Tolerancije Mas. Delova

Mašinski fakultet u Kragujevcu 1

Tehničko crtanje sa kompjuterskom grafikom TOLERANCIJE

TEHNITEHNIČČKO CRTANJE SAKO CRTANJE SAKOMPJUTERSKOM GRAFIKOMKOMPJUTERSKOM GRAFIKOM

Predavanja – Lekcija 5



TOLERANCIJE MAŠINSKIH DELOVA

• U industrijskoj proizvodnji, usled nesavršenosti mašina,alata, materijala, metoda merenja, kontrole i ljudskogfaktora, postizanje željene tačnosti mera praktično nijemoguće

• Visoka tačnost nije ekonomična jer dovodi do povećanjatroškova proizvodnih procesa

• Iz ovih razloga unapred se propisuju dozvoljenaodstupanja pojedinih karakteristika mašinskih delova, uskladu sa njihovom namenom i funkcijom, a nazivaju setolerancijama



TOLERANCIJE MAŠINSKIH DELOVA

Dozvoljena odstupanja kod mašinskih delova

• Tolerancije mera• Tolerancije glatkosti površine• Tolerancije oblika i položaja



TOLERANCIJE MERA

• Dužinske mere mogu biti slobodne i tolerisane• Pod tolerancijom dužinskih mera podrazumevaju se

dozvoljena odstupanja mera pri izradi• Sistem tolerancija dužinskih mera razrađen je prvenstveno

za delove kružnog poprečnog preseka, ali se možeprimeniti na bilo koje dužinske mere



TOLERANCIJE MERA

Ø Vrste tolerisanih nazivnih mera u ISO sistemu tolerancija:– spoljašnje mere (S),– unutrašnje mere (U),– neodređene mere (N).



TOLERANCIJE MERA

Ø Nazivna mera (D=d) predstavlja osnovu za definisanjegraničnih mera i odstupanja

Ø Nazivna mera je mera koja se kao kota unosi u crtežØ Nazivne mere osovine i rupe koje obrazuju naleganje imaju istu

vrednost



TOLERANCIJE MERA

Ø Stvarna mera (Ds), odnosno (ds) je mera koja se utvrđujemerenjem na izrađenom mašinskom delu.

Ø Granična mera je najmanja ili najveća dozvoljena mera.Postoji gornja granična mera (Dg), odnosno (dg) i donjagranična mera (Dd), odnosno (dd).

Ø Tolerancija mere (T=IT) je jednaka razlici najveće i najmanjemere.



TOLERANCIJE MERA• Gornje odstupanje (Ag), odnosno (ag) je razlika između najveće i nazivne mere.• Donje odstupanje (Ad), odnosno (ad) je razlika između najmanje i nazivne mere.• Stvarno odstupanje je razlika između stvarne i nazivne mere.• Tolerancijsko polje je područje ograničeno najvećom i najmanjom dozvoljenom

merom.• Nulta linija (0-0) pri grafičkom prikazivanju odgovara nazivnoj meri. Predstavlja

polaznu liniju od koje se odmeravaju odstupanja.



TOLERANCIJE MERA

• Naleganje je odnos mera dva mašinska dela koji su u sklopu.• Zazor (z) je razlika u merama rupe i osovine kada je mera rupe

veća od mere osovine. U ovom slučaju između njih postojiodređeni prostor.

• Preklop (p) je razlika u merama rupe i osovine kada je merarupe manja od mere osovine. U ovom slučaju jedan mašinskideo se mora utisnuti u drugi uz primenu sile.

• Kvalitet predstavlja stepen tačnosti izrade. U slučajevimaistog kvaliteta tolerancija je veća za veću nazivnu meru. U ISOsistemu kvalitet se označava brojevima, a meri mikrometrima.Standardom je propisano 20 kvaliteta tolerancija: 01, 0, 1, ...,18. Veći brojevi označavaju grublji kvalitet.

• Sistem tolerancija je planski razrađen red naleganja sarazličitim zazorima i preklopima.



TOLERANCIJE MERA

Ø Položaj tolerancijskih polja određen je u odnosu na nultuliniju i označen slovima latinice



TOLERANCIJE MERA

Ø Prema ISO sistemu tolerancija položaj tolerancijskog poljaoznačava se za osovine malim slovom, za rupu velikim, akvalitet tolerancije brojem koji se upisuje iza ovog slova

Ø Kotiranje tolerisanih mera se vrši tako što se iza nazivnevrednosti mere stavlja oznaka za toleranciju

f 25 H 8f 25 f 8

KvalitetPoložaj tolerancijskog polja:- veliko slovo za rupu- malo slovo za osovinuNazivna mera



TOLERANCIJE MERASistemi naleganja

Sistem zajedničkespoljašnje mere

U praksi se upotrebljavaju dva sistema tolerancija:

Sistem zajedničkeunutrašnje mere



TOLERANCIJE MERAKotiranje tolerisanih mera

Ø Tolerancije se upisuju slovnim oznakama ili brojčanoØ Kod slovnih tolerancija odstupanja se daju na crtežu

tabelarnoØ Kod brojčanih tolerancija odstupanja se upisuju

neposredno uz nazivnu meru



TOLERANCIJE MERAKotiranje tolerisanih mera - primeri



TOLERANCIJE SLOBODNIH MERA

• Mere kod kojih odstupanja od nazivnih vrednostipraktično ne utiču na upotrebljivost i sigurnost delovanazivaju se slobodnim merama

• Ove se mere ostvaruju uobičajenim radnim postupkompa njihova odstupanja leže u granicama tog postupkaobrade

• Pri kotiranju slobodnih mera nazivne mere se upisujubez navođenja položaja i veličine tolerancijskog polja

• Odstupanja slobodnih mera se ne mogu propisati naosnovu funkcije, ali moraju biti u određenim granicamakoje su propisane u vidu tolerancija slobodnih mera



• Tolerancije slobodnih mera unose se u crtež u zato predviđeno polje zaglavlja crteža, na primer:fini SRPS M.A1.410.

TOLERANCIJE SLOBODNIH MERA

Napomena: Prema ISO 2768 (1973) nisu predviđena područja nazivnih mera iznad 2000 mmi nije obuhvaćen vrlo grubi kvalitet

± 8± 6± 4± 3± 2± 1,5± 1± 0.5-Vrlo grubi

± 5± 4± 3± 2± 1,2± 0,8± 0,5± 0,2± 0,15Grubi

± 3± 2± 1,2± 0,8± 0,5± 0,3± 0,2± 0,1± 0,1Srednji

-± 0,8± 0,5± 0,3± 0,2± 0,15± 0,1± 0,05± 0,05Fini

80004000200010003151203063

do

40002000100031512030630.5

Iznad

Područje nazivnih mera, mm

Stepentačnosti



TOLERANCIJE GLATKOSTI POVRŠINA

• Posle obrade mašinskog dela njegova površina nijeglatka, već ima različite neravnine

• Skup neravnina koje obrazuju reljef površine naziva sehrapavost

• Kvalitet površine zavisi od stepena njene hrapavosti• Kvalitet obrađenih površina utiče na:

- smanjenje trenja kod kliznih površina- sprečavanje pojave koncentracije napona- hermetičnost- otpornost na koroziju- estetski izgled proizvoda

• Za određenu površinu se u odnosu na njenu funkcijudefiniše optimalan kvalitet obrade



TOLERANCIJE GLATKOSTI POVRŠINA

ü Ako se obrađena površina u poprečnom preseku uvećamogu da se uoče mikrogeometrijske nepravilnosti površineu odnosu na geometrijski idealno ravnu površinu

ü Za merenje hrapavosti koristi se tzv. efektivni profil nareferentnoj dužini l (minimalna dužina neophodna zadefinisanje hrapavosti)



TOLERANCIJE GLATKOSTI POVRŠINAParametri hrapavosti

• Maksimalna visina neravnina (Rmax)• Srednje odstupanje profila (Ra) -

srednja aritmetička vrednostodstupanja svih tačaka efektivnogprofila u odnosu na srednju liniju m,na referentnoj dužini l

n

yR

n

a

å» 1

n

yR

n

a

å» 1

• Srednja visina neravnina (Rz)



KVALITET OBRAĐENIH POVRŠINA

• Na osnovu Ra površinskahrapavost mašinskih delova serazvrstava u 12 klasa hrapavosti

• Manji broj odražava finiji kvalitetobrađene površine

Klase hrapavosti



Veza između klasa ISO tolerancija i klasa površinske hrapavosti mašinskih delova

KVALITET OBRAĐENIH POVRŠINA

25N1112,5N106,3N93,2N83,2N8IT 12

12,5N106,3N96,3N93,2N81,6N7IT 11

6,3N96,3N93,2N81,6N71,6N7IT 10

6,3N93,2N81,6N70,8N60,8N6IT 9

3,2N81,6N71,6N70,8N60,4N5IT 8

1,6N71,6N70,8N60,4N50,4N5IT 7

0,8N60,8N60,4N50,4N50,2N4IT 6

0,8N60,4N50,4N50,2N40,1N3IT 5

RaklasaRaklasaRaklasaRaklasaRaklasa

iznad 250iznad 80do 250

iznad 18do 80

iznad 3do 18do 3

Oznaka klase kvaliteta obrade i pripadajuća vrednost srednjeg odstupanjaprofila Ra za područje nazivne mere

Oznakaklase ISOtolerancija



• Svaki radionički crtež, pored kota i tolerancija,mora da sadrži oznaku kvaliteta obrađenepovršine

• Simbol oznake je u vidu kukice, na kojoj senalaze ispisani različiti parametri koji imaju zacilj bliže definisanje kvaliteta označene površine

• Ova oznaka na crtežu je veoma bitna jer seprema njoj definiše tehnologija izrade dela

OZNAČAVANJE KVALITETA HRAPAVOSTI



OZNAČAVANJE KVALITETA HRAPAVOSTIOblik i mere osnovnog znaka za označavanje kvaliteta hrapavosti

201410753,5Visina oznaka i velikih slova (h)

21,410,70,50,35Debljina linija za oznaku (d ¢)

564028201410Visina H2

2820141075Visina H1

Mere u mmMere kukica i oznaka




a

e d

bc ( f )

Značenje opštih oznaka

a – vrednost hrapavosti Ra u mm ili brojklase hrapavosti N1 do N12

b – metod proizvodnje, postupak iliprevlaka

c – referentna dužinad – pravac prostiranja neravninae – dodatak za mašinsku obradu u mmf – druge vrednosti hrapavosti, npr. Rz,

Rmax

Zbirni znak za dodatne oznake



OZNAČAVANJE KVALITETA HRAPAVOSTIAko se radi o površini koja se obrađuje skidanjem strugotine koristise osnovna kukica u zatvorenom obliku

Kod površina koje se obrađuju bez skidanja strugotina koristi osnovnakukica sa dodatkom kružića

Kada je potrebno dopisivanje nekih dopunskih oznaka, dužem kraku bilokog oblika kukice se dodaje nastavak u obliku horizontalne linije čija dužinazavisi od dužine dopunske oznake




Kada je označena samo jedna vrednost ona predstavlja maksimalnudozvoljenu vrednost površinske hrapavosti izraženu glavnimkriterijumom hrapavosti Ra ili odgovarajućom klasom hrapavosti (naprimer: a=N9 ili a=6,3).

Ako su označene najveća i najmanja granična vrednost glavnogkriterijuma prikazuju se obe vrednosti i to tako da vrednost finijegkvaliteta obrade (a1) bude iznad vrednosti grublje obrade (a2) (naprimer: a1 =1,6 i a2=6,3,odnosno a1=N7 i a2=N9).




Na ovom produžetku daju se i oznake koje se tiču određenogtehnološkog postupka ili prevlake:

Ako se zahteva da se konačna površinska hrapavost ostvari jednimodređenim postupkom obrade, onda se taj postupak dopiše naprodužetku dužeg kraka znaka:




• Znaci i dodatne oznake u znaku za površinsku hrapavostkoji se upisuju u crtež, treba da budu orijentisani (radilakšeg čitanja) isto kao vrednosti pri kotiranju (odozdo isa desne strane)

• Oznaka i strelica moraju svojim vrhom da priđu površinisa spoljne strane predmeta

• Kod kružnih projekcija cilindričnih površina oznake se nestavljaju direktno na krugove, već na pomoćnu kotnuliniju ili na posebno postavljenu produžnu pomoćnu liniju

• Znak za površinsku obradu se koristi samo jednom zajednu površinu i to u projekciji u kojoj je ta površinadimenzionisana

Položaj oznaka kvaliteta hrapavosti na crtežu




Dovođenje znaka u vezu sa odnosnom površi




Dovođenje znaka u vezu sa odnosnom površi




Označavanje kvaliteta obrade žleba za klin




Zajednička oznaka za sve površiAko je potrebno da sve površine imaju isti kvalitet obrade oznakase ne stavlja na svaku od površina već se propisuje zajedničkaoznaka koja se postavlja u desni gornji ugao crteža



OZNAČAVANJE KVALITETA HRAPAVOSTIZbirna oznaka kvaliteta

Ako se zahteva ista hrapavost na većem broju površina onda se onapropisuje zbirnim znakom u desnom gornjem uglu crteža. Između dvekose crte upisuju se ostali stepeni hrapavosti koji se odnose na drugepovršine prema rastućim brojevima, odnosno grubljim obradama, a teoznake se takođe moraju ucrtati i na odgovarajućim mestima u crtežu



OZNAČAVANJE KVALITETA HRAPAVOSTIUprošćena zbirna oznaka kvaliteta

Umesto da se između kosih crta upisuje više znakova može se upisatisamo osnovna oznaka u vidu otvorene kukice, što upozorava da seoznake kvaliteta obrade pojedinih površina treba potražiti na samomcrtežu



Pravac prostiranja neravnina propisuje se određenim znacima




TOLERANCIJE OBLIKA I POLOŽAJA

• Za funkcionisanje i montažu mašinskih delovaneophodna je određena tačnost oblika i položaja

• Dozvoljeno odstupanje od geometrijski idealnogoblika i položaja definiše se tolerancijama, čijese oznake unose u tehničke crteže

• Tolerancijama se određuje oblast u kojojposmatrana karakteristika predmeta mora da senađe posle obrade

• Vrednosti tolerancije propisuje konstruktor, aizražavaju se u milimetrima



TOLERANCIJE OBLIKA I POLOŽAJAVrste tolerancija oblika i položaja

• Tolerancije oblika• Tolerancije tačnosti obrtanja• Tolerancije pravca• Tolerancije mesta




Tolerancije oblika



TOLERANCIJE OBLIKA I POLOŽAJATolerancije položaja



TOLERANCIJE OBLIKA I POLOŽAJAPrimeri










Oznaka za referentni (polazni) element

• Oznaka tolerancije oblika i položaja se upisuje u kvadratni okvir• Ako je potrebno upotrebljava se pravougaonik sastavljen iz više

oblasti za upisivanje neophodnih oznaka

Referentno slovoReferentni trougaoReferentni element

A

Referentno slovo

Vrednost tolerancije (t)Simbol tolerancije

Tolerisani element

Pokazna strelica0,1 A




• Referentni element je onaj geometrijski element koji uprimeni jedne tolerancije položaja služi kao polaznabaza.

• Za referentni element se, po mogućnosti, bira onajelement koji i za funkciju izrađenog komada služi kaopolazna baza.




Ako se tolerancija oblika i položaja odnosi na površ pokazna i kotnalinija su jasno razdvojene:

Ako se tolerancija oblika i položaja odnosi na osu dela onda su kotnai pokazna linija u istom pravcu:




Ako se tolerancija oblika i položaja odnosi na zajedničku osu dvejuili više površina:

Ako su tolerisana i referentna površina u neposrednoj blizini:

Documents

Tolerancije Mas. Delova