalar gerek, byle bir aba ierisine dahi girmemilerdir. Bununla birlikte

    pancermenizmin tek bir ulus ya da halk birletirmek istedii ynl deerlendirmelere

    ihtiyatla yaklalmaldr.

    72 Talat Tekin, Trk diyalektleri terimine kar karak, ayr Trk dilleri olduunu; bu dillerdekonuanlarn birbirleri ile anlamalarnn olanakl olmadn (Azeri ve Trkiye Trkesi gibi bazTrk dillerinde anlamann olanakl olduunu da ekleyerek); dolaysyla bir Germen dilleri ailesi, birSlav dilleri ailesi olduu gibi, en az yedi alt gruptan oluan bir Trk Dilleri Ailesinin varlngstermektedir. Tekine gre, nasl ki talyanca, spanyolca, Portekizce gibi diller Franszcann altdilleri saylamazsa, Trkmence, Kazaka, Krgzca da Trkenin diyalektleri saylamaz. ( Talat Tekin,Trkoloji Eletirileri, Ankara; Doruk Yaynlar, Mart 1994, s.143-151 arasnda yer alan TrkDiyalektleri deil, Trk Dilleri balkl blm. Bu makale Trk Dili Dergisinin, Mays-Haziran1993 tarihli saysnda yaynlanmtr.)73 Klmn Rtz, A pnszlvizmus trtnete, s.29.74

    Hans Kohn,Encyclopaedia of Social Sciences, s.545.75 Louis Leo Snyder,Encyclopedia of Nationalism, s.288

  • 8/2/2019 turanc hareket

    31/496

    22

    Pan-milliyeti hareketler, Herderin izinden giderek kurulmak istenen rk ya

    da ulus kategorisini tarihte aramay yelemilerdir. Pan-milliyeti hareketlerin ou

    iin gemite kkleri bulunan geleneksel kltr ve bu kltrn eleri olarak grlen

    sagalar, arklar, kostmler, ykler, danslar ve dier folklor eleri, bir halk birbirine

    balayan unsurlar olarak deerlendirilmeleri balamnda nem kazanmaktadr.76

    Kohnun Dou tarz milliyetilikler iin syledii akademisyenler ve airlerin

    hayallerine ve mitlerine dayand sav77, bilimsel verilerden daha ok bu tr unsurlara

    yaslanmay yeleyen pan-milliyeti hareketler sz konusu olduunda daha byk bir

    gereklik payna sahiptir. Bu bakmdan Antony Smithin ulusal mitoloji veya etnik

    kken ve soy mitlerinde bulduu motifler pan-milliyeti hareketlerin hayal ve

    mitlerinin de ykseldii zemini oluturur. Bunlar:

    1- Zamandaki balang miti; topluluun ne zaman doduu;2- Mekandaki balang miti; topluluun nerede doduu;3- Soy miti; bizi kim dourdu ve nasl onun soyundan geldik4- G miti; nereleri ap geldik;5- Kurtulu miti; nasl zgrletik;6- Altn a miti; nasl byk ve kahraman olduk;7- k miti; nasl bozulduk [veya nasl zmzden uzaklatk] ve fethedildik

    veya srgn edildik;8- Yeniden dou miti; eski anl gnlerimize nasl dnebiliriz.78

    Bu mitlerin ortaya konu biimleri o pan-milliyeti hareketin dnce

    yapsnn anlalabilmesi asndan da nem kazanmaktadr. zellikle altn a ve

    76 a.g.e., s.201.77 Hans Kohn,Nationalism, Its Meaning and History, s.30.78

    Antony D. Smith, Uluslarn Etnik Kkeni, ev.: Sonay Bayramolu ve Hlya Kendir, Ankara; DostYaynlar, Aralk 2002, s.245.

  • 8/2/2019 turanc hareket

    32/496

    23

    yeniden dou mitleri, o pan-milliyeti hareketin amalarnn kavranabilmesi

    asndan anahtar konumundadr. Bu erevede pan-milliyeti hareketlerde ortaya

    konan tarih anlay, romantik milliyetiliin, organik tarih anlayn btnyle

    yanstr. Bu anlayta toplumlar da tpk bitkiler gibi dou, gelime, ieklenme ve

    bozulma aamalarndan sonra yeniden canlanma kanunlarna tabidirler.Toplumlar

    besleyen unsurlardan her hangi birinin eksiklii bozulmaya yol aar. Bu noktada

    milliyeti eitimcilerin grevi, eksiklii hissedilen unsuru yeniden salamak olarak

    ortaya konur.79

    Pan-milliyeti hareketlerin kendilerini merulatrma aralarndan en nemlisi

    de kar olarak grlen ya da gsterilen pan-milliyeti ve milliyeti hareketler

    olmaktadr. rnek vermek gerekirse Macarlara bal Slav unsurlar, Macar

    milliyetiliinin tahakkmnden kurtulmann yolunu panslavimde bulurlarken;

    Macarlar ise pancermenizm ve zellikle panslavizm karsnda Macarln

    varolabilmesini panturanc birliin gerekletirilmesinde gstermeyi

    yelemektedirler. Benzer biimde Rus panslavizmi pancermenizmi80; pancermenizm

    de panslavizmi en byk tehdit olarak gstermek eilimindirler.81

    Farkl devletler arasnda blnm ulusun ya da rkn birlemesinin yolu

    elbetteki bar bir politikadan gememektedir. Bu durumda pan-milliyeti

    hareketlerin tm iin sava, birlik mitlerinin de kayna

    olarak grlmektedir.Bununla birlikte bu adan bakldnda pan-milliyeti hareketlerin de kendi

    ierisinde ikiye ayrlmalar gerekmektedir. Baka bir etnik grubun mal olarak

    79 a.g.e., s.230. Smith kollektif gemiin yeniden kefedilmesi ve inas araylarnda, biri didaktik,dieri dramatik olmak zere iki boyutun olduunu da ortaya koyar.80 Panslavist Rus general Fadeyev, Rusyann dmann btn Bat Avrupa olarak deil,; OrtaAvrupa, yani Alman kitlesinden ibaret gryor, Alman birlii gerekletii taktirde, Rusyann

    d

    nda kalan Slavlar

    n yok olaca

    n

    ngryordu. (Akdes Nimet Kurat,Panslavizm, s.264.)81 Louis Leo Snyder,Encyclopedia of Nationalism, s.293.

  • 8/2/2019 turanc hareket

    33/496

    24

    grlen devletlerin egemenliinde ortaya kan pan-milliyeti hareketler kendilerini

    kltrel dzeyle snrlama yolunu seerlerken, bamsz bir devlette beliren pan-

    milliyeti hareket siyasal birleme hedefini de iermesi balamnda daha militarist

    zellikler tamaktadr. Hans Kohnun iaret ettii gibi, egemen, bamsz bir

    devlette ortaya kan pan-milliyeti hareket, kendi emperyalist genilemesini, szde

    zayf kardelerine yardm ad altnda, bu kardelerin de zararna olarak da

    gerekletirmek ister.82 Bamsz devletlerde, Antony Smithin tespit ettii gibi etnik

    milliyetilik ve bunun kardei pan-milliyetilik irredentist politikalar da gndeme

    sokar. Bu noktada bir pan-milliyeti hareketin kendisini kltrel dzeyle

    snrlamasnn nedenleri zerinde dnmek gerekir.83 Bu kltrel dzeyle snrlama

    iki nedenle gerekleebilir. Birincisi, panslavizm rneinde grld gibi, pan-

    milliyeti harekete temel oluturan unsurun, kk ve zayf olan parasnda ortaya

    kan pan-milliyetilik, ulusal benliin korunmasn, sosyal ve siyasal bir takm

    haklar elde edilmesini salamaya dnk olmas balamnda, gl ve byk olan

    aabeye yzn dnerken, kendi ulusal varlnn, bu gl aabey tarafndan

    yutulmasndan da rkmektedir. Dolaysyla yalnzca kltrel birliktelik, bu gl

    kardein desteini elde etmeyi salayabilecei gibi, bu gl karde ierisinde

    erimenin de nne geecektir. Pan-milliyeti hareketin kendisini kltrel dzeyle

    s

    n

    rlamas

    n

    n bir baka durumu da ba

    ms

    z bir devlette ortaya

    kmas

    na ramen,bu devletin ve kendi hareketlerinin gszlnn bilincinde olarak siyasal

    birlikteliin olanaksz grlmesi ile ilintilidir. Bu durumda kltrel birlik projesi,

    82 Hans Kohn,Encyclopaedia of Social Sciences, s.551-552.83 Bu noktada kltrel pan-milliyetilik terimi, Kohnun kltrel pan-milliyetilikler kategorisinde

    ifade edilen anlam d

    nda, siyasal boyutlar

    da zaman ierisinde ortaya

    kacak bir pan-milliyetihareket ierisindeki, siyasal dzeyden farkl bir birlik anlayn ifade etmek zere kullanlmaktadr.

  • 8/2/2019 turanc hareket

    34/496

    25

    zaman geldiinde uygulamaya konulacak siyasal birlikteliin bir nkoulu olarak

    grlmektedir.

    Baml halklarda ortaya kan pan-milliyeti hareket ile bamsz devletlerde

    yeeren pan-milliyetilik arasndaki bir baka fark da siyasal-toplumsal sisteme

    ilikin grlerde bulunabilir. Baml halkn pan-milliyeti dnceye sahip

    aydnlar, baml olduklar devletten bir takm siyasal-sosyal haklar talep etmeleri

    balamnda zgrlk, liberal bir siyasal sistemi hedeflerken; bamsz ve kendisini

    gl gren bir devlette ortaya kan hareketler genelde otoriter bir ynetim tarzna

    destek vermilerdir. Bunun bir istisnasn, bamsz, ancak knt halindeki

    Osmanl Devletinde ortaya kan Trklk hareketinin zellikle I. Dnya Sava

    ncesi evrelerinde bulmak olanakldr.

    Pan-milliyeti hareketlerin, pan-dinci hareketlerle kurduklar iliki de zaman

    zaman farkl ierikte olmaktadr. Bazen pan-milliyeti dnce ile pan-dinci hareket

    arasnda kartlk ve rekabet durumu ortaya karken; baz durumlarda da pan-dinci

    unsurlar pan-milliyeti hareketi glendirmek zere, bu ikincisinin ierisinde

    kendilerine yer bulabilirler.84 Rus panslavizminin Ortodoks inan zerinde yapt

    vurgu bu durumun en iyi rneklerinden biri olarak dnlebilir.

    ster kltrel, isterse bu kltrel birlikle yetinmeyip siyasal birlik amac da

    gden pan-milliyeti hareketler olsun, temelde var olduu savlanan

    rk

    nbtnnn karlarnn deil, ulusal karlarn gerekletirilmesine dnktr. Bu

    durum panslavizmin tarihinde btn aklyla grlebilir. Slovaklar, ekler ve

    dier kk Slav uluslar asndan kendi ulusal benliklerinin ve karlarnn

    korunmas balamnda panslavizm gndeme gelirken; Rus panslavizmi, Rus ulusal

    84 Hans Kohn,Encyclopaedia of Social Sciences, s.545.

  • 8/2/2019 turanc hareket

    35/496

    26

    karlarnn hizmetinde deerlendirilmeye allmtr. Slav tehdidini kendi

    milliyetiliklerinin nemli bir unsuru haline getiren Macarlarn, bir Slav ulusu olan

    Polonyallara duyduklar sempati, Polonyallarn 1848 Macar Ayaklanmas srasnda

    sembolik de olsa Macarlara askeri destek vermeleri85 ve Avusturya Slavlar olan

    kardelerinin ba dman olarak belirledii Macarlara sempati ile yaklamas, 1848

    Panslav Kongresindeki az sayda Polonyal delegenin varl, 1867 Kongresinde

    hibir Polonyal delegenin olmamas; 1848 Panslav Kongresinde Avusturya

    Slavlarnn Osmanl Devletinin uyruklar olan Slav kardelerinin durumlarna ilgi

    gstermemeleri; iki Slav devleti Srbistan ve Bulgaristan86 arasndaki atmalar,

    aslnda Slav kardelii dncesinin bir hayal rn olduunu, nemli olann ek,

    Slovak, Leh, Bulgar, Srp v.s. milliyetilikleri olduunu gstermektedir. Benzer

    biimde pantrkizmin ilk dnsel babalar saylan Kazan Tatarlarnn, dier Trk

    kardelerinin otonom devlet taleplerine kar Rusyann birliini savunmalar87;

    Tatarlar, Azeriler, Bakurtlar gibi gruplar arasnda ortaya kan atma noktalar da

    tek bir Trk ulusu olduu ynl grlerin ok da ayaklar yere basan

    deerlendirmeler olmadnn kant olmulardr.

    85 Polonyallar 5000 kiilik askeri bir destek vermilerdir. (Sandor Kostya,Pan-Slavism, s.64)86 Stoddard, Bkre Antlamas sonrasnda bir Bulgar liderin Bizi Hun, Trk, Tatar olarak arn,ama Slav olarak deil! szlerini aktarmaktadr. (T. Lothrop Stoddard, Pan-Turanism, The

    American Political Science Review, Cilt: XI, ubat 1917, No:1, s.13.)87 Zeki Velidi Togan , Htralar, Trkistan ve Dier Mslman Dou Trklerinin Mill Varlk ve

    Kltr Mcadeleleri, stanbul, Hikmet Gazetecilik Ltd.,1969 adl

    eserinin muhtelif blmlerine veBaymirza Hayit, Trkistan Devletlerinin Mill Mcadele Tarihi, Ankara, TTK, 1995, s.219-225.

  • 8/2/2019 turanc hareket

    36/496

    27

    2. EMPERYALSTLER ARASI MCADELENN ALANI: ORTA ASYA

    Corafi snrlar konusunda deiik tanmlamalar yaplmakla birlikte

    Himalayalar ve Altay Dalar, Hazar Denizi ve Tanr Dalar arasndaki blge olarak

    tanmlanabilecek olan88 Orta Asyann Avrupa kamuoyunun dikkatlerini ekmeye

    balamas Ondokuzuncu yzyln ikinci yarsnda Ruslarn blgeyi igal etmeleri ile

    olmutur.

    Ondokuzuncu yzyln ikinci yarsnn balarnda Orta Asyada bamsz

    hanlklar varlklarn srdryorlard. Bununla birlikte Hive, Buhara ve Kokand

    Hanlklar yzyln ortalarndan itibaren, Rus arlnn younlamaya balayan

    basks ile de yzyze gelmeye balamlard..

    Rus arl, Ondokuzuncu yzyln smrge yarndan geri kalm; bu

    an kapatabilmek ve scak denizlere inmek amacyla yaylabilecei alanlar

    aramaya balamt. Rus arlnn genileyebilecei alanlar, ayn zamanda onlara

    scak denizlere inme olana da sunmalyd. Osmanl Devleti ve Boazlar zerindeki

    amalarn gerekletirmesi zellikle ngilterenin bu dnemde kar koymas ile

    yrrle giremeyince, arlk iin en kolay yaylma alanlarndan birini Orta Asya

    hanlklar oluturmutur.89 1850li yllarda Orta Asya hanllarndan Kokand ele

    geirmeye alan Rus arl, hem Krm Sava, hem de Kafkasyada sren direni

    hareketleri nedeniyle bu isteini ileri bir tarihe brakmak zorunda kalmtr.90

    88 Maria Antonina Czaplicka, The Turks of Central Asia in History and the Present Day, anEthnological Inquiry into the Pan-Turanian Problem, and Bibliographical Material relating to theEarly Turks and the Present Turks of Central Asia, Oxford, Clarendon Press, 1918, s. 10.89 Louis E. Frechtling, Anglo-Russian Rivalry in Eastern Turkistan, 1863-1881, Royal CentralAsian Journal, Vol.: XXVI, Part: III (July 1939), s.471.90

    Baymirza Hayit, Trkistan Devletlerinin Mill Mcadeleleri Tarihi, Ankara, Trk Tarih KurumuYaynlar, 1995, s.66.

  • 8/2/2019 turanc hareket

    37/496

    28

    Kafkasyadaki direniin krld 1850li yllarn sonunda Ruslar dikkatlerini

    Orta Asya zerinde younlatrma olana buldular. Hanlklar aras ekimeler ve

    atmalardan da yararlanarak Orta Asyay igal planlarn uygulamaya geirmeye

    baladlar. 1866da balayan saldrlar sonucunda 1868 Maysnda Semerkant Rus

    kuvvetlerinin eline geti. Ayn yln Haziran aynda da Buhara Hanln Zerobulak

    Savanda yenilgiye uratmay baardlar.91 Buhara Hanl, Rus himayesini

    tanmak zorunda kald. Bundan be yl sonra bu kez Hive Hanl Ruslarn

    egemenliklerini kabul etti. Hanlklar ierisinde Kokand, en uzun sreli direnii

    gstermekle beraber, sonunda 1875 ylnda Ruslarn tamamen egemenlii altna girdi

    ve varln yitirdi. Ruslar igal ettikleri blgeler ierisinde Buhara ve Hiveye belli

    bir zerklik tandlar. Ruslar blgenin tam anlamyla igalinin tamamlanmas iin bir

    yandan atmalara devam ederlerken, dier yandan da blgedeki denetim

    mekanizmalarn oluturmak yoluna gitmilerdir. 1867 ylnda Genel Valilik

    kurulmutur. Orta Asyann igalinin tamamlanmasnn ardndan, belli bir zerklik

    verilen Buhara ve Hive haricinde btn igal topraklar Genel Valinin kontrol

    altna girdi. arln blgenin denetimi konusundaki bir baka abas da Trans-Hazar

    demiryolunun yapmnn gerekletirilmesi olmutur. Daha 1873de planlanmaya

    balanlan demiryolunun yapmna 1880 ylnda balanmtr.92

    1884te direnen en son yer Mervin dmesinin ard

    ndan, demiryolu 1885deAkabada, 1888de Semerkanda ulat. Bu demiryolu sayesinde Ruslar

    St.Petersburgu Semerkanda balamay baardlar.

    91 Jean-Paul Roux, Orta Asya, Tarih ve Uygarlk, ev.: Lale Arslan, stanbul, Kabalc Yaynevi, ubat2001, s.407.92 Demiryolunun yapm sreci ve nemi iin bknz.: W.E.Wheeler, The Control of Land Routes:Russian Railways in Central Asia, Journal of the Royal Central Asian Society, Vol.: XXI, Part IV

    (October 1934), s.585-608 ve George Dobson,Russias Railway Advance into Central Asia; notes of ajourney from St. Petersburg to Samarkand, London, W.H. Allen&Co., 1890, xxii+439 sayfa.

  • 8/2/2019 turanc hareket

    38/496

    29

    Ruslarn, Orta Asyay Ondokuzuncu yzyln ikinci yarsndan itibaren igal

    etmelerinin ardnda yatan nedenlerden biri Orta Asyann zengin kaynaklarndan

    yararlanmak biiminde ortaya kmtr.93

    Rus arlnn emperyalist amalarnn

    bir sonucu olan bu durumun, Orta Asyann zenginliklerinden yararlanma amacndan

    te baka bir hedefi daha vardr ki, bu nedenden dolay Avrupann dikkatlerini

    ekmitir. Bu dnemde blgenin Genel Valisi General Annenkoff, yaynlad bir

    brornde Ruslarn bu ikinci, ama belki de birincisinden ok daha nem verdikleri

    amalarn gzler nne sermitir.94 Annenkoff, demiryolunun yapm ile Hindistan

    arasnda balant kurmaktan ekinmemitir. Ruslarn, gneye, Hindistana doru

    inmeleri ngilizleri kayglandrr.95 Hanlklarn igalinin, Hindistann anahtar

    konumundaki Afganistann igaline kar bir n hazrlk olduu aktr.96 En nemli

    smrgesi konumundaki Hindistana ynelen bu Rus tehdidi ngiltereyi de harekete

    geirir.97 Bylelikle de Orta Asya zerinde, ngilizler ile Ruslar arasnda Byk

    Oyun [Great Game] btn aklyla oynanmaya balanr.98 ngilizlerin balca

    93 Jean-Paul Roux, Orta Asya, s.408.94 Annenkoffun brorn ngilizce adThe Akhal Tekke and The Roads to India adn tamaktadr.(W.E.Wheeler, Journal of the Royal Central Asian Society, Vol.: XXI, Part IV ( October 1934),s.588.)95ngilizlerin bu kaygsn gsteren o dnem yaplan almalar iinDemetrius Charles Boulger, England and Russia in Central Asia, 2 cilt, London, W.H. Allen andCo.,1879.

    George N. Curzon,Russia in Central Asia in 1889 and the Anglo-Russian Question, London ve NewYork, Longmans, Green, and Co., 1889.Arthur Campbell Yate, England and Russia face to face in Asia; travels with the Afghan BoundaryCommission, Edinburg, W. Blackwood, 1887, vi+481 sayfa+ 2 harita.Archibald Ross Colquhoun, Russia against India, the struggle for Asia, 2. bask, London, Harper,1901, vii+246 sayfa+harita.Ayrca Vmbry de bu duruma dikkati ekmekten kendini alamamtr. rmin Vmbry, The ComingStruggle for India, being an account of encroachments of Russia in Central Asia, and of thedifficulties sure to arise therefrom to England, London, Cassell, 1885, viii+214 sayfa.96 Jean-Paul Roux , Orta Asya, s.408.97 Hindistann tarih boyunca Orta Asyadan gelen ordular tarafndan igali dahi gndeme getirilerek,Hindistana ynelik Rus tehdidi ortaya konulmaya allmtr. Bu gre rnek olmak zere bknz.:Invasions of India from Central Asia, London, Richard, 1879.98

    Byk Oyun teriminin 1820li y

    llarda ran ve Buharaya seyahatler gerekletiren Yzba

    ArthurConnely tarafndan ilk kez kullanld tahmin edilmektedir. Terime poplerik kazandran Rudyard

  • 8/2/2019 turanc hareket

    39/496

    30

    amalarndan biri Rus Orta Asyas ile Hindistan arasnda bir tampon blge

    oluturmak olmutur. Bu tampon blge, Hindistana gei iin en elverili yer olan

    Afganistan olarak dnlmtr.99

    ngilizlerin bu tampon devlet anlay ile birlikte

    Orta Asya halklarn Ruslara kar kullanmak konusunda da bir takm dnceleri

    olmas byk olaslktr.100

    Ruslarn Orta Asyay tam olarak kontrollerine aldklar 1880li yllarda

    ngilterede Orta Asya zerine dernekler oluturulmaya, blge ile ilgili dergiler

    karlmaya balanr. lk says 1886da yaynlanan The Asiatic Quarterly Review,

    Ruslarn Orta Asya etkinlikleri zerine younlamakla kalmam, Orta Asya ve

    Afganistan halklar zerine de ok sayda yaznn yaynland platform olmutur.

    Orta Asya zerinde gelien ve Hindistann kontrol zerine younlaan bu ngiliz-

    Rus rekabeti, ngiltere ile Rusya arasnda 1907te imzalanan antlama ile bir

    sreliini yatmtr. Orta Asya ile ilgili olarak yaynlanan dergilerde, bu antlama

    sonrasnda Rus tehdidi konusu siliklemeye balamtr.

    Kipling olmutur. (Steven Sabol, Orta Asyada Rus-ngiliz Rekabeti, Trkler Ansiklopedisi, Cilt 18,s.594, dn.:1)99 Afganistann Hindistan asndan nemi ve dolaysyla ngiltere iin anlam zerinde duran oksayda makale ve yazdan bir kaunlardr:Annette S. Beveridge, The Khaibar Pass as the Invaders Road for India, Journal of Royal CentralAsian Society, Vol.: XII, Part II

    J.D.Rees, The Western Frontiers of India, The Imperial and Asiatic Quarterly Review, Third Series,Volume XV ( April 1903), ss.225-252.H.E. Crocker, The Khyber Pass,Journal of the Central Asian Society, Vol: XVIII (July 1931), PartIII, ss.425-430.100 Zeki Velidi Togan, anlarnda Pantrkizm fikri bidayette Macar Vambrey tarafndan 1868-1974yllar arasnda ileri srlm olup, ngiltere hkmeti tarafndan da Osmanl mparatorluunuOrtaasyada Ruslara kar kendisiyle mttefik bulundurmak maksadiyle bir aralk koltuklanmtr.deerlendirmesinde bulunarak, ngilterenin Osmanl Devleti zerinden Orta Asya Trk halklarnkullanmak istediini belirtmi olmaktadr. (A. Zeki Velid Togan, Bugnk Trkili (Trkistan) ve

    yakn Tarihi, Cilt 1Bat ve Kuzey Trkistan, stanbul, Arkada, brahim Horoz ve Gven Basmevleri,1942-1947, s.561-562.) H.B. Paksoy da panturanclk akmnn Vmbry tarafndan yaratldnbelirttikten sonra, Vmbrynin ngilizler ile olan ilikisinden hareketle 1860larda yer alan buyaratclk [panturanizm], Kralieleri her gn ay ien bir imparatorluun yararna idi.

    deerlendirmesinde bulunmaktad

    r. ( H.Blent Paksoy, Pan adl

    ki Kurgusal Yarat

    k: UydurmaBelgelerin Trkler zararna kullanlmalar, Avrasya Etdleri, Cilt:1, Say:2 (Yaz 1994), s.64.)

  • 8/2/2019 turanc hareket

    40/496

  • 8/2/2019 turanc hareket

    41/496

    32

    birini oluturmaya devam etmitir. Almanya, bir yandan I. ve II. Dnya Savalar

    srasnda bu blge halklarn savataki rakibi Rusyaya kar kullanmak eiliminde

    olurken, dier yandan da bu blge zerinden ngilizlerin en nemli smrgesi

    Hindistan yollarna hakim olmak amacn gtmtr. Byk Oyuna, zellikle Rus

    arlnn k sonras dnemde, Asyada doan g boluunu, kendi lehine

    evirmeye alan Japonyada dahil olmak istemitir.104 I. Dnya Sava ertesinde

    pan-turancln bayraktarln stlenmeye alan Japonya, bu ideolojiyi, Asyada

    hegemonya mcadelesinde ba rakibi olarak deerlendirmeye devam ettii Rusyaya

    kar kullanabilecei silahlardan biri olarak grmtr.105 Bylelikle Orta Asya

    devletleraras rekabet ve atmalarn alanlarndan biri haline gelmi; Ruslar blgenin

    kontroln kaybetmemek iin abalarken, karsndakiler blge zerinden Ruslara

    ynelik bir takm hareketler rgtlemenin yollarn aramlardr.

    104 Laurie Barber, Chekmate at the Russian Frontier: The Russia- Japanese Conflict Before Pearl

    Harbor, http://www.waikato.ac.nz/wfass/subjects/history/waimilhist/1997/wmh3.html [18.07.2003]105 Philip Snow, Nomonhan, The Unknown Victory,History Today, July 1990, s.23.

  • 8/2/2019 turanc hareket

    42/496

    33

    3. TURAN: CORAF KAVRAMDAN IRK ADINA

    Turan szcnn kkeni ran efsanesiAvestada bulunmaktadr.106 Efsanede

    yer alan Tura szc olaslkla gebe bir halk tanmlamakta kullanlmaktadr.

    Efsanede Turyanlarn, ran halknn dman olarak gsterildii grlmektedir.

    Avestaya dayanarak ehname adl eserini oluturan Firdevside Tura kavram,

    Turana dnmtr. ehnamede Hkmdar Feridun olundan ikincisine Tur

    adn verir. lkesini olu arasnda paylatran Feridun Tura Turan lkesini verdi

    ve onu Trklerle inin padiah yapt.107 Firdevsinin eserinde rann hkmdar

    Keyhsrev ile Turann hakimi Afrasiyap arasnda meydana gelen savalar hikaye

    edilmektedir. ehnamede Ceyhundan Tur snrlarna ve buradan da in ve

    Hotene kadar uzayp giden ksmndaki uzak, yakn btn yerleri Turan milletine

    verdiler.108 ifadesi Turann bir anlamda corafi olarak tanmlanmas anlamna da

    gelmektedir. Efsanede Turan ve ran, Ahuramazda ve Ehrimenin lkeleri olarak

    deerlendirilirler. Yani biri iyiliin, dieri ktln semboldr.

    ehnamede yer alan ran- Turan ayrmnn etnik bir ayrlk olduu ileri

    srlmekle beraber, baz yazarlar bu ayrmn yerleik ve gebe ranllar

    simgelediini dnmektedirler.109 Dolaysyla ehname zerinden bir ran-Turan

    etnik ayrmnn ortaya konulamayaca dnlmektedir.

    106 Maria Antonina Czaplicka, The Turks of Central Asia in History and the Present Day,s.18-19.Vlademir Minorsky, Trn, The Encyclopaedia of Islam,Volume IV, 1934, s.878-879.Talat Tekin, Enver Celaletin Paann etimolojileri, Tarih ve Toplum, Cilt:2, s.66-67.107 Firdevsi, ehname I, stanbul, Milli Eitim Basmevi, 1945, s.120.108 Firdevsi, ehname II, stanbul, Milli Eitim Basmevi, 1947, s.4.109 slam Ansiklopedisinde Firdevsi maddesinin yazar H. Ritter, ehnamede sz edilenmuharebelerin arki ranllar arasnda olduu grndedir. ( H.Ritter, Firdevs, slamAnsiklopedisi, Cilt:4, stanbul, Milli Eitim Basmevi,1945, s.646. ) Ritteri kaynak gsteren TalatTekin de ayn grtedir. (Talat Tekin, Enver Celalettin Paann Etimolojileri, Tarih ve Toplum,

    Cilt:2, s.66.) Ayr

    ca Macar dou bilimcisi Gyula Germanusun grleri iin bu al

    man

    n 74-75. vePl Telekinin grleri iin de 79. sayfalarna baklabilir.

  • 8/2/2019 turanc hareket

    43/496

    34

    Osmanl Devletinde Turan kavramnn ne zaman kullanlmaya baland

    konusunda net bir yant vermek zor olmakla beraber, bunun 1786ya kadar geri

    gtrlebilecei grlmektedir. Aslnda daha ncesinde de Iran-Turan kartl

    eklinde iirsel bir tema olarak XV. YzyldaZafer-Namede yer almtr.110

    1786 tarihinde Osmanl Devletinden Buhara hkmdarna gnderilen ve

    Ruslara kar birlikte hareket edilmesi istenilen mektupta , Buhara hkmdar Seyyid

    Eblgazi Hana Turan hakimi olarak hitap edildii grlmektedir. Taraf-

    hmyn- hazret-i cihn-driden ferman-fermyi Turan-zemn celdetl Esseyid

    Gzi Han cenblarna yazlacak nme-i hmynun msveddesidir.26 Ev Ca 1201

    ifadeleri bulunmaktadr. Buhara Hkmdar da Sadarete gnderdii mektubunda

    Sizden rica ederim ki Padiah Hazretlerinin bo bir zamannda Turan

    memleketlerinin durumunu izah buyurunuz. Bilgi ve dirayet ve din taraf kuvvetli

    birehzdeyi Turana padih tyin etsin, ben de hutbeyi onun namna okutur ve

    sikkeyi de onun adna bastrrm.111 Bu teklif bir anlamda ilk kez pantrkist

    zlemlerin dile getirilmesi anlamna da gelmektedir.112

    110

    Vlademir Minorsky, The Encyclopaedia of Islam, Volume:IV, s.880.Nefinin biriirinde de Saadetle otan kurmadan serhadd-i rana

    De Turan-zemine saye-i tu-i ser-efrazdizelerinde ve ran-Turan kartl ierisinde yer almaktadr. (Nef Divan, haz.: Metin Akku,Ankara, Aka Yaynlar, 1993, s.117.)111 Mehmet Saray, Rus gali Devrinde Osmanl Devleti ile Trkistan Hanlklar Arasndaki SiyasiMnasebetler (1775-1875), Ankara, Trk Tarih Kurumu, 1994, s.25. 1800-1801 olaraktarihlendirilebilecek bir baka belgede de Haydarahtan Trn Hkimi olarak sz edilmektedir.(Osmanl Devleti ile Kafkasya, Trkistan ve Krm Hanlklar Arasndaki Mnsebetlere Dir ArivBelgeleri, T.C. Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire BakanlYayn Nu:3, ankara, Haziran 1992, s.102de yer alan 45 sayl transkripsiyon metin. Kitapta ayrcaorijinal belgenin fotokopisi de yer almaktadr.)112

    Mehmet Saray, bu mektupta ifade edilen Trkistan mslmanlar

    n

    n bir tr Osmanl

    ynetiminedahil olmas biimindeki teklifin bir ilk olduunu belirtmektedir. (a.g.e., s.26.)

  • 8/2/2019 turanc hareket

    44/496

    35

    1832 tarihli bir Osmanl belgesinde de Turan, Trkistan, Tataristan,

    zbekistan ve Moolistan kapsayacak biimde tanmlanmtr.113

    Turan kavramnn Avrupaya tanmas Herbelotun 1697 tarihini tayan

    Bibliothque Orientale adl eseri ile olmutur.114 Herbelot, Turan lkesinin tanmn

    Oxus nehrinin dou ve kuzeyi olarak gstermekte ve Turan adl bu araziye artk

    Trkistan denildiini belirtmektedir.115

    Minorsky, 1839 tarihinde Turan teriminin Byk Trk Yurdu anlamna

    gelmek zere Macarlarca kullanldn belirtmektedir.116 Ferencz Pulszky 1839

    tarihli makalesinde, Macarlarn kkenini Asyaya balarken, Turan kavramn yine

    ran kartl ierisinde kullanmay yelerken, Turan da Trkistan- Toharistan

    olarak aklamaktadr.117

    Turan kavramnn corafi ierikten, bu corafi anlamlandrmay da ierisinde

    barndrmay srdrerek giderek dilsel ve etnik bir kategoriyi iaret etmeye balamas

    19.yzyln ortalarndan itibaren gereklemitir.

    Kavramn ieriinin bylesi bir deiiklie uramasnda Avrupal dil

    bilimcinin etkisi olmutur. Finli M.A.Castren, Alman C.C.J. Bunsen ve ngiliz

    F.Max Mller.118 1813 ylnda Finlandiyada doan Mathias Alexander Castrn119,

    bir dil ailesi olan Altay [bugn Ural-Altay grubuna giren diller] grubunu oluturan

    halklar

    n ayn

    zamanda kltrel a

    dan da benzerliini savunmutur. Sibiryadayllarca sren alan aratrmalar sonucunda Fincenin bu dil ailesinden olduunu

    113 Jacob M.Landau, Pan-Trkism , from Irredentism to Cooperation, Bloomington ve Indianapolis,Indiana Un. Press, 1995 ( kinci gzden geirilmi ve gncelletirilmi bask), s.1.114 Vlademir Minorsky, The Encyclopaedia of Islam, s.880-881.115 a.g.e., s.881.116 ayn yerde.117 Ferencz Pulszky, Iran s Turan,Athenum, Yl:3, Say:18 ( 1 Eyll 1839), s.276.118 Judith Winternitz, Culture and Nationalism in Nineteenth Century Eastern Europe, s.145.119 Mathias Alexander Castrn (2 Aralk 1913, Finlandiya, Rus arl- 7 Mays 1852, Helsinki): Fin

    milliyetisi dilbilgini. Ural-Altay dilleri zerine yapt

    evirileri ile tan

    nm

    t

    r. 1851 y

    l

    nda Helsinkiniversitesinde ilk Fin Dili krssne atand. Bir yl sonra da niversitenin rektr oldu.

  • 8/2/2019 turanc hareket

    45/496

    36

    savlam; bu savdan yola karak da Finlilerin Orta Asyadan geldiklerini, Macarlar,

    Trkler ve Moollar gibi halklar da ieren geni bir topluluun paras olduunu

    ortaya koymaya almtr. Altay dilleri tasnifi ona aittir.120

    Encyclopedia

    Britanniccaya gre Castrn panturanclk ideolojisinin ilk ncsdr.121

    Bunsen 1854 tarihinde yaynlanan bir almasnda Turan szcn yalnzca

    bir dil ailesi anlamnda da kullanmann tesine geerek, Turan bir halk

    kategorisinin sfat olarak biimlendirme yoluna gitmitir.122 Bunsenin ortaya att

    bu teori Alman asll ngiliz dil bilimci Fredrich Max Mller123 sayesinde popler

    hale gelmitir.

    Max Mller, 1855 tarihli eserinde ilk kez Turan dil ailesi kavramn ortaya

    atmtr.124 Mller, Sami ve Aryan dil ailelerinin yannda nc bir kategori olmak

    zere Turan dil ailesini ileri srmtr. Mllere gre Turan dil ailesi Asyada ve

    Avrupada Sami ve Aryan kategorilerine sokulamayan, eklemeli [agglutinative]

    120 Hasan Eren, Trklk Bilimi Szl,I.Yabanc Trkologlar, Ankara, Trk Dil Kurumu Yayn,1998, s.126-130 arasnda Castrnin dil almalar hakknda bilgiler yer almaktadr.121 http://www.britannica.com/eb/article?eu=21059&tocid=0&query=castren&ct=[26.07.2003]122 Turan kavramnn Aryan ve Sami olmayan halklar tanmlamak zere Bunsen tarafndan ilk kez1847de kullanld da kaydedilmektedir. ( Turni Npek,Uj dk Lexikona, 12. Cilt, Budapete,Singer s Wolfner, 1942, s.5934.)123

    Friedrich Max Mller(1823 Dessau Almanya- 1900 Oxford): Dilbilim, mitoloji ve dinaratrmalaryla tannan dou bilimci ve dil bilgini. En nemli almas yayma hazrlanmasnstlendii 51 ciltlik The Sacred Books of the East(1879-1904). Ortaya koyduu Turan dil ailesisnflamas bilimsel olarak ksa zamanda reddedilmitir. Tark Demirkan,Macar Turanclar, s.22deyer alan Turan kavramn ilk kullanan Macar aratrmaclardan Miksa Mller... ifadesi tamamenyanltr. Anlalan Miksa Mller ismine Macar kaynaklarndan birinde rastlayan Demirkan, konuyahakim olmadndan Miksa adnn Maxn Macarca karl olduunu da dikkate almam, bylelikleAlman asll ngiliz dil bilimciyi Macar yapvermitir. Baka bir yazda da Demirkann bu hatasaynen tekrarlanmaktadr. Tarih boyunca Trklk Macaristanda Turanclk,http://www.orkun.com.tr/asp/yazi.asp?Makale_nu=479[10.07.2003]. (Bu yaz Orkun dergisinin 46.saysnda yaynlanmtr.)124 Vlademir Minorsky, The Encyclopaedia of Islam, s.881.Mllerin eseri The Languages of the Seatof War in the East, with a Survey of Three Families of Languages, Semitic, Arian, Turanian (London,

    1855) ad

    n

    ta

    maktad

    r. Bu al

    mada Mllerin 1855 tarihli eseri deil, aa

    da gsterilen kitab

    kullanlmtr.

  • 8/2/2019 turanc hareket

    46/496

    37

    dillerin btnn kapsamaktadr.125 Mller, dil ailesi kategorisinin de tesine

    geerek, bir Turan halklar ya da rklar tanmlamas da yapmtr. 1870 ylnda

    Turanllar, sar derili, kk elmack kemikli, siyah inli gzl olarak da

    tanmlamaktan kendini alamamtr.126 Ona gre Asyann gebe rklar olan

    Turanllar, tarmc Aryan rklarnn kartdrlar.127 Max Mller Turan dil ailesini ya

    da dil snfn iki ana blme ayrmay yelemitir.Ural-Altay ya da Ugor-Tatar ad

    da verilebilecek olan Kuzey