Upload
kemalinany
View
243
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
8/2/2019 turanc hareket
1/496
T.C.
ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
KAMU YNETM VE SYASET BLM (SYASET BLM)
ANABLM DALI
TURANCI HAREKETLER: MACARSTAN VE TRKYE
(1910-1944)
Doktora Tezi
Nizam NEN
Ankara-2003
8/2/2019 turanc hareket
2/496
8/2/2019 turanc hareket
3/496
8/2/2019 turanc hareket
4/496
II
e2. MODERNLEMECLK......................................................................... 1485. I. DNYA SAVAI: TURAN GEREKLEYOR MU? ...............................150
a) BOLEVK DEVRM: YEN BR UMUT KAYNAI........................157b)TRKYA MI? TURAN MI? ..................................................................159
c) ORTA ASYADA TURAN HAVARLER ...........................................162II. I. DNYA SAVAI SONRASI DNEMDE TURANCIHAREKET... .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164
A. TRANONSONRASI MACARSTANDATURANCILIK(1920-1933)..... 1641. MACAR TURANCILIINDA YOLLARIN AYRILMASI...............................166
a)KRS CSOMA DERNE ..................................................................166b) MACARSTAN TURAN BRL [MAGYARORSZG TURNSZVETSG] .............................................................................................169c) TURAN BRLNN RGTLENMES VE ETKNLKLER......... 177d) 1920L YILLARDA MUHAFAZAKAR TURANCILIIN TEMSLCS:
TURAN CEMYET .................................................................................... 182e) DOU-BATI ARASINDAK KPR MACARSTAN .......................190f) 1920L YILLARDA MACAR TURANCILIINDA FARKLI SESLER...................................................................................................................... 202
B.ULUS-DEVLETNKURULMAAAMASINDATRKYEDETURANCILIK:1920-1931.............................................................................. 2091. PANTRKLKTEN MSAK-I MLLULUSALCILIINA: OSMANLI
TRKLER.............................................................................................2142. 1920LYILLARDA TRK OCAKLARI VE PANTRKLK ................ 218
a) CUMHURYET DNEMNDE TRK OCAKLARININ YENDENORTAYA IKMASI ................................................................................... 219
b) ULUS-DEVLET YA DA BYK TURAN ..........................................222
III. TURANCILIIN KNC BAHARI . . ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
A.NAZALMANYASIVEMACARSTAN(1933-1944).................................2371. 1933-39 ARASINDA TURANCI HAREKET ................................................243
a) BATININ TMDEN REDD: TURANLI MONOTESTLER [TURNIEGYISTENHIVK].................................................................................... 243
b) TURAN BRLNN YENDEN DOUU VE IRKILIIN ARTANDOZU........................................................................................................... 256c) MACAR IRKILARI VE TURANCILIK..............................................272d) TURAN CEMYET................................................................................ 275
2. 1939-1945 YILLARI ARASINDA MACAR TURANCI HAREKET.............. 281a) TURANIN GNE: JAPONYA............................................................281
b) MDN YKSEL ............................................................................. 283(1)TURAN YAAM SAHASI- LEBENSRAUM........................................ 284(2) TURAN CEMYET ETKNLKLER VE TRKYE ......................... 288(3) GNEN SN................................................................................ 289
B.TRKYEDETURANCILIK:1931-1944.....................................................2911. TRK TURANCILARININ VAR OLMA ABASI ........................................297
a)TRK TARH TEZ ................................................................................. 298b) TURANCI TRKLN KISA BAHARI......................................301
c) YOLLARIN -BR SRELNE- SONU...........................................310
8/2/2019 turanc hareket
5/496
III
2.KNCDNYA SAVAINA GDERKEN VE SAVASIRASINDA TURANCITRKLK .............................................................................................. 315a) HKMETN KONTROLL ZN .......................................................324
b) 1942: MDN YILI ............................................................................... 327
c) TURANCILAR ARASI GERLM.........................................................332d) TURANCI TRK DNCENN UNSURLARI ...........................335(1) TURANCILIK .......................................................................................... 336(2) IRK ZERNE NA EDLM TRK TANIMI................................. 345(3) SLAMYET VE AMANZM............................................................... 355(4) KYLCLK....................................................................................... 357(5) DEVLET - TOPLUM - BREY ............................................................... 358(6) IRKILIIN VE TURANCILIIN KURULDUU ALAN: TARH.364(7) KOMNZM KARITLII .................................................................... 369
e) 1943: ZOR YILLARA DORU.............................................................. 371f) BOZKURTLARIN LM................................................................ 376
SONU... . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .379
EKLER... . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . .393
EK1:MACARBYOGRAFLER...................................................................... 393EK2:TURNDERGSNNNDEKLER .................................................... 402EK3:TURAN CEMYETKONFERANSLARI.............................................................416EK4:BARTHOSTURANKTAPLARI ......................................................... 420EK5:LSZLTRMEZENNTURNFZETEKSERS ....................... 420EK6:TRN1918SAYI:1-2,EDTRLERMZALIYAZI ........................... 421EK7:YUSUFAKURAMACARLARINVETRKLERNTURANLIKTAK
GREV.........................................................................................................423EK8:A.ZEKVELDTOGANINMACARDERGSLEVENTEDEIKANMAKALES-TURANHALKLARIBZDENNEBEKLYOR?...................................................... 427
EK9:YUSUFAKURAVEH.NAMIKORKUNUNMACARTURANCEMYETNEYAZDIKLARIMEKTUP ..................................................... 434
EK10:A.ZEKVELDTOGANINLERBAKANIKRKAYAYAYAZDII20.12.1937TARHLMEKTUP .................................................... 435
EK11:A.ZEKVELDTOGANINLERBAKANIKRKAYAYAYAZDII21.12.1937TARHLMEKTUP .................................................... 440
EK12:TURANATLISI ......................................................................................444
KAYNAKA: .. . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . ..445
ZET ... . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . .485
SUMMARY... . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . . .487
8/2/2019 turanc hareket
6/496
IV
NSZ
Sovyetler Birliinin k sonrasnda yeni Trk Cumhuriyetlerinin ortaya
k lkemizde de Turanclk akmnn yeniden canlanmas sonucunu vermiti.
Dnemin Cumhurbakannn azndan dklen Adriyatikten in Seddine kadar
Trk dnyas ifadeleri bu canlanmann devlet katnda da yanklandnn iareti
olmutur. Tez konusu olarak Turancln seilmesi ite bylesi bir ortamda
ekillenmeye balad. Trk Turancl zerine ilk aratrmalara baladmda
karma bir de Macar Turancl olgusu kt. Bulunan burslar sonrasnda tezin
konusu Macaristan ve Trkiyede Yirminci yzyln bandan itibaren gelimeye
balayan Turanc hareketlerin incelenmesine evrildi. Deiik iki lkede ayn kavram
zerinden gelien hareketlerin incelenmesi pan-milliyetililik konusunda
karlatrma olana sunmas bakmndan nemli grld. Bunun haricinde Trk
milliyetilii zerine yazlan hemen her eserde sz edilen Macar Turan hareketinin
derinlemesine incelenmesinin zgn bir katk olaca dnld.
Tez, pan-milliyetiliin genel yaps zerine kavramsal bir ereve ile
Turancln ortaya kt dnemin zelliklerini gstermeyi hedefleyen giri
blmnden sonra, ana blmde ilenmitir. Tezin dnemlere ayrlmasnda, bu
dnemlemenin hem Macaristan ve Trkiyenin i yaplar, hem de bu iki lkeyi
ilgilendiren uluslararas gelimeler asndan anlaml olmasna allmtr. Birinci
blm Macar Turan Cemiyetinin kurulmas ile balatlm; hem Trkiye hem de
Macaristan iin yeni bir dnemin balangcn oluturan 1920 ylnda
sonlandrlmtr. kinci ana dnem 1920 ylndan her iki lkedeki Turanc hareketler
8/2/2019 turanc hareket
7/496
V
zerinde etkili olacak Almanyada Nazilerin iktidara geldii 1933 ylna kadar olan
dnemi kapsamtr. nc ana blm de 1933 yl ile balatlm ve II. Dnya
Savann sonunun grnd ve Macar Turancl ile Trk Turanclnn bu
dnem iin sonu olan 1944 ylnda bitirilmitir. Tezin lkemizde zerine ok ey
bilinmeyen Macaristan zerine olan ksmlarnn daha rahat anlalabilmesi iin, arka
plan bilgisi olarak Macaristan ksm daha uzun tutulmutur.
almann Macaristan blmleri iin yararlanlan temel kaynaklardan bir
tanesi Macar Ulusal Arivlerindeki Turan Cemiyeti ve dier Turanc rgtlenmelere
ilikin belgeler olmutur. Arivlerde Turan Cemiyeti belgeleri ok saydadr. Turan
Birlii belgeleri bunun yannda son derece az, Turanl Monoteistlerle ilgili belgeler
ise bir elin parmaklarn gemeyecek saydadr. Turan Cemiyeti belgeleri Macar
Ulusal Arivlerinde P 1384 dosya numarasnda bulunmaktadr. Toplam 15
csomg(cs) [paket] vardr. Dolaysyla kaynakada verilirken P 1384 Turan
Cemiyeti belgelerinin tm iin ortaktr. Bu ibareden sonra gelen csomg(cs) ifadesi
belgenin bulunduu Turan Cemiyeti paketini gstermektedir. Ayrca bir de ttel
ayrm vardr. Bu ttel ayrm btn paketlerde bulunmamakta; ierisinde ttel ayrm
bulunan paketlerde ttel numaralar her seferinde batan balamamakta, bir nceki
ttel ayrm olan pakette kald yerden devam etmektedir. Ayrca paketler ierisinde
belgelere sayfa numaralar
verilmitir. Bu sayfaland
rma dzenli olmad
ndan, bualmada kullanlan belgeler iin sayfa numaralar belirlenebildii lde
verilmitir.
Macar kurum adlarnn ilk yazmnda Macarca ad Trkesiyle beraber
verilmi, bundan sonra metin ierisinde Trkeleri yelenmitir. Macar dergi
adlarnn kullanmnda ise yine ilk kullanmda derginin Macarca ad olanakl ise
8/2/2019 turanc hareket
8/496
VI
Trkesiyle beraber verilmi, bundan sonraki kullanmlarda Macarcalar
yelenmitir.
Macarca ifadelerinin okunular iin Macar alfabesi zerine aadaki bilginin
verilmesi uygun grlmtr. Ural-Altay dil ailesinin Ural koluna mensup olan
Macarca yazld gibi okunan bir dildir. Toplam 40 harften oluan Macar
alfabesinin(q,x,w,ch,y gibi yabanc kkenli szcklerde bulunan harflerin de
kullanlmasyla bu say 45e kadar kmaktadr) btn seslerinin Trke olarak yaz
dilinde ifade edilmesi zordur. Bu nedenle yabanc isimlerin Trke okunular metin
ierisinde verilmemitir. Bununla birlikte Trke karlklar tam olarak verilebilen
harfler aada gsterilmitir.
: a/ cs: / sz: s/ s: / dzs: c/zs:j/j:y
Macarca c harfi Trke ts sesini vermektedir.
Macarca a harfi Trkede kullanlan a sesinin daha kaln biimde ifadesini
gerektirmektedir. harfi ise Trkedeki i ve e seslerinin bir karmdr.
Yukardaki harflerin yan sra dz, gy, ly, ny, sz, ty harflerinin Trke ifadesi son
derece zordur. Trk alfabesine gre iki farkl sesten oluan bu harfler tek bir ses
vermektedirler. Ayrca ,,,,, harfleri de bulunmaktadr.Bunlar haricindeki kalan
18 harf Trkedeki ses karlklarn verirler.
Tezin gelitirilmesi s
ras
nda tez dan
man
m Prof. Dr. Sina Akinin desteive tez izleme komitesi yeleri Prof. Dr. Yavuz Sabuncu ve Prof. Dr. Rait Kayann
katklar belirleyici oldu.
Tezin Macaristan ile ilgili blmleri iin Lorand Etvs niversitesi Trkoloji
Blm retim yesi ve Macaristann eski Ankara Bykelisi Prof. Dr. Istvn
Vsary ve gnderdii kabul mektubuyla Macaristan almalarm kolaylatran yine
8/2/2019 turanc hareket
9/496
VII
ayn blm retim yesi Prof. Dr. David Gzann katklar da inkar edilemez.
Ayrca Lorand Etvs niversitesi Trkoloji blm doktora rencisi Ferenc Csirkes
ve yine ayn niversitenin Fin-Ugor blmnden doktora derecesine sahip Emese
Egeyin her alandaki katklar olmasayd bu tez yazlamazd. Macar Turancl
zerine hazrlad tezin msveddelerini okumam salayan ve bu teziyle 2002
ylnda doktor unvann kazanan Ildik Farkasa da teekkr bir bor bilirim. Bu
noktada Ildik Farkasn elimde bulunan tezinin paralarnn tam anlamyla
msvedde olmas nedeniyle referans olarak gsterilmesi olanakl olmadndan,
genelde bu konuyla ilgili olan makalesine atf yaplmtr.
Trkiye blm ile ilgili olarak benimle grmeyi kabul eden 1930lu ve
40l yllarn Turanc Trk hareketinin nemli isimlerinden Reha Ouz Trkkana
ve yine ayn hareket ierisinde yer alm olan Fehiman Tokluolu(Altan)na katklar
iin teekkr ederim. Ayrca yine benimle grmeyi kabul eden Hseyin Namk
Orkunun kz Konuy Mergen ve torunu Esim Mergenin, Fethi Tevetolunun kz
Filiz Tevetolunun katklar da tezin ortaya kmasnda nemli olmulardr.
8/2/2019 turanc hareket
10/496
1
GR: KAVRAMSAL VE TARHSEL EREVE
1. PAN-MLLYET HAREKETLER
Ondokuzuncu yzyl Napolyon Savalar sonrasnda milliyetiliin dalga
dalga Avrupann btnne yayld bir sreci iaret eder. mparatorluklarn
egemenlii altnda yaayan halklarda milliyeti bilincin gelimeye balamas, giderek
imparatorluklarn meruluk temellerini sarsmaya, varlklarn tehdit etmeye
balamtr. Bu durum zelikle, Habsburg mparatorluu, Osmanl mparatorluu,
Rus arl ve bunlara yzyln ikinci yarsnda katlan Alman mparatorluu arasna
skm olan Orta ve Dou Avrupay, bugne kadar sren milliyeti atmalarn
alan haline getirmitir. Bu blgede ortaya kan bu milliyeti atmalarn birbirinin
iine gemi iki sreci olduu sylenebilir. Bunlardan birincisi mparatorluklar
ierisinde yer alan halklarn, bu baml konumlarn deitirmeye ynelik istemleri
dorultusunda mparatorluklar ile atmasdr. mparatorluklarn ve ok etnili
devletlerin milliyeti meydan okumaya verdikleri yant, Seton-Watsonn resmi
milliyetilik [official nationalism] adn verdii ve en iyi rneklerinden birini
Macarlatrma politikalarnda bulduu1, sert ve youn asimilasyona dayal
uygulamalar biiminde ortaya kmtr. Bylece baml halklarn popler
milliyetilikleri ile mparatorluklarn ya da ok etnili devletlerin resmi
milliyetilikleri atmann birinci boyutunu ekillendirmitir.2 Bu birinci durum,
1 Hugh Seton-Watson, Nations&States, an inquiry into the origins of nations and the politics ofnationalism,Londra, Methuen&Co.Ltd., 1977, s.149.2 Bu atmalar ve resmi milliyetilik uygulamalar iin bknz.: Benedict Anderson, Hayali
Cemaatler, Milliyetiliin Kkenleri ve Yaylmas, ngilizceden ev.: skender Sava
r, 2. Bas
m,stanbul, Metis Yaynlar, Ekim 1995, s.99-128.(Resmi Milliyetilik ve Emperyalizm blm)
8/2/2019 turanc hareket
11/496
2
ikinci atma boyutunu da etkilemitir. kinci atma boyutu mparatorluklarn,
blgenin egemenlii iin birbirleri ile youn bir mcadeleye girimesi ve bu
mcadele srasnda rakip monariler ierisindeki kardelerini kullanma istei
biiminde ortaya kmtr. Bunlara ek olarak bir nc atma boyutu da, baml
halklarda gelien milliyetilik akmlarnn, zellikle bu baml halklarn bamsz
devletler oluturma srecinde birbirleri ile giritikleri rekabette bulunabilir. Bu
konjonktrde Avrupada byk lekli yeni bir milliyetiliin douunun da zemini
ortaya kmtr: Pan-milliyetilik.
Pan btn anlam tayan bir szcktr. Kazemzadeh, pan-hareketleri, bir
corafi blgenin, dilsel grubun, ulusun, rkn veya dinin birliini amalayan
hareketler olarak tanmlamtr.3 Pan-hareketleri, ortak veya akraba dil, rk, gelenek
veya corafi yaknlk gibi baka balarla birbirleriyle ilikili olan gruplarn
dayanmasn arttrmay hedefleyen siyasal ve kltrel hareketler olarak tanmlayan
Hans Kohn, bu hareketleri, pan-milliyeti, pan-dinci ve pan-ktac olarak genel
kategoride deerlendirmektedir.4 Panslavizm, pancermenizm, panturanizm pan-
milliyeti hareketlere rnek olarak gsterilebilirken, panislamizm pan-dinci,
panavrupaclk, panasyaclk ve panamerikanizm pan-ktac hareketlere rnek
verilebilir. Hans Kohn, pan-milliyeti hareketleri de, gerek ulusal nitelikli hareketler
olarak grd pancermenizm ve panarabizmi birinci kategoriye;
rksal hareketlerolarak deerlendirdii panslavizm, panturanizm ve panafrikanizmi ikinci kategoriye;
kltrel pan-milliyetilik olarak nitelendirdii panhispanizmi ve pananglosaksonizmi
3 F. Kazemzadeh, Pan Movements, International Encyclopedia of the Social Sciences, Vol:II, ed.:David L. Sills, s.365.4
Hans Kohn, Pan-Movements, Encyclopaedia of the Social Sciences, Volume:II, New York, 1948,s.544.
8/2/2019 turanc hareket
12/496
3
nc kategoriye yerletirerek e ayrmaktadr.5 Pan hareketler yerine, makro-
milliyetilik terimini yeleyen L.Leo Snyder, bu hareketleri, varolan milliyetilii
ortak dil, adetler, gelenekler, tarih, psikolojik karakterler ve zaman zaman din
temelinde daha geni lekli bir milliyetilie evirme abas olarak aklar.6
Snydern tanm, panslavizm, pancermenizm gibi akmlarla, panislamizm ve
panavrupaclk gibi farkl unsurlar zerinde ykselen btn pan hareketleri ayn
kategori ierisine sokmas bakmndan eletirilebilirse de, varolan milliyetiliin
geni lekte yeniden kurulmas belirlemesi hemen btn pan hareketler iin
yerindedir.
Bu alma Hans Kohnun pan-milliyeti hareketler genel kategorisi
ierisinde deerlendirilen panturanizmi konu aldndan, yine bu kategori ierisinde
yer alan ve Ondokuzuncu yzylda ortaya km olan dier iki pan-milliyeti
hareketin ksaca incelenmesi konunun anlalabilmesi asndan gereklidir.7
Panslavizm ve pancermenizm adlarn tayan bu iki hareket Orta ve Dou
Avrupada ortaya kmlar ve bu blgelerde etkin olmulardr.
Hans Kohn, nl ayrmnda, aklc, siyasi, liberal Bat Avrupa tarz
milliyetiliin karsna, romantik, kltrel ve otoriter Dou Avrupa tarz
milliyetilii yerletirir. Kohn, Avrupann bu iki blgesinde farkl tr
milliyetiliklerin ortaya
k
n
, Bat
Avrupada gelikin bir orta s
n
f
n varl
na
5 a.g.e. s.545. 1917 gibi erken bir tarihte yazan Lothrop Stoddard ise pancermenizm, panslavizm,pananglikanizm, panlatinism ve dier pan hareketleri milliyetiliin rk aamasna balamaktadr.(T. Lothrop Stoddard, Pan-Turanism, The American Political Science Review, Cilt: XI, ubat 1917,No:1, s.13.)6 Louis Leo Snyder, Macro-Nationalisms, L.L. Snyder, Encyclopedia of Nationalism, New York,Paragon House, 1990, s.200.7 Bu erevede Hans Kohnun pan-milliyeti hareketleri e ayrmas ve pancermenizmi, panslavizm
ve panturanc
l
ktan ayr
deerlendirmesi, bu hareketin zellikleri dikkate al
nd
nda, kan
mcauygun dmemektedir.
8/2/2019 turanc hareket
13/496
4
ramen, Dou Avrupada yokluuna balamaktadr.8 Kohnun ana erevesini
izdii Bat ve Dou tarz milliyetilikler ayrm, sivil/etnik,
teritoryal(mlk)/jenealojik (soyktksel), siyasi/kltrel, ilerici/gerici,
aklc/romantik, liberal/otoriter, iyi/kt kavram iftleri ile de ifade edile
gelmilerdir.9
Antony Smith, Hans Kohnun bu kategoriletirmesine bir takm itirazlar
yneltmekle10 ve her milliyetiliin deien derecelerde ve farkl biimlerde sivil ve
etnik unsurlar barndrdn, baz zaman sivil ve teritoryal unsurlarn hakim
olduunu, baz zaman da etnik ve yerli unsurlarn geerli olduunu ortaya koymakla
birlikte11, yine de Kohnun, daha rasyonel milliyetilik trleri ile daha organik
milliyetilikler arasnda koyduu ayrmn geerliliini koruduu dncesindedir.
Smith, Batl sivil-teritoryal ile Doulu etnik-jenealojik milliyetilik modelleri
arasnda ayrmdan yanadr. Bununla birlikte Smith, Batl veya Doulu
biimindeki jeopolitik yaftalarn ihtiyatla karlanmasndan da yanadr.12 Antony
Smithin Kohnun ayrmna ynelttii burjuvazinin rasyonel milliyetilik trlerine
ballklarnn da pheli bir varsaym olduu ynl eletirisi ve Alman sanayi
burjuvazisinin pancermen hissiyat veya zengin Rus tccarlarn ilkelci Rus
8 Hans Kohn,Nationalism,Its Meaning and History, Princeton, D.Van Nostrand Company, 1955, s29-30.9 Ayhan Akman, Etnik-Sivil Kuramsal kileminin tesinde: Modernist Milliyetilik, MilliyetilikKuramnda Etnik/Sivil Milliyetilik Kartl, Modern Trkiyede Siyas Dnce, Cilt 4:Milliyetilik, ed.: Tanl Bora, stanbul, letiim Yaynlar, 2002, s.81.)10 Antony D. Smith, Mill Kimlik, ev:: Bahadr Sina ener, 2. Bask, stanbul, letiim Yaynlar,1999, s.132-132.11 a.g.e. s.30.12 a.g.e., s. 133. George Schpflin de her ulusun sivil ve etnik boyutlar olduunu belirttikten sonra,Orta ve Dou Avrupada etnik boyutun daha nde olmasn, Kohn gibi, orta snflarn yokluunabalamakta; Bat Avrupann stnl karsnda harekete geme zorunluluu duyanentellektellerin, kitlelerin mobilizasyonu iin kltr ve tarihe dayanmak zorunda kaldklarn
yazmaktad
r. (George Schpflin, Ethnic and Civic Natioanlism (Hans Kohns Typology),Encyclopaedia of Nationalism, s.60-61.)
8/2/2019 turanc hareket
14/496
5
milliyetiliine verdikleri destei hatrlatmas da, zellikle pan-milliyetilik sz
konusu olduunda dikkate alnmaldr.13
Smith, etnik milliyetiliin ayrt edici zelliini doutan, ftr bir topluluk
fikrini ne karmasnda bulmaktadr. Bu durumda bir milletin ncelikli olarak ortak
soydan gelen bir topluluk olarak tanmlanmas sz konusudur.14 Antony Smith Batl
sivil modeldeki hukukun yerini etnik modelde yerli kltr, genellikle de dil ve
adetlerin ald belirlemesini yaparak, bu nedenle de Dou Avrupa ve Asya
milliyetiliklerinin ilk evrelerinde lgatilerin, dilbilimcilerin ve halkbilimcilerin
merkezi bir rol oynadklarn yazar.15 Antony Smith, bu etnik milliyetiliin iki
dzeyini belirler: Bamszlk ncesi etnik milliyeti hareketler ve bamszlk
sonras etnik milliyeti hareketler. Bamszlk ncesi etnik milliyeti harekette, daha
byk bir siyasi birimden ayrlma ve bunun yerine yeni bir siyasi etno-millet
kurma abas grlmektedir ki, Smith bunlar ayrlk milliyetilikler ve diaspora
milliyetilikleri olarak tanmlar.
Smithe gre, ikinci dzeyi oluturan bamszlk sonras etnik milliyeti
hareketler, etnik temelde tanmlanm olan milletin, snrlar dnda kalm olan
kardelerini ve onlarn yaadklar topraklar kendi devletinin iine almaya
almak biiminde ortaya kan irredantist16 hareketlere ve kltrel veya etnik
bak
mdan benzer olan etno-milli devletlerin birlii yoluyla daha geni bir etnik
13 Antony D. Smith,Mill Kimlik, s.132.14 a.g.e., s.28.15 a.g.e., s.29. Hans Kohn Bat Avrupada modern milliyetiliin devlet adamlar ve siyasal liderlerinrn olduunu; Orta ve Dou Avrupada ise air, dilbilimci ve tarihilerin milliyetleri yarattnbelirtmektedir. (Hans Kohn,Pan-Slavism, s.18.)16 rredantizm: talya kkenli terim. talya Krallnn oluumu srasnda, zellikle Avusturyadenetiminde yaayan talyanca konuan topluluklarn, talya Krall ierisinde yer almasnhedefleyen harekete verilen isimdir. Daha sonralar terim genelleerek bir lkenin baka bir lkedeyaayan dil ve etnik kken bakmndan kendisinden sayd topluluklar zerinde hak iddia etmesi, bu
topluluun yaad
topraklar
kendi s
n
rlar
na katmak istemesi anlam
na gelmeye balam
t
r.(Uluslararaslikiler Szl, der.: Faruk Snmezolu, stanbul, Der Yaynlar, 2000, s.383.)
8/2/2019 turanc hareket
15/496
6
temelli devlet oluturmak suretiyle genileme abas olarak ortaya kan pan
milliyeti hareketlere dnebilir.17
Pan-milliyeti hareketlerin, hangi ad verilirse verilsin, ister etnik, ister
kltrel ya da romantik milliyetilik, Orta ve Dou Avrupada arlkl olan ite bu
tarz bir milliyetilik anlaynn18 sonucu olduu yargsna varlabilir.
Johann Gottfried von Herder (1744-1803), gelitirdii volk kavram ve bu
kavramn ieriini dolduru tarzyla romantik veya kltrel milliyetilik ad verilen
anlayn babas saylr. Volk, kendi dili, topra, adetleri ve diniyle sosyo-psikolojik
bir kimlie sahip, organik bir btnlk olarak tanmlanmtr.19 Bylelikle Volk,
ulus-devlet anlayndaki ulus kavram ile rtmeyen, etnik kimliin n plana
karld bir kategoriyi oluturmutur. Bu etnik kimliin da vurumu olarak da
efsaneler ve destanlar gibi halk kltrnn unsurlarna dayal, tarihsel kahramanlarn
ne karld bir tarih anlay gndeme gelmitir. Herderin izinden gidenler iin
ulusun ayrdedici karakterinin arand alan tarih olarak ekillenmitir.20 Ayn
zamanda Volk kavram liberal siyasal sistemler yerine, otoriter ynetimlerin
savunulmasn, bireyden daha ok Volka bir takm haklar tanmas ile gndeme
getirmitir.21
17 Antony D. Smith,Mill Kimlik, s.134.18 Dou Avrupa milliyetiliklerinin Hans Kohnun ayrm erevesinde bir incelenmesi iin bknz.:Peter F. Sugar, External and Domestic Roots of Eastern European Nationalism, iinde,Nationalismin Eastern Europe, der.: Peter F. Sugar ve Ivo Lederer, 2. bask, Seattle and Londra, University ofWashington Press, 1971, s.7-54.19 Steven Grossby, Herders Theory of Nation, Encyclopaedia of Nationalism, ed.: Athena S.Leoussi, danman editr: Anthony D. Smith, New Brunswick, Transaction Publisers, 2000,s.121.Yazar, Volk kavramnn karl olarak nation szcn yelemitir. Sugar ise Herderin Volkkavramnnation ile asla kartrmadn; bu ikinci anlamda olmak zere AlmancaNation szcnyelediini belirtmektedir. Peter F Sugar, Nationalism in Eastern Europe, s.13.20 John Hutchinson, Cultural Nationalism, Encyclopaedia of Nationalism, ed.: Athena S. Leoussi,
dan
man editr: Anthony D. Smith, New Brunswick, Transaction Publisers, 2000,s.40.21 Peter F. Sugar,Nationalism in Eastern Europe, der.: Peter F. Sugar ve Ivo Lederer, s.11.
8/2/2019 turanc hareket
16/496
7
Dou ve Orta Avrupada gelien etnik ya da kltrel milliyetiliin temelleri,
byk lde Herderin bu grleri dorultusunda ekillendi. Vatandalk ba
yerine, etnik kimliin ne karlmasnn doal bir sonucu da farkl devletler altnda
yaayan, ama ayn Volka ait olduklar savlanan halklarn birlii projelerinin de
gndeme gelmesi olmutur.
Pan-milliyeti hareketlerin en eskisi panslavizm olarak gsterilmektedir.22
Herder, Dou Avrupa milliyetiliklerinin btnn etkileyen ve yukarda ksaca
zetlenen grlerinin yan sra, Slav halklarn tek bir ulus olarak deerlendirmesi;
bu tek ulus olarak grd Slav halklarnn parlak geleceine vurgu yapmas ile
panslav milliyetiliinin douuna katk salayan en nemli isim da olarak ortaya
kmaktadr.23 Herder, Auch eine Philosophie der Geschicte zur Bildung der
Menschheit (1874) adl eserinde Slavlar, Avrupann gelecekteki nderleri olarak
tanmlamaktan kanmamtr.24 Bu dnceleriyle Herder, Slav kavimlerinin
yeniden canlandrcs[der eigentliche Vater der Wiedergeburt der Slawischer
Vlker] olarak adlandrlmay hak etmitir.25 Herderin dnceleri, Ondokuzuncu
yzyln bandan itibaren Slav halklar arasnda yank bulmaya balamtr. Bu
dnemde Slav halklar, Osmanl, Habsburg, Prusya ve Rus monarilerinin uyruklar
olarak yayorlard. Slav halklar ierisinde Ruslar hari, hepsi baka etnik gruplarn
egemenlii alt
nda bulunuyordu. Alman akademisyenler Gerhard Friedrich Mller(1705-1783) ve August Ludwig Schlzer(1735-1809)in Rus tarihi ve Slavlar zerine
22 Hans Kohn,Encyclopaedia of the Social Sciences, Volume:II, s.454.23 Peter F. Sugar, Nationalism in Eastern Europe, s.16 ve Pan-Slavism, Encyclopedia ofNationalism, Volume 2: Leaders, movements, and Concepts, Academic Press, 2001, s.401.24 Hans Kohn,Pan-Slavism, Its History and Ideology, Indiana, University of Notre Dame Press, 1953,s.1.25 Akdes Nimet Kurat, Panslavizm, Ankara, Trk Tarik Kurumu, 1953 [Ankara niversitesi Dil ve
Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, Cilt:XI, Say
2-4 (Haziran-Eyll-Aral
k 1953)ten ayr
basm],s.247. (Almanca ifadenin Trke evirisi de Kurata aittir.)
8/2/2019 turanc hareket
17/496
8
almalar, Herderin etkisinin yan sra, Slav bilincinin gelimesinde nemli yer
tutan Alman etkisinin dier kaynaklarn oluturmulardr.26
Habsburg, 1867den sonra Avusturya-Macaristan mparatorluu,
Ondokuzuncu yzylda, Almanlar, Macarlar, Lehler, talyanlar ve Hrvatlarn
tarihsel uluslar sayld, ekler, Slovaklar, Rutenler, Srplar, Slovenler ve
Romenlerin tarihsel-olmayan uluslar kategorisinde deerlendirildii on bir ana
ulusal gruptan oluan yapsyla, asimilasyoncu Alman, Macar, Leh milliyetilikleri,
otonomist Hrvat, ek, Ruten, Romen ve Slovak milliyetilikleri ile irredantist
eilimli talyan ve Srp milliyetiliklerinin arenas konumundayd.27 Bu unsurlar
arasnda yer alan, Habsburg mparatorluuna dahil Macar Krall topraklarnda
yaayan baml Slav halklar, milliyeti dnce ile tanmalarndan itibaren,
imparatorluk ierisindeki sosyal-siyasal konumlarnn iyiletirilmesi ynl
istemlerini gndeme getirmeye balamlardr. Bu istemler hem Habsburglara, hem
de Macarlara dnk nitelik tamtr. Bu Slav halklar ierisinde, Macar Krall
altnda yaayan ve Habsburg Monarisi ierisinde en zayf, en az hakka sahip olan
Slovaklar ierisinden iki isim, Jn Kollr(1793-1852) ve Pavel Jozsef afak(1795-
1861), modern panslavizmin ncleri olarak deerlendirilmektedirler.28 Aslnda bu
26 Hans Kohn,Pan-Slavism,s.2.27
Austro-Hungarian Empire, Encyclopedia of Nationalism, Volume 2: Leaders, Movements, andConcepts,ed. Alexander J. Motyl, San Diego, Academic Press, s.32-33. Bununla birlikte Lonnie R.Johnson, bir krallk veya devlet biiminde tarihte kkleri olan halklar olarak tanmlandn belirttiitarihsel uluslarn Lehler, ekler, Hrvatlar, Macarlar, Srplar ve Bulgarlar olarak grldn; butrden bir tarihleri ve tarihsel devamllklar bulunmayan tarihsel-olmayan uluslarkategorisinin iseSlovaklar, Slovenler, Bonaklar, Makedonlar gibi halklar kapsar biimde kullanldn yazmaktadr.
Romenlerin ve Arnavutlarn ise bu iki kategori arasna yerletirildiklerini kaydetmektedir. (LonnieR.Johnson, Eastern Europe, Encylopedia of Nationalism, Volume 1: Fundamental Themes, ed.Alexander J. Motyl, s.170.) Bu kategoriler ierisinde yer alan halklarn, milliyetiliklerinin gelitiidnemde kendilerini ve dierlerini bu ayrm erevesinde deerlendirirken, genelde kendilerini birincikategoriye, dierlerini ise ikinci kategoriye yerletirme eilimi ierisinde olduklarn sylemek yanlolmayacaktr. Bu yolla kendi uluslarnn dierleri zerindeki egemenliine tarihsel bir kantgetirmeye almaktadrlar.28
Hans Kohn, Pan-Slavism, s.11. Bununla birlikte Hugh Seton-Watson, modern panslavizmin ilkszcsn Osmanl egemenliindeki Gney Slavlar arasnda bulmakta ve ar Alexandera yazd
8/2/2019 turanc hareket
18/496
9
isimler Macaristana bal Gyartmatda doan ek Katolik papaz Josef
Dobrovsknin at yoldan yryorlard. Josef Dobrovsk (1753-1829), Slav dili,
kltr ve tarihi zerine yapt ok sayda alma ile Slavlk bilincinin douunun
da habercisi saylabilir. Dobrovsknin izinden giden Jan Kollr, Alman romantik
dncesi ile tant Jena niversitesinde geirdii yllardan sonra 1824 ylnda
Pete29de yaynlanan Slvy Dcera[Slavan Kz] adl iir kitab ile panslavizm
dncesinin bayraktarlarndan biri olmutur. Kollrn Almanlar; Slavlarn tarihsel
dmanlar olarak gsterdii Slvy Dcerasnda yer alan aadaki para, panslav
dncenin de temellerini sergilemektedir:
Ana Slava ocuklarna sorar:Sen kimsin? Rus, ya sen? Srp; sen? ek; sen? Lehocuklarm: Birlik! Byle konumayn, fakat unusyleyin: Ben bir Slavm30
Pavel Jozsef afak ise, Gney Macaristanda Novi Sadda bir Srp lisesinin
mdrln yapt srada 1826 ylnda yaynlad Geschichte der Slavischen
sprache und Literatur adl almas ile n kazandktan sonra, 1833 ylnda, Slav
almalarnn merkezi olan Praga yerleerek etkinliklerini burada srdrmtr.31
afakin yukarda anlan eserinin yaynland yl panslavizm szc de ilk kez
yine bir Slovak, Jan Herkel, tarafndan kullanlmt. Herkel 1826da Budada baslan
Elemanta universalis linguae Slavicae e vivis dialectics eruta et suis logicae
Rusyann politikas adl almada, alt Slav halkn (Ruslar, Lehler, ekler, Bulgarlar, Srplar veHrvatlar) Rusyadan kendilerini Trk ve Alman egemenliinden kurtarmasn beklediklerini ifadeeden Hrvat Cizvit papaz Jurac Krianii gstermektedir. (Hugh Seton-Watson, Nations&States, aninquiry into the origins of nations and the politics of nationalism,Londra, Methuen&Co.Ltd., 1977,s.118.)29 Bugnk Macaristann bakenti olan Budapete, 1873 ylnda Pete, Buda ve Obudann tek birkentsel ynetim altnda birletirilmesi ile ortaya kmtr. Bu tarihten nce Buda ve Pete ayr kentlerolarak deerlendiriliyorlard.30
Hans Kohn, Pan-Slavism, s.16.31 a.g.e., s.12-13.
8/2/2019 turanc hareket
19/496
10
principiis suffulta adl eserinde ortak bir Slav edebiyat dilinin gelitirilmesini,
panslavizme destek olarak sunmutu.32
Panslavizmin ilk dnemi saylabilecek olan bu srete, Avusturya Slavlarnn
Rus arl ile bir siyasal birlik hedefi hemen hi yoktur; daha ok edebiyat ve kltr
alanlarnda birlik ne karlmtr.33 Avusturya Slavlarna egemen olan dnce,
Avusturya mparatorluunun federal bir devlete dnmesini salayarak, kendi
sosyal ve siyasal konumlarn daha ileriye gtrmekti. Ancak bu ulusal istemlerini
Habsburglara ve Macarlara kabul ettirebilmeleri iin yeterli glerinin olmadnn
da bilincinde olarak yzlerini dnemin tek bamsz Slav devleti olarak grlen
Rusyaya dnmek zorunda kalmlardr. Slav halklarn bu dnemdeki tehdit
alglamasnda Macar milliyetiliinin Macarlatrma politikalar dorudan, Alman
milliyetiliinin Almanlatrma abalar dolayl olarak etkide bulunmutur.34 Temel
sorunlar kendi ulusal benliklerini korumak biiminde ekillendiinden, Rus
arlnn kendilerini yutmasndan da endie duyuyorlard. Bu nedenle 1848 I.
Panslav Kongresinde Avusturya Slavlar, kendi milliyetleri asndan tehlikenin
varlna dikkat ekiyorlard: Almanlarn glenmesi, Macar milliyetilii ve Rus
yaylmacl.35 Buna karlk, zellikle Osmanl mparatorluu ierisindeki Slav
halklarn hamiliine Ondokuzuncu yzyln ilk yarsndan itibaren soyunmu olan
Rus arl
da, Habsburg monarisine kar
mcadelesinde liberal istemler ileri srenpanslavizme sempati ile yaklamyordu. ar I. Nikola devrimci bulduu bu hareketi
32 a.g.e., s.6 ve s.254, dn.:8. Ayrca Akdes Nimet Kurat,Panslavizm, s.242.33 Akdes Nimet Kurat,Panslavizm, s.248. Jan Kollr imzasn tayan, ilk kez bir Slovak gazetesindeyaynlandktan sonra geniletilerek 1837de Almanca olarak baslan kitabn ad dahi bu gryanstmaktadr. Uber die Literarische Wechselseitigkeit zwischen den verschiedenen Stmmen undMundarten der SlavischenNation [Slav Ulusunun eitli Halklar ve Dialektleri Arasndaki KltrelDayanma zerine]. (Hans Kohn,Pan-Slavism, s.17.)34 Lonnie R.Johnson, Eastern Europe, Encylopedia of Nationalism, Volume 1: Fundamental
Themes, ed. Alexander J. Motyl, s.175.35 Hans Kohn,Pan-Slavism, s.68.
8/2/2019 turanc hareket
20/496
11
tehlikeli gryor; bu nedenle de uzak duruyordu.36 Ayrca 1833 ylnda Rus ar ile
Habsburg mparatoru arasnda, i ve d tehlikeler karsnda karlkl olarak
birbirlerine yardm sz ieren bir antlama da imzalanmt.
1848 ylnda Pragda toplanan I.Pan-Slav Kongresi, Avusturya Slavlarnn
zlemlerini gsterdii gibi, Rus arlnn bu dnemde panslavizme uzakln da
kantlar.
Kongre ek Frantiek Palack bakanlnda toplanmtr. Palack, siyasal
eitlie sahip milliyetlerden oluan federal bir Avusturya dncesinin
savunucusuydu. Avusturya Slavlar ierisinde zellikle eklerde, bu Austro-Slavizm
dncesi yaygnd.37 ek yazar Karel Havlck, 1846da kaleme ald bir
makalesinde bu dnceyi btn akl ile ortaya koyuyor, ...biz ne Alman, ne
Macar, ne Rus olmak istiyoruz... szlerinin ardndan Slavlarn varlklarn devam
ettirmesinin koulu olarak Habsburg mparatorluununun varlnn gerekliliini
gsteriyordu.38
Kongreye katlan 342 delegenin byk ounluu Avusturya Slavlarndan
olumaktayd.39 Prusya Polonyasndan gelen az sayda delegenin yan sra,
Rusyadan birinin Bakunin olduu, toplam iki delegenin katlmas40, Polonya ve
zellikle Rusyann bu dnemde panslav harekete ilgisizliinin gstergesini
oluturmutur.
36 a.g.e., s.254.37 Byk Sovyet Ansiklopedisi, bu hareketi Avusturya-Macaristan imparatorluu ierisinde yer alangen Slav, zellikle ek burjuvazisinin Avusturya-Macaristan pazarlarna girme abas ileaklamaktadr. (N.D. Ratner, Pan-Slavism in Austria-Hungary, Great Soviet Encyclopedia, VolumeI, New York ve Londra, MacMillan INC. ve Collier MacMillan Publishers, 1970, s.655.)38 Hans Kohn, Pan-Slavism, s.28. Havlckin bu makalesinin bir ksmnn ngilizce evirisi iinbknz.: Hans Kohn, Nationalism, Its Meaning and History, Princeton, D. Van Nostrand Company,1955, s.155-159.39 Hans Kohn,Pan-Slavism, s.70.40 Bir baka kaynakta Kongreye toplam 340 delegenin katld, bunlardan 237sinin ek ve Slovak,
42sinin Gney Slavlar
ndan olduu ve geri kalan 61inin Polonya, Ukrayna ve Rusyadan geldikleribelirtilmektedir. ( Klmn Rtz,A pnslvizmus trtnete, Athenaeum, [1941], s.132
8/2/2019 turanc hareket
21/496
12
Panslavizmin siyasal renklere brnmeye balamas, Krm Sava yenilgisi
ile sarslan Rus arlnda, bu dncenin Rus yaylmaclna hizmet edecek bir
ara olarak tasarlanmaya balanmasna denk der. Bu dnemde panslavizm, artk,
kk Slav halklarn inisiyatifinden Rus kontrolne gemeye balamtr.41 Aslnda
daha 1838de Rus tarihi Pogodin, sonradan II. Alexander adyla tahta kacak olan
Grandk Alexander Nikolaeviche yazd mektubunda panslavizmi Rus
yaylmaclnn hedefleri dorultusunda biimlendirmiti.42 Krm Sava sonras
dnemde ise Rus arlnn, kendisine kar savaa katlan Avrupa devletleri ile
ilikileri gerilmeye balam; Almanyann ortaya kmas Rus arln endieye
yneltmi; Balkanlar ve Dou Avrupada arkasnda Almanyann olduu Avusturya-
Macaristan mparatorluu ile youn bir hegemonya mcadelesi ierisine girmitir.
Bu ortamda panslav dnce Rus aydn evresinde yaylmaya balamt. Rus
panslavizminin nemli isimlerinden Nikolay Danilevsky(1822-1885)nin izdii
panslav birlii projesi bu yaylmaclk arzularn btn plakl ile ortaya
koymaktadr. Danilevskye gre bu panslav birlik Rusya ile birlikte Orta ve Dou
Avrupann btn Slav kabul edilen devletlerini bnyesinde toplayaca gibi,
Avusturya, Macaristan ve Osmanl Devletinden nemli topraklar elde edecek,
Yunanistan, Giriti, Rodosu, Kbrs, Ege Denizinin Anadolu sahillerini, stanbul
ve evresini kapsayacakt
.
43
1867de kinci Panslav Kongresi Moskovada topland
zaman, kk Slav halklar ev sahibi Ruslarn panslavizm anlaylarnn, btn
Slavlar arasnda ortak dilin Rusa olmas, Ortodoks inancnn btn Slavlarca
41 Louis Leo Snyder,Encyclopedia of Nationalism, s.313.42 Akdes Nimet Kurat, Panslavizm, s.255. Pogodinin grleri iin ayrca Hans Kohn, Pan-Slavism,s.115-119 arasna baklabilir.43 Hans Kohn, Pan-Slavism, s.160. Danilevsky bu grlerini 1869 ylnda Zarya adl aylk dergininon saysnda yaynlanan, 1871 ylnda da St.Petersburgda kitap olarak baslanRossia i Europa [Rusya
ve Avrupa] adl
eserinde dile getirilmitir.(a.g.e., s.302, dn.:67.) Danilevskynin bu eserinden birblmn ngilizce evirisi iin Hans Kohn,Nationalism,Its Meaning and History, s.151-155.
8/2/2019 turanc hareket
22/496
13
benimsenmesini nermeleri balamnda, Avusturya-Macaristan ve Balkan Slavlar
ile Rusya snrlar ierisindeki Leh ve Ukraynallarn Ruslatrlmas anlamna gelen
panrusuluk olduunu anlamak durumunda kaldlar.44
Rusyada panslav hareketin Rus yaylmaclna hizmet edecek bir ara
olarak kurguland dnemde, Avrupada g dengeleri bir kez daha derinden
sarslmtr. Prusya, kk Alman devletiklerini birletirerek Alman
mparatorluunu ortaya karmt. Gelimi sanayi gcne karlk Almanyann
smrge yarndan geri kalm olmas uluslararas dengeleri kendi lehine evirmeye
dnk revizyonist bir d politika yrtmesini de gndeme getirmitir. Bu durumda,
Alman milliyetiliinin gelimeye balamas ile birlikte kendisini hissettirmeye
balayan pancermenizm akm da, Ondokuzuncu yzyln son eyreinde son derece
belirgin biimde bir emperyalist yaylma projesinin paras konuma gelmitir.45
Aslnda dilsel anlamda bir pancermenizm Arndt ve Fichtede de grlmekteydi. 46
Hatta Fichte, Volk kavramn siyasallatrarak, Almanyann birletirilmesi iin
yeniden yorumlamt.47
Pancermenizm, Orta Avrupada kk devletiklere blnm Almanlarn
birliini savunan bir hareket olarak ortaya ktnda, bu birliin salanmas ok
sayda Alman hanedan devletlerinin ortadan kaldrlmasn gerektirdiinden devrimci
bir zellik gsteriyor; bu nedenle de demokratlar ve liberallerden destek al
yordu.
48
44 Sndor Kostya,Pan-Slavism, ed.: Anne Fay Atzel, Danubian Press, 1981, s.6.45 Snyder, pancermenizmin bir ok yorumu olduunu, kltr ne karan Alman yurtseverliibiimden, global bir pancermen toplumuna kadar deiik trleri bulunduunu yazmaktadr. (LouisLeo Snyder, Encyclopedia of Nationalism, s.288)46 Hans Kohn,Pan-Slavism, s.1.47 Gnay Gksu zdoan, Turandan Bozkurt a, Tek Parti Dnemindeki Trklk (1931-1946),
ngilizceden ev.: smail Kaplan, stanbul, letiim Yay
nlar
, 2001, s.4948 Hans Kohn,Encyclopaedia of the Social Sciences, Volume II, s.547.
8/2/2019 turanc hareket
23/496
14
Bu dnemde pancermen birlii konusunda en gereki neri Friedrich Listten
gelmitir. List, Renden Karadenize kadar uzanan blgede ekonomik birlik
kurulmasn neriyordu.49
Alman ulusal birlik hareketi g ve mevzi kazandka pancermenist hareket
de biri Byk Almanya [Grossdeutsch] dn ieren, dieri Avusturya haricinde
birlii ngren Prusya dncesi [Kleindeutsch] yanllar olmak zere iki kola
ayrlmtr. Bu ikinci dncenin baarya ulamas sonrasnda klasik, yani Byk
Almanya fikrine bal pancermenizm Georg Ritter von Schnererin lideri olduu
Avusturyallar tarafndan hararetle savunulmaya devam edilmitir.50
Balangta devrimci ve liberal niteliklere sahip pancermenizm, Prusyann
Alman ulusal birliini kurmas sonrasnda giderek Alman emperyalizminin bir
ifadesi halini ald. Alman milliyetiliinde egemen olan, Alman egemenliindeki
Mitteleuropa dncesi pancermenizmin de temel sloganlarndan biri olmutur. Bu
egemenlik dncesi de Dou Avrupada, bu blge halklarn hristiyanlatrma ve
uygarlatrma biiminde ifade edilen bir Almanlarn kutsal misyonu ile
temellendirilmeye allmtr.51 Alman Mitteleuropas aslnda daha geni lekli
bir yaylmacln ilk adm olarak kurgulanyordu.52 Pancermenizm, bu adan
gelenekselDrang Nach Osten politikas ile de byk uyum ierisinde olmutur.
Ondokuzuncu yzy
lda gelitirilen
rk
l
k kuramlar
da pancermenizmindnsel dayanaklarndan biri olmutur. Bir Fransz soylusu olan Joseph Arthur de
Gobineau (1816-1886)nun 1853 ylnda kaleme aldEssai sur lingalit des races
humaines adl almasnda ortaya konulan Aryan stnl biimindeki rklk,
49 ayn yerde.50 ayn yerde ve Louis Leo Snyder, Encyclopedia of Nationalism, s.294.51
Lonnie R. Johnson,Encyclopedia of Nationalism, Cilt:1, s.178.52 Louis Leo Snyder,Encyclopedia of Nationalism, s.290.
8/2/2019 turanc hareket
24/496
15
Gobineaunun izinden giden, aslen ngiliz olmakla beraber Almanyaya yerlemi
Houston Steward Chamberlain (1855-1927) tarafndan, zellikle 1899da yaynlanan
Die Grundlagen des neunzehnten Jahrhundertadl kitapta, Tton rknn stnl
biiminde kapsam daraltlarak benimseniyordu.53 Ancak Almanyada gelien
pancermenizm stn Tton rk dncelerini kullanmakla beraber, Tton rk
teriminde kapsanan btn halklar iermek gibi bir amaca sahip deildir.54
1890da Allgemeiner deutscher Verbandadyla kurulan rgt 1 Nisan 1894
tarihinde yaplan ynetim kurulu toplantsnda adn Alldeutscher Verbanda
evirdikten sonra, pancermenizmin bayraktarln da tamamen stlenmi olur.55
Wertheimer,Alldeutscher Verbandn kuruluunu dorudan ngiliz kart duygulara
balamaktadr.56 Bunun nedeni Alldeutscher Verbandn anayasasnda bulunabilir.
Alman Volkstumunun korunmasn ve Alman ulusal geliimini engelleyen btn
glerle savalmasn hedefleyen rgt, btn dnyada Alman karlarnn
geniletilmesini ve Alman smrgehareketinin desteklenmesini de amalar arasna
almt. Doal olarak bu ama, dnemin en byk smrge imparatorluuna sahip
ngiltereye kar bir eylemlilii iermekteydi.
Kohnun deerlendirmesine gre, bu dnem pancermenizm aslnda
ngilterenin, Fransann ve A.B.Dnin emperyalist eilimlerinden farkllk
gstermemektedir.
57
Usher de, pancermenizmin iki dzeyini belirleyerek; bu iki
53 Mildred S. Wertheimer, The Pan-German League1890-1914, New York, Octagon Books, s.17-19.54 Mildred S. Wertheimer, dier dillere pancermenizm olarak evrilen, ancak Almancada farklkklerden gelen ve kapsamlar da farkl olan Pangermanisch/Pangermanatum veAlldeutsch/Alldeutschtum kavramlar arasndaki farka dikkat ekerek, Pangermenisch szcyleifade edilen birlik anlaynn Tton rkndan veya Tton dillerinden birini konuan btn halklar, buarada ngilizleri de kapsadn; Alldeutsch teriminin ise Almanlarn birlii gibi dar bir anlamageldiini yazmaktadr. Almanyadaki pancermenizmin, Alldeutsh teriminde ifadesini bulan anlamkendi hareketine temel aldn gstermektedir.(a.g.e., s.90-98)55 a.g.e., s.42.56
a.g.e., s.94.57 Hans Kohn,Encyclopaedia of Social Sciences, s.548.
8/2/2019 turanc hareket
25/496
16
dzeyden birincisini Rusya ve Fransaya kar bir savunma hareketi; dierini ise
ngiltereye kar, ngilterenin Akdeniz ve Asyadaki smrgelerine ynelik
saldrgan bir hareket olarak tanmlamaktadr.58
Orta ve Dou Avrupa, Cermenler ile Slavlar arasndaki hegemonya
mcadelesine sahne olurken, bu halk grubunun hi birisine dahil olmayan ve olmak
da istemeyen, Herderin, Slavlar ve Almanlar arasnda eriyerek yok olacaklarn ileri
srd Macarlar59 arasnda da bir pan-milliyeti dncenin filizlenmeye balad
grlmektedir. Benzer biimde Rus arl ierisinde yer alan Trk halklar arasnda
ve Rus arl ile Alman emperyalizminin kendilerine yaylma alan olarak grd
Osmanl Devleti topraklarnda da pan-milliyeti dnce u vermeye balamt.60
Turan ortak kavram zerinden bu iki, hatta farkl corafyada gelien hareket bu
almann da konusu olan panturanizmdir. Bu noktada kavramsal bir aklama
yaplmas bu almann okunmasnda karlalabilecek sorunlarn zm iin
gereklidir. Panturanizmin ierii Macar ve Trk Turanclar tarafndan farkl
doldurulmutur. Macarlarn projesinde Macarlardan, Moollara, Trklere, Japonlara
ve hatta inlilere kadar ayn dil ailesi ierisinde deerlendirilen halklarn btn
kapsanmtr. Oysa ki Trk Turanc hareketinde yalnzca Trk olarak kabul edilen
halklar sz konusudur. Bu zellii ile de Trk panturanizmi, pantrkizm ile e
anlaml
d
r. Bu nedenle baz
yazarlar Trkiyede gelien hareketi yaln
zca pantrkizm
58 Roland G. Usher, Pan-Germanism,From Its Inception to the Outbreak of the War, gzdengeirilmi ve geniletilmi 2. bask, Boston, Houghton Mifflin Companys, ubat 1913,s. 11. Snyder,bu yaylmac pancermenizm anlaynn potansiyel dmanlara, zellikle Rusya, Britanya veFransaya kar gelitirildiini sylemektedir. (Louis Leo Snyder,Encyclopedia of Nationalism, s.288)59 Judith Winternitz, The Turanian Hypothesis and Magyar Nationalism in the NineteenthCentury, Culture and Nationalism in Nineteenth Century Eastern Europe, ed.: Roland Sussex veJ.C.Eade, Ohio, Slavica Publishers, 1985 s.146.60
Charles W. Hostler, The Turks and Soviet Central Asia, The Middle East Journal, Cilt: 12, Yaz1958, Nu.3, s.263. (Hostler Alman emperyalizmini anmamaktadr.).
8/2/2019 turanc hareket
26/496
17
szc ile nitelendirmeyi yelemektedirler.61 Bununla birlikte, bu almada Trk
Turanclarnn da kendi dncelerini zerinde kurduklar e Turan kavram olduu
iin, Turanizm ve panturanizm szc her iki lkedeki hareket iin de kullanlm;
her hangi bir karkln domamas iin Turanclk terimi yelendiinde bunun
Macar ya da Trk olduu belirtilmitir. Ayrca Osmanl dneminde Trklk,
pantrk eilimler ile i ie gemi olduundan, bu dnemdeki hareketi
adlandrmak zere genelde Trklk terimi yelenirken, Cumhuriyet Trkiyesinde
ise Cumhuriyetin Trklk anlay ile, 1930larda ortaya kan hareketin farkn
gsterebilmek asndan Turanc Trklk terimi kullanlmtr.
Pan-milliyeti hareketler ideolojik yaplarnn bir ok esini romantik
milliyetilikten almlardr.
Snyder, bu tr hareketlerde ortak olarak grd unsurlarn bana
biriciklik duygusunu yerletirir.62 Pan-milliyeti harekete temel olarak kurgulanan
halkn ya da rkn, ki bu pancermenizm de Tton rk, panslavizmde Slav rk, Macar
Turanclnda Turan rk ve Trk Turanclnda Trk rkdr, insanln ayrcalkl
bir dal olarak gsterilmesi sz konusudur. Bu ayrcalkl hissetme durumu hemen
her zaman harekete konu olan halkn insanlk ve uygarlama sreci ierisindeki
katklarnn ortaya konulmas abasn da beraberinde getirmitir. nsanlk tarihinin
ilerleme aamalar
n
n bu halk ya da halklara mal edilmesi ile baka
rk ya da uluslarkarsnda en azndan eitlik salanmaya allm; ou zaman da bu ayrcalkl
61 Gnay Gksu zdoan, Turandan Bozkurta, s.28-29. Hatta Hostlerin Turkism and TheSoviets eserinin bir blm Pan-Turanism versus Pan-Trkism baln tamaktadr. CharlesWarren Hostler, Turkism and the Soviets, The Turks of the World and Their Political Objectives,London, George Allen&Unwin Ltd., New York: Frederick A.Praeger INC, 1957, s.199.)62 Louis Leo Snyder, Encyclopedia of Nationalism, s.200. Unutulmamaldr ki, Snyder, makro-
milliyetilik terimi ile btn pan-hareketleri iaret etmektedir. Dolay
s
yla Snydera gre biriciklikduygusu btn pan-hareketler iin ortaktr.
8/2/2019 turanc hareket
27/496
18
hissetme duygusuna bir stnlk anlay elik etmitir.63 stnlk anlayna temel
de, Ondokuzuncu yzyln rklk akmlarndan bulunur. Gobineau ve
Chamberlainn ortaya attklar ve pancermenizme destek olan rklarn eitsizlii
dncesi, baka pan-milliyeti hareketler tarafndan, Aryan veya Tton rknn
yerine kendi rklar geirilerek benimsenmitir.Irklk retilerinin ortak
unsurlarn drt noktada toplamak olanakldr:
1. Fizik niteliklerin yannda psikolojik, dnsel hatta kltrel niteliklerin dekaltmla getikleri sav.
2. Kaltmsal niteliklerin baz topluluklarda bulunduu; dierlerindebulunmad ya da bazlarnda az, bazlarnda ok bulunduklar sav.
3. Bu kaltmsal niteliklere gre baz rklarn stn, bazlarnn aa fizik,psikolojik, dnsel ve kltrel yeteneklere sahip olduklar sav
4. Btn bu savlarn sonucu olarak da stn rklarn aarklar zerinde, onlaryok etmekten ynetmeye, altrmaktan smrmeye dek doal haklar
olduu dncesi.64
Pancermenizm, panslavizm, panturanizm akmlarnn hepsinde, dncenin
kurucu unsurlarnn banda rk kavram gelmekle birlikte , bu her zaman saf kan
anlaya dayal dlayc bir yaklam beraberinde getirmemitir. Irk vurgusuna baz
durumlarda, teki etnik gruplar
n asimilasyonu balam
nda kapsay
c
bir anlay
elik etmitir.65 Bu ayrmn ortaya kna pan-milliyetiliin ortaya kt devletin,
63 ayn yerde.64 Aleddin enel,Irk ve Irklk Dncesi, Ankara, Bilim ve Sanat, 1993, s.33.65 Etienne Balibar smrgeci rklk ya da ABDdeki ayrmcl toplumu hiyerarize etmeyi ve
blmlemeyi amalayan bir bask ve smr rkl balamnda, kapsayc olaraktanmlamaktadr. Etienne Balibar- Immanuel Wallerstein,Irk, Ulus, Snf, Belirsiz Kimlikler, 2. Bask,stanbul, Metis Yaynlar, Ekim 1995, s.53. Bu almada kapsayclk, bu trden bir ayrmclktandaha ok, farkl etnik kkenlere ya da rklara ait olduu dnlen unsurlarn, ana rk ya da
ulus ierisinde eritilmeleri, eritilmeleri tamamland
ktan sonra da herhangi bir ayr
mc
l
n ya dadlayc bir tutumun bu kk farkl olanlara kar gndeme gelmemesi anlamnda kullanlmtr.
8/2/2019 turanc hareket
28/496
19
pan-milliyetilie sahip kan toplumsal katman veya snflarn zlemlerinin
farkll neden olmutur. tekilerin kltrel olduu kadar kuaklar srecek bir
uygulamaya ile kanca da eritilmelerini gndeme getiren deiik bir tr kapsayclk
da, dlayc rklk ile asimilasyona dayal anlay arasnda ilgin bir orta yol
olarakeklenmitir.
Pan-milliyeti hareketler iin rk ne kadar nemli ise, belki de ondan da
nemli olan dil unsurudur. Herder iin dil, duygularn deposu, Volkun tarihin isel
deneyimi ve da vurumu, belirli bir kltrn mirasdr.66 Bu nitelikleriyle de dil,
Volku yaratan unsurdu ve dilin ilevi kltr mirasn eitim sreci yoluyla gelecek
kuaklara aktarmakt.67 Pancermenizm, panslavizm ve panturancln her iki trnde
de ya ayn dili konuan, ya yakn iliki ierisinde olan ya da dnemin dilbilim
almalarnda ayn dil ailesi ierisinde deerlendirilmeleri gndeme gelmi olan
halklar aras birlik sz konusu olmaktadr. Hatta bu dilsel yaknlk rkn
kuruluunda da belirleyici bir neme sahiptir. Bu noktada, belirli bir rkn varlna
kant oluturmak diller arasnda kurulan benzerlik zerinden yrmektedir. Kukusuz
bu noktada genetik bir kavram olan rkn kaltmsal olarak gemeyen dilden
tretilemeyecei ynl itirazlar gerei yanstmaktadrlar.68 Bu erevede bu
almann konusu olan Macar ve Trk Turanclklarnn yapsnn daha iyi
anla
labilmesi a
s
ndan dil ailelerine bugnk dilbilimin verileri
nda k
sacabakmakta yarar vardr. Dilbilim verilerine gre bugn be ana dil ailesi vardr:
66 Hugh Poulton, Top Hat, Grey Wolf and Crescent, New York, New York University Press, 1997,s.10.67 Gnay Gksu zdoan, Turandan Bozkurta, s.74.68 E.J. Hobsbawm, Milletler ve Milliyetilik, ev.: Osman Aknhay, 2. basm, stanbul, AyrntYaynlar, Nisan 1995, s.133. Hobsbawm, bu itirazn Max Mllerden geldiini yazmaktadr. Max
Mller Turan dil ailesi s
n
flamas
n
n fikir babas
olduundan bu giri blmn nc blmndedeerlendirilecektir.
8/2/2019 turanc hareket
29/496
20
Bunlar Hint-Avrupa, Ural-Altay, Sami, Bantu ve in-Tibet dil aileleri olarak
snflandrlmaktadrlar.69
HNT-AVRUPA
ASYA AVRUPA70Hint ve ran dilleri
Cermen Roman Slav(Almanca, Flemenke, Dou Slav: Rusa, Ukraynaca
ngilizce, skandinav dilleri) Bat Slav: eke, Slovaka; LeheGney Slav:Srpa, Hrvata,
Bulgarca, Slovence
URAL-ALTAY DLLER
URAL ALTAY
Fin Ugor Trk Dilleri71 Moolca Manu-Tunguz Fin dilleri: Fince-Estonca Perm Laponca Macarca Vogul(Marsi) ve Ostyak(Hani) eremi Mordvin
Japon ve Kore dillerinin Ural-Altay grubuna ait olup olmad dilbilimin
tartt noktalar arasndadr.
Pan-milliyeti hareketler ierisinde yalnzca pancermenizm, birbirlerinin
konutuklar dili anlayabilen halklarn birlikteliini hedefler. Oysa ki farkl Trk
69 Dil aileleri snflandrmasnda Muharrem Ergin, Trk Dil Bilgisi, 20.bask, stanbul, BayrakBasm/Yaym/Tantm, 1993, s.5-8 arasndan yararlanlmtr. Bu be dil ailesi ierisindesnflandrlamayan diller de bulunmaktadr.70 Ayrca Yunanca, Arnavuta, Kelte, Litvanca gibi yaayan diller ile Hitite de bu dil grubuna aittir.71
Trk dilleri ibaresi Erginde Trke olarak yer almaktad
r. Bu konuda bir sonraki dipnotabaknz.
8/2/2019 turanc hareket
30/496
21
dillerini konuanlar72, farkl Slav dillerini konuanlar73 gibi birbirleri ile kendi ana
dilleri zerinden iletiim kuramazlar. Macar Turanclnn hedefinde yer alan halklarn
konutuklar dil arasnda yukardakiler arasnda olduu kadar dahi bir benzerlik yoktur.
Birbirleriyle akraba olmakla beraber, ayn olmayan diller anlamndaki dil farkllna
dikkat eken Kohn, pancermenizmi (ve panarabizmi) ayn dil ve milliyete sahip nfus
gruplarn birletirmeye almas balamnda gerek milliyeti hareket olarak
deerlendirirken; dier pan-milliyeti hareketleri rksal nitelikli olarak
tanmlamaktadr.74 Benzer biimde Snyderda panslavizm ve panturanizmin farkl
halklar kendisine hedef olarak belirlemesine ramen, pancermenizmin tek bir halk
zerinde younlatn yazmaktadr.75 Bu belirlemelerde, dil ailesi snflandrmalarnn
da gsterdii gibi hakllk pay vardr. Panslavizm ve Trk Turanclnda ortak bir
konuma ve yaz dilinin gelitirilmesi gereini vurgulayan dnceler aslnda akraba
olmak ile birlikte Slav ya da Trk halklarn kendi dilleri zerinden dier kardeleri ile
iletiim kuramamalarnn sonucudur. Macar Turanclar da dil akrabaln, Turan rk
tanmnn ba esi yapmak ile birlikte, ortak bir dil gelitirilmesinin olanakszln
grm olsalar gerek, byle bir aba ierisine dahi girmemilerdir. Bununla birlikte
pancermenizmin tek bir ulus ya da halk birletirmek istedii ynl deerlendirmelere
ihtiyatla yaklalmaldr.
72 Talat Tekin, Trk diyalektleri terimine kar karak, ayr Trk dilleri olduunu; bu dillerdekonuanlarn birbirleri ile anlamalarnn olanakl olmadn (Azeri ve Trkiye Trkesi gibi bazTrk dillerinde anlamann olanakl olduunu da ekleyerek); dolaysyla bir Germen dilleri ailesi, birSlav dilleri ailesi olduu gibi, en az yedi alt gruptan oluan bir Trk Dilleri Ailesinin varlngstermektedir. Tekine gre, nasl ki talyanca, spanyolca, Portekizce gibi diller Franszcann altdilleri saylamazsa, Trkmence, Kazaka, Krgzca da Trkenin diyalektleri saylamaz. ( Talat Tekin,Trkoloji Eletirileri, Ankara; Doruk Yaynlar, Mart 1994, s.143-151 arasnda yer alan TrkDiyalektleri deil, Trk Dilleri balkl blm. Bu makale Trk Dili Dergisinin, Mays-Haziran1993 tarihli saysnda yaynlanmtr.)73 Klmn Rtz, A pnszlvizmus trtnete, s.29.74
Hans Kohn,Encyclopaedia of Social Sciences, s.545.75 Louis Leo Snyder,Encyclopedia of Nationalism, s.288
8/2/2019 turanc hareket
31/496
22
Pan-milliyeti hareketler, Herderin izinden giderek kurulmak istenen rk ya
da ulus kategorisini tarihte aramay yelemilerdir. Pan-milliyeti hareketlerin ou
iin gemite kkleri bulunan geleneksel kltr ve bu kltrn eleri olarak grlen
sagalar, arklar, kostmler, ykler, danslar ve dier folklor eleri, bir halk birbirine
balayan unsurlar olarak deerlendirilmeleri balamnda nem kazanmaktadr.76
Kohnun Dou tarz milliyetilikler iin syledii akademisyenler ve airlerin
hayallerine ve mitlerine dayand sav77, bilimsel verilerden daha ok bu tr unsurlara
yaslanmay yeleyen pan-milliyeti hareketler sz konusu olduunda daha byk bir
gereklik payna sahiptir. Bu bakmdan Antony Smithin ulusal mitoloji veya etnik
kken ve soy mitlerinde bulduu motifler pan-milliyeti hareketlerin hayal ve
mitlerinin de ykseldii zemini oluturur. Bunlar:
1- Zamandaki balang miti; topluluun ne zaman doduu;2- Mekandaki balang miti; topluluun nerede doduu;3- Soy miti; bizi kim dourdu ve nasl onun soyundan geldik4- G miti; nereleri ap geldik;5- Kurtulu miti; nasl zgrletik;6- Altn a miti; nasl byk ve kahraman olduk;7- k miti; nasl bozulduk [veya nasl zmzden uzaklatk] ve fethedildik
veya srgn edildik;8- Yeniden dou miti; eski anl gnlerimize nasl dnebiliriz.78
Bu mitlerin ortaya konu biimleri o pan-milliyeti hareketin dnce
yapsnn anlalabilmesi asndan da nem kazanmaktadr. zellikle altn a ve
76 a.g.e., s.201.77 Hans Kohn,Nationalism, Its Meaning and History, s.30.78
Antony D. Smith, Uluslarn Etnik Kkeni, ev.: Sonay Bayramolu ve Hlya Kendir, Ankara; DostYaynlar, Aralk 2002, s.245.
8/2/2019 turanc hareket
32/496
23
yeniden dou mitleri, o pan-milliyeti hareketin amalarnn kavranabilmesi
asndan anahtar konumundadr. Bu erevede pan-milliyeti hareketlerde ortaya
konan tarih anlay, romantik milliyetiliin, organik tarih anlayn btnyle
yanstr. Bu anlayta toplumlar da tpk bitkiler gibi dou, gelime, ieklenme ve
bozulma aamalarndan sonra yeniden canlanma kanunlarna tabidirler.Toplumlar
besleyen unsurlardan her hangi birinin eksiklii bozulmaya yol aar. Bu noktada
milliyeti eitimcilerin grevi, eksiklii hissedilen unsuru yeniden salamak olarak
ortaya konur.79
Pan-milliyeti hareketlerin kendilerini merulatrma aralarndan en nemlisi
de kar olarak grlen ya da gsterilen pan-milliyeti ve milliyeti hareketler
olmaktadr. rnek vermek gerekirse Macarlara bal Slav unsurlar, Macar
milliyetiliinin tahakkmnden kurtulmann yolunu panslavimde bulurlarken;
Macarlar ise pancermenizm ve zellikle panslavizm karsnda Macarln
varolabilmesini panturanc birliin gerekletirilmesinde gstermeyi
yelemektedirler. Benzer biimde Rus panslavizmi pancermenizmi80; pancermenizm
de panslavizmi en byk tehdit olarak gstermek eilimindirler.81
Farkl devletler arasnda blnm ulusun ya da rkn birlemesinin yolu
elbetteki bar bir politikadan gememektedir. Bu durumda pan-milliyeti
hareketlerin tm iin sava, birlik mitlerinin de kayna
olarak grlmektedir.Bununla birlikte bu adan bakldnda pan-milliyeti hareketlerin de kendi
ierisinde ikiye ayrlmalar gerekmektedir. Baka bir etnik grubun mal olarak
79 a.g.e., s.230. Smith kollektif gemiin yeniden kefedilmesi ve inas araylarnda, biri didaktik,dieri dramatik olmak zere iki boyutun olduunu da ortaya koyar.80 Panslavist Rus general Fadeyev, Rusyann dmann btn Bat Avrupa olarak deil,; OrtaAvrupa, yani Alman kitlesinden ibaret gryor, Alman birlii gerekletii taktirde, Rusyann
d
nda kalan Slavlar
n yok olaca
n
ngryordu. (Akdes Nimet Kurat,Panslavizm, s.264.)81 Louis Leo Snyder,Encyclopedia of Nationalism, s.293.
8/2/2019 turanc hareket
33/496
24
grlen devletlerin egemenliinde ortaya kan pan-milliyeti hareketler kendilerini
kltrel dzeyle snrlama yolunu seerlerken, bamsz bir devlette beliren pan-
milliyeti hareket siyasal birleme hedefini de iermesi balamnda daha militarist
zellikler tamaktadr. Hans Kohnun iaret ettii gibi, egemen, bamsz bir
devlette ortaya kan pan-milliyeti hareket, kendi emperyalist genilemesini, szde
zayf kardelerine yardm ad altnda, bu kardelerin de zararna olarak da
gerekletirmek ister.82 Bamsz devletlerde, Antony Smithin tespit ettii gibi etnik
milliyetilik ve bunun kardei pan-milliyetilik irredentist politikalar da gndeme
sokar. Bu noktada bir pan-milliyeti hareketin kendisini kltrel dzeyle
snrlamasnn nedenleri zerinde dnmek gerekir.83 Bu kltrel dzeyle snrlama
iki nedenle gerekleebilir. Birincisi, panslavizm rneinde grld gibi, pan-
milliyeti harekete temel oluturan unsurun, kk ve zayf olan parasnda ortaya
kan pan-milliyetilik, ulusal benliin korunmasn, sosyal ve siyasal bir takm
haklar elde edilmesini salamaya dnk olmas balamnda, gl ve byk olan
aabeye yzn dnerken, kendi ulusal varlnn, bu gl aabey tarafndan
yutulmasndan da rkmektedir. Dolaysyla yalnzca kltrel birliktelik, bu gl
kardein desteini elde etmeyi salayabilecei gibi, bu gl karde ierisinde
erimenin de nne geecektir. Pan-milliyeti hareketin kendisini kltrel dzeyle
s
n
rlamas
n
n bir baka durumu da ba
ms
z bir devlette ortaya
kmas
na ramen,bu devletin ve kendi hareketlerinin gszlnn bilincinde olarak siyasal
birlikteliin olanaksz grlmesi ile ilintilidir. Bu durumda kltrel birlik projesi,
82 Hans Kohn,Encyclopaedia of Social Sciences, s.551-552.83 Bu noktada kltrel pan-milliyetilik terimi, Kohnun kltrel pan-milliyetilikler kategorisinde
ifade edilen anlam d
nda, siyasal boyutlar
da zaman ierisinde ortaya
kacak bir pan-milliyetihareket ierisindeki, siyasal dzeyden farkl bir birlik anlayn ifade etmek zere kullanlmaktadr.
8/2/2019 turanc hareket
34/496
25
zaman geldiinde uygulamaya konulacak siyasal birlikteliin bir nkoulu olarak
grlmektedir.
Baml halklarda ortaya kan pan-milliyeti hareket ile bamsz devletlerde
yeeren pan-milliyetilik arasndaki bir baka fark da siyasal-toplumsal sisteme
ilikin grlerde bulunabilir. Baml halkn pan-milliyeti dnceye sahip
aydnlar, baml olduklar devletten bir takm siyasal-sosyal haklar talep etmeleri
balamnda zgrlk, liberal bir siyasal sistemi hedeflerken; bamsz ve kendisini
gl gren bir devlette ortaya kan hareketler genelde otoriter bir ynetim tarzna
destek vermilerdir. Bunun bir istisnasn, bamsz, ancak knt halindeki
Osmanl Devletinde ortaya kan Trklk hareketinin zellikle I. Dnya Sava
ncesi evrelerinde bulmak olanakldr.
Pan-milliyeti hareketlerin, pan-dinci hareketlerle kurduklar iliki de zaman
zaman farkl ierikte olmaktadr. Bazen pan-milliyeti dnce ile pan-dinci hareket
arasnda kartlk ve rekabet durumu ortaya karken; baz durumlarda da pan-dinci
unsurlar pan-milliyeti hareketi glendirmek zere, bu ikincisinin ierisinde
kendilerine yer bulabilirler.84 Rus panslavizminin Ortodoks inan zerinde yapt
vurgu bu durumun en iyi rneklerinden biri olarak dnlebilir.
ster kltrel, isterse bu kltrel birlikle yetinmeyip siyasal birlik amac da
gden pan-milliyeti hareketler olsun, temelde var olduu savlanan
rk
nbtnnn karlarnn deil, ulusal karlarn gerekletirilmesine dnktr. Bu
durum panslavizmin tarihinde btn aklyla grlebilir. Slovaklar, ekler ve
dier kk Slav uluslar asndan kendi ulusal benliklerinin ve karlarnn
korunmas balamnda panslavizm gndeme gelirken; Rus panslavizmi, Rus ulusal
84 Hans Kohn,Encyclopaedia of Social Sciences, s.545.
8/2/2019 turanc hareket
35/496
26
karlarnn hizmetinde deerlendirilmeye allmtr. Slav tehdidini kendi
milliyetiliklerinin nemli bir unsuru haline getiren Macarlarn, bir Slav ulusu olan
Polonyallara duyduklar sempati, Polonyallarn 1848 Macar Ayaklanmas srasnda
sembolik de olsa Macarlara askeri destek vermeleri85 ve Avusturya Slavlar olan
kardelerinin ba dman olarak belirledii Macarlara sempati ile yaklamas, 1848
Panslav Kongresindeki az sayda Polonyal delegenin varl, 1867 Kongresinde
hibir Polonyal delegenin olmamas; 1848 Panslav Kongresinde Avusturya
Slavlarnn Osmanl Devletinin uyruklar olan Slav kardelerinin durumlarna ilgi
gstermemeleri; iki Slav devleti Srbistan ve Bulgaristan86 arasndaki atmalar,
aslnda Slav kardelii dncesinin bir hayal rn olduunu, nemli olann ek,
Slovak, Leh, Bulgar, Srp v.s. milliyetilikleri olduunu gstermektedir. Benzer
biimde pantrkizmin ilk dnsel babalar saylan Kazan Tatarlarnn, dier Trk
kardelerinin otonom devlet taleplerine kar Rusyann birliini savunmalar87;
Tatarlar, Azeriler, Bakurtlar gibi gruplar arasnda ortaya kan atma noktalar da
tek bir Trk ulusu olduu ynl grlerin ok da ayaklar yere basan
deerlendirmeler olmadnn kant olmulardr.
85 Polonyallar 5000 kiilik askeri bir destek vermilerdir. (Sandor Kostya,Pan-Slavism, s.64)86 Stoddard, Bkre Antlamas sonrasnda bir Bulgar liderin Bizi Hun, Trk, Tatar olarak arn,ama Slav olarak deil! szlerini aktarmaktadr. (T. Lothrop Stoddard, Pan-Turanism, The
American Political Science Review, Cilt: XI, ubat 1917, No:1, s.13.)87 Zeki Velidi Togan , Htralar, Trkistan ve Dier Mslman Dou Trklerinin Mill Varlk ve
Kltr Mcadeleleri, stanbul, Hikmet Gazetecilik Ltd.,1969 adl
eserinin muhtelif blmlerine veBaymirza Hayit, Trkistan Devletlerinin Mill Mcadele Tarihi, Ankara, TTK, 1995, s.219-225.
8/2/2019 turanc hareket
36/496
27
2. EMPERYALSTLER ARASI MCADELENN ALANI: ORTA ASYA
Corafi snrlar konusunda deiik tanmlamalar yaplmakla birlikte
Himalayalar ve Altay Dalar, Hazar Denizi ve Tanr Dalar arasndaki blge olarak
tanmlanabilecek olan88 Orta Asyann Avrupa kamuoyunun dikkatlerini ekmeye
balamas Ondokuzuncu yzyln ikinci yarsnda Ruslarn blgeyi igal etmeleri ile
olmutur.
Ondokuzuncu yzyln ikinci yarsnn balarnda Orta Asyada bamsz
hanlklar varlklarn srdryorlard. Bununla birlikte Hive, Buhara ve Kokand
Hanlklar yzyln ortalarndan itibaren, Rus arlnn younlamaya balayan
basks ile de yzyze gelmeye balamlard..
Rus arl, Ondokuzuncu yzyln smrge yarndan geri kalm; bu
an kapatabilmek ve scak denizlere inmek amacyla yaylabilecei alanlar
aramaya balamt. Rus arlnn genileyebilecei alanlar, ayn zamanda onlara
scak denizlere inme olana da sunmalyd. Osmanl Devleti ve Boazlar zerindeki
amalarn gerekletirmesi zellikle ngilterenin bu dnemde kar koymas ile
yrrle giremeyince, arlk iin en kolay yaylma alanlarndan birini Orta Asya
hanlklar oluturmutur.89 1850li yllarda Orta Asya hanllarndan Kokand ele
geirmeye alan Rus arl, hem Krm Sava, hem de Kafkasyada sren direni
hareketleri nedeniyle bu isteini ileri bir tarihe brakmak zorunda kalmtr.90
88 Maria Antonina Czaplicka, The Turks of Central Asia in History and the Present Day, anEthnological Inquiry into the Pan-Turanian Problem, and Bibliographical Material relating to theEarly Turks and the Present Turks of Central Asia, Oxford, Clarendon Press, 1918, s. 10.89 Louis E. Frechtling, Anglo-Russian Rivalry in Eastern Turkistan, 1863-1881, Royal CentralAsian Journal, Vol.: XXVI, Part: III (July 1939), s.471.90
Baymirza Hayit, Trkistan Devletlerinin Mill Mcadeleleri Tarihi, Ankara, Trk Tarih KurumuYaynlar, 1995, s.66.
8/2/2019 turanc hareket
37/496
28
Kafkasyadaki direniin krld 1850li yllarn sonunda Ruslar dikkatlerini
Orta Asya zerinde younlatrma olana buldular. Hanlklar aras ekimeler ve
atmalardan da yararlanarak Orta Asyay igal planlarn uygulamaya geirmeye
baladlar. 1866da balayan saldrlar sonucunda 1868 Maysnda Semerkant Rus
kuvvetlerinin eline geti. Ayn yln Haziran aynda da Buhara Hanln Zerobulak
Savanda yenilgiye uratmay baardlar.91 Buhara Hanl, Rus himayesini
tanmak zorunda kald. Bundan be yl sonra bu kez Hive Hanl Ruslarn
egemenliklerini kabul etti. Hanlklar ierisinde Kokand, en uzun sreli direnii
gstermekle beraber, sonunda 1875 ylnda Ruslarn tamamen egemenlii altna girdi
ve varln yitirdi. Ruslar igal ettikleri blgeler ierisinde Buhara ve Hiveye belli
bir zerklik tandlar. Ruslar blgenin tam anlamyla igalinin tamamlanmas iin bir
yandan atmalara devam ederlerken, dier yandan da blgedeki denetim
mekanizmalarn oluturmak yoluna gitmilerdir. 1867 ylnda Genel Valilik
kurulmutur. Orta Asyann igalinin tamamlanmasnn ardndan, belli bir zerklik
verilen Buhara ve Hive haricinde btn igal topraklar Genel Valinin kontrol
altna girdi. arln blgenin denetimi konusundaki bir baka abas da Trans-Hazar
demiryolunun yapmnn gerekletirilmesi olmutur. Daha 1873de planlanmaya
balanlan demiryolunun yapmna 1880 ylnda balanmtr.92
1884te direnen en son yer Mervin dmesinin ard
ndan, demiryolu 1885deAkabada, 1888de Semerkanda ulat. Bu demiryolu sayesinde Ruslar
St.Petersburgu Semerkanda balamay baardlar.
91 Jean-Paul Roux, Orta Asya, Tarih ve Uygarlk, ev.: Lale Arslan, stanbul, Kabalc Yaynevi, ubat2001, s.407.92 Demiryolunun yapm sreci ve nemi iin bknz.: W.E.Wheeler, The Control of Land Routes:Russian Railways in Central Asia, Journal of the Royal Central Asian Society, Vol.: XXI, Part IV
(October 1934), s.585-608 ve George Dobson,Russias Railway Advance into Central Asia; notes of ajourney from St. Petersburg to Samarkand, London, W.H. Allen&Co., 1890, xxii+439 sayfa.
8/2/2019 turanc hareket
38/496
29
Ruslarn, Orta Asyay Ondokuzuncu yzyln ikinci yarsndan itibaren igal
etmelerinin ardnda yatan nedenlerden biri Orta Asyann zengin kaynaklarndan
yararlanmak biiminde ortaya kmtr.93
Rus arlnn emperyalist amalarnn
bir sonucu olan bu durumun, Orta Asyann zenginliklerinden yararlanma amacndan
te baka bir hedefi daha vardr ki, bu nedenden dolay Avrupann dikkatlerini
ekmitir. Bu dnemde blgenin Genel Valisi General Annenkoff, yaynlad bir
brornde Ruslarn bu ikinci, ama belki de birincisinden ok daha nem verdikleri
amalarn gzler nne sermitir.94 Annenkoff, demiryolunun yapm ile Hindistan
arasnda balant kurmaktan ekinmemitir. Ruslarn, gneye, Hindistana doru
inmeleri ngilizleri kayglandrr.95 Hanlklarn igalinin, Hindistann anahtar
konumundaki Afganistann igaline kar bir n hazrlk olduu aktr.96 En nemli
smrgesi konumundaki Hindistana ynelen bu Rus tehdidi ngiltereyi de harekete
geirir.97 Bylelikle de Orta Asya zerinde, ngilizler ile Ruslar arasnda Byk
Oyun [Great Game] btn aklyla oynanmaya balanr.98 ngilizlerin balca
93 Jean-Paul Roux, Orta Asya, s.408.94 Annenkoffun brorn ngilizce adThe Akhal Tekke and The Roads to India adn tamaktadr.(W.E.Wheeler, Journal of the Royal Central Asian Society, Vol.: XXI, Part IV ( October 1934),s.588.)95ngilizlerin bu kaygsn gsteren o dnem yaplan almalar iinDemetrius Charles Boulger, England and Russia in Central Asia, 2 cilt, London, W.H. Allen andCo.,1879.
George N. Curzon,Russia in Central Asia in 1889 and the Anglo-Russian Question, London ve NewYork, Longmans, Green, and Co., 1889.Arthur Campbell Yate, England and Russia face to face in Asia; travels with the Afghan BoundaryCommission, Edinburg, W. Blackwood, 1887, vi+481 sayfa+ 2 harita.Archibald Ross Colquhoun, Russia against India, the struggle for Asia, 2. bask, London, Harper,1901, vii+246 sayfa+harita.Ayrca Vmbry de bu duruma dikkati ekmekten kendini alamamtr. rmin Vmbry, The ComingStruggle for India, being an account of encroachments of Russia in Central Asia, and of thedifficulties sure to arise therefrom to England, London, Cassell, 1885, viii+214 sayfa.96 Jean-Paul Roux , Orta Asya, s.408.97 Hindistann tarih boyunca Orta Asyadan gelen ordular tarafndan igali dahi gndeme getirilerek,Hindistana ynelik Rus tehdidi ortaya konulmaya allmtr. Bu gre rnek olmak zere bknz.:Invasions of India from Central Asia, London, Richard, 1879.98
Byk Oyun teriminin 1820li y
llarda ran ve Buharaya seyahatler gerekletiren Yzba
ArthurConnely tarafndan ilk kez kullanld tahmin edilmektedir. Terime poplerik kazandran Rudyard
8/2/2019 turanc hareket
39/496
30
amalarndan biri Rus Orta Asyas ile Hindistan arasnda bir tampon blge
oluturmak olmutur. Bu tampon blge, Hindistana gei iin en elverili yer olan
Afganistan olarak dnlmtr.99
ngilizlerin bu tampon devlet anlay ile birlikte
Orta Asya halklarn Ruslara kar kullanmak konusunda da bir takm dnceleri
olmas byk olaslktr.100
Ruslarn Orta Asyay tam olarak kontrollerine aldklar 1880li yllarda
ngilterede Orta Asya zerine dernekler oluturulmaya, blge ile ilgili dergiler
karlmaya balanr. lk says 1886da yaynlanan The Asiatic Quarterly Review,
Ruslarn Orta Asya etkinlikleri zerine younlamakla kalmam, Orta Asya ve
Afganistan halklar zerine de ok sayda yaznn yaynland platform olmutur.
Orta Asya zerinde gelien ve Hindistann kontrol zerine younlaan bu ngiliz-
Rus rekabeti, ngiltere ile Rusya arasnda 1907te imzalanan antlama ile bir
sreliini yatmtr. Orta Asya ile ilgili olarak yaynlanan dergilerde, bu antlama
sonrasnda Rus tehdidi konusu siliklemeye balamtr.
Kipling olmutur. (Steven Sabol, Orta Asyada Rus-ngiliz Rekabeti, Trkler Ansiklopedisi, Cilt 18,s.594, dn.:1)99 Afganistann Hindistan asndan nemi ve dolaysyla ngiltere iin anlam zerinde duran oksayda makale ve yazdan bir kaunlardr:Annette S. Beveridge, The Khaibar Pass as the Invaders Road for India, Journal of Royal CentralAsian Society, Vol.: XII, Part II
J.D.Rees, The Western Frontiers of India, The Imperial and Asiatic Quarterly Review, Third Series,Volume XV ( April 1903), ss.225-252.H.E. Crocker, The Khyber Pass,Journal of the Central Asian Society, Vol: XVIII (July 1931), PartIII, ss.425-430.100 Zeki Velidi Togan, anlarnda Pantrkizm fikri bidayette Macar Vambrey tarafndan 1868-1974yllar arasnda ileri srlm olup, ngiltere hkmeti tarafndan da Osmanl mparatorluunuOrtaasyada Ruslara kar kendisiyle mttefik bulundurmak maksadiyle bir aralk koltuklanmtr.deerlendirmesinde bulunarak, ngilterenin Osmanl Devleti zerinden Orta Asya Trk halklarnkullanmak istediini belirtmi olmaktadr. (A. Zeki Velid Togan, Bugnk Trkili (Trkistan) ve
yakn Tarihi, Cilt 1Bat ve Kuzey Trkistan, stanbul, Arkada, brahim Horoz ve Gven Basmevleri,1942-1947, s.561-562.) H.B. Paksoy da panturanclk akmnn Vmbry tarafndan yaratldnbelirttikten sonra, Vmbrynin ngilizler ile olan ilikisinden hareketle 1860larda yer alan buyaratclk [panturanizm], Kralieleri her gn ay ien bir imparatorluun yararna idi.
deerlendirmesinde bulunmaktad
r. ( H.Blent Paksoy, Pan adl
ki Kurgusal Yarat
k: UydurmaBelgelerin Trkler zararna kullanlmalar, Avrasya Etdleri, Cilt:1, Say:2 (Yaz 1994), s.64.)
8/2/2019 turanc hareket
40/496
8/2/2019 turanc hareket
41/496
32
birini oluturmaya devam etmitir. Almanya, bir yandan I. ve II. Dnya Savalar
srasnda bu blge halklarn savataki rakibi Rusyaya kar kullanmak eiliminde
olurken, dier yandan da bu blge zerinden ngilizlerin en nemli smrgesi
Hindistan yollarna hakim olmak amacn gtmtr. Byk Oyuna, zellikle Rus
arlnn k sonras dnemde, Asyada doan g boluunu, kendi lehine
evirmeye alan Japonyada dahil olmak istemitir.104 I. Dnya Sava ertesinde
pan-turancln bayraktarln stlenmeye alan Japonya, bu ideolojiyi, Asyada
hegemonya mcadelesinde ba rakibi olarak deerlendirmeye devam ettii Rusyaya
kar kullanabilecei silahlardan biri olarak grmtr.105 Bylelikle Orta Asya
devletleraras rekabet ve atmalarn alanlarndan biri haline gelmi; Ruslar blgenin
kontroln kaybetmemek iin abalarken, karsndakiler blge zerinden Ruslara
ynelik bir takm hareketler rgtlemenin yollarn aramlardr.
104 Laurie Barber, Chekmate at the Russian Frontier: The Russia- Japanese Conflict Before Pearl
Harbor, http://www.waikato.ac.nz/wfass/subjects/history/waimilhist/1997/wmh3.html [18.07.2003]105 Philip Snow, Nomonhan, The Unknown Victory,History Today, July 1990, s.23.
8/2/2019 turanc hareket
42/496
33
3. TURAN: CORAF KAVRAMDAN IRK ADINA
Turan szcnn kkeni ran efsanesiAvestada bulunmaktadr.106 Efsanede
yer alan Tura szc olaslkla gebe bir halk tanmlamakta kullanlmaktadr.
Efsanede Turyanlarn, ran halknn dman olarak gsterildii grlmektedir.
Avestaya dayanarak ehname adl eserini oluturan Firdevside Tura kavram,
Turana dnmtr. ehnamede Hkmdar Feridun olundan ikincisine Tur
adn verir. lkesini olu arasnda paylatran Feridun Tura Turan lkesini verdi
ve onu Trklerle inin padiah yapt.107 Firdevsinin eserinde rann hkmdar
Keyhsrev ile Turann hakimi Afrasiyap arasnda meydana gelen savalar hikaye
edilmektedir. ehnamede Ceyhundan Tur snrlarna ve buradan da in ve
Hotene kadar uzayp giden ksmndaki uzak, yakn btn yerleri Turan milletine
verdiler.108 ifadesi Turann bir anlamda corafi olarak tanmlanmas anlamna da
gelmektedir. Efsanede Turan ve ran, Ahuramazda ve Ehrimenin lkeleri olarak
deerlendirilirler. Yani biri iyiliin, dieri ktln semboldr.
ehnamede yer alan ran- Turan ayrmnn etnik bir ayrlk olduu ileri
srlmekle beraber, baz yazarlar bu ayrmn yerleik ve gebe ranllar
simgelediini dnmektedirler.109 Dolaysyla ehname zerinden bir ran-Turan
etnik ayrmnn ortaya konulamayaca dnlmektedir.
106 Maria Antonina Czaplicka, The Turks of Central Asia in History and the Present Day,s.18-19.Vlademir Minorsky, Trn, The Encyclopaedia of Islam,Volume IV, 1934, s.878-879.Talat Tekin, Enver Celaletin Paann etimolojileri, Tarih ve Toplum, Cilt:2, s.66-67.107 Firdevsi, ehname I, stanbul, Milli Eitim Basmevi, 1945, s.120.108 Firdevsi, ehname II, stanbul, Milli Eitim Basmevi, 1947, s.4.109 slam Ansiklopedisinde Firdevsi maddesinin yazar H. Ritter, ehnamede sz edilenmuharebelerin arki ranllar arasnda olduu grndedir. ( H.Ritter, Firdevs, slamAnsiklopedisi, Cilt:4, stanbul, Milli Eitim Basmevi,1945, s.646. ) Ritteri kaynak gsteren TalatTekin de ayn grtedir. (Talat Tekin, Enver Celalettin Paann Etimolojileri, Tarih ve Toplum,
Cilt:2, s.66.) Ayr
ca Macar dou bilimcisi Gyula Germanusun grleri iin bu al
man
n 74-75. vePl Telekinin grleri iin de 79. sayfalarna baklabilir.
8/2/2019 turanc hareket
43/496
34
Osmanl Devletinde Turan kavramnn ne zaman kullanlmaya baland
konusunda net bir yant vermek zor olmakla beraber, bunun 1786ya kadar geri
gtrlebilecei grlmektedir. Aslnda daha ncesinde de Iran-Turan kartl
eklinde iirsel bir tema olarak XV. YzyldaZafer-Namede yer almtr.110
1786 tarihinde Osmanl Devletinden Buhara hkmdarna gnderilen ve
Ruslara kar birlikte hareket edilmesi istenilen mektupta , Buhara hkmdar Seyyid
Eblgazi Hana Turan hakimi olarak hitap edildii grlmektedir. Taraf-
hmyn- hazret-i cihn-driden ferman-fermyi Turan-zemn celdetl Esseyid
Gzi Han cenblarna yazlacak nme-i hmynun msveddesidir.26 Ev Ca 1201
ifadeleri bulunmaktadr. Buhara Hkmdar da Sadarete gnderdii mektubunda
Sizden rica ederim ki Padiah Hazretlerinin bo bir zamannda Turan
memleketlerinin durumunu izah buyurunuz. Bilgi ve dirayet ve din taraf kuvvetli
birehzdeyi Turana padih tyin etsin, ben de hutbeyi onun namna okutur ve
sikkeyi de onun adna bastrrm.111 Bu teklif bir anlamda ilk kez pantrkist
zlemlerin dile getirilmesi anlamna da gelmektedir.112
110
Vlademir Minorsky, The Encyclopaedia of Islam, Volume:IV, s.880.Nefinin biriirinde de Saadetle otan kurmadan serhadd-i rana
De Turan-zemine saye-i tu-i ser-efrazdizelerinde ve ran-Turan kartl ierisinde yer almaktadr. (Nef Divan, haz.: Metin Akku,Ankara, Aka Yaynlar, 1993, s.117.)111 Mehmet Saray, Rus gali Devrinde Osmanl Devleti ile Trkistan Hanlklar Arasndaki SiyasiMnasebetler (1775-1875), Ankara, Trk Tarih Kurumu, 1994, s.25. 1800-1801 olaraktarihlendirilebilecek bir baka belgede de Haydarahtan Trn Hkimi olarak sz edilmektedir.(Osmanl Devleti ile Kafkasya, Trkistan ve Krm Hanlklar Arasndaki Mnsebetlere Dir ArivBelgeleri, T.C. Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire BakanlYayn Nu:3, ankara, Haziran 1992, s.102de yer alan 45 sayl transkripsiyon metin. Kitapta ayrcaorijinal belgenin fotokopisi de yer almaktadr.)112
Mehmet Saray, bu mektupta ifade edilen Trkistan mslmanlar
n
n bir tr Osmanl
ynetiminedahil olmas biimindeki teklifin bir ilk olduunu belirtmektedir. (a.g.e., s.26.)
8/2/2019 turanc hareket
44/496
35
1832 tarihli bir Osmanl belgesinde de Turan, Trkistan, Tataristan,
zbekistan ve Moolistan kapsayacak biimde tanmlanmtr.113
Turan kavramnn Avrupaya tanmas Herbelotun 1697 tarihini tayan
Bibliothque Orientale adl eseri ile olmutur.114 Herbelot, Turan lkesinin tanmn
Oxus nehrinin dou ve kuzeyi olarak gstermekte ve Turan adl bu araziye artk
Trkistan denildiini belirtmektedir.115
Minorsky, 1839 tarihinde Turan teriminin Byk Trk Yurdu anlamna
gelmek zere Macarlarca kullanldn belirtmektedir.116 Ferencz Pulszky 1839
tarihli makalesinde, Macarlarn kkenini Asyaya balarken, Turan kavramn yine
ran kartl ierisinde kullanmay yelerken, Turan da Trkistan- Toharistan
olarak aklamaktadr.117
Turan kavramnn corafi ierikten, bu corafi anlamlandrmay da ierisinde
barndrmay srdrerek giderek dilsel ve etnik bir kategoriyi iaret etmeye balamas
19.yzyln ortalarndan itibaren gereklemitir.
Kavramn ieriinin bylesi bir deiiklie uramasnda Avrupal dil
bilimcinin etkisi olmutur. Finli M.A.Castren, Alman C.C.J. Bunsen ve ngiliz
F.Max Mller.118 1813 ylnda Finlandiyada doan Mathias Alexander Castrn119,
bir dil ailesi olan Altay [bugn Ural-Altay grubuna giren diller] grubunu oluturan
halklar
n ayn
zamanda kltrel a
dan da benzerliini savunmutur. Sibiryadayllarca sren alan aratrmalar sonucunda Fincenin bu dil ailesinden olduunu
113 Jacob M.Landau, Pan-Trkism , from Irredentism to Cooperation, Bloomington ve Indianapolis,Indiana Un. Press, 1995 ( kinci gzden geirilmi ve gncelletirilmi bask), s.1.114 Vlademir Minorsky, The Encyclopaedia of Islam, s.880-881.115 a.g.e., s.881.116 ayn yerde.117 Ferencz Pulszky, Iran s Turan,Athenum, Yl:3, Say:18 ( 1 Eyll 1839), s.276.118 Judith Winternitz, Culture and Nationalism in Nineteenth Century Eastern Europe, s.145.119 Mathias Alexander Castrn (2 Aralk 1913, Finlandiya, Rus arl- 7 Mays 1852, Helsinki): Fin
milliyetisi dilbilgini. Ural-Altay dilleri zerine yapt
evirileri ile tan
nm
t
r. 1851 y
l
nda Helsinkiniversitesinde ilk Fin Dili krssne atand. Bir yl sonra da niversitenin rektr oldu.
8/2/2019 turanc hareket
45/496
36
savlam; bu savdan yola karak da Finlilerin Orta Asyadan geldiklerini, Macarlar,
Trkler ve Moollar gibi halklar da ieren geni bir topluluun paras olduunu
ortaya koymaya almtr. Altay dilleri tasnifi ona aittir.120
Encyclopedia
Britanniccaya gre Castrn panturanclk ideolojisinin ilk ncsdr.121
Bunsen 1854 tarihinde yaynlanan bir almasnda Turan szcn yalnzca
bir dil ailesi anlamnda da kullanmann tesine geerek, Turan bir halk
kategorisinin sfat olarak biimlendirme yoluna gitmitir.122 Bunsenin ortaya att
bu teori Alman asll ngiliz dil bilimci Fredrich Max Mller123 sayesinde popler
hale gelmitir.
Max Mller, 1855 tarihli eserinde ilk kez Turan dil ailesi kavramn ortaya
atmtr.124 Mller, Sami ve Aryan dil ailelerinin yannda nc bir kategori olmak
zere Turan dil ailesini ileri srmtr. Mllere gre Turan dil ailesi Asyada ve
Avrupada Sami ve Aryan kategorilerine sokulamayan, eklemeli [agglutinative]
120 Hasan Eren, Trklk Bilimi Szl,I.Yabanc Trkologlar, Ankara, Trk Dil Kurumu Yayn,1998, s.126-130 arasnda Castrnin dil almalar hakknda bilgiler yer almaktadr.121 http://www.britannica.com/eb/article?eu=21059&tocid=0&query=castren&ct=[26.07.2003]122 Turan kavramnn Aryan ve Sami olmayan halklar tanmlamak zere Bunsen tarafndan ilk kez1847de kullanld da kaydedilmektedir. ( Turni Npek,Uj dk Lexikona, 12. Cilt, Budapete,Singer s Wolfner, 1942, s.5934.)123
Friedrich Max Mller(1823 Dessau Almanya- 1900 Oxford): Dilbilim, mitoloji ve dinaratrmalaryla tannan dou bilimci ve dil bilgini. En nemli almas yayma hazrlanmasnstlendii 51 ciltlik The Sacred Books of the East(1879-1904). Ortaya koyduu Turan dil ailesisnflamas bilimsel olarak ksa zamanda reddedilmitir. Tark Demirkan,Macar Turanclar, s.22deyer alan Turan kavramn ilk kullanan Macar aratrmaclardan Miksa Mller... ifadesi tamamenyanltr. Anlalan Miksa Mller ismine Macar kaynaklarndan birinde rastlayan Demirkan, konuyahakim olmadndan Miksa adnn Maxn Macarca karl olduunu da dikkate almam, bylelikleAlman asll ngiliz dil bilimciyi Macar yapvermitir. Baka bir yazda da Demirkann bu hatasaynen tekrarlanmaktadr. Tarih boyunca Trklk Macaristanda Turanclk,http://www.orkun.com.tr/asp/yazi.asp?Makale_nu=479[10.07.2003]. (Bu yaz Orkun dergisinin 46.saysnda yaynlanmtr.)124 Vlademir Minorsky, The Encyclopaedia of Islam, s.881.Mllerin eseri The Languages of the Seatof War in the East, with a Survey of Three Families of Languages, Semitic, Arian, Turanian (London,
1855) ad
n
ta
maktad
r. Bu al
mada Mllerin 1855 tarihli eseri deil, aa
da gsterilen kitab
kullanlmtr.
8/2/2019 turanc hareket
46/496
37
dillerin btnn kapsamaktadr.125 Mller, dil ailesi kategorisinin de tesine
geerek, bir Turan halklar ya da rklar tanmlamas da yapmtr. 1870 ylnda
Turanllar, sar derili, kk elmack kemikli, siyah inli gzl olarak da
tanmlamaktan kendini alamamtr.126 Ona gre Asyann gebe rklar olan
Turanllar, tarmc Aryan rklarnn kartdrlar.127 Max Mller Turan dil ailesini ya
da dil snfn iki ana blme ayrmay yelemitir.Ural-Altay ya da Ugor-Tatar ad
da verilebilecek olan Kuzey