KHUYẾNHỌCTácgiả:FukuzawaYukichiNhàxuấtbảnIwanamiBunko

TrithứcvàpháttriểnNhàxuấtbảnTrẻ

NhómnghiêncứuNhậtBảnNgườidịch:PhạmHữuLợi

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

“Quốcdânkhôngcóchíkhíđộclập,khôngcótinhthầntựdothìlòngyêunướccũnghàmhồ,nôngcạn,vôtráchnhiệm.”

Tạoebooklầnđầu:sun1911Tạolạilầnhai(11/05/2015):QuocSan

Soátchínhtảlần2(10/2017):bun_chec

Mụclục

VàinétvềthânthếvàsựnghiệpPHẦNMỘT:TRỜIKHÔNGTẠORANGƯỜIĐỨNGTRÊNNGƯỜI

Mọingườisinhrađềubìnhđẳng,nếucókhácbiệtlàdohọcvấnHọcnhữngmônthiếtthựcchocuộcsốngTựdokhôngphảilàchỉbiếtcótôi,choriêngtôiHọcđểdámnóilênchínhkiếnvàthựchiệnđầyđủbổnphậnvớiđấtnướcHọcđểhiểu“tráchnhiệm”củabảnthân

PHẦNHAI:NGƯỜICHỊUTHIỆTTHÒINHẤTLÀNHỮNGKẺVÔHỌCKhôngthểcómiếngănngonnếuchỉlàcái“tủkiếnthức”Tạisaokhôngtriệtđểvậndụng“bìnhđẳng”?Mọi“hammuốn”khônglàmảnhhưởngtớingườikhácđềulàthiệnHọcđểhiểu“thếnàolàlàmtròncôngviệccủamình”Khôngcógìđángsợhơnlàngudốt

PHẦNBA:HUNĐÚC,NUÔIDƯỠNGCHÍKHÍĐỘCLẬPRASAO?NỗlựccóthểthayđổiđượcthiênmệnhThườngxuyên“tôiluyệnchíkhítinhthần”làrấtquantrọngLàmthếnàođểhunđúcvàgìngiữđượcchíkhíđộclậpvàtựdo“Dân”củaImagawaYoshimotovà“dân”củaNapoleonđệtamNỗihổnhụccủabảnthâncũnglànỗihổnhụccủaquốcgia

PHẦNBỐN:TRÁCHNHIỆMCỦA“NGƯỜIĐỨNGTRÊNNGƯỜI”LàmsaođểNhậtBảncóđượcnềnđộclậpthựcsự?VănminhkhôngtiếnbộnếuchỉdùngquyềnlựcCáigìđẻra“khíchấtnhunhược”củangườiNhậtBản?ĐángbuồnlànướctachỉcóngườiNhậtmàkhôngcóquốcdânNhậtNhữngthứkhôngcóíchchắcchắnsẽcóhạiChưalàmthửmàcứngồiphánđúngsai

PHẦNNĂM:LÒNGQUẢCẢMCỦACONNGƯỜISINHRATỪĐÂU?ĐanghạnhphúcthìchớquênsẽcólúcphảiđốimặtvớitủinhụcTinhthần,chíkhíđộclậplàđiểmxuấtphátcủamọivấnđềVậnhộisẽhémởởnhữngnơipháthuyđượcchíkhícủamìnhKhaiphávănminhlànhiệmvụcủatầnglớptríthứctrunglưu

PHẦNSÁU:LUẬTPHÁPQUÝGIÁNHƯTHẾNÀO?Quốcdânphảilàmtrònbổnphận“mộtthânhaivai”“Trungthầnnghĩasĩ”dướigócđộphápluật“Tenchyu”–thaytrờitrừngphạt[12]Luậtcầnrõràng,đơngiảnnhưngphảinghiêmminhBộmáyhànhchínhvớinhữngquanchức“đầugỗ”

PHẦNBẢY:TRÁCHNHIỆMCỦAQUỐCDÂN

NghĩavụcủaquốcdânQuyềnlợicủaquốcdânPhảiđóngthuếĐánhmấtkhítiết,làmhạiđếnconcái,cháuchắtNhưthếnàolà“tửvìđạo”?Phảibiếthisinhthânmìnhnhưthếnào

PHẦNTÁM:ĐỪNGĐÁNHGIÁNGƯỜIKHÁCBẰNGSUYXÉTCHỦQUANCỦAMÌNH

“Nămthứtựdo”sẵncótrongconngườiTựdosinhsốngmiễnlàkhôngvượtquábổnphậntựthânLuậnthuyếtvôlý:PhậtBàQuanÂmgiếtngườiNhữnglờidạykhôngthểchấpnhậntạitrường“nữhọc”ĐừngtinnhữnglờinóibậycủaChuTử[17]Khôngphảimọiđiềutrong“luậnngữ”đềuđúng

PHẦNCHÍN:MỤCĐÍCHCỦAHỌCVẤNLÀGÌ?CónhữngngườicảmthấythỏamãnchẳngkhácgìloàisâukiếnHọctập,làmviệcvìxãhộiĐượcthừahưởng“disảnvĩđại”màkhôngbiếttạơnaiĐừngđểlạimộttàinăng

PHẦNMƯỜI:HÃYSỐNGVÀHYVỌNGỞTƯƠNGLAICòntrẻmàlạimuốnlựachọnnhữngcôngviệcannhànHọctậpphươngTâynhưngkhôngđượcquásùngbáiHyvọngvàotươnglaixánlạnlàliềuthuốcanủinỗibấthạnhhiệnthờiHãycanđảmlên,hỡicácbạnhữuNakatsu

PHẦNMƯỜIMỘT:ĐẲNGCẤPĐỊAVỊĐẺRACÁCCHÍSĨRỞMQuanđiểmthườngthấyởnhữngngườiđứngtrênVìsaocứmuốnquanhệngoàixãhộiphảinhưquanhệchacontronggiađình?“Biểnthủ,tưtúi”,tráchnhiệmcủaai?Tạisaolũchísĩrởmlạicứhoànhhànhmãivậy?Khôngthểtrôngcậyvàothiểusố“nghĩasĩ”Địavịđẳngcấpvàchứcvụlàhaiviệchoàntoànkhácnhau

PHẦNMƯỜIHAI:HÃYHỌCCÁCHDIỄNTHUYẾTCÓHIỆUQUẢDiễnthuyếtvàtranhluậnnhằmnângcaokiếnthứcHọcquảntrịkinhdoanhmàkhôngtínhtoánđượcniêucơmởnhàBíquyếtduynhấtđểnângcaokiếnthức:KhôngđượctựmãnTiêuchuẩnđểđánhgiátrườnghọc

PHẦNMƯỜIBA:TỆHẠINHẤTLÀTHAMLAMDụcvọnglàđiềutốthayxấutùytheocáchbiểuhiện“Thamlam”đốivớingườikhácchínhlànguồngốccủamọithóixấuNghèokhổkhôngphảilànguyênnhânLờithancủaKhổngTử

Thựctrạnghậucung,nơithóithamlamhoànhhànhNhậtBảnhiệnnayvẫnchưathoátkhỏitínhchất“hậucung”Mặtđốimặtmớivỡlẽ…

PHẦNMƯỜIBỐN:PHẢILUÔNXEMLẠITINHTHẦNCỦABẢNTHÂNConngườiluôngặpnhữngthấtbạikhôngngờtớiĐâylàđiềuquantrọngnhấttronglàmănCáchtínhtoán“cáiđược,cáimất”trongcuộcđời“Chămsóc”cóhaivếKhôngthểbảohộnếuthiếuchỉdẫnCầnthiếtphảicócảhailoại“chămsóc”trongchínhtrị

PHẦNMƯỜILĂM:TIẾPTHUCÓCHỌNLỌCVĂNMINHPHƯƠNGTÂYViệctìmkiếmchânlýthườngbắtđầutừsựhoàinghiTincáigìvànghingờcáigì?NếuNhậtBảnlàphươngTây…Chỉcóhọcvấnmớinuôidưỡngnănglựcphánđoán

PHẦNMƯỜISÁU:CHẠYTHEOĐỘCLẬPVẬTCHẤTSẼĐÁNHMẤTĐỘCLẬPTINHTHẦN

ĐộclậpcóhaidạngĐểgìngiữđộclậpvềtinhthần,phảibiếtcáchtiêuđồngtiềnCáchthứcchuyểntừlýthuyếtsangthựchànhChỉtinkhithấykếtquảĐểcónănglựcphánđoánvàhànhđộngcầncóđộngcơvàbánhláiPhêphánngườikhácthìdễ

PHẦNMƯỜIBẢY:BÀNVỀSỰTÍNNHIỆMNóitớitínnhiệmtứclànóitớiđộtincậyThậtvàgiảkhácnhaurasao?CầnnóivềbảnthânmìnhCoitrọngtiếngmẹđẻKhigiaotiếpnétmặtcầntươitắn,đừngđểngườitaghétVấtbỏhìnhthức,hãythậtlòng,thànhthựcTìmkiếmbạnmới,khôngquênbạncũ

Vàinétvềthânthếvàsựnghiệp

Nói tớiFukuzawaYukichi (福澤諭吉 PhúcTrạchDụCát; 1834-1901),khôngngườiNhậtnàolạikhôngbiết.Họnóivềôngnhưmộttrongnhữngbậc“khaiquốccôngthần”củanướcNhậthiệnđại,hìnhảnhcủaôngđượcintrênđồngtiềncómệnhgiácaonhấtởNhật,tờ10.000yên.

FukuzawaYukichilànhàtưtưởngcóảnhhưởngsâurộngnhấtđốivớixãhộiNhậtBảnthờicậnđại.NgườiNhật tônvinhônglà“VoltairecủaNhậtBản”,khôngchỉvìtínhtriệtđểvàtầmmứcvượttrộitrongtưtưởngcủaông,màcònvìcũngnhưdanhnhânngườiPháp,FukuzawaYukichicùngnhữngngườiđồngchícủamìnhlànhữngngườikhaisángtinhthầnquốcdânNhậtBản, đem lại linh hồn, động lực và sự hậu thuẫn tinh thần cho công cuộcDuyTâncủachínhphủMinhTrị.Nhữngtácphẩmcủaôngdùviếttừhơnmột thế kỷ trước, nhưng vẫn được người Nhật Bản ngày nay hết lòngngưỡngmộ.

FukuzawaYukichi sinh năm 1834 trongmột gia đình võ sĩ cấp thấp ở

Nakatsu,naythuộctỉnhOita,Kyushu,NhậtBản.Chaông–mộtviênchứctàichínhcủatỉnh–mấtsớm,khiếngiađìnhlâmvàocảnhkhốnquẫn.Năm4tuổi,ôngđượcgửisangnhàchúruộtlàmconnuôi.Ngaytừthuởniênthiếu,ôngđãcảmnhậnsâusắcnỗitủinhụcdochếđộđẳngcấpvànỗikhổdotìnhcảnhkhốnquẫncủagiađình.

“ỞNakatsuquêtôi,chếđộquyềnthếgiatruyềngiữacácsĩtộcđượcquyđịnhnghiêmngặt.Khôngchỉtrongchốncôngđườngmànguyêntắcđócònthểhiệntrongcuộcsốnghàngngày,ngaycảtrongquanhệgiữađámtrẻcontronglàng.ConcáicủacácVõsĩcấpthấpnhưtôiphảithưagửi,lễphépkhinóichuyệnvớiconcáicủacácVõsĩcấpcao.Ngượclại,concáicủacácVõsĩcấpcaoluôncaogiọng,khiếmnhãđốivớitôi.Sựphânbiệt,chiarẽtrêndưới, sanghèncòn thểhiện trongcả lúcchơiđùachạynhảy.Concáinhàquyền thếchỉ chơivới concáinhàquyền thế.Trong lớphọc, tôihọcgiỏihơn.Vật tay, tôicũngkhôngbaogiờ thua.Vậymà lúcnàochúngcũng tỏtháiđộkiêucăng,ngạomạnvới tôi.Tôibấtbìnhđếnmứckhôngsaochịunổi.”(Fukuzawa–Tựtruyện).

Mãitớinăm14,15tuổiôngmớiđượcđihọcởtrườnglàngvàôngthấy“học vấn ở đâu cũng chỉ toàn làHán học”.Mặc dù họcNho học, nhưngFukuzawaYukichikhônglấyđólàm“khuônvàng,thướcngọc”.Ngượclại,ôngcàngnhậnthấysựbấtcôngtrongxãhộiphongkiến:“Nakatsuquêtôi,chếđộphongkiếnđãápđặttrậttựxãhộitừhàngtrămnămtrướcthếnàothìnayvẫn thếnấy.Mọi thứ cứnhưbị nhồi chặt cứng tronghộp.Kẻ sinh ratrongnhàquảngiathìsaunàycũngtrởthànhquảngia.Ngườisinhratronggiađình thấpcổbéhọngthìsaunàycũngvẫn thấpcổbéhọng.Tổtiên làquyềnquýthìđờiđời làquyềnquý.Tổtiênnghèohènthì từđờinàysangđờikhácvẫncứnghèohèn.”(Fukuzawa–Tựtruyện).

Năm19tuổi,ôngtheongànhHàLanhọc(ngànhhọcngônngữHàLan,ngànhnghiêncứuyhọcvàcácmônkhoahọcphươngTâynhưtoán,vậtlý,hóahọc,sinhhọc…quacácsáchviếtbằng tiếngHàLan) tạiNagasakivàOsaka.

Năm 25 tuổi, Fukuzawa Yukichi lên Tokyo, ông đến thăm cảngYokohama–đượcchínhquyềnMạcphủmởchotàubèphươngTâyravàobuônbán.Tạiđây,“chỗnàocũnggặpngườiphươngTây.Nhàcửa,quánxámọclênkhắpnơi.Họvàođóvàbuônbán.Tôidùng tiếngHàLanđể traođổi.Họkhônghiểu.Nghehọnói,tôicũngkhônghiểu.Nhìnvàohàngchữquảng cáo, các tờ cáo thị, tôi không đọc được.Không biết đó là tiếng gì,tiếngAnhhaytiếngPháp?”(Fukuzawa–Tựtruyện).

Nhậnthấy“HàLanhọc”đãtrởnênlạchậuvớithờiđại,ôngquyếtchíbắttayvàohọctiếngAnh.Khôngcóngườidạyvànơihọc,ôngđãdựavàotự

điểnđểtựhọc.Năm1860,tìnhcờôngđượccửlàmthôngdịchviên,theopháiđoàncủa

chínhquyềnMạcphủsangHoaKỳ,vàôngđãđặtchânlênSanFranciscovàHawaii.Hainămsau,năm1862,ônglạiđượctháptùngpháiđoànMạcphủsangchâuÂu.Vànăm1867,ôngđặtchântớicácthànhphốphíađôngHoaKỳtrongchuyếntháptùngpháiđoàncủachínhquyềnMạcphủđimuatàu.

Quabachuyếnđitrên,FukuzawaYukichiđãtiếpcậnvớithếgiớivănvậtcủacácquốcgiapháttriểnphươngTây,đồngthờimởranhữnghướngmớitrongnhận thứcvề thếgiớivà làmôngý thứcrõhơnvị tríNhậtBản trêntrường quốc tế.Có thể nói chuyến đi sang các nước phươngTây là bướcngoặcmang tínhquyếtđịnhvai tròcủaFukuzawaYukichiđốivới lịch sửNhậtBảntrongthờikỳchuyểnmìnhtừcuốithờiMạcphủsangthờikỳMinhTrị.

Trongsuốtcuộcđời,FukuzawaYukichidịchsách,viếtsáchvàxuấtbảnnhiềutácphẩmcóảnhhưởngtolớntrongviệckhaisángxãhộiNhậtBản.Bằngtrựcquansắcbén,ôngnắmbắtđượcnỗibứcxúccủadânchúng,nêncáctácphẩmcủaôngvớicáchviếtgiảndị,dễhiểu,lờivănthốngthiết,đãđượcmọitầnglớpđộcgiảNhậtBảnđónnhậnnhư“đangkhátgặpnước”.

TácphẩmSựtìnhphươngTây10tập,viếttừnăm1866-1870trêncơsởnhữngđiều“mắtthấytainghe”trongthờigianởphươngTây,sốlượngpháthànhlêntới25vạnbản.Tácphẩmgiớithiệuthếgiớivănvật,quanniệmvềquyền lợi và nghĩa vụ, chế độ chính trị, cơ cấu xã hội, nền giáo dục, họcthuật,luậtpháp,lịchsử,nềncôngnghiệp,quânsự…củacácquốcgiaÂu–Mĩ.TácphẩmnàyđượcngườiNhậtBảncoi là“cẩmnang”củachínhphủMinhTrịtrongviệcxâydựngxãhộiNhậtBảntheomôhìnhphươngTây.

Trong tácphẩmKhái lượcvềvănminh xuấtbảnnăm1875vàĐổimớilòng dân xuất bản năm 1879, Fukuzawa Yukichi khảo sát về lịch sử vànguyênnhânpháttriểncủacácnềnvănminhcổkimđôngtây.Ôngđãbànvềconđườnghưng thịnh, suyvongcủaNhậtBản,vềcuộcsốngcủanhândânNhật Bản khi tiến lên vănminh trong tương lai. Tư tưởng, triết học,quanđiểmlịchsử,quanđiểmquốcgiacủaFukuzawaYukichiđượcbiểulộquahaitácphẩmnày.

Ngoài ra,FukuzawaYukichicònviếtmột loạtcác tácphẩmhướngđếncôngchúngđôngđảo,màđặcbiệtlàtầnglớpthanhniên.CáctácphẩmnàynhằmtruyềnbánhữngtưtưởngcanhtânvàoxãhộiNhậtBản,mộtđấtnướcđangthựchiệncôngcuộcDuytândochínhphủMinhTrịtiếnhành“từtrênxuống”,nhưngxãhộibêndướivẫncòntrongvòngkiềmtỏacủanhữngquanhệ,nhữngtậpquán,tậptụclỗithờiđãtrảiquahàngnghìnnămcủachếđộ

phongkiếnMạcphủ.Nhữngtácphẩmtiêubiểutrongsốđólà:•Khuyếnhọc,năm1872-1876.•Bànvềdânquyền;Bànvềtiềntệ,năm1878.•Bànvềquốcquyền;Bànvềquốchội,năm1879.•Bànvềkinhtếtưnhân,năm1880.•Bànvềthờisựthếgiới;Bànvềquânsự,năm1882.•Bànvềnghĩavụquânsự;Bànvềngoạigiao,năm1884.•BànvềphụnữNhậtBản;Bànvềphẩmhạnh,năm1885.•Bànvềcáchnhânsĩxửthế;Bànvềgiaotiếpnamnữ,năm1886.•BànvềnamgiớiNhậtBản;BànvềhoànggiaNhậtBản,năm1888.•Bànvềthuếđất;Bànvềtiềnđồvàantrịquốchội,năm1892.•Bànvềthựcnghiệm,năm1893.•FukuzawaYukichituyểntập,năm1897-1899.•Bànvềđạihọcnữ,đạihọcnữmới,năm1899.•FukuzawaYukichi–Tựtruyện,năm1899.Năm1868,đểnângcaodântrí,đàotạothanhniênsinhviên–thếhệgánh

váctrọngtráchxâydựngmộtnướcNhậtBảnvănminh–FukuzawaYukichiđã thành lập trườngKeioGijuku(KeioNghĩa thục)– tiền thâncủa trườngđại học Keio nổi tiếng hiện nay tại Tokyo. (Phan Bội Châu có đến thămtrườngKeioGijuku trong thờigianởNhậtBản.TrườngĐôngkinhNghĩathụclậptạiHàNộinăm1907chínhlàdựatrênhìnhmẫucủatrườngnày).

Năm1873,FukuzawaYukichicùngvớimộtsốtríthứcTâyhọclậprahộiMeirokusha.Hộiviêncó10ngườivàđềulàcáchọcgiảthuộcnhiềungànhnhư Mori Arinori (1847-1889), Nakamura Masâno (1832-1891), KatoHiroyuki (1838-1916), Nishi Amane (1829-1897), Taguchi Ukichi (1828-1903)…Họtổchứcviếtsách,dịchthuật,tổchứccácbuổidiễnthuyết,xuấtbảntậpsanMerokulàmdiễnđànđểphổbiếnvàtranhluậnđủmọivấnđề:chính trị,giáodục, tôngiáo,kinh tế,pháp luật,vai tròphụnữ,phong tục,Nhậtngữ…

CácthànhviêntronghộiMeirokushađãdịchvàgiớithiệunhiềutácphẩmvềtưtưởng,chínhtrị,kinhtế,luậtpháp,giáodụcphươngTâyratiếngNhật.CáctácphẩmđượcdịchvàgiớithiệutrongthờikìnàylàcáccuốnTựgiúpmình(Self-help) củaSamuelSmiles (1812-1904),Tựdo luận (On liberty),

Chính trị Kinh tế học (Political Economy), Chủ nghĩa công lợi(Utilitarianism)củaJS.Mill(1806-1873),Namnữbìnhquyềnluận(SocialStatics),Giáodục(Education)củaHerbertSpencer(1820-1903),Tinh thầnpháp luật của Montesquieu (1689-1755), Khế ước xã hội của Rousseau(1712-1778),Tựdomậudịch củaAdamSmith.Ngoài ra,Thuyết tiếnhóacủaDarwinvà tácphẩmAllgemeinesStaatsrecht của JC.Bluntschli ngườiĐứccũngđượcdịchvàgiớithiệu.

Năm1879,ViệnHọcsĩTokyo– tiền thâncủaViệnHàn lâmNhậtBảnngàynay–rađời.FukuzawaYukichiđượcchọnlàmviệntrưởng.

Năm1882,ôngsáng lậpvà làmchủbút tờThờisự tânbáođể traođổiquanđiểmvềcácvấnđềtrongxãhộiNhậtBảnthờiấy.

Đểđónggóphữuhiệu trongviệckhaihóavănminh,nângcaodân trí,phát triển xã hội, Fukuzawa Yukichi chủ trương các học giả phải có lậptrườngđộc lậpvới chínhphủ.Dođó, suốt cả cuộcđời, ôngnhấtquyết từchốimọilờimờithamdựchínhquyền,mặcdùnhiềuhọcgiảcùnghộicũngnhưcácmônđệcủaônggiữnhữngtrọngtráchquantrọngtrongchínhphủMinhTrị.

Năm1900,ôngđượcnhậngiải thưởngtừHoànggiaNhậtBảndocônglaođónggópchosựnghiệpgiáodục.Giải thưởngtrịgiá50.000yên.ÔngtặnglạisốtiềnchotrườngKeio.

Năm1901,ôngmấtdoxuấthuyếtnão,thọ68tuổi.CuốnsáchmàcácbạnđangcầmtrêntaylàcuốnKhuyếnhọc,đượcông

viếttrongthờigian1872-1876.Đâykhôngphảilàtácphẩmđồsộvàsâusắcnhấtcủaông,nhưnglại là tácphẩmcóảnhhưởngsâurộngnhấtđếncôngchúngNhậtBản.Khimớiđượcinlầnđầu,cuốnsáchnàycómộtsốlượngấnbảnkỷlụclà3,4triệubản,trongkhidânsốNhậtBảnthờiđóchỉkhoảng35triệungười.ChỉriêngđiềuđóđãchothấyđâythựcsựlàcuốnsáchgốiđầugiườngcủamọingườidânNhậttrongthờikìDuytân.Vàkểtừđóđếnnay,cuốnsáchnàyđãđượctáibảnliêntục,chỉtínhtừnăm1942đếnnăm2000,riêngnhàxuấtbảnIwanamiBunkocũngđãtáibảnđến76lần.

Trongcuốnsáchnày,FukuzawaYukichiđềcậpđếntinhthầncơbảncủaconngườivàmụcđíchthựcthụcủahọcvấn.Vớicácchươngviếtvềsựbìnhđẳng,quyềnconngười,ýnghĩacủanềnhọcvấnmới,tráchnhiệmcủanhândânvàchínhphủtrongmộtquốcgiapháptrị…cuốnKhuyếnhọcđãlàmlaychuyển tâm lý người dân Nhật Bản dưới thờiMinh Trị. Với tuyên ngôn“Trờikhôngtạorangườiđứngtrênngườivàcũngkhôngtạorangườiđứngdưới người”, Fukuzawa Yukichi đã gây kinh ngạc và bàng hoàng – như“khôngtinvàotaimình”–chođasốngườidânNhậtBảnvốnbịtróibuộc

bởiđẳngcấp,thânphận,quenphụctùng,phómặcvàesợquanquyềnsuốthàng trămnămdưới chính thểphongkiếnMạcphủ.Ôngkhẳngđịnhmọingườisinhrađềubìnhđẳngvànếucókhácbiệtlàdotrìnhđộhọcvấn.Vềhọc vấn, FukuzawaYukichi phê phán lối học “từ chương” và nhấnmạnhNhậtBảnphảixâydựngnềnhọcvấndựatrên“thựchọc”.Nềnhọcvấnthựchọcphảigắnliềnvớicuộcsốnghàngngày,phảidựatrêntinhthầnkhoahọc,tinhthầnđộclập,tínhthựcdụng.ViệctiếpthuvănminhphươngTâyphảicóchọnlọc.Vàquanđiểmxuyênsuốtcuốnsáchlà“Làmthếnàođểbảovệnền độc lậpNhật Bản” trong bối cảnh các cường quốc phương Tây đangmuốnbiếntoànbộchâuÁthànhthuộcđịa.

Với độc giả Việt Nam hiện nay, nhiều tư tưởng của Fukuzawa trong“Khuyếnhọc”có lẽkhôngcòn làđiềumớimẻgâychấnđộng lòngngườinhưđốivớingườidânNhậtBảnởthờiMinhTrị.Tuynhiên,cáchđặtvấnđềcủaôngthìvẫncònnguyênýnghĩathờisựđốivớinhữngquốcgiađangtrênconđườnghiệnđạihóa.Ngoàiracuốn“cẩmnang”củangườiNhậtnàycũngsẽgiúpchođộcgiảViệtNamhiểurõhơnnhữngđặcđiểmvềtínhcáchvàtinhthầncủangườiNhậtBảnhiệnđại,nhữngngườitừthânphậnnôngnô“ănnhờởđậu”,nhờcósựkhai sángcủanhữngconngườinhưFukuzawaYukichimàđãtrởthành“quốcdân”củamộtđấtnướcNhậtBảnhiệnđạivàvănminhnhưngàynay.

PHẦNMỘT:TRỜIKHÔNGTẠORANGƯỜIĐỨNGTRÊN

NGƯỜI

Mọingườisinhrađềubìnhđẳng,nếucókhácbiệtlàdohọcvấn

Ngườitathườngnói:“Trờikhôngtạorangườiđứngtrênngườivàcũngkhôngtạorangườiđứngdướingười.”Kểtừkhitạohóalàmraconngườithìtấtcảsinhrađềubìnhđẳng,mọingườiđềucótưcách,cóđịavịnhưnhau,khôngphânbiệtđẳngcấptrêndưới,giàunghèo.

Loàingười–chúatểcủamuônloài–bằnghoạtđộngtríócvàhoạtđộngchân taymà biếnmọi thứ có trên thế gian thành vật có ích cho bản thânmình.Nhờ thếmà thỏamãn được nhu cầu ăn,mặc, ở, sống tự do theo ýmuốnvàkhônglàmphiền,làmcảntrởcuộcsốngcủađồngloại.Conngườicóthểsốngyênổn,vuivẻtrênthếgian.ĐólàýTrời,làniềmhivọngcủaTrờiđốivớiconngười.

Vậymànhìn rộng rakhắpxãhội, cuộc sốngconngười luôncónhữngkhoảngcáchmộttrờimộtvực.Đólàkhoảngcáchgiữangườithôngminhvàkẻđầnđộn;giữangườigiàuvàngườinghèo;giữatầnglớpquýtộcvàtầnglớphạđẳng.

Nhưthếlàtạilàmsao?Nguyênnhânthựcrarấtrõràng.CuốnsáchdạytuthânThựcngữgiáocócâu:“Kẻvôhọclàngườikhông

cótrithức,kẻvôtrithứclàngườingudốt.”Câunóitrêncũngcóthểhiểu:Sựkhácnhaugiữangườithôngminhvàkẻđầnđộnlàởchỗcóhọchayvôhọcmàthôi.

Trênthếgiancócảviệckhólẫnviệcdễ.Ngườilàmviệckhóđượccoilàngườiquantrọng.Ngườilàmviệcdễthườngcóđịavị thấp,bịcoi thường.Côngviệccầnsựkhổnhọcvềtinhthầnđượcxemlàviệckhó,cònlaođộngchântaylàviệcdễ.Vìthế,họcgiả,quanchứcchínhphủ,giámđốccáccôngtylớn,chủtrangtrạisửdụngnhiềunhâncông…lànhữngngườicóđịavịcao, quan trọng. Vàmột khi đã là những người có địa vị, quan trọng thìđươngnhiêngiađìnhhọcũnggiàusangsungtúcđếnmứctầnglớphạđẳngnằmmơcũngkhôngđược.Tuyvậy,nếusuynghĩkỹlưỡnggốcrễcủavấn

đề thì chỉ cómột nguyên nhân.Đó chẳng qua là do có chịu khó học haykhôngmàthôi,chứcóngườinàođượctrờiphúchođâu.Ngạnngữcócâu:“Trờikhôngbanchoconngườiphúquý.Chínhconngườitạoragiàusangphúquý.”Cónghĩa làTrờinhìnvàokếtquảhoạtđộng, laođộngcủaconngườiđểbanthưởng.

Như tôi đãđề cập:Ởconngườivốndĩ khôngcó chênh lệch sanghèn,giàunghèo.Vìthế,cóthểnóirằng:ngườichịukhóhọc,hiểubiếtnhiềusẽtrở thànhngườiquan trọng, sống sung túc;ngườivôhọc sẽ trở thànhconngườithấphèn,nghèokhổ.

Họcnhữngmônthiếtthựcchocuộcsống

Họcvấn làgì?Đókhôngphải làhọcchỉcốtđểhiểucâukhó,chữkhó;càngkhôngphảilàviệchọcchỉđểgiảinghĩavăncổ,đọcthơ,vịnhthơ.Họcnhưvậykhôngcóíchgìchocuộcsốngcả.

Đọccáctácphẩmvănhọccũnglàđểđộngviênanủilòngngười,nhưthếchẳngphảilàmônhọccóíchchocuộcsốngđósao?Nhưngtôikhôngnghĩrằngvănhọclàmônhọcquantrọngđếnmức“phảithờphụngnó”nhưcácthầydạyHánvăn,Cổvănthườngnhấnmạnh.Trongcuộcsống,tôihầunhưkhông thấy thầy dạyHán văn nào có được tài sản đáng kể, cũng như cácthươnggiavừagiỏithơphúvừathànhcôngtrongkinhdoanhlạicànghiếm.

Với lối học như hiện nay, chỉ tăng thêm sự lo lắng trong các bậc phụhuynh,nhànông…nhữngngườihếtlòngchămloviệchọctậpcủaconcái:“Chúngnócứhọctheokiểunày,chắccóngàytángiabạisảnmất.”Điềuđóđúng.Vìlốihọcnàykhôngthựctế,khôngthểápdụngkếtquảhọctậpvàothựctiễncuộcsống.

Vậythìgiờđâychúngtaphảihọccáigìvàhọcnhưthếnào?Trước hết phải học nhữngmôn học thực dụng cần thiết cho cuộc sống

hằngngày.Vídụ:phảithuộclòngbảng47chữcáiKana.Họccáchsoạnthảothưtừ,ghichéptrươngmụckếtoán.Sửdụngthànhthạobàntính.Nhớcáchcânđong,đo,đếm.Tiếpđến làphảihọccácmônnhưĐịa lýđểbiếtđượcphongthổNhậtBảnvàcácnướctrênđịacầu.Vậtlýlàmônhọcgiúptaphânbiệtđượctínhchấtcủamọivậtthểtrongthiênnhiên,quađótìmratácdụngcủanó.HọcSửvìđâylàmônhọcgiúptahiểubiếtcặnkẽmọisựkiệnghitrênniênbiểulịchsử,quađóchúngtacóthểnghiêncứuquákhứ,hiệntạicủamọiquốcgia.HọcKinhtếlàmôngiảiđápchochúngtamọivấnđềliênquanđếnviệcchitiêutrongmỗigiađìnhcũngnhưnềntàichínhcủacảquốc

gia.HọcmônĐạođức,mônnàygiúptahiểuvềhànhvi,hànhđộngcủabảnthân,hiểucáchcưxử,cáchgiaotiếp,cáchsinhhoạtgiữangườivớingười.

Đểhọccácmônnày,cầnthiếtphảiđọctấtcảcácquyểnsáchcủachâuÂuđãđượcdịchratiếngNhật.ĐốivớicácbạntrẻcókhảnăngthìtôikhuyênnênđọctrựctiếpcácnguyênbảnbằngtiếngAnh,Pháp,Đức.Khihọcphảinắmđượcnộidungchủyếucủamônhọc,trêncơsởđóphảihiểuđượcbảnchấtcơbảncủamọisựvật.Họcnhưvậymớicóíchchocuộcsống.Đólà“thựchọc”màaicũngphảihọc,làhọcvấnmàhếtthảymọingườiđềuphảitựtrangbị,khôngphânbiệtđẳngcấp,khoảngcáchgiàunghèo.Chínhviệctựtrangbịkiếnthứcnày,từngcánhântrêncơsởlàmtrọntrọngtráchcủamình,sẽđiềuhànhquảnlýtốtgianghiệpđượcgiao.

Cánhâncóđộclập thìgiađìnhmớiđộclập.Vànhưthếquốcgiacũngđộclập.

Tựdokhôngphảilàchỉbiếtcótôi,choriêngtôi

Biếtđúngvịtrí,chỗđứngcủamìnhlàrấtquantrọng.Kểtừkhisinhra,conngườikhôngphảichịusựcanthiệpcủabấtcứmộtai.Namcũngnhưnữđềucóquyềntựdosinhsống.Vàđúnglàconngườicóquyềntựdo,nhưnglúcnàocũngkhăngkhăngđòiphảiđược làmtheoýmuốncủa riêngmìnhmàkhôngbiếtrõvị trícủamìnhthìsẽ trởnênchỉbiếtcómình,choriêngmình.Nhưthếlàtựmìnhlàmhỏngmình.

DựatrênđạolýmàTrờiđãđịnh,vịtrícủamỗingườilàởchỗ:biếttrọngtìnhngười,khônglàmphiềnhaycảntrởngườikhác,biếtbảovệquyềntựdobảnthân.

Tựdobảnthânkhôngcónghĩalàmuốnlàmgìthìlàm,khôngcónghĩalàlàmphiềnhoặccảntrởngườikhác.Vídụnhưcóngườinói:“Tiềntôi,thíchuốngrượutôiuống,thíchmua‘hoa’tôimua.Đólàquyềntựdocủatôi,chứđộng chạm gì tới ai.” Suy nghĩ như vậy là sai.Hammê tửu sắc làm ảnhhưởng tớingườikhác, lại lôikéobạnbè, làmhạinềngiáodụcxãhội.Cứcholàtiềntôitôichitiêu,nhưngkhôngvìthếmàcóthểbỏquanhưnghànhvitộilỗigâyrachoxãhội.

Tựdovàđộclậpkhôngchỉliênquantớitừngcánhânmàcònlàvấnđềcủaquốcgianữa.

NhậtBảnchúngtalàmộtquốcđảonhỏnằmởphíaĐôngchâuÁ,cáchxađạilục,lâunaykhônggiaothươngvớingoạiquốc,bếquantỏacảng,tựcung

tựcấp.MãitớithờiGiaVĩnh(1848-1854),khihạmđộiMỹkéođếngâyáplực,NhậtBảnmớibắtđầumởcủagiaothươngvớinướcngoài.Thếmàngaycảkhiđãmởcửa,trongnướcvẫnchưahếttranhcãiồnàoxungquanhviệctiếptụcmởcửahayđóngcửa,tiếptụclênánngườingoạiquốclàlũmandimọirợ…Nhữngcuộctranhcãinhưvậythậtlàvôbổ,cókhácnào“ếchngồiđáygiếngcoitrờibằngvung”.

Thửnghĩxem,chẳngphải làngườiNhật chúng ta cũngnhưngườidâncácnướcphươngTâycùngởtrênmộtquảđất,hưởngchungánhmặt trời,ánh trăng, thởcùngmộtkhôngkhí,hưởngcùngmộtđạidương,vàđều làconngườicảđósao.Chúngtathừasảnvậtthìchiabớtchongườita;ngườitathừasảnvậtthìchialạichomình,cùnghọchỏilẫnnhau,khôngaitựcaotự đại, không làm nhau hổ thẹn. DânNhật ta cũng như dân họ đều cùngmongpháttriển,cùngmonghạnhphúcđósao?

Chúng taphải tận tâm làmhếtsứcmình trongquanhệquốc tếsaochođúngýtrời,hợplòngngười.NếuđúngđạolýthìcầnchuộclỗivớingườiPhichâucũngphải làm.Cònđểbảovệ lập trườngchínhnghĩa thì dù làpháohạmAnhhayMĩ,chúngtacũngkhôngsợ.KhiquốcgiachịunỗinhụcmấtnướcthìmọingườidânNhật,khôngtrừmộtai,đềusẵnsàngxảthânđểbảovệthanhdanhcủaTổquốc.Nhưvậy,đấtnướcmớitựdo,quốcgiamớiđộclập.

Thếnhưngtrênthếgiannày,vẫncóquốcgiatựphongchomìnhlàtrungtâmcủavũtrụ.Họnghĩlàngoàiđấtnướchọrakhôngcóquốcgianàotồntạicả.Hễcứnhìnthấyngườingoạiquốcthìmiệtthịnhưloàithúhoang,gọihọlàmandimọirợ.Kếtcụclàquốcgiađótựchuốclấysựcămghétcủacácnướckhác.Đólàmộtkiểu“chỉbiếtcáitôi”ởtầmquốcgia,đólàcáchngoạigiaokhôngbiếtmìnhbiếtngười,khôngnắmrõýnghĩacủatừTựdo.

Họcđểdámnóilênchínhkiếnvàthựchiệnđầyđủbổnphậnvớiđấtnước

Kể từ khi thiết lập chế độ quân chủ[1], nền chính trị Nhật Bản đã cónhững thay đổimạnhmẽ.Vềmặt đối ngoại, chính phủ đã bang giao vớingoạiquốctrêncơsởcôngphápquốctế.Vềđốinội,chínhphủđãmanglạitinhthần“tựdo,độclập”chodânchúng.Ngườidânchúngtađãđượcphépmangđầyđủhọvàtên;đượcphépcưỡingựa…Đólàsựthayđổitolớnkểtừ thuở lậpquốc, tạocơsởbìnhđẳngvềđịavịgiữacác thànhphầnVõsĩ

(samurai),Nông,Công,Thươngtrongxãhội.[2]

Chếđộđẳngcấp–địavịcủamộtngườiđượcquyđịnhtrướccảkhingườiđórađời–đãhoàntoànbịxóabỏ.[3]

Từnay trởđiđịavịxãhộicủacánhânsẽđượcquyếtđịnh tùy theo tàinăng,phẩmcáchvàvaitròcủamỗingười.Quanchứcchínhquyềnđượcbổnhiệmtheotàinăngvànhâncách,vàlàngườithựcthiluậtphápchochúngta.Chúngtakính trọnghọ theo lẽđó,chứkhôngphảichúngtakính trọngchức vụ và thành phần xuất thân của họ. Chúng ta không tuân theo conngười họ.Chúng ta chỉ tuân thủLuật pháp (Quốcpháp)màhọđang thừanhận.

Dưới thời chính quyền phong kiếnMạc phủ, người dân chúng ta luônphảikhiếpsợ,né tránh,cúi rạpmình trướccácTướngquân[4].Ngaycả lũngựacủacácTướngquâncũnglàmchúngtahoảngsợkhôngdámđichungđườngvới chúng; bầy chimcắt dùngnhửmồi khi cácTướngquânđi sănbắn,cũnglàmchúngtakhiếpđảm,phảicúilạyphảiphủphụcchođếnkhilũchim bay khuất mới dám ngẩng đầu đứng lên đi tiếp. Người ta đã buộcchúngtaphảiquen,phảisợnhữngthứđượccoilà“luậtlệ”,“tậpquán”hàkhắcấy.Giờđâynghĩlạiaiaicũngcảmthấykinhtởm.

Nhưngthứ“luậtlệ”,“tậpquán”đặtramộtcáchvôcớđó,khôngphảilàluậtpháphayquốcphápđểchúngtaphảituânthủ.Chúnglànhữngthứđãcướpđoạtmọiquyềntựdocủachúngta.Chúnglànhữngthứđượcđặtrađểgieo rắc nỗi sợ hãi trong chúng ta trước uy quyền của chế độ phongkiếnMạc phủ và nhằm để che đậy bản chất lộng hành, khôngminh bạch củachínhchếđộđó.

Giờđây,toànbộcáichếđộvàluậtlệnguxuẩnấyđãbịxóasổ.Vìthế,khônglẽgìchúngtacứphảisợbóngsợvíacáccấpchínhquyềnđómãi.

Nếucógìbấtmãnvới chínhquyềnhiện tại, chúng taphảikhángnghị,tranhluậnmộtcáchđườngđườngchínhchính.Tạisaochúngtachỉdámnóixấu,kêucasaulưnghọmàkhôngdámchỉmặtvạchtên?

Nhữngkhángnghịhợp lòngdân,đúngđạoTrời, dù cóphảiđổ cả tínhmạng chúng ta cũng phải tranh đấu. Đây là bổn phậnmàmỗi người dânchúngtaphảithựchiệnđốivớiđấtnước.

Họcđểhiểu“tráchnhiệm”củabảnthân

Nhưtôiđãnóiởtrênkia,“độclậpvàtựdo”dựatrênđạolýcủaTrờiđãtrở thànhnguyêntắc trongtừngngườicũngnhưcủacảquốcgiachúngta.Nếunhưcókẻgâyphươnghạiđếnnguyêntắcnàythìdùcóphảibiếncảthếgiớithànhkẻthù,chúngtacũngkhôngsợ,huốnghồchúngtalạiphảisợmộtsốquanchứcchínhphủlộngquyền?

Giờđây,chúngtađãxáclậpđượctinhthầncơbản:mọingườidânđềubìnhđẳng,vìthếchúngtahãyyêntâmpháthuymọikhảnăngsứclựcvàtrítuệcủamình.

Mỗi người đều cómỗi bổn phận, do đó phải tự vun đắp tài năng, rènluyệnnhâncáchsaochoxứngđángvớibổnphậnđó.Đểlàmđượcđiềunày,aiaicũngphảihọcchữ,họcngônngữ.Cóchữ,biếtngônngữsẽlýgiảiđượcmọiđạolýcủasựvật.

Nóiđếnđâychắccácbạnsẽhiểugiúp tôi rằng:Họcvấn làvấnđềcấpbáchbiếtnhườngnào.

Hiệnnay,tầnglớpthườngdâncũngđãsánhvainganghàngvớitầnglớpVõsĩ (samurai),chonênconđườngđược lựachọnvàocácchứcvụ trongchínhquyềncũngmởrachochúngtanếuchúngtacótài.

Chúng ta phải tự giác trước bổn phận của bản thân, không chạy theonhữnghànhđộngrồdại,phảicẩntrọng.

Tôichắcrằngkhôngaiđángthươnghạihơnlànhữngngườivôtrithức,nhữngngườikhônghiểulẽphải,vàcũngkhôngaikhógiaotiếphơnnhữngngườiấy.Vìkhôngcótrithức,khôngcónănglựctựthứctỉnhnênhọcămghétoángiậnnhữngngườigiàucóchínhđáng,đôikhihọtậphợpthànhbầuđoànđiđánhcướp.

Bản thân họ được pháp luật bảo vệ, nhưnghễ cứ cảm thấy bất lợi chomìnhthìhọlạithảnnhiênviphạm,ngangnhiênpháluật.

Lạikhôngcóítngười,cóđượcchútíttàisản,tiềnbạcthìchỉlotíchtrữ,cấtgiấu,khôngbaogiờsuynghĩđầutưchoconcháuhọchành.Vìthếconcháuhọchỉbiếtănchơi,lêulổng,dốtnátvàcứthếtiêuphatànphátàisảncủaôngchamình.

Đốivớinhũngngườinhưvậy,khôngthểmangđạolýrađểgiảnggiảimàchỉcócáchlàdùnguylựcđedọachứkhôngcócáchnàokhác.Ámchỉđiềunày,ngườiphươngTâycócâutụcngữ:“Dânngutựchuốclấychínhsáchbạo tàn.”Người dân tử tế nghiêm túc thì chính phủ cũng buộc phải tử tếnghiêmtúc.

NướcNhậtchúngtacódân,trêndâncóchínhphủ.Phẩmcáchcủadânrơivàovòngngutối,vôhọcthìluậtphápcủachínhphủcũngtrởnênhàkhắc.

Nhưngnếuquốcdâncóchíhọchành,tiếpthuvănminhthìkhôngcócáchnàokhác,chínhphủcũngsẽquảngđại,nhânđạo.

Luậtnướchàkhắchayquảngđạihoàntoàntùythuộcvàotháiđộ,phẩmcáchcủaquốcdân.

Cóngườidânnàolạimongmuốnmộtchếđộchínhtrịtànbạo?Cóngườidânnàolạimongmuốnchođấtnướckémpháttriển?Cóngườidânnàolạimongchonướcmìnhbịngoạibangkhinhmiệt?Khôngvàkhôngthểcó.Đóchínhlàtìnhconngườitrongmỗichúngta.NếunhưaiaicũngmộtlòngmộtdạbáođápchoTổquốc,nơimìnhsinh

thànhthìchúngtakhôngbaogiờphảilonghĩhaybấtanđếntươnglai,đếntiềnđồcủaNhậtBản.Mụcđíchcủachúngtachỉcómột:giữgìnhòabìnhchođấtnước.

Dovậy,điềuquantrọnghơnbấtkỳđiềugìkháclàmỗingườichúngtaaiaicũngphảihọchành,mởmangkiếnthức,màidũatàinăng,nhâncáchsaochoxứngđángvớibổnphậncủamình.

Ngượclại,chínhphủphảicótráchnhiệmsoạnthảovàthôngbáođếnmọingười dân những chính sách dễ hiểu.Mục tiêu duynhất của chính phủ làphảimanglạicuộcsốngấmnoyênổnchodân.

Nhữnglờivềhọcvấnmàtôikhuyênnhủcácbạncũngchỉnhằmtớiđiềunày.

Nhândịpkhaitrương“KeioNghĩathục”tạiquêtôi,huyệnNakatsutỉnhOita,tôichấpbútviếtchươngnàyđưachobạnbè,đồnghươngxem.Nhiềubạnhữu,saukhiđọcxong,nóivớitôirằng:Bàinàykhôngchỉchobạnbè,đồnghươngmànêngởitớibạnđọcgầnxanữa,nhưvậysẽcóhiệuquảhơn,nêntôiđãchointhànhnhiềubảnđểcácbạncùngđọc.

Tháng2nămMinhTrịthứnăm(tứcnăm1871)

PHẦNHAI:NGƯỜICHỊUTHIỆTTHÒINHẤTLÀNHỮNGKẺ

VÔHỌC

Khôngthểcómiếngănngonnếuchỉlàcái“tủkiếnthức”

Từ “học vấn” có nghĩa rất rộng, vừa trừu tượng vừa cụ thể. Tính trừutượng (vô hình) trong học vấn thể hiện qua cácmônĐạo đức, Thần học,Triếthọc…CòncácmônnhưThiênvănhọc,Địalýhọc,Hóahọc…làhọcvấnmangtínhcụthể(hữuhình).Nhưngdùcótrừutượnghaycụthểthìmụcđíchcủahọcvấn là làmchoconngườimởmangkiến thức,biếtquansát,lắngnghe,lýgiảiđượcđạolýcủasựvật,làmchoconngườitựgiácvềtráchnhiệmcủabảnthân.

Đểmởmangkiếnthức,đểquansáttiếpthutốtthìphảilắngngheýkiếnnhữngngườixungquanh,phảiđàosâusuynghĩ,phảiđọcnhiều.Vìthế,đểcóhọcvấncầnphảibiếtchữ.Nhưng“chỉcầnbiếtchữlàcóhọcvấn”nhưngườixưathườngnghĩlàsailầmlớn.“Biếtchữ”mớichỉlàcôngcụtrênconđườnghọcvấn,cũnggiốngnhưcáiđục,cáicưa–nhữngcôngcụkhôngthểthiếuđểcấtnhà.Nếuchỉbiếtgọiđúngtênnhữngthứđó,khôngcótưduy,khôngbiết cáchđóngbàn, ghế, giường tủ… thì không thểgọi là thợmộcđược.Cũngnhưvậy,ngườibiếtchữkhôngthểgọilàngườicóhọcvấnnếungườiđókhôngbiếtlýgiải,khônghiểubiếtđầyđủđạolýcủasựvật.

Tụcngữcócâu:“ĐọcLuậnngữmàkhôngbiếtluậnngữ”(khôngbiếtýnghĩa của lời lẽ, ngôn từ). Tức là dù có nhồi nhét đầy tri thức trong đầu,nhưngkhôngthểứngdụngvàohànhđộngthựctếthìcũngvônghĩa.

Dùcóthuộclàulàutruyệnxưatíchcũnhưngkhôngbiếtgiámộtkýgạo,mộtmớraulàbaonhiêu.

DùcóhiểubiếtcặnkẽkinhđiểnTrungHoanhưngkhôngbiếtlàmthươngmại,khôngbiếtgiaodịchlàmăn.

Mất nhiều năm gian khổ đèn sách, tiêu tốn bao nhiêu tiền bạc để họchành, trang bị đủ loại kiến thức Âu Tây, nhưng kiếmmiếng ăn chỉ nuôimiệngmìnhcũngkhôngnổi.

Nhữngngườiấychỉlà“cáitủkiếnthức”suông.Đốivớichínhmiếngcơmcủabảnthân,đốivớilợiíchcủađấtnước,đốivớinềnkinhtếcủaquốcgia,họ hoàn toàn vô dụng, họ chỉ là hạng người “dài lưng tốn vải, ăn no lạinằm”.

Tựađềcủacuốn sáchnày làKhuyếnhọc, nhưngkhông cónghĩa là tôikhuyêncácbạnchỉcóđọcsách.

Đềcậptớitinhthầncơbảncủaconngười,đềcậptớimụcđíchthựcthụcủahọcvấnlàchủđíchchínhmàtôimuốnnóivớicácbạn.

Tạisaokhôngtriệtđểvậndụng“bìnhđẳng”?

NhữngdòngđầutiêntrongPhầnmột,tôiđãnóitớivấnđềbìnhđẳnggiữangườivàngười.Kể từkhiđượcsinh ra,aiaicũngđượcquyền tựdosinhsống,khôngphânbiệttrêndưới.

Tôimuốnbànrộnghơnýnghĩa:“Mọingườiđềubìnhđẳng.”ConngườisinhralàdoýmuốncủaTrời,chứkhôngphảilàdoýmuốn

củaconngười.Conngườivốncùngmột loài, cùng sinh sốngở trong trờiđất, vì thế yêu thương nhau, tôn trọng nhau,mình làm trọn bổn phận củamình,người ta làmtrọnbổnphậncủangười ta,khôngaicảntrởai.Tronggiađình,anhemhòathuận,giúpđỡnhườngnhịnnhaucũngdodựatheođạolýcơbảnlàđượcsinhracùngmộtnhà,đượccùngmộtchamẹnuôidưỡng.

Mọi“hammuốn”khônglàmảnhhưởngtớingườikhácđềulàthiện

Bâygiờhãymanggiátrịcủaconngườirasosánhthửxem?Chẳngphảilàtấtcảđềubìnhđẳngđósao?Nhưng“bìnhđẳng”ởđây,khôngcónghĩalàngườinàocũngphảicóđiềukiệnsốngngangnhau.Mà“bìnhđẳng”ởđâycónghĩalàaiaicũngđềucóquyềnlợingangnhau,vìchúngtađềulàconngườicả.

Nếunóivềđiềukiệnsốngthìcóngườigiàu,ngườinghèo;kẻmạnh,kẻyếu,ngườithôngminh,ngườiđầnđộn.Cóngườisinhrathuộctầnglớplãnhchúa,quýtộc,ởtronglâuđài,biệtthự,ănngonmặcđẹp,thìcũngcóngườisinh ra phải đi làm thuê làmmướn, sống trong hang cùng ngõ hẻm, hàng

ngàychỉđủvắtmũibỏmiệng.Bằngtàinăng,cóngườitrởthànhchínhkhách,thànhdoanhnhântầmcỡ

cóthểxoaychuyểnthếgian,thìcũngcóngườichỉcótrítuệvừaphải,buônbán lặtvặt,đếnđâuhayđó.Có lựcsĩ,đôvậtSumolực lưỡng thìcũngcócôngtửbột,thiếunữliễuyếuđàotơ.Mỗingườimỗivẻ,nhưngquyềnlợicơbảnvớitưcáchlàconngườithìaicũngnhưai,hoàntoànngangnhau.

Vậythìthếnàolàquyềnlợicủaconngười?Đóchínhlàquyềncoitrọngsinhmạng,quyềnbảovệtàisản,quyềntôntrọngnhâncáchvàdanhdự.

Kể từ khi sinh ra con người trên thế giới này, Trời đã truyền cho conngườinănglượngthểxácvàtinhthần,đãquiđịnhrõaicũngcóquyềnsống.Khôngkẻnàođượcphépxâmphạmquyềnlợiđó.Sinhmạngcủalãnhchúacũngquýgiánhưsinhmạngcủangườilàmthuê.Ýthứcbảovệđốnggiatàikhổnglồcủacácnhàtưbảnkếchsùcũngkhôngkhácgìýthứcbảovệđồngvốnítỏicủanhữngngườibuônbánlặtvặt.

Ngườixưacócâu:“Trẻconmàkhócthìaicũngphảichàothua.”Lạicòncócâu:“Chamẹcónóisaithìconcáivẫnphảicholàphải.Ôngchủbảogìngười làm cũng phải dạ theo.” Ngụ ý là con người không thể có chuyệnngangnhauvềquyền lợi.Đấychính làvídụ“vơđũacảnắm”,vídụđiểnhìnhchoviệckhôngbiếtphânbiệtđâulà“điềukiệnsống”,đâulà“quyềnlợicủaconngười”.

Dâncàycóthểkhácvớiđịachủvềđiềukiệnsốngnhưngkhôngkhácvềquyềnlợi.Giẫmphảigai,ngườidânkêuđau,khônglẽcũnggiẫmphảigaimàđịachủbảokhôngđau.Ăncủangon,chủđấtkhenngon,khônglẽcùngăncủangonmàdânlàmthuêcuốcmướnlạichêdở.

Đãlàconngườithìaicũngmuốnănngonmặcđẹp,cónhàcaocửarộngvàchẳngcóailạimuốnkhổcả.Âucũnglàlẽthường.

Ngườinắmquyềnlựcvừacótiềnvừacóthế,ngườinôngdânthìlạivừanghèovừakémthế.Phảithừanhậnrằngởtrêncõiđờicóngườimạnhngườiyếu,ngườigiàungườinghèo,cósựkhácbiệttrongđiềukiệnsống.

Nhưngviệccậythếvìcótiền,cóquyền,lợidụngsựhơnkémtrongđiềukiệnsinhhoạtđểchènépngườinghèoyếu,chínhlàhànhvixâmphạmđếnquyềnlợicủangườikhác.

Kẻyếucócáchcủakẻyếu,họsẽtựbổkhuyếtchohọ.Khôngcósựchènépnàotệhạihơnviệcsựdụngquyềnthếđểứchiếpnhữngngườinghèoyếu.

Họcđểhiểu“thếnàolàlàmtròncôngviệccủamình”

Dưới thờiMạc phủ, giữa tầng lớpVõ sĩ và tầng lớp thường dân có sựphân biệt sâu sắc.Võ sĩ ra sức lộng quyền, coi nông dân và thị dân nhưnhữngkẻtộiphạm.Chúngcònđặtraluật“chémtrước,xửsau”.Theoluậtnày,ngườidânchỉcầncóbiểuhiệntráiýVõsĩlàlậptứcbịhànhquyếttạichỗ.Tínhmạng của dân khôngkhác sâu bọ, cho sống thì được sống, bảochếtthìphảichết.

Ngược lại, nông dân và thị dân lúc nào cũng phải cúi lạy, nhường lốitránh chỗ choVõ sĩ dù chẳng có quan hệ, duyên nợ gì. Ngựamình nuôinhưngbịcấmcưỡi.Thậtđángcămgiận.

MốiquanhệgiữaVõsĩvàthườngdânlàquanhệ“giữacánhânvớicánhân”màđãbấtcôngđếnnhưvậy,thửhỏiquanhệgiữachínhphủvànhândânlàquanhệgiữa“tậpthểvớitậpthể”sẽnhưthếnào?Cácbạnhãycùngtôixemxét.

Có thể nói:Mối quan hệ giữa chính phủ với nhân dân còn tệ hại hơnnhiều.KhôngchỉchínhquyềntrungươngMạcphủ,màtạicácđịaphương,cáclãnhchúađềulậprachínhphủcontrênlãnhđịamìnhcaiquản,mặcsứchàhiếpbóclộtdânchúng,mọiquyềnconngườicủangườidânđềukhôngđược thừanhận.Thi thoảng lắm,các lãnhchúa ravẻ từbiđưa ramộtvàichínhsách tử tế (thựcrachỉkhibịcác lãnhchúavùngkhácâmmưuthôntính lãnhđịa củamình thì họmới làm thế), nhưng cũng chỉ nhằmmịdânnhấtthờimàthôi.

Quanhệgiữachínhphủvànhândân,như tôinóiởđoạn trên,chỉkhácnhauởtìnhtrạnggiàunghèo,mạnhyếu.Cònquyềnlợithìhoàntoànngangnhau.

Người nông dân làm ra thóc gạo, nuôi sống con người; người thị dânbuônbán, lưu thônghànghóamang lại sự tiện lợi trongcuộc sống.Đó làcôngviệccủabảnthânhọ.

Mặtkhác,chínhphủđặtraluậtlệ,trấnápkẻbấtlương,bảovệdânlành.Đólàcôngviệcphảilàmcủachínhphủ.

Đểlàmviệcnày,chínhphủcầnnhiềutiền.Nhưngchínhphủlạikhôngtựlàm rađược lúagạo, khôngcó tiềnnong.Vì thếnôngdânvà thị dânnộpthuế,nộpthóc,tạoranguồnngânsáchchochínhphủ.

Haiphía,dânvàchínhphủbànbạccùngnhauthỏathuậnvềnghĩavụvàtráchnhiệmcủamỗibênnhưnêutrên.Quanhệgiữanhândânvàchínhphủlàquanhệnhưvậy.

Nộpthóc,đóngthuế,làmtheophápluậtlànghĩavụvàtráchnhiệmcủadân.

Thuđủthóc,đủthuế,sửdụngđúngvàcôngkhainguồntàichính,bảovệdânlànghĩavụvàtráchnhiệmcủachínhphủ.

Nếucảhaiphíađềuthựchiệnđúngnghĩavụvàtráchnhiệmcủamỗibênnhưtrênđây thìchẳngcógìđểmànói.Vìhaibên,bênnàobênnấycũngđều làmđúngbổnphậncủamình,chínhphủkhông làmphiềndânvàdâncũngkhônglàmphiềnchínhphủ.

Khôngcòncảnhbị“cùmchân,cùmtay”vềtinhthầnvàvậtchất.Trong xã hộiMạc phủ Tokugawa, người ta đã tôn chính quyền thành

“Đấngbềtrên”.Mỗikhi“Đấngbềtrên”vihànhthìtiềnnhàtrọcũngkhôngtrả,tiềnđòquasôngcũngkhôngthanhtoán,tiềncôngngườiphụcdịchcũngkhôngtrao,ngượclạicònđòihỏicácnơiphảichitiềnrượuchè.Thậtlàhếtchỗnói.Các lãnhchúa,quanchứcchínhquyềnnghĩ rađủ tròđể tiêuxài,làmcạnkiệtnguồntàichính.Vàđểtiếptụccótiềntiêuxài,họliềnđặtrađủloạisắc thuếbắtchẹtdân,buộcdânphảiđónggóp.Dânchúngkêuca,họngụybiệnrằngđólàsự“đềnơn,báođápđấtnước”.

Cáimàhọgọilà“đềnơn,báođápđấtnước”làgì?Chắclàhọmuốnnóirằngnhờcóchínhquyềnnàymàdânchúngmớiđượcsốngthanhbình,yênổnlàmăn,khôngphảilosợkẻxấu.Thếnhưnglậpraphápluật,bảovệdânchúnggiữgìn anninh… là côngviệc, là nghĩa vụđươngnhiên của chínhquyền.Khôngthểcoiđólàsựbanơn,khôngthểcoiđólàlòngtốtđểrồibắtdânphảihàmơnhaybáođáp lại chínhquyền.Nếunhưchínhquyềnnghĩnhưvậythìngượclạingườidânsẽnóirằng:Chínhquyềnphảihàmơndânvàbáođápchodânmớiphải,vìchínhquyềnsốngbằngtiềnthuế,tiềnthóclúadodânđóng,cớvìsaolạicóchuyệnngượcđờinhưthếđược?

Thựcrabênnàocũngnhận“ơn”củabênkia.Đólàsựcóđi,cólại.Khôngcóđạolýnàobuộcdânphảihàmơnchínhquyềnmàchínhquyền

lạikhôngcầnphảihàmơndâncả.Vìsaotậpquánxấunàyvẫndiễnratrongcuộcsốnghằngngày?Đólàvì

chính quyềnmiệng nói bình đẳng nhưng không hiểu bình đẳng, lợi dụngchênhlệchgiàunghèo,mạnhyếu,sửdụngquyềnlựcchènépquyềnlợicủadânlành.

Đãlàconngườithìphảithườngxuyênnhớrằng:mọingườisinhrađềubìnhđẳngvềtưcáchvàquyềnlợi.Đâylàđiềuquantrọngnhất.ỞchâuÂu,ngườitagọilàreciprocity,tứclàquanhệcóđicólại,cótácđộnglẫnnhau,lợiíchsongphương.

TrongPhầnmột,tôiviếttấtcảmọingườisinhrađềubìnhđẳng,cócùngđịavị,cùngtưcáchcónghĩalànhưvậy.

Khôngcógìđángsợhơnlàngudốt

Đoạntrên,đứngtrêngócđộcủangườidân,tôiđãbànluậnvề“quyềnlợi”theonhưsựsuynghĩcủatôi.

Thếnhưngđứngtrêngócđộchínhquyềnđểnhìnnhận,trườnghợpdùngngườithìphảithấyđượcsựkhácnhauởmỗingười,phảisuyxétkỹkhiápdụngluậtpháp.

Ngườinàyđượccoilànhândân,ngườikiađượccoilàquanchứcchínhquyền,nhưngđứngởvịtrínàocũngđềulàngườiNhật.VàngườiNhậtphânchiacôngviệclẫnnhau,lậprachínhphủđạidiệnchonhândân.Nhândânvàchínhphủthỏathuậnvớinhauđểchínhphủsoạnthảo,banhànhcácđạoluật,nhândândựatrêncácđạoluậtđólàmănsinhsống.

Hiệnnay,ngườidâncủathờiMinhTrịđãkýthỏaướcvớichínhphủtuântheocácluậtpháphiệnhành.Quốcphápđặtracóthểkhônglàmhàilòngtấtcảmọicánhân,nhưngkhôngvìthếmàchúngtalạihànhđộngtùytiện,màhãykiênnhẫn trongviệcsửađổinó.Nghĩavụcủangườidân là thựchiệnthậtđúngluật,tôntrọngvàbảovệluật.

Nhưngthửnhìnlạixem,khôngítngườitrongnhândândướithờiMinhTrịvôhọc,mùchữ,cáithiệncáiáckhôngphânbiệtnổi,chỉbiếtănxongrồilại ngủ, “vô công rồi nghề”.Khôngnhững thế, thườngđãngudốt lại haytham vọng, tìmmọi cách lừa đảo, luồn lách luật pháp, không cần hiểu ýnghĩacủaluậtpháp,khôngcầnbiếtđếnnghĩavụcủabảnthân,chỉbiếtđẻchothậtnhiềuconnhưnglạikhônghềchămsóc,dạydỗchúng.

Nhữngkẻngudốtđókhônghềbiếtxấuhổvàconcáicủahọkhilớnlêncũngchẳngcóíchgìchođấtnước,tráilạichỉlàgánhnặng,nỗikhổchoxãhội.Xãhộimàtoànlànhữngconngườinhưvậythìcóđemđạolýragiảnggiảicũngvôích,chỉcòncáchbuộcphảilàmlàdùngsứcmạnhđểrănđe,đểtrấnápnhữnghànhđộngbạolực,hànhviquậyphá,phárốimàthôi.Vàđócũnglàlýdokhiếnchocácchínhphủchuyênchế,chínhphủđộctàiđượcthểtồntạitrênthếgiới.

ChínhquyềnMạcphủởnướctađãvậy,cácchínhquyềnởmộtsốnướcchâuÁcũngcókháclàbao.

Có thểnói,nềnchính trịhàkhắckhôngchỉ là tộidomộtbạochúahay

nhữngkẻnắmquyềnlựcgâyra,màcònlàlỗiởchínhngườidânchúngta,dovôhọcdongudốtnênmớidẫntớithảmhọachochínhmình.

Đâmthuêchémmướn,giếtngườicướpcủa,kéobèkéocánhtụhọpnổiloạn,chàđạp lênmọipháp luật…,khôngmộtvụviệcnào trongsốnhữnghiện tượng trên đây lại được coi là hành động của con người cả.VậymàchúngđanglàhìnhảnhhiệnthờicủaxãhộiMinhTrịchúngta.Trongxãhộitoànlà“giặcdân”nhưthếnàydẫucóvờitớiĐứcPhậthayKhổngTửthìhaingàicólẽcũngđànhphảibótay.Đểcaitrịchắcphảidùngtớichếđộchínhtrị tànbạo chuyênchế.Nhưng tôi tin rằngkhôngngườidânnào lạimuốnđượccaitrịbằngchếđộchínhtrịhàkhắccả.

Ngaybâygiờchúngtaphảihọc,màidũatàinăngvànhâncách,phảicóthực lựcđểđứngvững trênđịa vị và tư cáchbìnhđẳng, đểđấu tranhvớinhữngsaitráicủachínhquyền.

Đâycũngchínhlàmụcđíchcủahọcvấntôimuốnkhuyêncácbạn.Tháng11nămMinhTrịthứsáu(tứcnăm1872)

PHẦNBA:HUNĐÚC,NUÔIDƯỠNGCHÍKHÍĐỘCLẬPRA

SAO?

Nỗlựccóthểthayđổiđượcthiênmệnh

Đã làconngười thìdù làngườigiàuhayngườinghèo,kẻmạnh lẫnkẻyếu,nhândânhaychínhphủ,tấtcảđềubìnhđẳngvềquyềnlợi.TôiđãviếtrõởPhầnhaivềvấnđềnày.

ChữQuyềnlợi,tươngứngvớichữ“Right”trongtiếngAnh.Bâygiờ,tôithửluậntừnàyrộngra,ởgócđộquốcgiavớiquốcgiaxem

sao.Quốcgialànơingườidânxứsởđóở.NhậtBảnlànơidânNhậtở.Anh

quốclànơidânAnhở.NgườiNhậtcũngnhưngườiAnh,đềulàconngười,đượctạohóasinhratrongcùngtrờiđất.Nênkhôngcóđạolýnàochophépdânhai nước chà đạp lên quyền lợi của nhau.Khôngmột đạo lý nào chophépngườinày làmhạingườikia.Cũngkhôngcó lý lẽnàodung thứchomộtnhómngườinàyxâmphạmquyềnlợicủamộtnhómngườikia.Đạolýđóđúngvớimọitrườnghợp,khôngphụthuộcvàođasốhaythiểusố.Kểcảcólàmộttriệungườihaymộttrămtriệungườicũngvậy.

Trênthếgiớihiệnnay,cóquốcgiagiàumạnh,vănminhtiếnbộ,giáodụcpháttriển,quốcphòngvữngmạnhthìcũngcóquốcgiacònnghèokhổ,manrợhoang sơ, giáodục lạchậu, quốcphòngyếukém.Nhìn chung thì châuÂu, châuMĩgiàumạnh, còn châuÁ, châuPhi nghèoyếu.Thếnhưng, sựgiàunghèo,mạnhyếuởmỗiquốcgialàdothựctrạngcủatừngquốcgiavàdođiềukiệncủamỗinướcnênmớicósựkhácnhau.Nhưngsẽrasao,nếucó quốc gia viện cớ giúp đỡ các nước nhỏ yếu phát triển giàumạnh nhưnướcmìnhđểápđặtnhữngđiềuvôlýlêncácnướcđó.LàmnhưvậycókhácnàomộtđôvậtSumolựclưỡngcứđòivậtnhauvớimộtngườiđauốmlẻokhoẻo.Chodùhọcóbiệnminhchohànhđộngcủamìnhlàvìquyềnlợiquốcgia,nhưngđólànhữnghànhđộngbạongượckhôngthểdungthứ.

NướcNhậtBảnchúngtahiệnnayyếukém,hoàntoànkhôngthểsánhvaivớicáccườngquốcÂuMĩgiàumạnh.Nhưngvềquyềnlợi,vớitưcáchlàmộtquốcgia,thìchúngtahoàntoànnganghàngvớihọ.TrườnghợpnếucáccườngquốcphươngTâyđingượclạiđạolýQuốctế,xâmphạmđếnlãnhthổ

củachúngtathìchodùcóphảibiếncảthếgiớinàythànhkẻthù,chúngtacũngquyếtkhôngsợ.NhưtôiđãnóiởPhầnmột,khiđấtnướcbịlàmônhụcthì tất cả ngườiNhật Bản chúng ta sẵn sàng xả thân để bảo vệ đến cùngthanhdanhcủaTổquốc.

Nhưng còn tình trạng giàu nghèo, mạnh yếu dứt khoát không phải domệnhTrời hoặc là doýTrờimà ta đànhphải camchịu.Màđó là do conngườicónỗlựchaykhôngchịunỗlựcmàthôi.Nhờnỗlựcnhưthế,khôngbiết chừngmới hômqua còn là kẻ ngudốt, nhưngngàymai đã trở thànhngườitàigiỏi;mớihômquacòntựvỗngựcgiàumạnh,nhưngngàymaitrởnênhènkém.Từxaxưa,lịchsửđãnhiềulầnminhchứngchođiềunày.

QuốcdânNhậtBảnchúngtaphảixắntayngayvàohọctập,hunđúcchíkhí.Trướchếtmỗicánhân,từngconngườihãykiênquyếttựchủ,độclập.Cónhưvậy, đất nướcmới giàumạnh.Cónhưvậy chúng tamới hếtmặccảm,hếtsợhãitrướccácthếlựcphươngTây.

Nóitómlại,nướcNhậtBảnchỉcómộtconđườnglàphảimởrộngquanhệngoạigiaovớicácquốcgia tôn trọngđạonghĩa.Cònđốivớicácnướckhông tôn trọngđạonghĩachỉmuốndùngsứcmạnh thìchúng taphảicanđảmtranhđấuđểxóabỏcáccuộcthươnglượngbấtbìnhđẳng.

Mỗingườitựchủ,độclậpthìđấtnướcsẽtựchủ,độclập,nghĩalàvậy.

Thườngxuyên“tôiluyệnchíkhítinhthần”làrấtquantrọng

Nhưtôiđãtrìnhbày,quanhệgiữaquốcgiavớiquốcgialàmốiquanhệbìnhđẳng.Nhưngngườidânnướcđóthiếutinhthầntựchủ,thiếuýchíđộclập thìkhócó thể tranhđấuvới thếgiớiđểbìnhđẳngvềquyền lợivới tưcáchlàmộtquốcgiađộclập.

Đólàdobalýdodướiđây.Thứnhất,Quốcdânkhôngcótínhcáchđộclậpthì lòngyêunướccũng

hàmhồ,nôngcạn,vôtráchnhiệm.Tínhcáchđộclậplàgì?Làtínhcáchkhôngdựadẫmhayỷlạivàongười

khác.Việccủamình,mìnhphảitựlogiảiquyết.Ngườicótínhcáchđộclậplàngườikhôngbị chi phốihoặc chịu ảnhhưởngcủangườikhác, tựmìnhbiết phân biệt sự thể đúng sai, phải trái, không phạm sai lầm trong hànhđộng.Ngườiđộclậpvềkinhtếlàngườicóthểsốngmàkhôngcầndựavào

sựviệntrợcủangườikhác.Nếunhưtoànthểquốcdân,ainấyđềuchỉtìmcáchdựadẫmhayỷlạivào

người khác, không có tính độc lập thì khi ra xã hội cũng sẽ lại trở thànhnhữngkẻchuyênănbámđụckhoéttiềncủacủađấtnước,củacáctổchứcxãhội.Giữacánhânvớicánhâncólẽcũngchẳngcònaisẵnlònggiúpđỡai.Tấtcảđềudửngdưngvớinhau,cónhìnthấyngườimùlòaquađườngcũngkhôngmộtaichìatayragiúpđỡ.

Cổnhâncócâu:“Dânthìphảituântheosựcaitrị.Còncaitrịthếnàothìdânkhôngcầnphảibiết.”Câunàycónghĩalàởtrênđời,nhữngngườihiểuđượcđạolýkhôngnhiều.Chibằngthiểusốngườiđólênnắmchínhtrị,caitrịnhândân,bắtdânphảituântheochínhsáchvạchralàđược.Khôngcầnphảithôngbáohaygiảithíchgìcả.Nhưthếtốthơnlàviệccáigìcũngphảigiảithích,phảicắtnghĩa,màcógiảithíchxong,cắtnghĩaxongthìđâulạivàođấy,cứnhưnướcđổđầuvịtvậy.

ĐâylàlờirăndạycủaKhổngTử.Nhưnglờirăndạynàythậtphilý,hoàntoànxarờithựctế.

Ngườicónănglựcđểcóthểcaitrịđượcdânchúngthậtrarấtítỏi.Trongcảnghìnngườimayramớicóđượcmộtngười.Giảdụ,dânsốcủamộtquốcgianọ làmột triệungười.Trongsốđóchỉcó1.000ngườicó tri thức.999nghìnngười còn lại là nhữngkẻmột chữcắnđôi cũngchịu.Cứcho rằng1.000người có trí tuệ đó, cai trị số dânngubằng tất cả lòngyêu thương,chămbẵmhọnhưchămbẵmbầycừu.Và999nghìnngườimùchữnàycũngmộtmực tuân theo lời răn dạy của “chamẹ dân”, sống trong cảnh ngu sihưởngtháibình.Cứnhưthế,dầndầnquanhệgiữangườicaitrịvànhândânsẽtrởthànhquanhệchủnhânvàkháchănnhờởđậu.Màđãlàthânphậnănnhờởđậu thìnhândân(khách)cứchỉbiếtdựavàochínhphủ(chủnhân).Ngườidânđâucầnmàngtớiviệcnước,càngkhôngchútmảymaylo lắngtớivậnmệnhquốcgia.Việcquốcgiađạisựđãcóchủnhânlorồi.

Vàcũnggiảdụ,quốcgianàybịnướcngoàigâyhấn,chiếntranhbùngnổ.Vàcứgiảsửlàkhôngcómộtngườidânnàophảnbội,bánmìnhchonướcngoài.Vậythìsựthểsẽrasao?

Từtrước tớinay,dânchúngnhưbầycừungoanngoãnnghe theochínhphủvàhọcũngchẳngcóđiềugìphảiphànnànvềchínhphủcả,nhưngkhibảohọphảihi sinh tínhmạngđểbảovệđấtnước thìđừng tưởng rằnghọcũngsẽmộtmựctuântheo.Tôichắcrằngphầnlớnsẽtìmcáchthoáithác,tìmcáchbỏ trốn.Tức làkhicóviệcđạisựnhư lúcđấtnước lâmnguy thìngườidânchỉbiếtlochosựantoàncủabảnthân,khôngcólòngyêunước.Vànhưthếkhómàgiữđượcđộclậpchođấtnước.

Làmthếnàođểhunđúcvàgìngiữđượcchíkhíđộclậpvàtựdo

Đểbảovệđộclậpchođấtnướctrướchiểmhọangoạibang,toànthểquốcdânphảiýthứcđượctinhthầnĐộclậpvàTựdo,trêndướimộtlòng,coivậnmệnhTổquốcnhưvậnmệnhcủabảnthân,đemhếttinhthầnvàtráchnhiệmvớitưcáchlàngườiNhậtBảnraphụcvụ.

NgườiAnhcoinướcAnhlàTổquốcthìngườiNhậtchúngtacũngphảicoiNhậtBảnlàTổquốc.ĐấtđaicủaTổquốclàđấtđaicủamình,phảigiữgìnnónhưgiữgìnnhàmìnhvậy,sẵnsàngdânghiếntínhmạngvàtàisản.Nhưthếmớilàđạinghĩađểbáođápchođấtnước.

Đươngnhiên,chínhtrịlàcôngviệccủachínhphủ,nhândânsốngtrongnềnchínhtrịấy.Nhưngchínhphủhaynhândân,chẳngqualàsựphânchiavaitrò,phânchiavịtríđểmỗibêngánhvác,chỉkhácnhautrongcôngviệcmàthôi.

Không có đạo lý nào cho phép chúng ta với tư cách là con người lạikhoanh tay ngồi nhìn, bỏmặc hay phó thác cho chính phủgiải quyết vậnmệnh đất nước trước nguy cơ trọng đại liên quan tới sự tồn vong củaTổquốc.

Tên,họ của chúng ta là “ngườiNhậtBản”.Chức trách của chúng ta là“chứctráchcủangườiNhậtBản”.Vớitưcáchđó,chúngtamangtrênmìnhbổnphậncủaquốcdân–quốcdânNhậtBản.Hơnthếnữa,chúngtađangđượcquyềntựdosinhsống,tựdohànhđộngtạiNhậtBản.Vậythì,điđôivớiquyềnlợiđó,đươngnhiênchúngtaphảicónghĩavụvàtráchnhiệm.

“Dân”củaImagawaYoshimotovà“dân”củaNapoleonđệtam

Vào thời Chiến quốc[5], Imagawa Yoshimoto, lãnh chúa của vùngSuruga[6] thống lĩnh một đội quân lên tới hàng vạn người tiến đánhNobunagaOda, lãnh chúa vùngAichi.Nobunaga đã tổ chứcmai phục tạikhenúiOketỉnhAichi,rồibấtngờtậpkíchđánhthẳngvàođạibảndoanhvàchémđầuImagawa.QuânsĩcủaImagawamấtchủtướng,hoảngloạnchạynhư“ongvỡtổ”.SựnghiệplẫylừngmộtthờicủaImagawabỗngchốctan

thànhmâykhói.Tráilại,trongcuộcchiếntranhPháp–Phổ(1870-1871)xảyracáchđây

vàinăm,lúcđầuquânPhápthuatrận,NapoleonĐệtambịquânPhổbắtlàmtùbinh.ThếnhưngquốcdânPhápkhôngvìthếmàtuyệtvọng.Họtiếptụcchiến đấu với lòng quả cảm, tử thủ bảo vệParis bằngmọi giá, cuối cùngbuộcquânPhổphảichấpnhậnkýHòaước.NhờthếmànướcPhápgiữđượclãnhthổtoànvẹn,khôngbịmấtvàotayngườiPhổ.

QuảlàkhậpkhiễngnếusosánhtinhthầnbinhsĩcủaImagawavớibinhsĩcủaNapoleon.BởingườidânxứSurugachỉlànhữngkẻănnhờởđậu,mọiviệc đều ỷ lại, trông cậy vào một mình chủ tướng Imagawa Yoshimoto.Khôngmộtaitrongsốhọ,coixứsởSurugalànơi“chônnhaucắtrốn”củamình.HọsuynghĩnôngcạnvàtintưởngrằngxứSurugacólàmsaothìđãcótướngImagawarồi.

TrongkhiđóởPháp,cónhiềuquốcdânmangtrongmìnhtinhthầnbáođápchoTổquốc.Họcoinguycơcủađấtnướccũnglànguycơcủachínhmình,vìvậyhọ sẵn sàngxả thânchiếnđấuvìTổquốc.Nhờ tinh thầnxảthâncủanhândânnênđãcứuđượcnướcPháp.

Sựkhácnhaucănbảncủahainướclàvậy.Từthựctếtrên,đểbảovệnướcmìnhtrướchọaxâmlăng,lòngyêunước

củanhândânsẽtănglênkhitrongconngườihọcótinhthần,cóchíkhíđộclậpmạnhmẽ.Nóiđếnđâychắccácbạn sẽhiểunhư tôi rằng:ngườiNhậtchúngta,nếuthiếuchíkhíđộclậpthìlòngyêunướccũnghàmhồ,nôngcạn.

Lý do thứ hai là tự bản thân không giác ngộ về tính độc lập, thì khithương lượngvớingoạibangcũngkhông thể tranhđấuchoquyền lợi củamìnhđược.

Ngườikhôngcótínhđộclậpthìthườngphảidựadẫmvàokẻkhác.Ngườidựadẫmvàokẻkhácthìlúcnàocũngphảithămdòýtứ,trôngvàotháiđộcủangườikhácthìnhấtđịnhphảitìmcáchlấylòngngườiđó.Luônphảilấylòngthànhrachịuơn,lâudầntrởnênxunịnhvàluồncúingườimìnhdựadẫm.Chẳngmấychốc,tínhxunịnh,luồncúitrởthànhthóiquen.Mộtkhiđãquenxunịnh,quenluồncúithìmặtphải“trơ”ravà“dâythầnkinh”xấuhổcũngmất.Điềumuốnnóikhôngdámnói,gặpaicũngphảixumxoe,khúmnakhúmnúm.Vàcuốicùngthóiquenxunịnh,thóiluồncúitrởthànhbảnchất,tínhcách.Nênngườixưamớicócâu“thóihưthànhtật”cũnglàvậy.Đãlàtật,làbảnchất,làtínhcáchthìkhósửa.

Hiệnnay,ởnướcNhậtchúngta,thườngdânđãđượcphépmanghọ,đượcphépcưỡingựa.Tòaáncũngđãthayđổi.Việcxétxửcôngbằnghơn,chínhtrựchơn.Vànhấtlàluậtphápítracũngđãquyđịnhthườngdânnganghàng

vớisĩtộc.Tuyvậy,đểthayđổilềthóicũ,tậpquáncũcũngcầnphảicóthờigian,khôngthểmộtsớmmộtchiềumàgộtbỏhếtđược.Ýthứccủangườidânchúngtavẫnnhưxưa.Văngtụckhinói,bỗbãkhiăn,nhunhượctrongtháiđộ,gặpcấp trên thì runsợ,bảođứng thìđứng,bảongồi thìngồi,bảomúacũngphảimúa,cứynhưlũchónuôimãimàcứốmnhom,chỉbiếtxunxoetrướcmặtchủ.Thậtlàkhílựckhôngcó,hổthẹncũngkhông.

NếulàxãhộiphongkiếnMạcphủ–mộtxãhộihoàntoànmất tựdo–trongthờikỳ“bếquantỏacảng”thìngườidâncàngmấtsinhkhílạicàngtốtchochínhquyền.Vìtầnglớpcaitrịkhiđóchỉmuốndânnguđểdễbềdạybảo.

Nhưngthờithếgiờđâyđãđổikhác.Cứkéodàimãitìnhtrạngnàythìchỉmang lại tổn hại cho quốc gia trong thời buổi phải giao thươngvới ngoạiquốc.

Nỗihổnhụccủabảnthâncũnglànỗihổnhụccủaquốcgia

Giả dụ, cómột số thương nhân địa phươngmuốn kiếm lời bằng cáchbuônbánvớingườingoạiquốc,bènkhăngóilênđườngtớinhữngđặckhungoạikiều[7]nhưYokohamachẳnghạn.Lầnđầutiêntrongđờiđigặp“ôngTây”đểtínhchuyệnlàmăn.Vừathấycáidángtolớnlừnglữngcủahọthìthươngnhântađãhồnxiêupháchlạc.Lạicàngkhiếpvíakhithấytrongca-tápcủa“Tây”hàngxấpgiấybạc.Được“Tây”đưavàovănphòngbónglộnnằm trong những tòa nhà lộng lẫy thì thương nhân ta lại càng lúng túng,khôngbiếtđứngngồiởđâu,chântaycứlóngngóng,khôngbiếtđểđâuđặtđâu.“Tây”mờilêntàuhơinướcchạymộtvòngbiểudiễn,thươngnhântacứchónghếtmặtmàyvìcon“quáivật”đenxìnàychạynhanhquá.Vàthếlàngaytừđầu,cái“gan”làmăncủathươngnhântateohếtcảlại.

Có thương nhân đánh liều giao dịch thử thì trong bụng thán phục sao“Tây”cáigìcũngthôngthạo,nhưngcũnglạisờsợvìthấyhọthậtlắmthủđoạn,thươngthảolúccươnglúcnhuthậtkhólường.Cuốicùngbịépkýhợpđồng,dùbiếtlàthiệtmàvẫnphảinhắmmắtđặtbútký,vìrunsợtrướctháiđộhunghăngxấnxổcủa“Tây”.Kếtcuộc làphảinhậnphần thua thiệtvềmình.

Vídụtrênđâychothấykhôngchỉngườithươngnhânấythiệthạimàphảixemđólàthiệthạicủacảquốcgiavàkhôngchỉngườithươngnhânđóchịu

sỉnhụcmàphảicoiđólàsựsỉnhụccủacảquốcgia.

Xétchocùng,cólẽtừbaođờinay,tầnglớpThịdân[8] luônsốngkhomlưng luồn cúi, không có tính độc lập nênmục rỗng từ trong ruộtmục ra.TrongxãhộiNhậtBản,ThịdânbịSamuraichènépđàyđọa.Tạicácphiêntòahọcũngluônbịxửép,xửoannênphầnhồncủahọkhómàvựclạiđược.Đãkhôngvựclạiđượccảphầnxáclẫnphầnhồnthìcũngđừngmonggiaodịch,quanhệbìnhđẳngvớinướcngoài.

Nóitómlạibảnthânmỗingườichúngtakhôngcótínhđộclậpthìcũngkhôngthểgiànhđượcđộclậpvớinướcngoài.

Lýdothứbalàngườikhôngcótinhthầnđộclậplàngườidựadẫmvàoquyềnlựccủangườikhác,chạytheocáixấu.

Dưới thời phong kiếnMạc phủ, cómột kiểu tín dụng được gọi là “tíndụngmượndanhchúa”.Đâylàhìnhthứcnhàgiàuđứngtênlãnhchúachovaylấylãi.Khiconnợchậmtrả,chủnợlợidụng“cáiô”quyềnuycủalãnhchúađểkhiếukiệnvàbaogiờcũngđược tòaxửcho thắngkiệnkèm theonhữngđiềukiệnbắtbíconnợ.Vìsợ lãnhchúa,nênconnợcũngphải tìmcáchtrảtrướcchochủnợnếukhôngmuốnbịrầyrà.Đâylàcáchlàmđểtiện.Lẽ ra,ngườivaychưa trảđược thìngườichovayphảikiện lênchínhphủnhờ chính phủ can thiệp đòi giúp.Đằngnàyhọ lại cứmượnoai của lãnhchúađedọangườichovay.Đươngnhiênchắccũngbiếtbiếuxénhốilộcholãnhchúa.Thậtlàquáquắt.

Bâygiờkhôngcònnghenóivềkiểutíndụngấynữa,nhưngbiếtđâuđấyvẫncónhàgiàucấukếtvớingoạiquốccóquyềnthế,mượndanhhọđểchovayvàbắtchẹtdân.

Những thói quen xấu, tập quán xấu như vậy vẫn còn tồn tại. Sau này,ngườiphươngTâyđượcquyềntựdocưtrúngoàikhuvựckiềudânthìcáctậpquánđógặpthờichắclạinổilênlúcnàokhônghay.Cứnhưthếthìquốcgiasẽchịutổnthất.Cáctậpquánđócũngcóthểcoilàhànhvibánnước.Lợidụng,cậythếngườicóquyềnlựclàmbậylànhưvậy.

Tôiphảinóinhưtrên,vìxuấtpháttừthựctếlàngườiNhậtBảnchúngtakhôngcótinhthầnđộclậpnênmớisinhrađủthứxấuxa.Hiệnnay,vớitưcáchlàngườiNhậtBản,nếucólòngyêunướcthìmỗingườichúngtađềuphảisuynghĩtrướchếtvềđộclậpchobảnthânmình,rồihãygiúpđỡngườikhác cùng độc lập. Chamẹ phải khuyên dạy cho con cái, thầy giáo phảikhuyêndạychohọctròvềtinhthầnđộclập.Toànthểnhândâncùngphảigiữgìnđộclập,phảibảovệđấtnước.

Cácchính trị gia, thayvì tróibuộcnhândân, chỉbiết tựmìnhkhổ tâm

độngnãolochuyệnquốcsự,chibằngbiếtkếtgắnnhândânthànhmộtkhối,manglạitựdochonhândân,dựavàodân,sướngkhổcùngdân,cónhưvậymớimongvượtquađượcnguycơchocảdântộc.

Tháng2nămMinhTrịthứsáu(tứcnăm1873)

PHẦNBỐN:TRÁCHNHIỆMCỦA“NGƯỜIĐỨNGTRÊN

NGƯỜI”

LàmsaođểNhậtBảncóđượcnềnđộclậpthựcsự?

Gầnđây,nhữngngườicóhọcthứcthườngbànriêngvớinhauvềtươnglaicủaNhậtBản.Gặnghỏimãi,ngườitamớinóichotôihayvềnhữnggìhọđươngbànluận.Đànhrằngkhôngaibiếttrướcđượctươnglaicủanướctasẽrasao,vàđiềunàycũngkhôngdễdàngmàdựđoánđược.LiệusaunàyNhậtBảngiữđượcnềnđộclậphaykhông?Nỗilomấtnướccứcanhcánhtronglòngchúngta.NếutìnhtrạngnhưthếnàymàcứkéodàithìcũngkhôngaidámchắclànướcNhậtchúngtacóthểtrởthànhmộtquốcgiavănminhgiàumạnh.Còncógiữđượcđộclậphaykhông,chắcphảihaibamươinămsaumới có được câu trả lời chính xác.Những người ngoại quốc – vốn khinhmiệtNhậtBản–lạicàngbántínbánnghi,họchorằngNhậtBảnlàmsaomàgiữnổiđộclập.

Khôngphảivìnhữnglờibànratánvàonhưvậymàchúngtaquábiquan.NhưngrõrànglàchẳngaitinNhậtBảnsẽgiữvữngđượcsựđộclậptrướcphươngTây.Khôngphảibỗngdưngmàchúngtabànbạc,lolắngchovậnmệnhcủađấtnước,nếutươnglaixánlạnđangchờđónchúngtathìchúngtabàntánđểlàmgì.

Nếu có ai hỏi ngườiAnh: “Này, liệu các ông có giữ đượcđộc lập chonướcAnhkhông?”thìngườiAnhchắcchắnsẽcườivàomũingườiđómàkhôngthèmtrảlời.VìcóaidámnghingờnướcAnh,nướcAnhmàkhôngđộclậpthìcònnướcnàođộclập?

Bâygiờ,hãynhìnlạinướcta,trìnhđộvănminhcủachúngtarasao?Chodùđãcótiếnbộnhưngvẫnchưahếtsựhoàinghi.Bảnthântôi,vớitưcáchlàngườiNhậtBản,cũngcảmthấykhôngđượcantâmvềsựtiếnbộnày.

ChúngtalàngườiNhật,sinhravàlớnlênởđây.Đãvậy,mỗingườiđềuphảitựgiácvànỗlựcđốivớibổnphậncủamình.Điềuhànhđấtnướcđươngnhiênlàcôngviệccủachínhphủ.Nhưngcónhiềulĩnhvựctrongdânsinh,chínhphủkhôngthểbiếtvàcanthiệphếtđược.Vìthế,đểduytrìnềnđộclậpcủađấtnước,thìchúngta–nhữngngườidân–phảilàmtrọnnghĩavụcủamình,nghĩavụ của côngdân trongmộtnước,và chínhphủphải làm trọn

tráchnhiệmcủamình,tráchnhiệmcủangườiđiềuhànhđấtnước.Quốcdânchúngtaphảihợptácvớichínhphủthìmớimongthànhcôngtrongviệcpháttriểnquốcgiamộtcáchtoàndiện,đồngbộ.

Lựccócânbằngthìmớiduytrìđượcmọivật.Điềuđócũnggiốngnhưduytrìcơthểconngười.Đểgiữchocơthểkhỏemạnhthìmọithứnhưănuống,khôngkhí, ánh sángđềuphảiđầyđủ.Cónhưvậycơ thểmới tựđềkháng,tựđiềuchỉnhtrướcmọitácđộngđếntừbênngoàinhưkhinóng,khilạnh,lúcđau,lúcngứa.Cònnếukhôngbịkíchthích,khôngquenthíchứngvớimôi trường,chỉ trôngcậyvàosứcsốngvốncóởcơ thể thìconngườikhôngthểduytrìsứckhỏe.Duytrìmộtđấtnướccũnggiốngnhưduytrìsứckhỏecủaconngười.

Nóitớichínhtrịlànóitớihoạtđộngcủaquốcgia.Đểgiữvữngnềnđộclập,đểvậnhànhquốcgiatrơntru,thìcầnphảicóđủvàcânbằngcảhaiyếutố“trong”và“ngoài”.“Trong”ởđâylàkhảnăngđiềuhànhđấtnước(làmchínhtrị)củachínhphủvà“ngoài”ởđâytôimuốnnóitớisứcdân.Cứtạmcoichínhphủlà“sứcsốngvốncó”củaquốcgiavàsứcdânlà“môitrườngkíchthíchtừbênngoài”.Khôngcósựkíchthíchtứckhôngcósứcdânmàchỉtrôngcậyvàochínhphủthìđộclậpdântộckhôngthểduytrìdùchỉmộtngày.

Vănminhkhôngtiếnbộnếuchỉdùngquyềnlực

Trongtìnhhìnhhiệnnaycủanướcta,phảicôngnhậnrằnghọcthuật,kinhtế,hệthốngluậtpháplàbađiểmyếukémsovớiphươngTây.Vănminhcủamộtxãhộiphụthuộcsâusắcvàobamặtấy.Điềuhiểnnhiênlànếubamặtnàycủamộtquốcgiachưaphát triển sâu rộng thìquốcgiađókhómàcóđượcđộclập.Vậythì,ởnướctakhinềnhọcthuật,nềnkinhtế,hệthốngluậtphápmớitrongthờikỳ“phôithai”chưathànhhìnhhàithìđặtvấnđềđộclậpvớiphươngTâychỉlàảotưởng.

SaukhichínhphủMinhTrịrađời,nhìnvàocácthànhviêntrongnộicác,tôiphảicôngnhậntàicán,nănglựcvàsựtậntụycủahọ.Thếnhưngvìsaosựnghiệpkhaihóavănminhchođấtnước lại chưađạtđượckết quảnhưmongđợi?Nguyênnhânchínhlàđâu?Câutrảlờicủatôilà:nhândântaquángudốt,vôhọc.ChínhphủMinhTrịđã tận tụy thực thinhiềuchínhsáchnhưkêugọikhuyếnkhíchdân tahọcvănhóa,họckhoahọckỹ thuật,banhànhcácđạoluật,hướngdẫnchỉđạocáchlàmkinhtế, thươngmại…Vậymàvẫnkhôngsaovựcxãhộipháttriểnlênđược.

Dướimắt tôi,việcđiềuhànhđấtnướckhôngmang lạikếtquảcũngcónghĩalàtrìnhđộcủachínhphủMinhTrịđạiđểcũngnhưtrìnhđộcủachínhquyềnphongkiếnchuyênchếmàchúngtađã lậtđổ.Nhândân tavẫncòntrongvòngumênhưxưa,cũngcónghĩa làngườidândưới thờiMinhTrịcũngchỉvẫnlàngườidândướithờiMạcphủ,khônghơnkhôngkém.Hãythửsosánhcônglao,sứclực,tiềncủamàchínhphủđãbỏravớikếtquảđạtđượcthìmớithấyítỏibiếtnhườngnào.

Quađótôimuốnkhẳngđịnhvớimọingườirằng,nềnvănminhcủaquốcgiakhôngthểtiếnbộnếuchỉbằngquyềnlựccủachínhphủ.

Cáigìđẻra“khíchấtnhunhược”củangườiNhậtBản?

Hiệnnay,cónhiềungườiđưaralýlẽ:“Lãnhđạocáilũdânngunàyphảicókếsáchmớiđược.Chínhphủđịnhlàmviệcgìcứthếmàlàm,khôngcầnthôngbáo,giảithíchhaychờđợigìcả.Cònkhinàodânchúngcótrithức,đạođứcthìđưahọđếnvớivănminhcũngchưamuộn.”Nhưngtheotôi,nếuthựchiệntheocáchnóitrênthìsẽthấtbạingaytừđầu.Vìsaovậy?

Đã bao năm, nhân dân phải chịu nhiều khổ đau dưới chế độ chính trịchuyênquyền.Điềunghĩtronglòngkhôngdámnóiramiệng,haysẵnsàngnóiláomiễnsaokhỏimangvạvàothân,lừađảocũngđượcchoqua.Giandối,ngụytạotrởthànhcáchsống.Khôngthànhthậttrởthànhthóiquenhàngngày. Làm sai không dám nhận, lại còn tìm cách đổ lỗi cho người khác.Khôngcònaibiếthổthẹn,biếttứcgiận,chỉbiếtsuybìtịnạnh,ghenăntứcở.Cònviệcnước,việcquốcgialàviệc“chùa”,hơiđâumàlonghĩ.

Chínhphủđãdùngnhiềubiệnphápnhằmthayđổinhững tậpquánxấunói trên, lúckhuyênnhủ,khirănđe,đôikhidùngcảquyềnlựccưỡngchếdânchúng…Nhưngcácbiệnpháphầunhưđềuphảntácdụng,dườngnhưchỉcànglàmchongườidânthêmmấtlòngtinnơichínhphủ.Trênxalánhdưới,dướichẳngmuốngầntrên.Theothờigiancáisựxalánhấytạorachomỗitầnglớptrongxãhộimộtkhíchấtkhácnhau.Vàngườitagọichúnglà“khíchấtVõsĩ”,“khíchấtThịdân”.Khíchấtnày,nếuchỉnhìnvàotừngcánhânhaychỉnhìnphiếndiệnthìkhóthấy.Nhưngnếunhìnvàotổnghợpcáchiệntượngxãhộithìchúngtasẽhiểurõthựctrạngcủanó.

Phảicôngnhận là trongcácquanchứcchínhphủhiệnnaycó rấtnhiềungườitốt,cótấmlòngnhânhậu.Bảnthântôi,khinhìnvàocácquanchứcđó

cũngphảithừanhậnhọkhôngcóđiểmgìđángphànnàncả,ngượclạiởhọcónhiềuđiểmrấtđánghọchỏi.Nhưngkhihọtậphợptrongchínhphủthìkhông hiểu sao công việc cứ rối nhhư tơ vò. Chính phủ đã vậy, còn dânchúng thì sao?Trong nhân dân, có không ít người trung thực, chính trực.Nhưngkhônghiểusao,mỗikhiquanhệvớichínhquyềnthìnhâncáchlạithayđổi, trởnêndốitrá,ngụybiện, trơtráo, lừadốicảchínhquyền.Quanchứcvàdânchúngtrongmộtnướcmàcứnhưlàhaicáiđầutrênmộtcáicổvậy.

Trêncươngvịcánhânthìngườinàocũngtỏrathôngthái.Nhưnghễtrởthànhquanchứcchínhquyền thìsự thông thái thườngthấy lạibiếnđiđâumất.Khi đứngmộtmình thì ai nói cũnghay cả.Nhưngkhi tập hợpnhautrongmộttậpthểthìcáicảnhtrốngđánhxuôikènthổingượcthườngxuyênxảyra.

TôibuộcphảinóirằngchínhphủNhậtBảnhiệnnaylàmộttổchứccủanhiềungườicótrithức,tậphợpnhaulạiđểlàmmộtviệchồđồ.Cólẽhọđãkhôngthểpháthuyđượccátínhvìbịtróibuộcbởinếpnghĩtheokiểu“chủnghĩabìnhyênvôsự”.

Chínhsáchcủachínhphủkhônghiệuquảcũngdovậy.Bằngmộtsốkếsách như dùng những lời lẽ hoamỹmị dân, dùng quyền lực, áp đặt vănminh…chínhphủcóthểgiậtdâyđượcdânchúng.Nhưngnhưthếcũngchỉlànhấtthờimàthôi.Chínhphủtrịdânbằnguyquyềnthìdânsẽđáplạibằngsựgiảvờchấphành.Chínhphủ lừadốidân thìdâncũngsẽ tạo ravỏbọchữuhiệu.Màcứnhưvậythìkhôngthểchỉdựavàoquyềnlựcđểthúcđẩyvănminhxãhội.

ĐángbuồnlànướctachỉcóngườiNhậtmàkhôngcóquốcdânNhật

Vậyphảilàmcáchnàođểkhaihóavănminhtạinướcta?Trướchếtphảiquétsạch“cáikhíchất”đãthấmsâutronglòngngười.Dùngbiệnpháphànhchínhmệnhlệnhcủachínhphủcũngkhó.Thuyếtgiảngchotừngngườichắcchắnsẽthấtbại.Cầnphảicónhữngngườigâydựngđượcsựnghiệpmàmọingườidânđềutựgiácthamgia,phảiđặtramụctiêurõràngđểnhândântincậy.

Thế thìai sẽ làngười làmđượcviệcnày?TronggiớiNông,Thươngrõràngchẳngcóai.TronggiớihọcgiảQuốchọchoặcNhohọccũngkhông

thấygươngmặtnào.XemrachỉcónhữngngườitrongnhómTâyhọclàcóthểgánhvácđượcnhiệmvụđó.Gầnđây,nhữngnhàTâyhọctănglênđángkể.Họđọcsáchdịch,nghiêncứuvănminhchâuÂu.Tuyvậy,khôngphảiaitrongsốhọcũngđềuhiểuđượccặnkẽvềvănminhphươngTây.Ngượclạicónhiềungườihiểuđược,lýgiảiđược,cắtnghĩađượcnhưnglạikhôngsaobiếnchúngthànhhiệnthực.Họnóiđượcnhưngkhônglàmđượcđiềumìnhnói.

Hiệnnay,thựctếchothấyhầuhếtcácnhàTâyhọcxãhộitađềuchỉmơđếnmộtchứcvụcaotrongchínhphủ,họkhôngmànglàmtrongkhuvựctưnhân.NhậnthứccủahọchẳngkháclàbaosovớicácnhàNhohọctrướcđây,họcđểralàmquan.BụngdạhủnhođộilốtTâyÂu,đúngynhưcâunóicủangười xưa: “Bìnhmới rượu cũ”. Đương nhiên, trong số các nhà Tây họcđang làmquanchứcchínhphủ,khôngphải tấtcảđềuháodanh, thamlambổnglộc.Suychocùng,nólàkếtquảcủaquanniệmgiáodụccốhữuởnướcta: “Làmquan là cách tiến thân tốt nhất trongmọi cách tiến thân”.Trongsuốthàngnghìnnămqua,quanniệmđóđãthấmsâuvàomáuthịt,đãthànhnếptrongsuynghĩcủaconngười.Chínhvìthếmàtừđờinàyquađờikhác,ngườitachỉhọcđểlàmquanchứcóaimuốnhọcđểlàmdânđâu.Làmquanđãtrởthànhcáiđíchtrongcuộcđời.Ngaycảcácbậctiênsinhdanhgiácũngkhông thoátkhỏi ảnhhưởngđó.Tuynhiên,xuhướng“làmquan”cũng làđiềudễhiểuvìkhíchấtxãhộiđãkhiếnngườitaphảinhưvậy.Cứthế,tràolưu“quyềnlựclàchìakhóavạnnăng”nhiễmsâuvàolòngngười.Nêndântaaicũngchỉmuốnlàmcôngsởchínhquyền,rồitìmcáchleolênhàngquanchứcchínhphủđểcóquyềnhànhvàbổnglộc.Thídụ:gầnđâytrêncáctờbáo,hiếmthấybàiviếtnàocóýkiếnngượclạivớiýkiếnchínhphủ.Lâulâuchínhphủđưarađượcmộtvàichínhsáchcảicáchnhonhỏ,tứcthìnhữngbàiviếttándươngtângbốcchínhphủxuấthiệnđầyrẫytrênmặtbáo.Nhữngbàiviếtnhưvậycókhácnàotháiđộphỉnhnịnhkhéoléocủacáccôgáilàngchơiđểlấylòngkháchmuahoađâu.Tệhạihơnnữa,nhữngngườiviếtbàiđólạichínhlànhữngthànhviêntrongnhómTâyhọc.Thậtkhócóthểchấpnhận.Họđâucóphảilà“gáilàngchơi”vàlạicàngkhôngphảilànhữngkẻtâmthầnhaythiếuhiểubiết.

TháiđộxunịnhvàsuynghĩcơhộiđangđầyrẫytrongxãhộiNhậtBảnnhưhiệnnaylàdođâu?Vìchưacómộtminhchứngthựctếnàochứngtỏcótựdodânquyềntrongxãhội,vìngườiNhậtBảnđãnhiễmquánặngbảntínhnhunhược,khôngcònnhìnrabảnsắcvốncócủamình.

Tómlại,hiệnnayNhậtBảncóchínhphủ,cócảdân.Nhưngcólẽchúngtamớichỉcódânmàchưacó“quốcdânNhậtBản”.Điềunàycónghĩalàđểthay đổi được khí chất trong dân, để tiến hànhmởmang vănminh thànhcôngthìcácnhàTâyhọchiệnnaycũngchẳnggiúpíchđượcgì.

Nhữngthứkhôngcóíchchắcchắnsẽcóhại

Luậnthuyếtnêutrênnếuđúng,thìviệckhaihóavănminhởnướctađểbảotoànđộclậpchođấtnước,khôngphảichỉcóchínhphủmớilàmđược.Vàcũngkhông thể trôngchờvàocácnhàTâyhọc.Nếuvậy thì trôngcậyvàoai?CònaikhácvàođâynếuđókhôngphảilànhómFukuzawachúngta.Tôivàcácđồngchíchúngtaphảithựchiệnnhiệmvụnày.Tựchúngtasẽphảiđitiênphongtrongnhândân,gâydựngsựnghiệpkhaihóavănminh,đốiđầutrựcdiệnvớitháchthức,mởratriểnvọngchoNhậtBản.

Cóthểnóithẳng,tôivàcácđồngchíthuộctầnglớptrunglưu,họcthứccủatôivàcácđồngchí tuycònnôngcạn,nhưngchúngta tìmhiểunghiêncứuÂu–Mĩ cũngđã lâu.Mọi tầng lớp xã hội cũngđã thừa nhậnvà gọichúngtalànhữngnhàcảicách,vìnhữngnămquachúngtakhiramặttrongcáccuộccảicáchxãhội,khiâmthầmlẳnglặnggiúpđỡcảicách.Chúngtacó thể tự hào vì nhân dân đã nhìn nhận sự nghiệp khai phá vănminhmàchúngtađangtheođuổinhưsựnghiệpcủamình.Vàđãnhưvậythìngườilãnhđạonhiệmvụđiđầutrongnhândân,triểnkhaisựnghiệpấykhôngaikhác,đóchínhlàchúngta.

Khai hóa vănminh bắt đầu từ việc tựmình bắt tay vào làm và chứngminhbằngthựctếcụthể,chomọingườitậnmắtthấyviệcthực.Làmtrướcnóisau.Chứkhôngthểđểnhưtìnhtrạngnướctahiệnnay,hễđịnhlàmcáigìcứphảihọpbàn,giảithích,thảoluậndàidòngvôbổ.Chínhphủcóquyềnbanbốchỉthị,mệnhlệnh.Nhưnghiểuvàbiếnchúngthànhhiệnthựcphảilànhândân, làkhuvực tưnhân.Chínhvì thế, songsongvới sựnghiệpkhaisáng cho dân chúng bằng cách giảng dạy học thuật, làm thương nghiệp,nghiên cứu luật pháp, xuất bản sách, phát hành báo, với tư cách củamộtngườithuộckhuvựctưnhân,khôngnằmtrongchínhphủ.Chúngtalàmviệcnàytrongphạmvi,bổnphậncủamộtquốcdânlàmtheophápluật,khôngsợlàmmấtmặtchínhphủ.Nếuchínhphủđingượclạilợiíchcủanhândân,vớibổnphậncủamình,chúngtasẽđườngđườngchínhchínhkhángnghị,tranhluậnvớichínhphủchođếnkhichínhphủtỉnhngộ,giànhlạichodân“Tựdodânquyền”.

Trênđâychínhlànhiệmvụcấpbáchcủachúngta.Sựnghiệpkhaihóavănminhrấtđadạng,nhữngngườithamgiavàocông

cuộcnàynằmtrongnhữnglĩnhvực,nhữngchuyênmônkhácnhau.Cónhiềuviệcchúngtachưathểgánhvácđượcvìtrongnhómchúngtacònquáítcáchọcgiả.Nhưngmụcđíchcủachúngta làởchỗ: truyềnđạtchomọingườidânbiếtconđườngvănminhmàchúng tanhằmtới,đó làconđườngvăn

minhdongườidânthựchiện,chứkhôngphảiđểkhoekhoangmìnhlàmhay,làm tốt hơn chính phủ.Điều tâm niệm hàng đầu của chúng ta đó là:mộtminhchứngbằngthựctếnhấtđịnhhơnhẳncảtrămthứlýthuyết.

Khaihóavănminhchoconngườikhôngthểlàsựnghiệpđộcquyềncủachínhphủ.Họcgiảtrướcsaucũnglàhọcgiả,phảiởtrongkhuvựctưnhânđểnghiêncứu.Thịdân trướcsaucũng là thịdân,phảiở trongkhuvực tưnhânđểsảnxuất,buônbánlàmăn.ChínhphủlàchínhphủcủaNhậtBảnthìnhândâncũnglànhândâncủaNhậtBản.Nếunhưvậythìnhândânphảitiếpcậnchínhphủ,thânthiếtvớichínhphủ,khôngphảisợchínhphủ,haynghingờ chính phủ. Làm cho dân hiểu rõ điều này là nhiệm vụ cấp bách củachúngta.

Cónhưvậy,cáikhíchấtnhunhượccốhữumớibiếnkhỏinhândân.VàkhiđóngườidânmớithựcsựlàquốcdânNhậtBảnchânchính.Quốcdânlàliều thuốc kích thích chính phủ. Học thuật, kinh tế, luật pháp cũng hoànthiện.Quyền lực chínhphủvà sứcdâncó cânbằng, chúng tamớiduy trìđượcđộclậptrướcphươngTây.

Tómlại,tôiđãđềcậpđếnvấnđề:TrướcáplựccủaphươngTây,đểbảovệnềnđộclậpcủadântộc,vịtrícủacáctríthứcNhậtBảnlàởchỗnào?Ởtrongchínhphủ trở thànhquanchức,nỗ lực làmviệc thì tốthơnhaynằmngoàichínhphủlàmtrongkhuvựctưnhânthìtốthơn?Vàtôicũngđưarakếtluận:ởngoàichínhphủthìhơn.

Nếusuynghĩchothậtthấuđáo,thìmọisựvậtnếukhôngcótácdụngthếnàocũngcóhại.Nếulàmmộtviệcnàođókhôngcókếtquảthìthếnàocũnglàdongườilàmcókhiếmkhuyết,chứkhôngthểcósựvậtnàonửalợinửahạicả.Vìthếtôikhôngchủtrươngnóitốtcho“khuvựctưnhân”bằngsựvụlợi,tínhtoán.Tôichỉđềcậptớinhữnggìtôithườngsuynghĩ.Nếucóaiđóđưarađượcbằngchứngxácđáng,nóirằngsựnghiệpđộclậptheokiểu“dânlập”làbấtlợi,haykhôngthểlàmđược,đểphảnbáchoàntoànluậnthuyếtcủa tôi thì tôi sẽvui lòngnghevà sẵn sàng làm theongườiđó, chứ tôi sẽkhôngtrởthànhcáigaigâyhạichobàndânthiênhạđâu.

Chưalàmthửmàcứngồiphánđúngsai

Ngườitachấtvấntôinhưsau:Hỏi:Trongcôngcuộckhaihóavănminh,nêndựavàochínhphủmàlàm

thìcólợihơnkhôngvàchínhphủcóquyềnlực?

Đáp:Đểkhaihóavănminh,khôngthểdựavàochínhphủđược.Nhưtôiđãnóiđếntrongbàinày,trênthựctếnhữnggìmàchínhphủđanglàmchưacóhiệuquả.Cũngkhôngchắctưnhânlàmlạicóhiệuquả,nhưngvềlýluậnnếucókhảnănglàmđượcthìcầnthiếtphải làmthử.Chưalàmthửmàcứngồilothànhcônghaythấtbạithìkhôngthểgọilàdũngcảm.

Hỏi:Chínhphủítnhântài.Đãthếônglạikhuyênnhântàirờibỏchínhphủđểlàmviệctrongkhuvựctưnhânthìerằngviệcđiềuhànhđấtnướcsẽbịđìnhtrệ?

Đáp:Khôngphảinhưvậy,chínhphủhiệnthờicóquánhiềunhântài.Vấnđềlàcầntinhgiảnbộmáy,giảmbớtngườithìcôngviệcsẽtrôichảy.Nhữngngườidưracóthểhoạtđộngtrongkhuvựctưnhân.Nhưthế“bắnmộtpháttrúnghaiđích”.Vảlại,rờikhỏichứcvụchứcóphảirờibỏNhậtBảnđểranướcngoàisinhsốngđâumà lo.HọvẫnởNhậtBảnvà làmviệc tạiNhậtBảncơmà.Lolắngnhưvậylàthừa.

Hỏi:Việc tậphợp cácnhân tài trongkhuvực tưnhânngoài chínhphủnhưôngkêugọi,cókhácnàolạithànhlậpthêmmộtchínhphủthứhai.Nếuthếthìchínhphủhiệntạisẽrasao?

Đáp: Đó là cách suy nghĩ hẹp hòi. Chính quyền và những người nằmngoàichínhquyềnđềulà“tậpthể”ngườiNhậtBảnchúngtacả.Nếucókhácthìchỉkhácvềđịavịmàthôi,khôngphảilàkẻthùcủanhaumàlàsựhợptáccủacác“tậpthể”vớinhau.Nếutưnhânviphạmluậtthìchínhphủcóquyềntrừngphạthọ.

Hỏi:Rakhỏichínhphủ,thìcuộcsốngcủahọkhôngđượcbảođảm,giảiquyếtvấnđềnàynhưthếnào?

Đáp:Nóinhưvậythìkhôngxứngđánglàchísĩ.Vớinhữngngườingàyđêmưutư,lolắngchovậnmệnhđấtnước,nhấtlạilàcáctríthức,thìkhôngaicósuynghĩtầmthườngnhưvậy.Nhữngngườicónănglựcthìkhônglýgìlạikhông thểkiếmsốngđược.Làmquanchứchay làmtưnhânđềugiốngnhau.Cùngmộtcôngsứcbỏra,nhưngquanchứcsẽđượcchiaphầnnhiềuhơn, nếu nghĩ nhưvậy thì đó chỉ là thứ suy nghĩ của nhữngkẻ lạmdụngcôngquỹmộtcáchbấtchính.Thủđoạnchiếmđoạt,ănbớtcủacôngkhôngthểlàbạncủa“Nghĩathục”chúngtôi.

ThánggiêngnămMinhTrịthứbảy(tứcnăm1874)

PHẦNNĂM:LÒNGQUẢCẢMCỦACONNGƯỜISINHRATỪ

ĐÂU?

KhiviếtKhuyếnhọc,tôivốncóýđịnhlàcungcấp“sáchnhậpmôn”hoặc“sáchgiáokhoabậctiểuhọc”chođộcgiả.ChonêntừPhầnmộtđếnPhầnba,tôichủtâmdùngnhiềutụcngữ,khẩungữvàcâuvăncũnggắngviếtsaochođộcgiảdễđọc,dễhiểu.

TừPhầnbốn trởđi, tôi thayđổiđôi chútcáchhànhvăn, cóđôi chỗ sửdụngnhữngtừngữhơikhóhơn.

RiêngPhầnnămnày–ghilạibàinóicủatôitrongbuổihọpmặtcủahộiKeio,nhândịpngàyđầunăm,mồngmộtthánggiêngnămMinhTrịthứbảy–mangvănphonggiốngnhưPhầnbốn.Vàtôierằngsẽkhóhiểuhơnđốivớibạnđọc.

VìPhầnbốnvàPhầnnămnàytôimuốnnhắmtớiđốitượnglàsinhviênvàmuốnluậnđàmvớihọ.

Trong xã hội, sinh viên nói chung xem ra có vẻ uể oải, thiếu sinh lực.Nhưnghọcónănglựcđọcrấttốt.Đốivớihọ,vấnđềcàngkhócàngmuốntìmhiểu.Vìvậy,cảhaiPhầnbốnvànămnày, tôikhôngngầnngạiđưaravấnđềkhóvànộidungbàiviếtcũngđượcnânglênmộtcáchtựnhiên.Tôicũngthànhthậttạlỗivớicácbạnmớihọc,vìđãlàmsaichủýbanđầucủa“Khuyếnhọc”.

TừPhầnsáu,tôisẽtrởvềvớiýtưởngmụctiêubanđầu,viếtsaochodễhiểu,kiênquyếtloạibỏcáctừkhó,câukhó,nghĩakhó.MongbạnđọcthôngcảmchoýtôiởhaiPhầnbốnvàPhầnnămnày,chứđừngvìthếmàđánhgiátoànbộ cuốn sáchmà tôi đãvàđangviết sẽkhóhiểu, xa rời với trìnhđộngườihọc,ngườiđọc.

Đanghạnhphúcthìchớquênsẽcólúcphảiđốimặtvớitủinhục

“Hômnay,mồngmột thánggiêngnămMinhTrị thứbảy,chúngtahọpmặttạiđây–trườngtưthụcKeio,đểđónchàonămmới.NiênhiệuMinhTrịlàniênhiệuĐộclậpchonướcta.VàtrườngtưthụcnàycũnglàtrườngĐộc

lậptrongxãhộita.SumhọpởtrườngĐộclập,đónnămmớiĐộclập,chúngta thật vui sướng. Nhưng khi đang hân hoan sống trong niềm vui sướng,chúng ta cũngkhôngđượcphépquên rằng, sẽ có lúcphảiđốimặtvới tủinhục,buồnkhổ.

Từxaxưa,nướctađãbaolầnhếtlâmvàocảnhhoạnnạn,quathanhbình,rồilạiloạnlạc.Chínhquyềncaitrịtrênđấtnướctacũngbiếtbaolầnhưngthịnh, suyvong.Nhưngchúng tachưabaogiờcảm thấymấtđộc lập,mấtnước.Vì quốcdân chúng ta đãquenvới tậpquán, phong tục củamột đấtnước“bếquantỏacảng”,đấtnướcđóngcửavớinướcngoài.

Đóng cửa với nước ngoài suốt bao đời nay nên đất nước ta chưa từngđứngtrướcnguycơbịnướcngoàixâmlăng,chưatừngrơivàonguycơbịchiếntranhxâmlược.Vàmộtkhiđãcắtđứtmọiquanhệvới thếgiớibênngoàithìviệcloạnlạchaythanhbìnhchỉlàvấnđềtrongnhàgiữangườidântavớinhaumàthôi.

Dântộctađãtừngkinhquabiếtbaocuộcchiếntranh,nhưngđóchỉlànộichiếngiữacácthếlựctrongnướcvớinhau.Chínhquyềncóthayđổicũngchỉlàthayđổitừthếlựcnàyquathếlựckhác,vàvẫnlàthếlựcNhậtBản.Chínhvìthếmàchúngtachưatừngmấtnước,mấtđộclậpdântộc.Điềunàycũnggiốngnhưnhữngđứatrẻsinhravàđượcnuôinấng,chămbẵmtrongvòng taybảovệchặt chẽcủamọingười trongdònghọ,nhữngđứa trẻđóchưatừngmộtlầnvavấpvớicuộcsốngbênngoàigiađình.Nhữngđứatrẻnhưvậychắchẳnsẽyếuớtkhibướcrangoàixãhội.

Hiệnnay,việcgiaothươngvớiphươngTâyngàymộtmởrộng.Mọimốibanggiaoquốctếđềuảnhhưởngtrựctiếptớitấtcảcáclĩnhvựctrongnước.ChúngtađangởtrongtìnhthếtấtcảmọithứđềuphảixửlýtrêncơsởtínhtoánhơnthiệtvớiphươngTây.Trìnhđộcủanềnvănminhhiệncóởnướctalàkếtquảcủabaođờiôngchachúngtatựlựclàmnên,nhưngnếuđemsovớiphươngTâythìrõràng“mìnhmớibướcmộtbướcthìngườitađãnhảyba bước”.Đã chậm hơn phưong Tây thì đương nhiên phải học, đằng nàytrong chúng ta lại nảy sinh tư tưởng chỉ biết ngồi bi quan than thở: vì họchạy nhanh như vậy, ta có cố mấy cũng chẳng làm sao mà bằng đượcphươngTây.

Vàđếnbâygiờchúngtamớicảmnhậnđượcmộtthựctếlànềnđộclậpcủanướctasaomàmongmanh,yếuớtđếnthếkhiđứngtrướcsứcmạnhcủaphươngTây.

Tinhthần,chíkhíđộclậplàđiểmxuấtphátcủamọi

vấnđề

Khôngthểđánhgiáđượccôngcuộckhaihóavănminhcủamộtnướcnếuchỉnhìnvàodiệnmạobềngoàikhông thôi.DùchínhphủMinhTrị có tựmãnđếnmấyvìđãxâydựngđượcrấtnhiềutrườnghọc,nhàmáyxínghiệp,xâydựnglụcquânhảiquân,thìtấtcảnhữngthứđócũngchỉlàcáivỏngoài,chỉ là“phầnxác”củamộtquốcgiavănminh.Đểhoàn thiệnhình thứcbềngoài thì rấtđơngiản.Vìchỉcầncó tiền.Có tiền làxâyđược trườnghọc,muađượcmáymóc, dựngđược nhà xưởng, trang bị súng ống tàu bè choquânđội.

Nhưngcómộtvấnđềkhônghiện ra thànhhìnhởđây.Vấnđềnàymắtkhôngnhìn thấy, taikhôngngheđược,không thểmuabán,không thểvaymượn.NóliênquantớihếtthảyngườiNhậtBảnchúngta.Nóảnhhưởngrấtmạnh.Khôngcónó,thìmọihìnhtháicủavănminhnhưnhữnggìmàtôiđãnêuraởtrênđềukhôngthểpháthuyđượchiệuquảtrongthựctế.Nóphảilàcáiquantrọngnhấtvàphảiđượccoilà“phầnhồn”củavănminh.Vậyđólàcáigì?

Đóchính là:“Chíkhíđộc lậpcủanhândân, tinh thầnđộc lậpcủanhândân”.

Thờigianqua,chínhphủnướctarasứcxâydựngtrườnghọc,chấnhưngxínghiệpnhàxưởng,cảicáchquânđội.Vàhầunhưđãhoàntấtdiệnmạobềngoài,“phầnxác”củamộtnướcvănminhtrênđấtNhậtBản.Thếnhưng,cáiquantrọngnhấtmàchúngtathiếuđólàchíkhí,tinhthầncủanhândânđểđưađấtnướcthựcsựđộclập,thựcsựbìnhđẳngvớiphươngTây.Nhândânta cũng không có cả chí khí tinh thần quyết không để đất nước thua kémphươngTây.Vàkhôngchỉnhândânkhôngcóchíkhíđó,tinhthầnđó,màngaycảnhữngquanchứcchínhphủ–nhữngngườicótráchnhiệmphảitìmhiểuphươngTây–cũngthế,chưatìmhiểuthìhọđãtặclưỡibuôngxuôi,vìchínhhọcũngmang tâm lý tự ti,mặccảm trướcphươngTây.Đã tự tivàmặccảmnhưvậythìcònđầuócđâuđểmàtỉnhtáonắmbắttìnhhìnhđượcnữa.

Vấnđềchínhlàởchỗ:Nếukhôngcóchíkhíđộclập,tinhthầnđộclậpthìmọihìnhtháicủavănminhchỉcònlàhìnhthức,hoàntoànvôdụng.

Vậnhộisẽhémởởnhữngnơipháthuyđượcchíkhícủamình

Cảnghìnnămqua,chínhphủnắmtrongtaymọiquyềnhànhtrênkhắpđấtnước.Từquânđội,họcthuật,côngthươngnghiệpchotớicảnhữngđiềunhỏnhặttrongcuộcsốnghằngngày,khôngcáigìmàchínhphủkhôngnhúngtayvào.Nhândânchỉcònbiếtnhắmmắt tuân theocácchỉ thịcủachínhphủ.Đấtnướctagiốngnhưtàisảnriêngcủachínhphủ,cònnhândânchẳngkhácnàonhưnhữngngườiănnhờởđậuvậy.Đấtnước tanhưquầnđảokhôngngườiở.Nhândântamangtưtưởngnhưnhữngkẻănnhờởđậutrênmảnhđấtnày.Vàthếthìquốcgiacũngchỉnhưcáinhàtrọ,đểngườidântạmdừngchântrongcuộcđờihọmàthôi.Vìthế,đốivớingườidân,vậnmệnhquốcgiakhôngdínhdánggìđếnmìnhcả,khôngphảilànơiđểpháthuychíkhí.Tưtưởngnàybaotrùmkhắpmọimiềnđấtnước.

Trênthếgiannày,mọisựvậtnếukhôngtiếnbộắtsẽthụtlùi.Cònnếunỗlựcthìkhôngthểthụtlùimàchắcchắnsẽtiếnvềphíatrước.Chẳngcósựvậtnàolạikhônglùikhôngtiếnmàchỉdậmchântạichỗcả.

Nhìnvàoxãhội nước ta hiệnnay, tôi có cảm tưởngnhưhình thái vănminhđangtiếnlên,nhưng“phầnhồn”củavănminhthìngàycàngsuygiảm.Tôimuốnnóivớicácbạnthếnày:Ngàyxưa,dướithờiphongkiếnMạcphủ,chínhquyềnchỉdùngsứcmạnhcaitrịdân.Nhândândoyếuthếnênchỉcòncócáchlàngoanngoãnphụctùngchínhquyền,nhưngtrongbụngthìkhôngphục chút nào cả.Họ sợ sứcmạnh của chính quyền nên phải theo, và bềngoàiphảitỏraphụctùng.

Hiệnnay,chínhphủMinhTrịkhôngnhữngcósứcmạnhmàcòncó trítuệnữa.ChínhphủMinhTrịđangđảmđương,xử lýmọivấnđềbằng sựmẫncảm,hếtsứcnhanhnhạy.

Chưađầy10nămsaukhilênnắmquyền,chínhphủđãcảicáchtoànbộhệthốnggiáodục,quânđội,xâydựnghệthốngđườngsắt,thànhlậpmạnglướibưuđiện,điện tín,xâydựngnhữngcông trìnhkiến trúcbằngđá,xâydựng hệ thống cầu cống bằng sắt thép…Tính quyết đoán, năng lực hànhđộngvànhữngkếtquảđạtđượccủachínhphủ thuhútsựquan tâmchúýcủadânchúng.

Nhưngtrườnghọclàtrườnghọccủachínhphủ,quânđộilàquânđộicủachínhphủ.Đườngsắt,bưuđiện,điệntín,côngtrìnhkiếntrúcbằngđá,cầucốngbằngsắtthépcũngnhưvậy.Tấtcảđềucủachínhphủ.

Ngườidânsuynghĩvềnhữngviệc trênnhư thếnào?Vàdânchúngnóivớinhaurasao?Họbảorằng:“Chínhphủhiệnnayvừacósứcmạnhvừacóđầuóc,nênchẳngaicóthểđọnổi.Chínhphủởtrêncaotrịquốc,mọithứđãcóchínhphủlonghĩvàlàmchorồi.Cònchúngtalàloạidânđenởdưới,cứcócáiănđểsốnglàđược.Việcnướclàchuyệnđạisự,làviệccủa‘cácquan

trên’,chứđâuphảilàviệccủalũdânđenmìnhmàlo.”Nhưngtôixinphântíchthếnày:chínhquyềnphongkiếnMạcphủtrước

đây, chỉ biết dùngquyền lựcđể cai trị, còn chínhphủMinhTrị hiệnnay,dùngcảsứcvàtríđểcaitrị.Chínhquyềncũkhôngbiếtthủthuậtđểcaitrịdân, còn chính phủmới bây giờ thì ngược lại. Chính quyền cũ dùngmọicáchlàmtêliệt,làmrãrờisứcdân,chàđạptớitậnchântơkẽtóccủadân,quyđịnhcảcáchănmặc,điđứngcủamọi thànhphần trongxãhội, trừngphạtnghiêmkhắcmọisựlẫnlộn.Cònchínhphủhiệnnaythìcaitrịkhéoléotớimứcngườidânbịlấymấtcả“hồnlẫnxác”màcũngkhônghay.Vìthếdântathờitrướcsợchínhquyềnnhưsợmaquỷ,còndântangàynaythìtônchínhquyềnlênnhưthầnthánhđểthờ.

Nếudântakhôngtỉnhngộ,khôngnhậnrasự“lầmtưởng”màcứthếquendầnvới tình trạngnhưhiệnnay, thìchínhphủcóđổcôngđổcủađểhoànthiện“cáivỏ”vănminhnhiềuđếnđâuđinữacũngchỉ tổ làmchokhí lựctrongdânngàymộtmấtđivànhưthếtinhthần–phầnhồncủavănminh–cũngsuyyếutheo.

Lẽraphảitựhàovềquânđộithườngtrựccủachínhphủlàđểbảovệđấtnước,thìngượclạidânchúngvẫnnhìnquânđộinhưmộtcôngcụđểchínhquyềnđedọavàđànáp.Lẽraphảitựhàovềtrườnghọc,đườngsắt–làbằngchứng tiến bộ của vănminh– thì ngược lại dân chúng coi chúngnhưvậtphẩmđượcchínhphủbantặng.Thóiỷlạivàochínhphủcứthếmàgiatăng.

Tinhthầnđộclậptrongnhândânkhôhéo,teotópnhưthế,cáigìcũng“sợhãi”màtrôngcậyvàochínhphủcủanướcmìnhthìthửhỏibằngcáchnàovàlàmnhưthếnàomàNhậtBảnchúngtacóthểđấutranhđểvănminhsovớiphươngTâyđược?

Vìthếtôinghĩ:Nếukhôngvunđắpchíkhíđộclậptrongnhândân,màchỉlohoànthiệncáivỏbềngoàicủavănminhtrênđấtnướcta,thìđiềuđócũnglàvônghĩa.Ngượclại,cáivỏvănminhđóchỉkhiếncholòngdânthêmyếuđuối,hoangmang.

Khaiphávănminhlànhiệmvụcủatầnglớptríthứctrunglưu

Vănminh củamột quốcgia, khôngphải do chínhphủ sáng tạo từ trênxuốngvà cũngkhôngphảido thườngdân làmđược từdướiđưa lên.Vănminhcủamộtquốcgiaphảido tầng lớpgiữa–giaicấp trung lưu–có tri

thức,kiếnthức,độngnãotrướcthờicuộc,suynghĩhợplòngdânthựchiện.Cónhưvậymớimongthànhcông.

Lịch sử của các quốc gia Tây Âu cho thấy sự phát triển công thươngnghiệp ở các nước này không phải do chính phủ tạo ra.Mà tất cả đều làthànhquảđượcsinhratừsựlaotâmkhổtứ,từquátrìnhlaođộngtríóccậtlực,từquátrìnhnghiêncứutìmtòiđầygiannanvấtvảcủacáchọcgiảthuộcgiaicấptrunglưu.

ĐầumáyhơinướclàphátminhcủaWatt.ĐườngsắtlàthànhquảcôngphucủaStevenson.NgườinghiêncứuvàtìmranguyênlýkinhtếlàAdamSmith.Họđềuthuộctầnglớpgiữa,khôngphảibộtrưởngtrongnộicácchínhphủvàcũngkhôngphảilàcôngnhântrựctiếpsảnxuất.Họthuộcgiaicấptrunglưu,cótrithức,tìmtòinghiêncứu,nhờđómàlàmthayđổibộmặtxãhội.

Đểmọicánhâncóthểnghiêncứu,phátminhvàứngdụngkếtquảrộngrãi trongxãhội, giúp íchchocuộc sống thì cầnphải tổ chứccáccông ty,phảikhởinghiệptrongkhuvựctưnhân.Bảohộvàtạomọiđiềukiệnchocáccôngtytưnhânpháttriểnlànhiệmvụvàtráchnhiệmcủachínhphủ.Khaiphá vănminh là công việc của khu vực tư nhân, bảo hộ là công việc củachínhphủ.Cónhưthếthìmọingườidânmớikhôngdửngdưng,mớitựhào“côngcuộcvănminhhóa”làcôngcuộccủachínhhọ,chứkhôngphảilàvậtsởhữu riêngcủachínhphủ.Cónhư thế thìnhândânmớivui sướngđồngcảmvớimọi phátminh sáng chế trên đất nướcmình và càngmuốn đồnglònghợpsứcsaochomìnhkhôngthuakémphươngTây.Chỉcónhưvậyvănminhmớilàmtăngchíkhícủadân,mớitrởthànhsứcmạnhhậuthuẫnchonềnđộclậpcủađấtnước.

Thửnhìnvàocôngcuộcvănminhđangdiễnratrênđấtnướctamàxem,tôichỉcóthểnóirằngchúngtađanglàmngượcvớiquyluật.

ỞnướcNhậtchúngtahiệnnay,ngườichủtrươngthúcđẩyvănminh,gìngiữ độc lập trước áp lực phươngTây là những người thuộc tầng lớp giữatrongxãhội,làcácnhàtríthứcvàđơnđộcchỉcóhọ.Nhưngsốđócũngchỉlàthiểusốítỏi.Cònđaphầncáctrí thứcđềuthiếuconmắtnhậnbiết thờicuộc.Họyêuquývàlogiữchỗchobảnthânhơnlàlolắng,ưutưchođấtnước.Đốivớihọ,gióchiềunàotheochiềuấy.Đasốcáctrí thứckiểunàyluônrìnhrậptìmkiếmlợiíchtrướcmắt,sănđóncơhộileovàohàng“quanchức”,savàocácchứcvụquảnlývặtvãnh,tiêuphíthờigianbằngnhữngviệcvôbổ,xarờicôngviệcnghiêncứu,họcthuật.Họthỏamãnvớiquyềncaobổnghậu.Tệhạihơnnữa,họlạitựcaotựđại:“Uyênbácnhưchúngtôiđãtậptrunghếttronghàngngũchínhquyềnrồi,trongxãhộiđâucònai?”

Tôibuộcphảinóirằngnhữngngườitríthứcnhưvậylànỗibấthạnhchocôngcuộcvănminhđấtnước.Lẽraphảiđảmnhiệmvaitròmởmang,nuôidưỡngvănminhvớitưcáchcủangườitrí thức,thìhọlạivùiđầuvàoviệckiếmlợichobảnthân,họchẳngbậntâmđếnsựthoáihóacủatinhthầnhọcvấntrongxãhội,đấtnướcrasaohọcũngmặc.Nhưthếmàvẫntựchomìnhlàtríthứcđượcsao?

Đólàmộtthựctếđánghổthẹn.Maysao,trườngtưthụcKeiocủachúngtakhôngcóaichạytheotràolưu

đang thịnh hành nói trên. Kể từ khi sáng lập, dù đơn độc nhưng trườngchúngtachưabaogiờđánhmấtniềmtựhào,dùphải“đơnthươngđộcmã”trongxãhộihiệntại,chúngtađã,đangvàvẫntiếptụcvunxới,nuôidưỡngtinhthầnđộclập.Chúngtachỉcómộtmụcđíchgánhvainângđỡtinhthầnđộclậptrongnhândân.

Chúng ta lẻ loi, đangđứngmũi chịu sào trongcơncuồngphong, trongdòngnướcchảyxiết,chúngtađangphảigồngmìnhchốngchọivớicảmộttrào lưuđanglàmthoáihóaxãhội.Nhiệmvụcủachúngta thậtkhókhăn.Nhưng chính lúc này đòi hỏi chúng ta phải có lòng quả cảmvà tinh thầncươngquyết.

Dũngkhícủaconngườikhôngsinhratừsáchvở.Đọcsáchlàphươngtiệnnângcaohọcvấn.Họcvấnlàphươngpháptiếntớithựctiễn.Chínhkinhnghiệm,sựtừngtrảisảnsinhralòngquảcảm.HộiKeiochúngta,bấtchấpkhókhăn,bấtchấpgiankhổ,nguyệnđemhết

trithứckiếnthứccóđược,xâyđắpconđườngpháttriểnvănminh.Đểđitớiđó,chúngtakhôngphânbiệt,khôngtừnanbấtkỳlĩnhvựcnào,ngànhhọcnào.Chúngtalàmthươngnghiệp,chúngtatranhluậnluậtpháp,chấnhưngcôngnghiệp,khuyếnnông,viếtsách,dịchsách,pháthànhbáo,tấtcảnhữnggìliênquantớivănminh.

Mỗingườichúngtaphảisuynghĩvềvaitrò,sựđónggópcủabảnthân,phảiđitiênphongtrongnhândân.Chúngtacùnghợptácvớichínhphủ.

Sứcdânvà sứcchínhquyềncócânbằng thì tiềm lựcquốcgiamớigiatăng,nềnmóngđộclậpcủaquốcgiamớivữngchắc,cónhưvậynướctamớimongđượcbìnhđẳngvớiphươngTây.

Tôitinrằng,vàimươinămsau,cũngtrongmộtdịpđónmừngnămmới,khi nhắc tới buổi sum họp hôm nay, chúng ta chắc sẽ cùng nói với nhaurằng: “Mới chỉ có nền độc lậpmongmanh như hồi đómà chúng ta sungsướngđếnvậy.BâygiờđãsánhvaibìnhđẳngthựcsựvớiphươngTâynhư

thếnàythìcònsungsướngđếnnhườngnào?”Nhưthếmớilàniềmvuithựcsựphảikhôngcácbạn?

Tôimuốnnóivớicácbạntruớckhichophéptôikếtthúc.Cácbạnsinhviên.Cácbạnhãy tựquyếtđịnh tương lai, chíhướngcủa

chínhmình theomục đích của trường tư thục chúng ta từ ngày hômnay,ngàyđónnămmớinày.

ThánggiêngnămMinhTrịthứbảy(tứcnăm1784)

PHẦNSÁU:LUẬTPHÁPQUÝGIÁNHƯTHẾNÀO?

Quốcdânphảilàmtrònbổnphận“mộtthânhaivai”

Chínhphủlàngườiđạidiệnchodân,làmtheoýnguyệncủadân.Nhiệmvụcủachínhphủlàtrấnáp,bắtgiữkẻcótội,bảovệngườivôtội.Nếumọisựđềudiễnratrôichảynhưvậythìtrịan,trậttựtrongnướctốtđẹpbiếtbao!

Ngườitathườnggọikẻcótộilàácnhân,gọingườivôtộilàlươngthiện.Giảthửcókẻxấuđịnhgâynguyhại,chẳnghạnnhưchúngđịnhhãmhại

bốmẹ,vợconchúng ta.Về lýmànói, trong trườnghợpnàyngười lươngthiệnhoàntoàncóquyềntựvệtrướcbạolựccủakẻxấu,vàcòncóquyền“dầnchochúngmột trậnnhừ tử”.Nhưngkhôngphải lúcnàongười lươngthiệncũngcóthểchốngtrảnổilũngườixấunếuchỉbiếtcậyvàosứcmình.Màcứcholàcóthểtựvệđượcđinữa,thìcũngcầnbỏrarấtnhiềutiềnbạcđểlophòngchốngtộiphạm.

Nhưngchẳngphảilàchúngtađãthỏathuậnvớichínhphủrằngngườidânủythácchochínhphủ–vớitưcáchlàmngườiđạidiệnchoquốcdân–đứngra bảo vệ trật tự trị an, đổi lại người dân sẽ đóng thuế đảm bảo chomọikhoảnchicầnthiếtcủachínhphủ,kểcảlươnglậuchocácviênchứcđósao?Ngoàira,chínhphủ–vớitưcáchlàtổngđạidiệnchongườidân–cómọiquyềnhànhđểgiảiquyếttứcthìbấtcứviệcgìxảyra,theohướngcólợichonhândân.

Quốcdânnghetheochínhphủkhôngcónghĩalàchúngtatuântheophápluậtdochínhphủsoạnthảo.Cáimàchúngtatuântheochínhlàluậtphápdochínhchúngtalậpra.Chúngtapháluậttứclàchúngtatựxébỏnhữngquyđịnhdobảnthânchúngtađặtra.Nếuviphạmluật,chịusựtrừngphạtthìđókhôngphảilàdochínhphủmàtheoluậtdotựchúngtaquyđịnh.

Mỗingườidânchúng tacóhainhiệmvụ.Thứnhất là lập rachínhphủlàmđạidiệnchochúngta,đểbắtgiữkẻxấutrongxãhội,bảovệdânlành.Thứhailàthựchiệnđúngsựthỏathuậnvớichínhphủ,tuânthủphápluật,vàđượcchínhphủbảovệ.

Theolẽđó,mộtkhichúngtađãgiaophóquyềnlựcchínhtrịchochínhphủ thìnhất thiếtkhôngđượcviphạm thỏa thuận,nhấtquyếtkhôngđượcquaylưnglạiphápluật.Bắtgiữlũsátnhân,xửtửchúnglàquyềnhạnthuộc

chínhphủ.Quyềnxétxửcũngnhưhòagiảimọicuộctranhchấpkhôngphảilàviệcđểquốcdânchúngtanhúngtayvào.Nếuchỉ“vìcămthù”màtựýphánxử,bằngcáchgiếtbọnácnhân,hànhđộngnhưvậysẽlàphạmtội.Vàtộinàykhóđượcphápluậtbỏqua.Khôngcósaiphạmnàolớnnhưsaiphạmnày.

Ở các quốc gia vănminh phát triển, hành vi “cá nhân tự coimình cóquyền phán quyết, hành xử” bị luật pháp khép tội rất nặng. Còn tạiNhậtBản,ngườitalầmtưởngrằngchínhphủrấtcóuy.Nhưngthậtranhiềungườichỉbiếtsợchínhphủthôi,chứhọhoàntoànkhôngamhiểuluật,khôngbiếtđượcluậtphápcaoquýrasao.

Bâygiờ tôi sẽgiải thích rõhơn,vì saobấtkỳcánhânnàocũngkhôngđược“tựýphánquyếthànhxử”,cũngnhưvìsaoluậtpháplạiquýgiáđếnnhưvậy.

Tôilấyvídụthếnày.Cómộtlũcướp,xôngvàonhàmình,đedọagiachủvàđịnhthựchiệnhànhvicướptàisản.Theoluậtthìchủnhânphảibáongaychonhàchức tráchbiết.Nhưng thực tế,vìsựviệcxảyraquábấtngờ,giachủluốngcuốngvàcũngchẳngcóthờigianđểlàmviệcđó.Tronglúcbọncướpđãxôngvàonhàvàbắtđầucướpđoạttàisản.Giachủmuốnngănlũcướplại,nhưngmộtmìnhthìrấtnguyhiểmnênhợpsứcvớimọingườitrongnhàchốngchọi lại lũcướp.Nhờ thếmà lũcướpbị tómvàbịgiải tớinhàchức trách. Khi bắt được lũ cướp, gia dình dùng gậy gộc, dao kiếm gâythươngtíchcholũcướp,đánhquèchân,cótrườnghợpvìquámạnhtaynênđánhchếtbọncướp.

Tuy vậy, gia chủ và những người trong nhà không bị khép tội “tự coimình có quyền phán quyết hành xử”.Vì họ rơi vào hoàn cảnh buộc phảidùngphươngtiệntựvệđểbảovệtínhmạng,bảovệtàisảncủamình.

Trừngphạttộiphạmlàquyềnhạncủachínhphủ,dứtkhoátkhôngphảilàbổnphậnhaytráchnhiệmcủamộtcánhânnàocả.Vìvậy,trườnghợpbắtđượclũcướpvàchodùchúngtachưabịchúnggâythươngtíchgìcả,nhưngchỉvìquácămtứcmàđánhđậphaygiếtphắtchúngđilàkhôngđược.Luậtpháp không cho phép, dù chỉ dùngmột ngón tay động vào cơ thể chúng.Nhiệmvụcủachúngtalàphảicấpbáongaychocácnhàđươngcục,vàchờđợi sự phánxử của chính phủ.Nếu tómchúngxong, chúng ta hành độngtheo cảm tính, tức là “tự chomình có quyền đánh đập, trả thù”, thì hànhđộngnhưthếtươngđươngvớitộicốýgiếtngườivôtội,sẽbịluậtphápkhépvàotộigiếtngười.

Luậtphápcủamộtquốcgianghiêmminhcónghĩalàvậy.

“Trungthầnnghĩasĩ”dướigócđộphápluật

Nếuxemxétvấnđềnhư trên, cácbạn sẽhiểu rõviệc “tựchomìnhcóquyền phán quyết” là nghiêm trọng đến nhường nào?Chúng ta phải hiểurằngtrướckhibịtrảthùthìnhữngkẻhãmhạichamẹmìnhđãphạmtộigiếtngười. Bắt giữ và kết án chúng là trách nhiệm của chính phủ, quốc dânchúngtakhôngliênquan.Cócáilýnàochophéptựtiệngiếttộiphạmthaychochínhphủvớilýdotrảthùchochamẹbịhại.Hànhđộngnhưvậycũngcónghĩalàquaylưnglạivớinhữngthỏathuậnvớichínhphủ,đichệchkhỏitráchnhiệmcủaquốcdân,khôngphảiphậnsựmàcứtùytiệnphánxử.

Nếuthấycáchxửtrícủachínhphủlàsailầm,baochechotộiphạmthìphảikiệnchínhphủvìsựvôlýđó.Giảthử,kẻthùcủachamẹcóđứngngaytrướcmặtcũngkhôngcónguyêntắcnàochophépconcáiđượctựđộngtrảthù.

DướithờiGenroku[9]cócâuchuyệncácvõsĩthuộchạcủaAsano–lãnhchúavùngAkou[10]–sáthạisứthầntriềuđìnhlàKiraKozukenosuke[11]đểrửanhụcchochủ.

Ngườiđờicatụngnhữngngườithamgiaviệcbáothùnày,gọihọlàcác“NghĩasĩthànhAkou”.Lờicatụngnhưthếchẳngphảilàmộtlầmlẫnsao?

Vào thời đó, chính quyền Nhật Bản là shogun Tokugawa. Lãnh chúaAsanoTakuminokami,sứthầnKiraKozukenosuke,võsĩ thuộchạcủanhàAsano… tất thảy đều là ngườiNhậtBản. Lẽ đương nhiênmọi người đềuthỏathuậnsẽtuântheochínhphủvànhậnsựbảohộcủachínhphủ.VậymàkhixảyrachuyệnsứthầnKiracóđiềusaitrái,thấtlễvớiAsano,lẽraphảithưakiệnvớichínhphủthì lãnhchúaAsanolạinổi trậnlôiđìnhtheocảmtính,rútgươmdọagiếtsứthần.Từđó,cảhainhàtìmmọicáchtrảthùnhau,buộcshogunTokugawaphảiphánxử.Kếtcụclà lãnhchúaAsanobịkhéptộigiếtngười,buộcphảitựmổbụngtựvẫn.CònphíanhàKirakhôngphảichịuthêmhìnhphạtnàohết.

Có thể khẳng định rằng kết quả của phiên tòa đó có sự thiên lệch bấtchính.Nhưngnếunhậnthấysựkhôngminhbạch,thiênvịnhưvậy,tạisaothuộchạgiathâncủanhàAsanolạikhôngkhángkiệnchínhphủ.Nếunhưcả47võsĩthuộchạnhàAsano,lầnlượtkhiếukiệntheođúngquyđịnh,thủtụccủaluậtphápthìsựthểsẽrasao?Cóthểsựkhiếukiệncủahọsẽkhôngđượcchấpnhận,ngượclạinhữngngườithamgiakhiếukiệnsẽbịbắtvàbịgiếtvìbảnchấtnềnchínhtrịcủachínhphủdoshogunTokugawacầmđầulàđộcđoán,bạongược.Nhưngchúngtakhôngsợ,ngườinàybịbắt,bịgiếtthìngườikháctiếptụctranhđấu.Việckhiếukiệnthấutìnhđạtlýthìdùlầnlượt

cả47võsĩbuộcphảihisinhmạngsốngcũngphảikhiếukiệnchođếncùng.Làmnhưthếthìchínhphủcótànbạođộcđoánđếnmấycuốicùngcũng

phảithừanhậnđạolý,phảixửlạiphiêntòa,buộcnhàKiracũngphảichịutội.Cónhưvậy tôimới coihọ lànhữngnghĩa sĩ chânchínhvàmớiđángđượccangợi.

Tiếc thay,họhoàn toànkhôngbiết tới nguyên tắcđó.Làquốcdânmàkhông suy tính tới sứcnặng củapháp luật.Tự chomình cóquyền trả thùchémgiếtnhàKira.Chỉcóthểnóirằnghọđãngộnhậnvềtráchnhiệmcủaquốc dân, phán quyết tội lỗi theo cảm tính cá nhân. Cũng may là chínhquyềnMạcphủTokugawathờiđóđãtrấnáptoànbộcuộcbạohànhnày,nếukhôngthìcảhaidònghọAsanovàKiracùngcácthuộchạcủahọsẽtiếptụcbáothù,hạsátlẫnnhaukhôngbiếtđếnkhinàomớichấmdứtcảnhđầurơimáuchảy.Vàkếtquảlàxãhộisẽrơivàotìnhtrạngvôchínhphủ,vôluậtpháp.

Tựchomìnhcóquyềnphánquyết,việcnàygâytổnhạichoquốcgiarasao,bạnđọcchắcđãhiểu.Chúngtaphảicânnhắctrongsuynghĩvàhànhđộng.Đólàđiềutôimuốnnói.

Ngàyxưa,ởNhậtBảncóluậtchophépcácVõsĩchémđầubấtkỳmộtngườinôngdânnàodámthất lễvới tầng lớpSamurai.Chínhphủđãdungtúng, hợp pháp hóa cho tầng lớpVõ sĩ có “quyền được tự ý phán quyết”trongxãhội.Thậtđánglênán.

Luậtphápcủaquốcgia,phảidoduynhấtchínhphủnơiđócóquyềnthựcthi. Nếu không như vậy thì chính phủ sẽ suy yếu. Chính quyềnMạc phủTokugawasuyvongcũngvìlẽđó.

“Tenchyu”–thaytrờitrừngphạt[12]

Cómộtkiểu“tựýphánxử”hếtsứcnguyhại,cóthểlàmnghiêngngảnềnchínhtrịđấtnước,đólàámsát.

Từxaxưa,cácvụgiếtngườithôngthườngvìtưthù,hoặcđểcướpđoạtcủacải.Nhữngkẻgiếtngườiđềuthừahiểuhànhđộngđólàphạmtội,vàbảnthânsẽtrởthànhtộiphạm.

Vàtrongxãhộicòncómộtkiểugiếtngườikhác.Hình thứcnàykhôngmangtínhtưthù.Nóđượcgọilàhànhviámsátcácđịchthủchínhtrị.

Trongmộtđấtnước,việccócácluồngtưtưởngchínhtrịkhácbiệtlàlẽbìnhthường.Chỉvìcáigọilà“chốnglạihiểmhọacủanhữngngườicóquan

điểm,chínhkiếnkhácvớimình”,họcămtứctưtưởngcủangườikhác,họviphạmquốcphápbởiđộngcơcánhân,họgiếtngườitheocảmtính,họkhôngnhữngkhôngbiếthổnhụcmàlạicònlấylàmđắcývàdõngdạctuyênbố:“Đó là hành động thay trời trừng phạt.”Những kẻ ám sát được tâng bốc,đượccoilà“nghĩasĩ”.

CáigọilàTenchyu–Thiêntru,haythaytrờitrừngphạtlàcáigìvậy?Cóthậtlàhọthựcsựchủtrươngthaytrờitrừngphạt?Vậythìtrướcđó,hãytựngẫmlạixemhọlàcáigìtrongxãhộiđã.Chẳngphảilàhọđangsốngởđấtnước này và đã thỏa thuận với chính phủ như thế nào với tư cách làmộtcôngdân?Đólànhấtđịnhtuânthủtôntrọngquốcphápvànhậnđượcsựbảovệchechởcủachínhphủđósao?

Nếunhưcóbấtmãnvớinềnchínhtrịcủađấtnước,hoặccảmnhậnthấycónhiềukẻđịnhxâmphạmthểchếthìbìnhtĩnhkhángnghịsựtìnhđólênchínhphủ.Tại sao lại phớt lờ, quamặt chínhphủ, tự chomìnhcái quyềnđượcphánquyếtnhưvậy?Nhữngngườithuộcloạinàythườngkhôngcócáinhìntổngthể,họvừacứngnhắclạivừanóngvộitrướctiềnđồcủaquốcgia.Họkhôngnắmđượcnguyênnhânsâuxadẫntớitìnhtrạngnhưhiệnnaycủađấtnước,nêncũngkhôngbiếtphảidùngbiệnphápnàođểđưađấtnướcrakhỏitìnhcảnhhiệntại.

Thửnhìnlạixem,tronglịchsửđôngtâycổkimđãcóvụámsátchínhtrịnào làmcho thếgiớinày tốthơn, làmchoconngười trongxãhội trởnênhạnhphúchơnchưa?

Luậtcầnrõràng,đơngiảnnhưngphảinghiêmminh

Nhưngngườikhôngtôntrọngphépnước,khôngthấysựquýgiácủaquốcpháp, ngoài mặt luôn tỏ vẻ nghiêm chỉnh, đứng đắn, nể sợ cán bộ côngquyền,nhưngbên trong thìngấmngầmviphạm luậtphápmàkhôngchútmảymayhổthẹn.Họluôntìmmọikẽhởtrongluậtđểluồnlách,nétránh.Những kẻ giỏi luồn lách luật được dư luận khen ngợi là “tài ba”. Họ rấtkhoáichíkhikhoekhoangcùngđồngbọnvềthủđoạncủamình:“Bềngoàiphảilàmnhưthếnày.Muốntránhđượcluậtthìphảithếkia…”Tệhạihơn,họcònbímậtmócngoặcvớicáccôngchức,đểtạolợithếchohọtrongcôngviệclàmăn.Đổilạilàhaiphíacùngchiachácmónhời,cùngthamnhũngvàgiấunhẹmtộilỗi.

Phảithừanhậnrằng“đạiphápdocácđấngbềtrên”lậpracónhiềuđiểmrấtnhiêukhê,phiềnphức,thậmchícókhicòntráihẳnvớithựctế,nênmới

xảyratìnhtrạngnhưtrên.Nhưngnếuxemxétvấnđềtrêngócđộchínhtrịcủamộtquốcgiathìcácvụviệcđólànhữngtậpquánxấuđángsợ.Mộtkhicoithườngluậtpháp,quốcdânđãtrởthànhnhữngngườikhôngtrungthựcvớiđấtnước,thảnnhiênviphạm,dửngdưngtrướcmọitộilỗi.

Vídụnhưkhichínhquyềnđề ra luật“Cấm tiểu tiệnkhôngđúngchỗ”.Vậymà không ít người trong chúng ta lại coi thường lệnh cấm này, thảnnhiên“tè”bậy,miễnsaođừngđểcảnhsáttrôngthấylàđược.Bịpháthiện,họkhông tỏ rahốihậnnhậnmìnhsai trái,mà lạicònkêuca“ngườikháccũng thế sao không bắt, lại chỉ bắtmình tôi”, rồi tự than vãn cho “cái sốkhôngmay”củamình.

Tôi chỉ còn than trời trước tình trạng thảnnhiên coi thườngphépnướcnhưvậy.

Vìthế,chínhphủkhilàmluậtcầnphảiđơngiảnvàrõràng.Vàluậtphápphảiđược thựchiệnnghiêmminh.Mặtkhác,quốcdânchúng tanếunhậnthấyluậtđưaracònnhiềuđiểmbấttiệnthìcùngnhautranhluậnvàkhángnghịvớichínhphủmộtcáchthẳngthắn,khôngngầnngại.Vàcũngphảihiểurằngmộtkhiluậtđóđangđượcápdụngthìtrướchếtphảichấphànhluậtcáiđã.Vìđólànghĩavụcủaquốcdân.

Bộmáyhànhchínhvớinhữngquanchức“đầugỗ”

Mớiđây,ởtrườngKeiochúngtôicómộtvụviệc.Sốlà,từnămkiatrườngchúngtôiđượcnhàquýtộcOtaSukeyoshitàitrợ

chomột khoản tiền để thuê một ngườiMỹ sang giảng dạy. Hết hạn hợpđồng,ôngtavềnước.Chúngtôi tìmđượcngườikhácsangdạythayvàđãthỏathuậnxongvớingườimớivềmọiđiềukhoản.

Nhàquý tộcOtabèngửi đơnđếnBộGiáodụcởTokyo, đềnghị chấpthuậnchongườiMỹnàyđangcómặttạitrườnggiảngdạyvềVănhọcMỹ.Thếnhưng, theoquychếmàBộGiáodụcbanhành thì“khôngchấpnhậncho các giảng viên ngườiMỹ nếu không xuất trình được bằng tốt nghiệpkhoahọc tạiMỹdùchiphí thuê làdocánhântài trợchotrườngtư thục.”“NgườiMỹnàykhôngxuấttrìnhbằngtốtnghiệpnênBộkhôngthểchophépôngtagiảngdạyvềVănhọcMỹ.CònnếudạytiếngAnhthìđược.”

TokyođãphúcđápthưthỉnhcầucủanhàquýtộcOtanhưtrên.Thấyvậy,tôibènviếtđơngởilênBộđểtrìnhbàycụthểhơn.Trongđơn

tôiviết:“QuảthậtngườiMỹnàykhôngcóbằngtốtnghiệptheoyêucầucủa

Bộ,nhưngchúngtôixét thấynănglựccủaôngtahoàntoànđápứngđượcnhucầugiảngdạychohọcsinhcủanhàtrường,nênchúngtôimongBộcấpphép.Nếuchúngtôighitrongđơnđềnghị‘ôngtasangNhậtđểdạyngoạingữ’thìmọiviệcsẽxong.NhưngtrườngchúngtôivốncónhucầuhọcvềVănhọcMỹ,nênchúngtôimớiviếtđơnđềnghịchínhthức.VảlạidốitrávớiquýBộbằngcáchxinmộtđằnglàmmộtnẻothìlươngtâmcủachúngtôilạicàngkhôngchophép”.NhưngBộvẫngiữnguyêntắccủamìnhvàtrảlạitoànbộhồsơđềnghịcủatôi.

Chẳngcòncáchnàokhác,chúngtôibuộcphảixinlỗivàkhôngthểtuyểndụngngườiMỹấy.Cuối tháng12nămngoái,ôngta trởvềMỹ.Kếhoạchgiúp đỡ nhà trường của nhà quý tộcOta vì thế cũng tan thànhmây khói.Hàngtrămhọcsinhcũngmấthếthivọng.

Thật ra,khôngchỉ riêng trường tư thụccủachúng tôibịảnhhưởngmàphảinóirằngquyếtđịnhcủaBộlàràocảnnặngnềchonềngiáodụccủacảđấtnước.Baocôngsức trởnênvô tíchsự.Sự tứcgiậnvìnhữngquyđịnhngungốctràolêntrongchúngtôi.Nhưngvìđólànguyêntắc,luậtphápnênphảituânthủ,khôngthểlàmkhác.Sắptới,chúngtôisẽtiếptụcgởiđơnđềnghị.

Chỉriêngviệcnày,trườngchúngtôihọpđihọplạicảchụclần.ĐasốýkiếnnghiêngvềviệcxóachữVănhọc,thayvàođólàchữNgoạingữ.Làmnhưvậycũngchỉvìlợiíchcủahọcsinhthôichứcólàmgìxấuđâu…

Kếtcụclàtrườngchúngtôikhôngthểthuêđượcgiảngviên.ChodùviệcđócóảnhhưởngnghiêmtrọngđếnHộivàhọcsinhnhàtrườngnhưngkhôngvìthếmàchúngtôilừagạtcơquancôngquyền.Đểđạtđượcmụcđíchmàphảidối trá thì thậtđánghổthẹnvìchúngta lànhữnghọcgiảchânchính,nhữngngườisốngluôntuânthủphápluật.Phươngsáchtốiưulàkhônglàmsaibổnphậncơbảncủaquốcdânmộtnước.Vàcũngvìthếmàdẫntớiquyếtđịnhnhưtôikểtrên.

Trênđâylàmộtvídụliênquantớiviệcgiảiquyếtchuyệnhọchànhởmộttrườngtưthục.Đọctớiđây,cácbạncóthểcholàtưởngchuyệngìghêgớmchứsựviệccỏnconthếnàykhôngđángbànluận.Nhưngnếuchúngtacùngcảmnhậnnguyênnhâncủasựviệcthìtôinghĩlànóhệtrọngtớicảmộtnềngiáodụcquốcgia.

Vớichủýđótôixinđượckếtthúcbàiviếtnàyởđây.Tháng2nămMinhTrịthứbảy(tứcnăm1874)

PHẦNBẢY:TRÁCHNHIỆMCỦAQUỐCDÂN

TrongPhầnsáu, tôiđãbànvề“Sựquýgiácủaluậtpháp”vàđềcậptới“Haivaitròcủaquốcdân”.ĐểbổsungthêmchoPhầnsáu,trongPhầnbảynày,tôimuốngiảithíchkỹhơnvềnhiệmvụ,vaitròđó.

Cóthểnóiởmỗiquốcdân,ngườinàocũngđềucóhaivaitrò.Thứnhấtlàvới tư cách của một người dân đứng dưới chính phủ, tức là vai trò làm“khách”.Thứhailàtrêncơsởmọingườidântrongđấtnướcthốngnhấttựnguyệnkếtnốithànhmộtcôngtymangtên“quốcgia”,đềraquyđịnh,luậtphápvàđưa“quốcgia”vàohoạtđộng,tứclàvaitròlàm“chủ”.

Tôigiảdụthếnày.Có100thịdânđịnhlậpcôngtythươngmạigìđó.Mọingườicùngbànbạcquyếtđịnhthànhlập,đềraquychếnộiquyrồiđưacôngtyvàohoạtđộng.Khiđócả100ngườiđềulàchủnhâncủacôngty.Vàdựavàonhữngđiềuđãcùngnhauquyđịnh,mọingườithốngnhấttuântheonó,thìkhiđó100ngườiđồngthờicũnglànhânviêncôngty.

Đấtnướcgiốngnhưcôngty,nhândângiốngnhưnhânviên,mỗingườivừađứngtrênvịtrícaitrịvừađứngtrênvịtríduytrìsựcaitrịấy,vừalàchủvừalàkhách.

Nghĩavụcủaquốcdân

Đứngtrêngócđộlà“khách”,thìmọiquốcdânaicũngphảitôntrọngluậtpháp,đồng thờikhôngđượcquên rằng“tất cảmọingườiđềubìnhđẳng”.Anhkhôngxâmphạmđếnquyền lợi của tôi thì ngược lại tôi cũngkhôngđược cản trởquyền lợi của anh.Anh cóniềmvui của anh thì tôi cũng cóniềm vui của tôi. Không được chiếm đoạt niềm vui của người ta. Khôngđượcgiếtngười,khôngđượcthậmthụtmậtbáo,bớimócdựngchuyệnchongườikhác.Việc tuân thủ luậtpháp, tôi cũngnhưanhphải tuân theoquyđịnhnhưnhau.

Luậtphápdochínhphủlậpra,chodùcónhiềuđiểmrắcrối,xarờithựctế, thìcũngkhôngcóđạolýnàochophépchúngta tùytiện thíchthì theo,khôngthíchthìviphạm.Ngaycảviệcđạisựnhưquyếtđịnhchiếntranh,hayký các hiệp ước ngoại giao cũng đều thuộc thẩm quyền của chính phủ.Quyềnhạnđó,vốndĩ là thỏa thuậnvớiquốcdânvàchúng tađã traocho

chínhphủ.Vìthế,nếukhôngcanhệtớiđạisựthìkhôngnêntranhluận.Nếuquốcdânchúngtaquêntinhthầnnày,kểcảtrườnghợpcáchxửlý

của chính phủ trái hẳn với tôn chỉ mục đích của chúng ta đi chăng nữa,chúng tacũngkhôngnên tranhcãi tùy tiện,không thểxuấtphát từ lợi íchnhỏ mà xóa bỏ thỏa thuận, bạo động khiêu khích gây ra chiến tranh vớingoạibang,nhưthếnềnđộclậpcủanướctamộtngàycũngkhôngmonggiữnổi.

Điềunàycũnggiốngnhưvídụvềcôngtythươngmạimàtôiđưaranêutrên.Trongsố100thànhviêncó10ngườiđượcchọnvàohộiđồngquảntrị.Dùcóbấtmãnhaykhônghài lòngvớicáchlàmcủa10ngườiđóthìcũngkhôngvì thếmà90ngườicòn lại, tựý làm theosuynghĩcủa riêngmình.Chẳnghạn10thànhviênhộiđồngquảntrịmuốnnhậprượubánthì90ngườikialạimuốnnhậpgạovề.Bànbạcđôicokhôngaichịuai,rồimạnhbênnàobênấylàm,quênhẳnnhữngđiềuđãquyđịnhvớinhau,thìthửhỏiviệckinhdoanhcủacôngtysẽralàmsao?Chẳngphảilàmọisựchiarẽđềudẫntớitổnthấtkhiếnchotấtcả100ngườiđềuphảigánhchịuđósao?

Vìthếnếumớichỉcảmnhậnluậtphápcònsai,bấtcậpthìkhôngthểcoiđólàcáicớđểphábỏnó.Vàgiảsửsựbấtchính,bấtcậpcólàsựthựcđichăngnữa thìcũngphảibình tĩnhkhángnghị,kiên trìkhángnghịđếnkhichínhphủphảisửađổimớithôi.Khichínhphủcốtìnhlàmngơ,thìhợpsứclạikiênnhẫnchờđợithờicơ.

Quyềnlợicủaquốcdân

Nếuđứngtrêngócđộchủnhânđểbànthìquốcdânmộtnướccũngchínhlàchínhphủcủanướcđó.Vìsaovậy?Đươngnhiêntoànthểquốcdânkhôngthểtấtcảđềulàmchínhtrị.Chúngtathỏathuậnvớinhaulậprachínhphủ,chúng ta quyết định giao cho chính phủ thi hành luật pháp với tư cách làngườithaymặtchochúngta.

Vìlẽđó,nhândânlàchủnhâncủađấtnước,làgiachủcủangườicaitrịvàchínhphủ làngườiđạidiện,ngườicai trị.Giốngnhư từ100người lậpcôngty,chọnra10ngườivàohộiđồngquảntrịtứclàvàochínhphủ,số90ngườicònlạilànhândân.Chodùnhândân–số90ngườicònlại–khôngtrựctiếplàmcácsựvụquantrọng,nhưngmộtkhiđãgiaophócho10thànhviênthaymặtmìnhthìnếusuyxétthậtkỹthìbảnthânmỗichúngtachẳngphảilàchủnhâncủacôngtyđósao.

Mặt khác, 10 người trong hội đồng quản trị, hiện đang điều hành hoạt

động của công ty, nhận được sự tin cậy của nhân viên, gánh trách nhiệmnhằmđápứngtìnhcảmđó,vìthếphảiđemhếtsứcmìnhtrongcôngvụcủacôngty,khôngđượcnghĩtớicáilợichobảnthân.Bâygiờnếuthửsuynghĩđiềutrên,ngườitathườnggọiviệcthamgiavàochínhphủlàcôngvụ,việccông.Gốcgáccủatừnàylàcôngviệccủachínhphủkhôngphảilàsựvụcánhâncủacácquanchức.Mànócónghĩalàthaymặtchonhândân,thựchiệnviệccông,việcchungchocảxãhội,đểcaitrịtoànbộđấtnước.

Phảiđóngthuế

Chínhphủdựa trênsự tincậy,ủy tháccủadân, thựchiệnđúng lờihứatrướcdân,khôngđượcphânbiệtđốixửđốivớidân,phảimanglạiquyềnlợitốiđachonhândân.Tứclàphápluậtphảinghiêmminh,khôngđượcphéphưởnglợibấtchínhdùcáilợiđócónhỏnhặtđếnmấy.Giảdụ,cómộttoáncướpđộtnhậpvàonhàdân.Lúcđóchínhphủbiết,nhưnglàmngơkhôngcóbấtcứbiệnphápgìđểtrấnáp, thìcóthểnóirằngchínhphủđócũnglà lũcướpvàchẳngkhácgìđồngđảngcủalũcướp.Chínhphủcótráchnhiệmcủachínhphủthìởmỗingườidâncũngcótráchnhiệmcủamình.

Giảdụ,mộtquanchứcchínhphủmắcsaisóttrongquátrìnhthựcthicôngvụ,làmtổnthất3vạnyên.Ngaycảtiềnđểđềnbùtổnthấtchochínhphủ,bảnthânngườiđócũngkhôngcó.Vàđươngnhiênquốcdânchúngtalànơixuấtrakhoảntiềnbồithườngthiệthạiđó.

Nếuđemchiasốtiềntổnthất là3vạnyêncho30triệungười–là tổngdânsốNhậtBảnchúngtahiệnnay–thìđổđồngmỗiđầungườiphảichịulà10mon[13].Mộtquanchứcchínhphủmườilầngâytổnthấtnhưvậythìsốtiềnmỗiquốcdânphảigánhchịulà100mon.Điềunàycũngcónghĩalàmộtgiađìnhcónămnhânkhẩuthìsốtiềnphảigánhchịulà500mon.Sốtiềnnàyđốivớinôngdânởvùngquêtươngđươngvớimộtbữaăntốingonlànhchocảnhàgồmôngbàđếnconcháu.Vậymàsựlỗilầmcủamộtquanchứcnhưnói trên vô hình chung đã cướp đi niềm vui của những người dân lươngthiện,nhữngngườinôngdânlàmviệccậtlựccảngàyngoàiđồng.Thậthếtchỗnói.

Thếlàquốcdânchúngtaliềnnghĩviệcgìphảichi tiềnchonhữngviệcnguxuẩnnhưvậy.Nhưngcũngchẳngcócáchnàokhácvìchúngta làgiachủcủachínhphủ,làchủnhâncủađấtnước.Vảlạingaytừđầuchúngtađãthỏathuậnvàgiaophócôngviệcchínhtrị,tàichínhcủaNhậtBảnchochínhphủrồi,nêncũngkhôngthểmỗikhixảyranhữngchuyệnchẳnghayhocủa

cácquanchứclàchúngtalạiquábậntâmluậnbàn,bựcbội.Điềuquantrọnghơnlàthườngnhậtchúngtaphảihợptáchếtlòngvớichínhphủ.Trêncơsởđó ta xem xétmọi việc làm của chính phủ, nếu thấy các quan chức hànhđộng sai trái, chúng ta phải dámnói, phải tố cáomột cách trung thựcvớichínhphủ,chứđừngimlặngđểmọiviệcxảyrarồimớikêuca.

Nhândânchúngtalàchủnhâncủaquốcgia,nênkhôngthểchỉvìphảitrảkhoảnchiphínói trênmàchúngtabựcbộikhóchịu.Lươngcủacácquanchức chính phủ, ngân sách quốc phòng, lương của công chức các cấp từtrungươngtớiđịaphương…đólànhữngkhoảntiềnkhổnglồnếugộplại,nhưngnếu chiađều ra cho từngngười thì chúng tamỗingười sẽphải chỉgánhchịu1hoặc2yênthôi.Chỉcầntrảsốtiềnnhưvậytrongsuốtcảnăm,đổilạinhậnđượcsựbảovệcủachínhphủ,đượcyênổnlàmăn,tựdosinhsốngthìcũngđáng“đồngtiềnbátgạo”chứsao?

Dùthếnàođichăngnữa,chúngta–mỗiquốcdânNhậtBản–phảithựchiệntốtviệcđóngtiềnthuếchochínhphủ.

Đánhmấtkhítiết,làmhạiđếnconcái,cháuchắt

Nhân dân lẫn chính phủ, nếu cả hai phía đều làm trọn bổn phận, tráchnhiệmcủamìnhthìchẳngcầnphảinóigìthêmcả.Nhưngcũngcónhữnglúcchínhphủđichệchhướng, thihành lốichính trịchuyênchếbạo tàn,chạytheo quyền lực vô tri thức.Những lúc như thế, nhân dân buộc phải hànhđộng.Vàsẽhànhđộngtheomộttrongbagiảiphápnhưsau.Hoặctừbỏkhítiết,khuấtphụcchínhphủ.Hoặcphảnkhángchínhphủbằngbạolực.Hoặcsẵnsànghiếnthân,hysinhtínhmạngchứkhôngchịuđểmấtkhítiết.Tôixingiảithíchrõhơn.

Giảiphápthứnhất:Nếuchấpnhậnvứtbỏkhítiết,tuântheochínhphủvôđiềukiệnthìcóthểcoiđâylàgiảiphápmùquáng.

Tôiđãgiảithíchởphầntrước:Đạolàmngườilàtuântheođạotrời.Nếuvấtbỏđạolý,khítiết,đồnglõavớinhữngsaitráibấtchínhthìtựchúngtađãlàmhỏngvịthếcủaconngười,vàtậpquánxấuđósẽtruyềntớiđờicon,đờicháu.

Từtrướctớinay,ởNhậtBảncónhiềuchínhphủthihànhchếđộchínhtrịchuyênchếbạongượcđốivớilũdânngumuộichúngta.Nềnchínhtrịbạongượcsẽkhôngthểkéodàimãiđược.Biếtvậynhưnglặngthinhchấpnhậncảnhsốngcùngcựcchỉvì sợTướngquân–Mạcphủnổigiậnvà trấnáp.Chínhđiềunàylàvídụrõràngnhấtmàtôiphảinói:Nếunhândântừbỏvị

thếcủamìnhthìtươnglaibấthạnhsẽchờđónchúngta.Giảiphápthứhai,cánhânchốnglạichínhquyền,làđiềukhôngtưởng.Vì

thếmàtậphợpnhau,lậpnhómlậpđảnggâynênnộichiến,nộiloạn.Cáchnàytôikhôngcholàcáchlàmnghiêmtúc.Bởinếuxảyranộiloạnthìvấnđềphânbiệt thiện,ácsẽbị loạibỏ.Cácbênchỉdựavàosứcmạnhtrênchiếntrườngđểgiảiquyết.Vàkẻthắngsẽquyếtđịnhtấtcả.MàcácbạnhãyxemlạilịchsửtựcổchíkimcủaNhậtBảnsẽrõ:dânchúngtaykhôngbaogiờcũngyếuthếhơnchínhphủ.Tôinghĩthếnày,nếusuynghĩvềnguyênnhâncủa loạn lạc nội chiến thì rõ ràng do oán hận căm ghét sự vô nhân đạo,khôngcótìnhngườicủatầnglớpcaitrị,nênmớidẫnđếnxảyracáccuộcnổidậychốngđối.Vàkhôngcógìvônhânđạo,khôngđếmxỉađếntìnhngườichobằngnộiloạn.Tìnhngườibịchiacắt,chacon,anhemtrởthànhkẻthùđịch,nhàcửabịcướpphá,giếtchóclẫnnhau,sựtànbạokinhkhủngkhôngsaokểxiết.Màphethắngcólậprachínhphủthìcógìđảmbảochínhphủđósẽthựcthimộtđườnghướngchínhtrịtửtế,vìhọsinhratrongmáucủanộiloạnkiamà.

Giảiphápthứbalà:giữtrọnđạolýchínhnghĩa,sẵnsànghisinhmạngsốngtrướcmọiápbứccủachínhquyền.TứclàtintưởngmộtlòngmộtdạvàođạoTrời,dùphảichịumọicựchìnhcủachínhquyềnchuyênchế,bạongượccũngkhôngkhuấtphục,giữvữngkhí tiết,bảovệchânlý,niềmtin,hơnnữakhôngbaogiờsửdụngvũkhíbạolực,chỉdùngđạolýđểkhángcáovớichínhphủ.

Trongcảbagiảipháp,tôichorằnggiảiphápthứbalàthượngsách.Nếuchúngtachấtvấnchínhquyềnbằnglýlẽthìnhữngluậtpháptốthoặcnhữngchínhsáchtuyệtvờihiệnhànhtrongquốcphápkhôngbịảnhhưởng.Thuyếtphụcbằnglýlẽ,điềuđósẽthấmdầnvàolòngngườitheolẽtựnhiên.Nămnay, thuyết phục chưađược thì sangnăm tiếp tục thuyết phục cho tới khichínhquyềnhiểura.Vàmụcđíchcủanólàngănchặnvàcảithiệnbấtchínhtrongchínhquyền.Vàmộtkhichínhphủđãchấpthuậncảithiệnchínhsáchthìviệcchấtvấnchínhphủcũngsẽchấmdứt.

Nếuchúngtadùngsứcmạnhđốiđịchvớichínhphủthìchínhphủcũngsẽđáplạibằngviệcđànáp,bắtbớ.QuanchứcchínhphủdùcólànhữngkẻbạochínhthìcũnglàngườiNhậtBảnchúngtacả.Trướcnhữnglờilẽđúngvớiđạolýcủanhữngngườichấtvấnchínhphủtronghòabìnhvàsẵnsànghisinhthânmìnhvìđạolýđóthìkhônglẽkhôngthuyếtphụchoặckhônglàmlayđộngđượccácquanchứcchínhphủ?Tôinghĩrằnghọkhôngthểkhônghốihậnvềnhữnglầmlỗi,saitráicủahọvàsẽcảitàquychính.

Nhưthếnàolà“tửvìđạo”?

ỞphươngTây,ngườitagọinhữngngườiưutưtrăntrởtrongxãhội,coinhẹbản thân,sẵnsànghisinhchonhânloạibấtchấphiểmnguylànhữngngười“tửvìđạo”.Tínhmạngmấtđichỉlàtínhmạngcủamộtngườinhưnghiệuquảmanglạihơnhẳnbấtkỳmộtcuộcnộichiếnnàolàmchếtđihàngtriệusinhlinh,tiêutốnhàngtriệutiềnbạc.

Từxaxưa,ởNhậtBảncóbiếtbaongườichếttrận,biếtbaokẻmổbụngtựvẫn.Nhữngngườinàyđềuđượcxãhộiđánhgiácao,nào là trung thầnnghĩasĩ,nàolàđángmặtanhhùng.Thếnhưngcácbạnhãycùngtôithửtìmhiểunguyênnhânvìsaohọlạidámxảthânnhưvậy?Cóthểnóiphầnlớnhọđềubịcuốnvàocáccuộcnộichiếngiữahai thế lực tranhgiànhquyềnlựcchínhtrịtrongxãhội.VínhưcuộcchiếntranhNamBắcNhậtBản[14]chẳnghạn.Hoặchọchếttrongcáctrậnđánhđểbáothùcholãnhchúa.Nhữngcáichếtcủahọgâynênsựxúcđộngtrongxãhội.Quảthật,họchếtthậtkhẳngkhái,thậtđẹpđẽ.Nhưngnghĩkỹmàxem,nhữngcáichếtđóthựcracóđemlạiíchlợichânchínhgìchoxãhộikhông?Trongkhibảnthânhọ,mộtchữbẻ đôi cũng không biết, năng lực nhìn nhận sự việc không có, lại luôn bịnhồivàođầunào làphải trung thànhvới chúa,nào làkhônggiữ trọnchữtrungthìthàchếtcònhơn…Chodùdưluậnxãhộicóchấpnhậnvàthathứđinữa,thìgiờđâyđứngtrêntinhthầncủacôngcuộckhaihóavănminhđểnhìnnhận,chỉcóthểkhẳngđịnhrằnghọhoàntoànkhôngthểhiểuthếnàolàsựhisinhchânchính,khônghiểuýnghĩađíchthựccủaviệcchếtvinhcònhơnsốngnhục.

Xưanay,nóitớivănminhlànóitớitrídụcvàđứcdục,tứclàkhảnăngnâng cao trí thức và đạo đức con người.Mỗi người đềumang nhân cáchriêngcủa từngcá thểđộc lập,hòamìnhvàoxãhội,khôngxâmphạmđếnngườikhácvàcũngkhôngbịngườikháclàmhại.Mọingườiđềutựxáclậpquyềnlợiriêngcủamình,trêncơsởđóđemlạisựổnđịnhvàphồnthịnhchotoànxãhội.

PhảichăngcuộcnộichiếnNamBắc,nhữngcáichếtcủacácVõsĩVôchủlàhoàntoànphùhợpvớitinhthầncủavănminh,làđạtđượcmụctiêu“đưađườngchỉlốichoxãhộiđếnvớivănminh”?Cóđúnglàcứthắngtrongcuộcnộichiếnđó,cứchémgiếtthậtnhiềunhữngkẻđốiđịch,khônglàmbẽmặtlãnhchúalàsẽmanglạivănminhchoxãhội,côngthươngnghiệpsẽpháttriển,mộtxãhộiphồnvinhsẽđến?

Phảibiếthisinhthânmìnhnhưthếnào

Khôngbiếtđãbaonhiêulầntôiđượcnghenhữngcâuchuyệnđạiloạinhưmột người hầu nọ chủ sai cầm tiền đi mua rượu. Giữa đường người hầuchẳngmayđánhmấtđồngtiền,phầnlosợ,phầnbốirốivìkhônglàmđúnglờichủdặn,nêntreocổtựtửtrênmộtcànhcâydọcđường.

Giờđây,nếu thươngcảmvới tâmtrạngkhi tựvẫncủangườihầu trungnghĩa đó, cũng như tìm hiểu kỹ hoàn cảnh lúc bấy giờ thì quả thật trongchúngtasẽdấylênlòngxótthươngtộinghiệp.Rađimãimãikhôngquayvề.Lấycáichếtđểchuộclỗivớichủ.Chỉbấynhiêuthôicũngkhiếnngườiđờiphảixótxa,rơilệ.

Lẽra,ngườihầuđángđượclưudanhtrongdânchúngvìlòngtrungthànhcủaanhta,cũnggiốngnhưlòngtrungthànhcủacácnghĩasĩtrungthần.Vậythìvìsaongườitakhôngnhữngkhôngngợikhenlòngtrungthànhcủangườihầunọ,màngượclạicòntỏrakhinhmiệthànhđộngcủaanhta?Ngườitanóithếnày:“Cáichếtcủangườihầuchẳngquachỉvìmộtđồngbạc,sựthểcóghêgớmđếnmứcphảibỏmạngnhưvậyđâu”.Nhưngdùsuyluậnnhưthếthìngayviệcđemcâuchuyệnlênbàncânđểcânchắcnặngnhẹcũnglàđiềukhôngnên.Khôngchỉvìsốtiềnbịmấtlớnhaynhỏ,vàsốngườichếtnhiềuhayít.

Ýnghĩacủacáichếtchỉđượcđánhgiánặngnhẹtùythuộcvàođiềuđócólợigìchosựtiếnbộcủanềnvănminhxãhội.Bỏmìnhtrênchiếntrườngcholãnhchúasaukhiđãtiêudiệthàngvạnquânđịchcủacácnghĩasĩ,haytựtửchỉvìlàmmấtmộtcắcbạccủangườihầu,suychocùngthìcảhaicáchchếtnàygiốngnhauởchỗđềukhôngmanglạiíchlợichoxãhội.Vàcũngkhôngthểcoitrọngcáichếtnàocả.Cóthểnóirằngcảnghĩasĩlẫnngườihầuđềudânghiếntínhmạngmộtcáchuổngphí.Nhữngcáichếtnhưvậy,khôngthểgọilà“tửvìđạo”được.

TheonhưtôibiếtởNhậtBản,cũngcómộtngườisuốtđờichủtrươngchoquyền lợi củanhândân,kiên trìkhángnghịvới chínhquyềnbằngđạo lý.Ôngấyđãhisinhthânmìnhchođạolý,ôngđã“tửvìđạo”khôngmộtchúthổthẹnvớiđời.ÔngấysốngởvùngChiba,tênlàSugaruShyugorou.ÔngkhẳngkháitâutrìnhvớiTướngquânvềsựtànbạocủalãnhchúacaitrịlãnhđịanơiôngsinhsống.Toànbộgiatộccủaôngbịxửchém,nhưngdânchúngtronglãnhđịađượcôngcứuthoátkhỏicảnhcùngkhổ.Tiêcthay,nhữnggìbiếtvềôngchỉđượcngườiđời lưu lại trong truyền thuyếtghiởcáccuốnKusazoushi dân gian,mà chưa tìm thấymột tài liệu chính thức nào trongchínhsử.Đếnmộtlúcnàođótìmrađượctàiliệuchínhthức,tôimuốnghi

nhậncôngđứccủaôngvàcoicuộcđờiônglàquyphạm,chuẩnmựctrongxãhội.

Tháng3nămMinhTrịthứbảy(tứcnăm1874)

PHẦNTÁM:ĐỪNGĐÁNHGIÁNGƯỜIKHÁCBẰNGSUYXÉT

CHỦQUANCỦAMÌNH

“Nămthứtựdo”sẵncótrongconngười

Trongtácphẩm“KhoahọcvềĐạođức”củaWayland,mộthọcgiảngườiMỹ, cóđoạnviếtvề tựdo thân thể, tựdo tinh thầnởconngười.Đạiý là“mỗiconngườiđềucómỗicơthểđộclập,riêngbiệtsovớingườikhác.Conngườitựmìnhxửlýmọihànhvicủamình.Conngườitựmìnhđiềukhiểnđượccontim,khốióccủamình.Conngườitựbiếtphảilàmgìvàcốgắngrasao”.

Tôitạmtómlượcthànhnămđiểmnhưsau.Thứnhấtlàmỗiconngườicómộtcơthể.Cácchứcnăngcủathânthểlà

tiếpxúc,tácđộngvàothếgiớitựnhiênxungquanh.Nhờđóconngườibiếthái lượm, sănbắt, trồng trọt, thỏamãnnhu cầu của cơ thể.Nhưgieohạt,trồnglúa,háibôngdệtvải.

Thứhailàconngườicótrítuệ.Vìthế,conngườibiếtphânbiệtrạchròisự vật, biết tính toán sao chokhông lầm lẫn trong phươngpháp sản xuất.Trồnglúaphảibónphânrasao,dệtvảiphảicôngphu,thànhthạokỹthuậtmáydệtthếnào,tấtcảđềudosựhoạtđộngcủatrínãomàcó.

Thứbalàconngườicóhammuốn,cóthamvọng.Sựhammuốnthúcđẩycơthểhoạtđộng.Vàconngườicócảmgiáchạnhphúckhiđạtđượcthamvọng.Conngườiaicũngmuốnănngonmặcđẹp.Vàđểănngon,mặcđẹp,conngườiphảilaođộng,phảilàmviệc.Lònghammuốn,sựthamvọngthúcđẩyconngườihoạtđộng.Vàchínhlaođộngmớiđemlạihạnhphúc,annhànchoconngười.

Thứtưlàtừlúcsinhra,conngườiaicũngcóthiệntâm.Thiệntâmkiềmchế tham vọng, đưa con người đi đúng hướng, quyết định mức độ hammuốn.Thamvọnggiốngnhư cái thùngkhôngđáy.Khôngkìmhãmđượchammuốn,thamvọngắtsẽchỉvìlợimìnhmàhạingười.Vìthế,lýtínhbắtnguồntừthiệntâm–chínhkhảnăngcânnhắcgiữađạolývàthamvọngởconngười.

Thứnămlàconngườiainấyđềucóýchí.Ýchíthúcđẩylòngquyếttâm

trongcôngviệc.Sựnghiệpxãhộikhôngphảingẫunhiênmàcó.Làmđiềuthiệnhaygâytộiácđềudoýchícủaconngườiquyếtđịnh.

Tựdosinhsốngmiễnlàkhôngvượtquábổnphậntựthân

Nămđiềutrênđâylàthuộctínhkhôngthểthiếuởconngười.Bảnthânmỗingườichỉđộclậpkhipháthuyđầyđủcảnămthuộctínhđó.Tuy vậy, hễ cứ nói tới “độc lập cá nhân” thì y như rằng bịmọi người

xungquanhcoilà“kẻkhácngười”,bịxemnhưkẻ“khôngmuốnquanhệvớiai”.Thựcra,khôngphảinhưvậy.Việcgiaotiếpphụthuộcvàocảhaibên.Tôimuốncóbạnvàbạncũngmuốntìmtới tôi.Mốiquanhệđó,dựatheoluậtphápdoTrờiđãđịnh,làcáchsốngquantrọngmiễnsaokhôngvượtquábổnphậntựthân.

Vậy, thếnào là“bổnphận tự thân”?Đó là sự tựmìnhý thứcđượckhimìnhpháthuykhảnăngcủamìnhthìngườitacũngpháthuykhảnăngcủangườita.Haibênkhônggâycảntrởchonhau.Nếusốngtrênđờimàgiữtrọnbổnphậncủamình,chắcchắnsẽkhôngbaogiờphạmtộilỗi,bịxãhộiphêphán.VàngườitagọiđólàQuyềnconngười.

Làmđượcđiềunày,conngườisẽcótoànquyềntựdohànhđộng,miễnlàđừngxâmphạmtớiquyềnlợicủangườikhác.Vàmộtkhikhôngcóquanhệtrụclợihaylàmtổnhạiđếnngườikhácthìkhôngcócớđểbịngườikhácphêphán.Conngườisẽđitớinơimuốnđi,dừnglạichốnmuốndừng,thíchlàmthìlàm,khôngthíchthìchơi,muốnthìhọc,khôngmuốnthìngủ.Tấtcảlàquyềntựdocánhân.

Luậnthuyếtvôlý:PhậtBàQuanÂmgiếtngười

Ngược hẳn với thuyết đã trình bày trên đây, người ta lại đưa ra luậnthuyết thếnày“conngườiphải tuân theovàhànhđộng theosựđiềukhiểncủangười trên,bấtchấpđúngsai thiệnác.Khôngđượcphépđưarachínhkiếncủamình.”

Luậnthuyếtnàycóđúnghaykhông?Nếulàđúngthìchắcchắnnósẽphổbiếnkhắpmọinơitrongxãhội.VìnếuthếởNhậtBản,Thiênhoàngquyền

cao chức trọng hơnTướng quânTokugawa, nênTướng quânmuốn đi thìThiênhoàngcũngcóthểbảođứnglại.MàđãvậythìTướngquânsẽkhôngthể làmbấtcứviệcgì theoýmình.Mọiviệc từchuyệnthứcngủ,ănuốngnhấtnhấtphảituântheovàhànhđộngtheosựđiềukhiểncủaThiênhoàng.Đếnlượtmình,TướngquânlạicaitrịcácLãnhchúacácvùngtheoýmình.RồinôngdâncũngkhôngđượctráiýVõsĩ.

Đừngtưởngrằngcứtheolậpluậntrênthìthểchếcaitrịcóthểápđặttừtrênxuốnglàđược.Thựcrakhônghẳnđãvậy.Hãysuynghĩkỹlậpluậnđóxem sao. “Đã là con người thì phải tuân theo và hành động theo sự điềukhiểncủangườitrên”.

CứtheođànàythìhếtthảyngườiNhậtchúngtamấthoàntoànquyềntựquyếtchobảnthân.Nhưthếcũnggiốngnhư“hồnTrươngBa,dahàngthịt”.Cơthểmìnhtrởthànhnơitrúngụchophầnhồncủakẻkhác.PhậtBàQuanÂmlạitrởthànhnơitrúngụcủakẻgiếtngười.Khôngthểnhưthếđược.Cáiđócóthểgọilàkhaihóavănminhđượcsao?Ngaynhưđứatrẻlênbacũngdễdàngtìmrađượccâugiảiđáp.

Trênđấtnướcta,từhàngnghìnnămtrước,cácnhàHánhọc[15],Nhậthọcluônbànluậnồnàovề tiêuchuẩn,vềviệcsắpđặt thứbậc trêndưới,đẳngcấpsanghèn.Xétchocùngđó là thủ thuậtnhằmhợppháphóaviệcnhậphồnngười tavào thânxácmình.Được thể,kẻmạnhrasứcchènépngườiyếuthế.Lẽnàocácbậcthánhhiềnthấythếcũngsẽmãnnguyện?

Nhữnglờidạykhôngthểchấpnhậntạitrường“nữhọc”

Tiếptheo,tôimuốnđưavấnđềnamnữrabànởđây.Loàingườisốngởtrênđờicónam,cónữ.Nữcũngnhưnam,đềulàcon

người.Trongxãhộiphảicócảhaigiới,đànôngvàđànbà.Vàgiớinàocóvaitròcủagiớiđó.Ởhọcóđiểmkhácnhaunào?Đànôngthườngmạnhmẽ,phụnữthìyếuđuối.Namvànữkhácnhaulàvậy.

Trong xã hội hiện nay, kẻ nào dùng sứcmạnh để cướp của cải ngườikhác,làmtổnthươngdanhdựngườikhác,đềubịkhéptộivàchịuhìnhphạt.Vậymàtronggiađình,ngườiphụnữthườngxuyênbịứchiếp,nhưngtừxưađếnnay,hànhđộngnàychưabaogiờbịlênáncả.Vìsaovậy?

Trong trường “nữ học”, người ta ra sức thuyết giảng về “thuyết Tam

tòng”đốivớiphụnữ.Cònbétheocha,xuấtgiátheochồng,chồngchếttheocon.Cònbéthìaimàchẳngphảitheochamẹ.Khiđãlậpgiađìnhthìphảitheochồng.Ngườitadạycách“theochồng”rasao?Theonhưbàidạytrongtrường, khi chồng có rượu chè, chơi gái,mắng vợ, chửi con, phóng đãngdâmloạn,ngườivợvẫnphảinhịnnhục,phảiphụctùngngườichồng“đãtróthưđốn”,chỉđượcnhẹnhàngtìmlờikhuyêngiải.

Cứ theo như chủ ý của các bài giảng này, người chồng có là kẻ lăngnhăng,chơibờinhưngmộtkhiđãlàvợthìngườiphụnữchỉcòncáchnhắmmắtlàmngơ.Ngườivợchỉcóquyềnduynhấtdùkhôngmuốnlàphảicốmàtươicườivớichồng.Cònchồngcónghetheolờikhuyêngiảicủavợkhônglàquyềncủachồng.Ngoàira,ngườiphụnữcứphảicoimọiviệcxảyranhưduyênphậnđãđịnhvàhãymặcchocuộcđờitrôiđi.

Trongkinh sáchPhậtgiáo, nữgiới bị coi lànhữngcámdỗnguyhiểm.Nếuđúngnhưvậythìtừkhisinhra,ngườiphụnữđãlàngườimắctộitàyđình rồi. Thêm nữa, trong trường “nữ học” người ta còn răn dạy “thấtkhứ”[16]tứclànếungườiphụnữphạmvàomộttrongbảyđiềunàythìngườichồngruồngbỏcũngkhôngđượcoántrách.

Chẳngphải lànhữngđiều răndạyhoàn toàn thiênvị chomộtphíahaysao?Đànôngmạnhmẽ,đànbàyếuđuối.Cácquyđịnhấylàtheokiểumạnhđược,yếuthuavàhoàntoànmangtínhtrọngnamkhinhnữ.

ĐừngtinnhữnglờinóibậycủaChuTử[17]

Trênthếgiannày,sốlượngđànôngvàđànbàhầunhưngangnhau.Nếudựa trên kết quả điều tra ở châuÂu, dường như namgiới nhỉnh hơnmộtchút,vớitỷlệcứ22đànôngthìcó20phụnữ.Thếmàmộtngườiđànônglạicótớihai,bavợ.RõràngtráivớiđạoTrời.Vànhưthếthìconngườicókhácgìvớimuôngthú?

Concáisinhracùngbốmẹ,đượcgọilàanhem.Tấtcảcùngchungsốngdướimộtmáinhà,đượcgọilàgiađình.Vậymàcùngcha,khácmẹ,nhưthếcũnggọilàgiađìnhđượcsao.Giảsửcónhàcaocửarộngđếnmấy,tôicũngkhôngnhìnnhậnđólàcănnhàcủaconngười.Nócũngchỉnhưhangổcủacácloàisúcvật,khônghơnkhôngkém.Chỉvìđểthỏamãndụcvọngtrongchốclátmàđểlạihậuhọachohậuthế,nhữngkẻđólàtộiphạm.

Cũngcóngườinóithếnày:“Cóvợlẽthìđãlàmsao.Chỉcầnbiếtkhéoléothuxếp”.Nếuthế,tôiđặtratrườnghợpngượclạilàmộtngườiphụnữ

cũnglấyvàibaônglàm“chồnglẽ”.Sựthểsẽrasao?Nếumọiviệcđềutrôichảytốtđẹpthìtôisẽngậmmiệnglạingay.

Lạicóngườilýsựthếnày:“Vìmuốncóconđàncháuđốngnênmớicóvợlẽ.Vảlạicóphảichúngtôimuốnthếđâu,chẳngqualàlàmtheolờidạycủaChuTửmàthôi”.Tôiphảinóithếnày,chẳngcầnphảinểnangKhổngTửhayChuTửgìsất.Họđãraogiảngnhữnglờisaitrái.

Lấyvợlấychồng,chỉvìkhôngcóconmàbịgọilà“đồbấthiếu”.Thứlýlẽgìvậy?Chẳngqualàcáchthoáithác,biệnminhchonhữngquanđiểmsaitráiđánglênánmàthôi.

NgườicótấmlòngnhânhậusẽkhôngbaogiờtinvàocáchănnóihàmhồcủaChuTử.

Xưanay,chữ“bấthiếu”ámchỉnhữngđứaconlàmkhổchamẹ.Ôngbànộingoạiđềuvuikhicócháuchắtbồngbế.Nhưngcóôngbànàolạigọiconcáimìnhlà“lũbấthiếu”chỉvìconchưasinhđượccháu,đượcchắtkhông?Cóngườinàolạimắngcondâu,đánhđậpcontrai,đoạntuyệtvớiconcáichỉvìchưacócháuđíchtônkhông.Không,khôngbaogiờcóchuyệnđó.Hãytựvấnlươngtâmmìnhthìsẽrõ.

Khôngphảimọiđiềutrong“luậnngữ”đềuđúng

Conngười,aimàchẳngcóhiếuvớichamẹ.Vớingườigiàcả,dùlàngườidưng,aicũngđềuphảilễphép,huốngchilàđốivớichamẹđẻ,khôngailạikhôngcótìnhnghĩa.Tìnhcảmđókhôngvụlợi,khôngvìdanhdự.Mànólàtìnhcảmrấtđỗitựnhiên,xuấtpháttừquanhệchamẹconcái.

Từxaxưa,trongdângianđãcóvôvàntruyềnthuyếtgiảnggiảivềchữHiếu, nhất là “TruyệnNhị thập tứ hiếu”.Tuynhiên, có thể nói chín phầnmườicácvídụnhằmraogiảng“thếnàolàhiếuthảo”trongđóđềukểvềcáchànhvihếtsứcphilý,ngớngẩn,nhữngviệclàmvượtquákhảnăngcủaconngười.

Nàolàchỉvìthấymẹmuốnđượcănmóncáchép,ngườiconkhôngquảngiábuốt trongngàyđônggiá rét,cởi trầnnằmđợi trên lớpbăng tuyếtchờchođếnkhitanbăngđểbắtcá.Thửhỏiloại“ngườitrần”bìnhthườngnhưchúngta,aicóthểlàmđượcnhưvậy?

Nàolàtrongđêmhèoibức,thươngchamẹnghèo,lúcngủkhôngcólấytấmmàngiăngmuỗi,người conbèncởibỏquầnáo,ở trần truồng rồi lấyrượuđổkhắplênngườiđểmuỗinghemùibâutớiđốtmình,tránhchocha

mẹbịđốt.Thậtvôlý,nếucótiềnđểmuahànglítrượusaokhônglấytiềnđómuamùngmàn?

Chưa hết, lại còn chuyện này nữa.Nhà nọ có nhiềumiệng ăn, lại phảinuôidưỡngchamẹgià.Khônglođủgạo,nênngườiconchạyvạykhắpnơiđể vay thóc, vay lúa. Không vay được, cùng đường nên người con quyếtđịnh chôn sống đứa con thơ dại để bớt đimộtmiệng ăn, chứ nhất quyếtkhôngđểôngbàchếtđói.Phải làqủydữhaylàrắnđộcmớicóthểđiraogiảngchữhiếutheokiểunhưvậy.Thậttráivớiđạotrời,tráivớitìnhngườiđếncựcđộ.

Trong “Thất khứ”ở trên, họ rao giảng rằng sự bất hiếu lớn nhất là vợchồngkhôngcóconcái(?).Thếmàởđâyhọlạithuyếtgiảngđểcóhiếuvớichamẹ, thìcóphảichônsốngconmìnhđứt ruộtđẻracũngphải làm.Rặtnhữngđiềumâuthuẫn.

Thậtra,ýtứsâuxacủanhữngcâuchuyệnnhưthếchỉlànhằmápđặtthânphậntrêndưới,khuônphépgiữacácthếhệ,cốtìmmọilýlẽđểnhấnmạnhvịthếyếukémcủathếhệtrẻ.Theocáchthuyếtgiáotrong“Luậnngữ”vớimụcđíchnhưtrênthìcôngơncủachamẹrấtsâunặng.Kểtừkhicòntrongbụng,ngườimẹđãphảimangnặng,đẻđau.Vàcònphảichămbẵmchobúsuốt3nămtrờisaukhisinh…

Nhưngnàophảichỉcóloàingườimớibiếtsinhđẻvànuôicon.Cácloàichimchóc,muôngthúcũngvậy.Điểmkhácbiệtcơbảnvớicácloàivậtkháclàởchỗconngười,ngoàiviệclocáiăn,cáimặc,cònbiếtgiáodụcvàdạydỗchoconcáibiếtgiaotiếp,biếtlàmngười.

Vậymàcónhiềukẻlàmcha,làmmẹ,chỉsònsònđẻmàkhôngbiếtgiáodục,dạybảoconcái,tốingàyvùiđầuvàobàibạc,rượuchè,chơigái…Kếtcục lànợnầnchồngchất,giađình tannát.Cùngđườnghọ lạibắtconcáiphảicungphụng,phảigánhchịumọihậuhọa.Nhữngloạichamẹấyvôliêmsỉ làmsao,nhụcnhã làmsao.Những lúcđó,ngườivợvốnnhưconở,chỉcầntráiývớibốmẹchồngthìthiênhạlạiđồnầmlên,bảocondâunhàđókhônghiếuthảo…Ngaycảnhữngngườicondâuđúngcũngvẫngièmpha.

Trướcđây,đãcólầntôinóivớicácbạn:mẹchồngvốncũngđãtừnglàngườiđilàmdâu(?).Trướckhichìchiếthayngượcđãicondâuthìcácbàmẹchồnghãychịukhónhớlạithờilàmdâucủamìnhtrướcđã.

Trênđâylàcácvídụxấu,đượcsinhratrêncáinềntảngđạođứccũtrongxãhộiphongkiến.Conngườibịđóngkhungtheoquyđịnhvềthânphận,vềđẳngcấptrêndưới,sanghèn.Córấtnhiềuphongtụccũlạchậu,nềnếpxấuxoayquanhmốiquanhệgiữavợchồng,giữachamẹvàconcái.Nóănsâutrongxãhộidướinhiềuhìnhthứckhácnhau.

Vềvấnđềnàytôisẽtiếptụcđềcậpđếntrongcácphầnsau.Tháng4nămMinhTrịthứbảy(tứcnăm1874)

PHẦNCHÍN:MỤCĐÍCHCỦAHỌCVẤNLÀGÌ?

Nếukhảosátcụthểcáchoạtđộngởmỗiconngườithìsựhoạtđộngđócóthểchiathànhhailoạinhưsau:

Thứnhấtlàhoạtđộngvớitưcáchcủamộtcánhânđộclập.Thứ hai là hoạt động với tư cách củamột thành viên trong xã hội con

người.

Cónhữngngườicảmthấythỏamãnchẳngkhácgìloàisâukiến

Mưucầucáiăn,cáimặc,chỗởổnđịnhdựavàohoạtđộngởkhốiócvàcơthểlàlẽthườngtìnhởconngười.

Mọi sựvật trong thếgiới tựnhiênxungquanh ta,khôngcóvậtnào lạikhôngcóíchchoconngười.Mộthạtgiốnggieoxuốngcóthểchoracảhaibatrămquả.Câycối,tựmọctrongrừngsâu.Gió,làmquaycốixay.Biển,tiệnlợichoviệcvậnchuyểnhànghóa.Conngườivàorừngđàohầmlòlấythan;rasôngxuốngbiểnlấynước;nhờbiếtlợidụngsứcnước,sứclửamàchếtạoratàuhỏa,tàuthủychạybằnghơinước.Khôngsaokểxiếtnhữnglợiíchtuyệtvờicủathếgiớitựnhiênbaola.

Conngườinhậnđượcơnhuệtừthếgiớitựnhiên,tácđộngthêmmộtchútvàonó,tạoranguồnlợichochínhmình.Chỉcầnthêmmộtphầntrămcôngsứcvàonhữngthứsẵncótrongtựnhiênlàconngườiđãcóthểcóđượccáiăn,cáimặcvàchỗởcủamình.Điềunàygiốngnhưnhặtđượccủadongườikhácvứttrênđườngvậy.Tứclà,tựbảnthânconngườichẳngphảikhónhọcgìcholắm,vẫnkiếmsốngđược.Màđãthếthìkhôngcógìđángđểtựphụ.

Tấtnhiên,đốivớiconngườiviệctựlậpkiếmkếsinhnhairấtquantrọng.Ngườixưathườngdạy:“Hãykiếmsốngbằngchínhmồhôicủamình”.Thếnhưngtheotôi,chodùchúngtacólàmđúngtheolờidạynàythìcũngchưaphảilàlàmđúngtráchnhiệmvànghĩavụvớitưcáchlàconngười.Lờidạynàymớidừnglạiởchỗrănngườitalàmngườithìđừngđểthuakémmuôngthúvàcũngchỉdạycóthế.

Các loài chim chóc, muông thú, tôm cá, côn trùng… tự chúng không

kiếmmồiđượcsao?Vínhưloàikiếnchẳnghạn.Loàikiếnkhôngnhữngbiếtkiếmmồimỗingàymàcònbiếtlàmhang,làmổ,tíchtrữmồitrongsuốtmùađônggiárét.

Vậymàtrênđờinày,cókhôngítngười,hànhvicủahọchỉngangvớiđànkiếnthôimàcũngtựmãn.

Tôilấymộtvídụđểmọingườicùngthấy.Cómộtngười con trai đến tuổi trưởng thành.Anh ta cóđượcviệc làm

trongngànhcông thươngnghiệp,hoặc có chân tronggiớiquanchức.Bảnthânanhtahoàntoàncóthểsốngđộclậpmàkhôngcầnphụthuộcvàbấtkỳmột sự trợgiúpnào từgiađìnhvàbạnbè.Tự tayanh taxoayxởxây lênđượcmộtcănnhà,sắmsửađượcmọivậtdụngthiếtyếutronggiađìnhmàkhôngcầnnhờvảngườikhácvàcướiđượcmộtcôvợnhưý.Anhtasốngtằntiện,sinhcon,nuôiconcáiănhọc.Anhtacũngcóđượcmộtkhoảntiềntiếtkiệm,phòngkhi“tráigió,trởgiời”còncócáiđểchitiêu.

Anh tamãnnguyệnvìcho rằngnhư thế làmìnhđãcóđượccuộcsốngđộclập.Dưluậnxãhộicũngđềuđánhgiáanhtalàmộtngườihoànhảovàbảnthânanhtacũnglấylàmđắcchí.

Cácbạnnghĩsaovềconngườinày?Tôithìkhôngnghĩrằnganhtalàmộtconngườihoànhảo.Sẽnhầmlẫnnếudưluậnxãhộiđánhgiánhânvậtnàynhưtôiviếtởtrên.Thựcra,anhtachỉlặplạinhữnggìloàikiếnđãvàđanglàmkhônghơnkhôngkém.Tôithừanhậnrằngkhôngtựnhiênmàanhtacóđượccuộcsốngổnđịnh,cóđượccănnhàriêng.Anhtađãphảinỗlựcvàvấtvảlắmmớicóđượcnhưvậy.Vảlại,tựanhtatạorachomìnhvàgiađìnhmìnhcuộcsốngđộclậpchứcódựadẫmvàoaiđâu.Ởđiểmnàythìanhtahoàntoànkhôngphảihổthẹntrướclờidạycủangườixưa.

Nhưngtôilạihoàntoànkhôngnghĩrằngloàingười–vớitưcáchlàchúatểcủamuônloài–mớicóđượckếtquảnhỏnhoinhưvậymàđãcoilàhoàntấtmụcđíchđíchthựccủacuộcđời.

Giảiquyếtđượccáiăn,cáimặc,chỗởmàđãmãnnguyện,đãcảmthấyhàilòngrồithìhóaracuộcđờiconngườitrênthếgiannàychỉđơnthuầnlàđượcsinhrarồichếtđikhôngthôihaysao?Tìnhtrạnglúcanhtachếtđicókhácgì lúcđượcsinhra.Tức làquanhquẩnvẫnchỉ làchuyệnsaochocónhàcửa,cócuộcsốngổnđịnhvàcócủaăncủađểnữa.Vẻnvẹnchỉcóvậy.Vànếuđếnthếhệconcháu,cũnglặpđilặplạiyhệtcuộcsốngcủaanhtathìdùcóphảitrảiquahàngtrămđời,làngxómthịtrấnnơianhtađãsốngxưathếnàonaychắccũngvậy,khôngchútthayđổi.

Khôngmộtngườinàonghĩ tớisựnghiệpcôngích,côngcộng,chỉquantâmđếnlợiíchcánhânvàgiađình.Ngoàirathìmặckệ.

Khôngmộtngườinàocó suynghĩ làphải làmgì,để lại cáigì choquêhươngkhicònđangsống.

NgườichâuÂucócâu:“Nếumọingườiaicũngchỉmongthỏamãnvàannhànchoriêngcánhânmình,thìthếgiannàycũngkhôngcógìkháckhimớicóloàingười”.

Thỏamãn,toạinguyệncónhiềukiểu.Vìthếcầnphảiphânbiệtvàlưuývề sự khác biệt đó.Lòng tham của con người giống như cái thùng khôngđáy,đượccáinàylạimuốnngaycáikhác,vừamãnnguyệnđấynhưnglạibấtmãnngay.Đólàdụcvọng,làdãtâm.Phảibiếtchếngựchúng.

Nhưtôiđãnóiởtrên,nhữngkẻkhôngchịulaođộngtríóc,laođộngchântay,khônghướngtớimụcđíchcơbảncủaconngười,chỉcóthểgọihọlàlũlườibiếngnguđầnkhôngkhácgìloàisâubọcóhại.

Họctập,làmviệcvìxãhội

Thứhai,đặctínhcủaconngườitalàluôncókhuynhhướngtậphợplạithànhnhóm,thànhhộivàthườngnétránhcác“bướctiến”vớinhữngnỗlựcđơnđộc,lẻloi.Conngườitacảmthấynếuchỉcócácmốiliênhệhẹpgiữavợvàchồng,chamẹvàconcáithôithìkhôngđủ.Ngượclạicàngmởrộngđượcmốiquanhệvớingườingoài thìconngười lạicàngcảmthấy tự tin,chắcchắnvàyênổn.Nhờcácmốiliênhệvớingườingoàiđãtạoraquanhệgiaotiếpgiữaconngườivớiconngười,vàcảlýdođểhìnhthànhxãhộinữa.

Mộtkhicònsốngtrênđời,còngiaotiếpvớimọingườithìbảnthânmỗiconngườivẫncònlàmộtthànhviêntrongxãhội.Chonênlẽđươngnhiênlàphảicónghĩavụvớixãhội.Ngaycảhọcvấn,kỹthuật,chínhtrị,luậtpháp…khôngcócáinàolàkhôngcầnthiếtđểchoconngườisốngtrongxãhội,tấtcảnhữngthứnàysinhralàvìxãhộiconngười.

Luật pháp mà chính phủ thực thi là để bảo vệ quyền cơ bản của conngười,đểmốiquanhệgiữaconngườivớiconngườidiễnratrôichảy.Cáchọc giả viết sách, giáo dục conngười cũngđể xóa bỏ cái cũ, cái lạc hậu,nângcaotri thức,đưanhữngcáimớivàocuộcsống,nhằmlàmchoxãhộingàymộttốtđẹphơn.

NgườiTrungHoaxưacócâu:“Caitrịthiênhạcũnggiốngnhưviệcbiếtchiađều,chiacôngbằngmiếngthịtchomọingườiởchốnhộihèvậy”.Vàhọcòncócâu:“Hãydọnsạchcỏởvườnthiênhạtrướcrồimớidọncỏtrongsânnhàmình”.Cảhaicâunóitrênđềuthểhiệnýchímongmuốnlàmcáigì

đấycóíchchoxãhộitrướckhinghĩtớimình.Conngườita,bấtkỳlàai,hễcóchútít“sởtrường”làđềumuốnđemra

giúpíchchođời.Đóâucũnglàlẽthường.Nhiềukhitưởngchừngnhưconngườikhôngcóýthứcvìxãhội,nhưngrồikhôngbiếtbằngcáchnàomàconcháuhọvẫnnhậnđượcơnhuệđó.Đólàvì trongconngườicó thiện tâm,nêncácnghĩavụtrongxãhộirồicũngđềuđượcthựchiện.

Nếu trongxãhội từxaxưamàkhôngcónhữngconngườinhưvậy thìchúng ta ngàynay đâu có đượchưởng thànhquả vănminhđang tràn đầykhắpnơitrênthếgian.

Đượcthừahưởng“disảnvĩđại”màkhôngbiếttạơnai

Tàisảnnhậntừtổtiênđượcgọilàdisản.Thếnhưng,cáidisảnchúngtanhậnđượcđócũngchỉdừngởđấtđai,giasản,màkhôngkhéothìchỉvungtaymộtvàiđờilàtiêutánsạchsẽchẳngcònlạichútdấuvếtgì.

Disảncủanềnvănminhthìhoàntoànngượclại.Cứtạmcoitoànbộtổtiêncủachúngtalàmộtngườicụthểthìdisảnđã

đượcngườiđóđểlạichohếtthảymọingười.Disảnnàycựckỳtolớn,đếnmứcnhàcửa,đấtđai,giatàicũngkhôngthểsosánhđược.Trướcơnhuệđó,chúng tadùcómuốncũngkhôngsao tìm thấyaiởđâuđểmàcảmtạ.Nócũnggiốngnhưviệcconngườiđãkhôngphải trảmộtđồngbạcnàođểcóđược ánh sáng và không khí, những thứ không thể thiếu cho sự sống củachúngta.Disảnnàyrấtcaoquývàkhôngphảitừmộtconngườicụthểnàođểlạichochúngta.Màchúngtachỉcóthểnóirằngđólàơnhuệ,docôngđứcngườixưađểlại.

Phảivấtvảlắmnhânloạimớicóđượclịchsửcủamình.Ởthuởcònchậpchữngcủalịchsửnhânloại–làthờikỳmàtrítuệcủaconngườichưapháttriểnđầyđủ–trítuệcủaconngườichỉgiốngnhưđứatrẻsơsinhmớichàođời,chưađượcthừanhận.

Tôilấyvídụviệcgiãlúamạchthànhbộtđểminhhọa.Thuởsơkhai,loàingườichỉbiếtlấycụcđácósẵntrongthiênnhiêngiã

náthạtlúamạch.Thếrồi,trảiquabiếtbaokhónhọc,côngphu,ngườitađãbiếtđụcđẽođáthànhphiến,rồitạothànhhaikhốitròn,phẳnglàmracáicốixaybột.Lúcbanđầu,conngườidùngsứcmìnhđểquaycốixay.Theothời

gian,hìnhdángcáicốixaycũngđượccảitiến.Cóngườicònbiếtlợidụngsức nước, sức gió thay cho sức người để xay bột.Ngoài ra có người còndùngcảtớimáymócchạybằnghơinướcnữa.Cứnhưvậy,việcxaybộttrởnêndễdàng,tiệnlợinhưngàynay.

Mọisựvậtcàngngàycàngtiếnbộ.Đàpháttriểncủakỹthuậtdiễnratừngngày.Mớihômqua,cócáicònđượcxemnhưlàphátminhrất tiện lợi thìhôm sau đã trở thành lạc hậu, lỗi thời. Những tiến bộ của nền vănminhphươngTâynhanhtớichóngmặt.Kỹthuậtđiệntín,máyhơinước,kỹthuậtấnloát…theonhaurađời,ngàycàngđượccảitiếnvàhoànthiện.

Màkhôngchỉriênglĩnhvựckỹthuậtvớinhữngcỗmáytânkỳ,trithứccủaconngườicàngsâuthìmốigiaotiếpgiữahọlạicàngrộng.Sựgiaotiếpcàngrộngthìlòngngườicũngcởimởhơn,baodunghơnvàđộlượnghơn.

Vàtrênthếgiới,nếucôngphápquốctếđượcphổcậprộngrãivàcóhiệulựcthìcácmưumôgieorắcchiếntranhcũngsẽ tựbiếnmất.Nhữngtranhluậntronglĩnhvựchọcthuậtcàngsâurộngthìthểchếchínhtrịvàkinhtếcũngsẽ thayđổi.Chếđộgiáodụcvànhà trường,việc inấnvàpháthành,hìnhthứccủasách,báo,tạpchí,phươngchâmcủachínhphủ,quyếtsáchtạinghị viện… tất cả đều được cải cách, trình độ tiêu chuẩn được nâng cao.Nhữngtiếnbộđókhôngthểkểhếtrađây.

Đểkiểmnghiệm,cácbạnhãycùngtôigiởthửcuốn“Lịchsửphát triểncủaphươngTây”raxem.Nàohãyđọcthửgiaiđoạntừkhibắtđầucủanhânloạiđếnthếkỷ17.Sauđóchúngtahãybỏquahaitrămnămkếtiếp,lậtngaytớinhữngtrangviếtvềthếkỷ19.Tôiđoánrằngkhôngmộtaitrongchúngtamàkhôngcảmthấykinhngạctrướcsựpháttriểnchóngmặtcủatiếnbộvàvănminh.Và tôicũng tinchắckhông ítngườiphải thốt lênmộtcáchngỡngàng“Tiếnbộcủanềnvănminhlàthựchaymơ”.

Vậynguyênnhâncủacáctiếnbộđólàgì?Đóchínhlàdisảncủabiếtbaothế hệ đi trước.Đó chính là ơn huệ của những người đã khuất để lại chochúngta.

NềnvănminhcủaNhậtBản,vốndĩcónguồngốctừTriềuTiên,TrungHoa.Nềnvănminhcủachúngtalàthànhquả, làsựđúckếtcủatổtiênvàtruyền lại tới tậnbâygiờ.Nhất làngành“Tâyhọc”,đãđượcdunhậpvàonướctatừnhữngnăm1751–1764.Cácbạnhãygiởcuốn“NhậpmônHàLanhọc”racoisẽrõ.

Nhữngnămqua,từkhiNhậtBảnmởcửagiaothươngvớiquốctếthìhọcvấn,tưtưởngphươngTâydầndầnđượcmọingườibiếtđến,vànhữngngườitheohọcngành“Tâyhọc”,nhữngdịchgiảsáchphươngTâyngàymộttăng.

Nhờthế,cáchsuynghĩtrongxãhộicũngcónhiềuchuyểnbiến,chínhphủ

cũngđãthayđổi,chếđộphongkiếnchuyênchếMạcphủbịxóabỏvàthờithếtrởnênnhưhiệnnay.

Côngcuộckhaihóavănminhbắtđầumởra trênđấtnước tacũngnhờvàodisản,côngđứcdocácbậctổtiênđểlại.

Đừngđểlạimộttàinăng

Nhưtôiđãnóiởtrên,từxaxưacóbiếtbaonhântàilaotâmkhổtứ,đemhếtsứcmìnhchosựpháttriểncủaxãhội.Trongtâmkhảmcủahọ,tiềnbạc,côngdanhkhôngphảilàmụcđích,làlẽsốngduynhất.Họcoitrọngnghĩavụcủaconngườivớixãhội.Họmangtronglònglý tưởngto lớnvàngàyđêmnỗlựcthựchiệnhoàibãođó.

Hiện nay, các bạn – những người đang cố gắng học hành – tất cả đềuđangthừahưởngdisảncủatổtiên,củanhữngngườiđitrước.Hơnnữa,cácbạnđangđứngtrêntuyếnđầucủasựtiếnbộnênlạicàngphảigắngsứcchosựpháttriểncủanềnvănminh.Vìlẽđó,cácbạnhãytựnhủrằngsựphấnđấucónhiềumấyđinữacũngsẽvẫnluônchưađủ.

Mấy chục năm sau, chúng tamuốn nhận được lòng biết ơn của nhữngngườiđờisau,giốngnhưlòngbiếtơnmàchúngtahiệnđangdànhchocácbậctiềnbối.

Nóitómlại,tráchnhiệmcủachúngtalàphảiđểlạimộtcáchsốngđộngdấutíchcủacáchoạtđộngxãhội,phảitiếptụctruyềnbánóchomuônđờisau.

Tráchnhiệmnàythậtnặngnề.Khôngđơngiảnlàđọcvàichụccuốnsáchlýthuyết,trởthànhthươngnhân,trởthànhquanchức,trởthànhthợ,cóđủtiềnnuôiđượcgiađìnhconcái,thếlàxong.Nhưthếthìmớichỉdừnglạiởchỗkhônglàmảnhhưởngđếnngườikhác,chứkhôngmởra,khôngđemlạiconđườnglàmthếnàođểsốngcóíchchoxãhội,choconngười.

Khilàmbấtcứviệcgì,baogiờcũngcómộtvấnđềrấtquantrọng.Đólàthờicơ.Nếukhônggặpthờithìngườitàigiỏiđếnmấycũngkhôngthểpháthuyđượckhảnăng.Từcổkimđông tây,không ítvídụchứngtỏđiềuđó.NgaytạiNakatsuquêhươngtôicũngcókhôngítnhữngnhântài.Đứngtrêngócđộcủanềnvănminhhiệnnaymàđánhgiáthìcónhiềuđiềutronghànhđộngvàphátngôncủahọkhiếnchúngtaphảiđặtthànhvấnđề.Nhưngthờiđạilúcđóbuộchọphảihànhđộngnhưvậychứbảnthânhọkhôngcólỗi.Ởhọtràntrềdũngkhítronghànhđộng.Nhưngtiếcvìhọkhônggặpthời.Kết

cụclàcuộcđờihọchấmhếtcùngvớitàinăngvôích.Họđươngđầuvớiđờinhưngkhôngthểcốnghiếnđượcgìchoxãhội.Tiếcthay!

Nhưng hiện nay thời đại đã đổi khác. Nền học vấn và tư tưởng củaphươngTây phổ biến khắpmọi nơi.Chính quyền cũ đã bị lật đổ, chế độphongkiếnMạcphủđãtanrã.Nhữngbiếnđổitrongxãhội,khôngđơngiảnlàkếtquảcủacuộcnộichiếnduytânmanglại.Sứcmạnhcủanềnvănminhkhôngphụthuộcvàomộtvàicuộcchiếntranh.Vàcàngkhôngphảidomộthoặc vài cuộc chiến tranh đãmang lại ảnh hưởng to lớn đối với nền vănminh.Màphảithấyrằng,chínhsứcmạnhvốncócủanềnvănminhđãlàmthayđổinhậnthứctrongconngườivànhờđómớicónhữngbiếnđổitrongxãhộinhưhiệnnay.CuộcchiếntranhnămCanhThìn[18]mớikếtthúccáchđâybảynămđãkhôngcònsótlạibấtkỳvếttíchnàonữa.VậymàảnhhưởngcủanóvẫntiếptụctácđộnglênnhậnthứccủangườiNhậtBảnchúngta.

Đốivớinhữngvậtthểbấtđộng,hoàntoànkhôngcóbiệnphápnàođểdẫndắtchúng.Nhưngconngườithìkhác,conngườivẫnđanghoạtđộnghàngngày.

Để trở thànhngười dẫn đường chỉ lối, để đưa tinh thần củamọi ngườitrongxãhộilêntầmcaohơn,đểdạyđượcnhữngđiềuhaytronghọcvấnchomọingười, thì hơnhết thảymọi việcnàokhác, trướchết cácbạnphải cốgắngphấnđấutrongsựnghiệphọctập.

Cơhộituyệtvờichoviệchọctậpchínhlàlúcnày.Tháng5nămMinhTrịthứbảy(tứcnăm1874)

PHẦNMƯỜI:HÃYSỐNGVÀHYVỌNGỞTƯƠNGLAI

Tiếptheophầntrước.DângtặngbạnhữucùngquêNakatsu.Trong phần trước, tôi đã nói về “Mục đích của học vấn” trên hai khía

cạnh.Đólà:1.Khôngnênmãnnguyệnvìđãổnđịnhcuộcsốngcủariêngbảnthânvà

giađìnhmình.2.Mỗiconngườiđềulàmộtthànhviêntrongxãhội,vìvậyphảiýthức

đượcvaitròđó,phảiđónggópchosựpháttriểnchungcủaxãhội.

Còntrẻmàlạimuốnlựachọnnhữngcôngviệcannhàn

Mụcđíchcủahọcvấnphảiđặtởtầmcao.Nếu tôikhôngnhầmthìviệcnấucơm,đunnướccũng làhọcvấn.Việc

bàn luậnvềquốcgiađại sựcũng làhọcvấn.Nhưng locuộcsốngcủagiađìnhthìdễhơnlokinhtế,chínhtrịcủamộtquốcgia.Hơnnữatrênđờinàycáigìdễkiếmthìítđượcquýtrọng,càngkhókiếmthìgiátrịcàngcao.

Tôinhậnthấysinhviênhiệnnaycóxuhướngnétránhviệckhó,tìmkiếmviệcdễ.

Dưới thờiphongkiến, ngườihọc cómiệtmàihọchànhcũngkhôngcóchỗđểứngdụnghọcvấn,vìtrongxãhộiđóconngườimấttựdo.Dovậycựcchẳngđãhọchỉcònbiếthọc,tựmìnhtíchlũyhọcthức.Vìthế,sinhviênchúngtahiệnnaykhómàtheokịphọvềtrithức.

Sinhviênhiệnnaykhôngbịbấtkỳhạnchếnàocả.Cứcóhọclàcóthểứngdụngngaykếtquảhọctậpvàothựctế.Tôilấyvídụ,cácsinhviêntheongànhÂuhọctrongbanăm,họhọclịchsử,họcvậtlý…Saukhiratrườnghọđược tuyểndụngngay tức thìđể làmgiáoviêngiảngdạy,hoặcđi làmcôngchứcchínhquyềnnếuhọmuốn.Ngoài ra,nhiềungười còn tìmcáchđơngiảnhơn,nhanhhơn.Đólàchỉcầnlùngsụcvàđọcquacáccuốnsáchdịch[19]đangbánchạy,điđâyđiđóđểcóchútthựctế,tíchlũythêmmộtít

thôngtintrongvàngoàinước,gặpđượcdịpmaylàđượcchọnngayvàolàmviệctrongcáccôngsở.Thếlàhọnghiễmnhiêntrởthànhmộtthànhviênđắclựctrongbộmáynhànước.

Nhưngđiềutôilosợlàcáchiệntượngtrênđâynếutrởthànhxuhướng,thànhtràolưutrongxãhộithìhọcvấnsẽmấtđibảnchấtđíchthựcvàmụcđíchcaoquýcủanó.

Tôi nói cụ thể hơn, và thành thật xin lỗi bạn đọc vì tôi sẽ đề cập tớichuyệntiềnbạcrađây.CónhiềusinhviênngànhÂuhọctínhtoánthếnày.Họcphímộtnămphảiđóngkhoảng100yên.Banămtheohọcmất300yên.Bỏrakhoảntiềnnhưvậy,saukhi tốtnghiệp,nếucóviệc làm,hàng thángđượclĩnhtừ50-70yêntiềnlương.Nóitrắngra,đihọccólãithếnàytộigìchẳnghọc.

Thếcònnhữngngườicóđượcmộtmớkiếnthứcrờirạc,quasốsáchdịchđọcđược,thìsao?Họchẳngphảitiêuđến300yên,màvẫnthànhquanchứcđànghoàngvàsốthunhậplàkhoảnlãiròngtròntrịa.Trênđờinàykhôngcócáchkinhdoanhnàolạilãiđếnvậy,ngaycảnhữngngườisốngchuyênbằngnghềchovaynặnglãicũngphảighentị.

Đươngnhiên, thùlaocaohaythấptùythuộcvàomứccungcầutrênthịtrường nhân lực. Hiện nay, chính phủ và nhiều bộ ngành đang cần tuyểnnhiềungườicókiếnthứcÂuhọc.Nênmớidẫnđếntìnhtrạngtuyểnngườiồạt.Đừng nghĩ rằng tôi “vơ đũa cả nắm”, phê phán tất cả những người đãđượctuyểndụngđềukhôngcónănglựcvàlàlũcơhội.Thiểnýcủatôi,chỉmong saohọ “đừng thambát, bỏmâm”mànên tiếp tục theohọcmộtvàinămnữa,nỗlựctiếpthukiếnthứckỹthuậtthựchành,rồihẵngđilàm.Nhưvậy,chắcchắnhọsẽthuđượcthànhquảlớnhơn.

Chỉ đến khi trên khắpmọimiền đất nướcNhậtBản, nơi đâu cũnggặpnhữngngườivừacótài,vừacóđức,ngàyđêmrèngiũavàtíchlũythựclựcthìắthẳnđếnmộtngàynàođó,chúng tasẽnganghàng,sánhvaivớinềnvănminhcủacáccườngquốcphươngTây.

HọctậpphươngTâynhưngkhôngđượcquásùngbái

Sinhviênhọctậpđểlàmgì?Nàolàđểgiànhđượcđộclậpthựcsự,đểcóđượcquyềntựchủ,tựdochomình.Màđúnglànhưvậy.Thếnhưng,đằngsauđóđươngnhiêncònphảicóýthứctựgiácvềnghĩavụ.

Độclậpchobảnthânmìnhkhôngphảilàcứmiễnsaocócănnhàriêngđể

sinhsống,miễnsaokhônglàmphiền,khôngcảntrởngườikháclàđược.Đómớichỉlànghĩavụmangtínhchấtcánhânđơnthuần.

Tạmgácsangbênvịtrícánhân,nếuchúngtaquantâmđếnnghĩavụđốivớixãhội,thìtrướchếtlàkhônglàmvẩnđụcdanhdựngườiNhậtBản,tiếpđếnlàmọingườidânđồnglònggópsứcmanglạivịtríquốctếtrongđộclậpvàtựdochoNhậtBản.Nhưthếmớiđượccoilàlàmtrònnghĩavụgiữacánhânvàxãhội.

Tôithừanhậnnhữngngườiđangtoạinguyệnvớicuộcsốngcủabảnthânhọtrongcănnhàriêngcủamìnhlànhữngngườiđộclập.NhưngtôikhôngthểthừanhậnhọlànhữngngườiNhậtBảnđộclậpđược.Hãythửnhìnkỹxem.Ởthờiđiểmnày,nềnvănminhcủađấtnướcNhậtBảnchỉcóDanhmàkhôngcóThực.Vềhìnhthứcthìtrôngcũngđượcđấy,nhưngvềtinhthầnthìthậtđángbuồnlòng.

Lực lượng quân sự củaNhậtBản, từ lục quân tới hải quân, đã có khảnăngkhángcựvớilựclượngquânsựcủacáccườngquốcphươngTây?Hiểnnhiên làchưa.NướcNhậtBảnkhông thểchốngchọiđượcvớicác thế lựcphươngTâytronglúcnày.

ThếcòntrìnhđộhọcvấncủaNhậtBảnhiệnnayrasao?Vớinềnhọcvấnhiệnthời,chúngtacóthểđemraraogiảngchongườiphươngTâykhông?Rõrànglàkhôngcócáigìcả.Ngượclại,chúngtaphảihọcởhọmọithứ.Vàkhôngchỉđơnthuầnlàcứhọcnhữngthứmàchúngtachưacólàđược.

Mấynămqua,chúngtagởilưuhọcsinhsangcácnướcphươngTây,mặtkhác chúng ta đang thuêhọđếngiảngdạy[20].Từviệcđiềuhànhbộmáychínhphủđếnnộidung,phươngphápgiảngdạytạicáctrườngcônglập,từviệcchuyểnđổihệthốnghànhchínhcủabaphủ[21]chođếnviệcvậnhànhnămcảngquốctế,từviệclậpcáckếhoạchsảnxuấtkinhdoanhcủacáccôngtytưnhânđếnhìnhmẫucủacáctrườngtưthục,khôngchỗnàolàchúngtalạikhôngphảithuêngườiphươngTây[22].Chúngtatrảlươngcao,tạomọiđiềukiệnsinhhoạttốtnhấtchohọvàtrôngcậyởhọnhiềuthứ.Chúngtasửdụngthếmạnhcủahọđểbổsungchođiểmyếukémcủachúngta.

CàngngẫmcàngthấyphươngTâyhơnhẳnchúngtavềmọimặt.Màcũngphảithôi.NướcNhậtBảntheođuổichínhsáchđóngcửa“bếquantỏacảng”cảmấytrămnăm,mớimởcửađượcvàinămnay.MốigiaothươngvớicácquốcgiavănminhTâyphươnglạipháttriểnquanhanh,khôngsaotheokịp.Vìvậy,chúngtađangởtrongtìnhtrạnggiốngnhưlửagặpnước,làmcáigìcũngchưađược.Chúngtatrongtìnhtrạngphảichịuđựngchođếnkhichúngtacóđủnghịlực.KhiđóchúngtakhôngphảithuêngườiphươngTâynhiềunhưhiệnnay,chúngtakhôngphảinhậpồạthànghóacủahọnhưhiệnnay.

NhữnghỗnloạntrongbuổiđầudunhậpvănminhphươngTâylàđiềukhôngtránhkhỏi.ViệcchínhphủNhậtBảnyêucầuphươngTâyviệntrợ,cungcấpvănminhchochúngtacũngkhôngphảilàsai.

Nhưngđiềuquantrọngmàtôimuốnnóilàtấtcảnhữnggìđangdiễnratrênđấtnướctahiệnnaycũngchỉlàgiảiphápnhấtthời.ChúngtakhôngthểthuêvĩnhviễnngườiphươngTâylàmthaychúngta.Chúngtarasứchọctậphọ,nhưngkhôngnênquasùngbái,tônthờhọ.

CócáchnàođểNhậtBảnkhôngphụthuộcvàoquốcgiakhác?Làmnhưthếnàođểchúng tacó thểđi trênđấtnướcmìnhbằngchínhđôichâncủachúngta?Đểđạtđượcđiềunày,chúngtacònphảivượtquacảmộtchặngđườngvôcùngkhókhăn.

Cácbạnsinhviên!Chỉcómộtcách,đó làcácbạnphải rasứchọc tập,chờngàyđemmọitinhlựcraphụcvụchođấtnước.Chínhđiềunàycũnglàtráchnhiệmmàcácbạnphảigánhtrênvai,làtráchnhiệmvôcùngcấpbách.

Hyvọngvàotươnglaixánlạnlàliềuthuốcanủinỗibấthạnhhiệnthời

Thựclựccủa thanhniênsinhviênNhậtBảncònyếu,nênchúng tavẫnphảitiếptụcmờingườinướcngoàivàolàmviệcthay.Trìnhđộsảnxuấtcủanước ta còn thấp, nên chúng ta phải nhập hàng hóa từ nước ngoài. Việcchúngtađangphải trảnhữngkhoảntiền lớnđể thuêngườinướcngoài,đểnhậpkhẩuhànghóacũngbởitrìnhđộhọcthuậtcủanướctaquálạchậusovớicácquốcgiaTâyphương.Mọithứcủacải,mọiđồngngoạitệnướcNhậtBản tích góp được, lại cứ phải đemdâng cho nước ngoài hết, như thế cókhácnào“kycópchocọpnóxơi”.

Chúng ta phải thấy xót xa, phải thấy đó là sự nhục nhã với tư cách lànhữngnhàtríthức,nhữngngườiquyếtchítheođuổisựnghiệphọchành.

Tuyvậy,đãlàconngười,ainấycũngđềuhyvọngvàotươnglai.Khôngcóhyvọngthìkhôngthểcốgắngtrongmọiviệc.Vàchínhvìhyvọngvàotiềnđồsánglạn,nênconngườimớicósứclực,mớicótinhthầnchịuđựngđượcmọinỗibấthạnhhiệnthời.Ngàyxưa,mọisựvậttrênđờiđềubịtróibuộctrongcáchủtục,tậpquáncũ.Ngaycảngườicanđảmnhấtcũngkhôngdámhivọng,khôngdámđánhcượcvàotươnglai.

Giờđây, thời thếđã thayđổi.Mọisự tróibuộcđãbịquét sạch.Xãhộimớiđangxuấthiệnvìcácbạn,mọichốnmọinơiđềucónhữngcôngviệc

đangđợicácbạn.Làmnôngnghiệp,làmthươngnghiệp,trởthànhhọcgiả,trởthànhquanchứcchínhphủ…mọithứcácbạnđềucóthểlàmđược.Viếtsách,soạnthảoluậtpháp,nghiêncứunghệthuật,khởisựdoanhnghiệp,trởthànhnghịsĩquốchội…tấtcảđềutùythuộcvàonănglựccủacácbạn.

Hơn nữa, đối thủmà các bạn phải tranh đấu về trí tuệ là những ngườiphươngTây.NếucácbạnthắngtrongcuộcđọsứctrithứcnàythìvịthếcủanướcNhậtBảnsẽdângcaotrêntrườngquốctế.Cònngượclại,nếucácbạnthuathìchúngta,nhữngngườiNhậtBản,sẽmãimãithấpkémdướiconmắtngườiphươngTây.

Vìlẽđó,niềmhivọngcủachúngtalớnlaothếnào,mụctiêurõràngrasao,chắccácbạnđềuđãhiểu.

Pháttriểnquốcgialàsựnghiệplâudài,đòihỏisựbềnbỉ.Tuyvậy,dùcóthếnàođinữathìsựnghiệpkhẩncấpnhất–vìđấtnướcNhậtBảnhiệnnay–làmọiquốcdânchúngta,bấtkểngườinàocũngphảihọctập,phảinghiêncứu.Nhấtlàsinhviên–nhữngngườiýthứcrõnhấtnghĩavụcủaquốcdân–lại càngkhông thểbàngquan trước sự tìnhđấtnước.Phấnđấuhọc tập làcôngviệcquantrọngnhấttronglúcnàycủacácbạn.

Nếunghĩđượcnhưvậythìsinhviênhiệnnayquyếtkhôngthỏamãnvớimộtchútkiến thứchọcđược trongnhà trường.Cầnphảiđặtmục tiêucaohơn,xahơn.Cầntìmhiểucặnkẽbảnchấtcủahọcthuật.Cầnphảixâydựngđược vị trí độc lập đích thực.Dù chỉmộtmình – không có bạn cùng chíhướng–cũngphảicókhípháchđểxâydựngđấtnướcNhậtBản,tậntâmtậntụyđemhếtmọikhảnăngđónggópchoxãhội.

Từtrướctớinay,tôivốnkhôngưalốihọccủacácsĩphu,cácnhànhotốingày vùi đầu dùimài kinh sử, làm thơ phú, câu đối… theo kiểu khoa cửTrungHoa.Vìvới lốihọcđó,cóđỗđạtra làmquan,họchỉbiếtcai trịxãhội,cai trịdânchúnghoàntoàntheocảmtính.Chínhvì thế,ngaytừPhầnmột, tôi đã nhấnmạnh đến sự cần thiết của “Thực học”, học cácmôn tựnhiên,cácmônxãhội,ứngdụngvàocuộcsốngthườngngày,saochotấtcảmọingườiđềucóthểgâydựngcuộcsốngbằngtráchnhiệmvàkhảnăngcủachínhmình.Tôinhấnmạnhtớitầmquantrọngvềsựbìnhđẳnggiữacáctầnglớptrongxãhội.

Hãycanđảmlên,hỡicácbạnhữuNakatsu

Gầnđây,tôinghenóitrongsốbạnbècũvùngNakatsuquêtôi,cónhiềungườibỏdởviệchọchành,vộivàngtìmkếsinhnhai.Lẽdĩnhiên,tôikhông

coinhẹviệcmưu sinh.Conngười ta, cóngười có tài cóngườikhông.Vìvậy,việcsớmquyếtđịnhtươnglaicủacuộcđờitùyvàocảnhngộcũnglàlẽbìnhthường.Nhưngnếuhiệntượngnàybiếnthànhphongtràotrongxãhội–tấtcảmọingười,aiaicũngchỉnghĩkếsinhnhai,cứđuanhaubỏngangviệchọchànhnhưthế–thìtôisợrằngsẽlàmthuichộttàinăngkhôngchỉthếhệhiệnnaymàcònlàmhỏngcảthếhệmaisaunữa.Điềunàyvừalàmthiệtthòichocácem,vừalàmtổnthấtchoxãhội.

Vẫnbiếtrằngcuộcsốngcòncơcực,nhưngnếubìnhtâmsuynghĩchokỹvềkinhtế,thìcáiđược,saunhữngnỗlựcvàcầnkiệm,dobiếtchờthờiđểđạtđượcthànhquảlớnsaunày–chẳngphảilànhiềuhơnsovớiviệckiếmđượcmộtchútíttiềnbạctrướcmắtvàổnđịnhnhỏbéhaysao.

Chodùcònphảimặcáová,phảiăngạohẩmcơmđộn,phảichịunóng,chịurétcũngvẫnhọcđược.

Thứcăncủaconngười,khôngcứgìphảimónÂumớilàngon.Dùhúpcanhrongbiển[23],dùănkê,ănmạchvẫnhọcđượcvănminhTâyÂuchứsao.

Đãquyếtchíhọchànhthìphảihọcchođếnnơiđếnchốn.Cònnếutheonghềnôngthìphảiquyếttrởthànhhàophú.Nếulàmthươngnghiệpthìphảiquyếttrởthànhđạithươnggia.Sinhviênkhôngđượcmãnnguyệnvìsựổnđịnhcỏncon.

Tháng6nămMinhTrịthứbảy(tứcnăm1874)

PHẦNMƯỜIMỘT:ĐẲNGCẤPĐỊAVỊĐẺRACÁCCHÍSĨRỞM

Quanđiểmthườngthấyởnhữngngườiđứngtrên

TrongPhần tám, tôiđãđưanhiềudẫnchứngvềnhững táchạinảysinhtrongquanhệvợchồng,trongquanhệchacon,mànguyênnhânchínhlàdođẳngcấp,địavịcủaconngười.Điềutôilongạinhấtlànhữngtáchạikhácdonógâyrachoxãhội.Táchạiđóthểhiệnquaviệckẻmạnhlấyquyềnlựcápđặt,đènénkẻyếu.

Tuyvậy,khôngphảilúcnào“ngườiđứngtrên”cũngcóýđịnhcaitrị“kẻở dưới” bằng ác ý.Những “người đứng trên” thường có chungmột quanđiểm. Đó là, coi dân chúng trong xã hội vừa ngu muội vừa lương thiện.Chínhvìvậy,cầnphảilãnhđạo,phảigiúpđỡ,phảigiáodục,phảicứuvớt,phảilàmchodânchúngbiếtphụctùnglệnhtrên,vàkhôngđượcphépbàytỏsuynghĩ.Họcoinềnchínhtrịcủamộtquốcgia,việccaitrịtrongmộtlàng,việckinhdoanhởmộtcửatiệm,việcsinhhoạttrongnhà,trêndướiđềuphảimộtlòng,saochomọiquanhệphảiđượcnhưquanhệgiữachamẹvớiconcáitronggiađình.

Vìsaocứmuốnquanhệngoàixãhộiphảinhưquanhệchacontronggiađình?

Tôilấyviệcnuôidạymộtđứaconkhoảngchín,mườituổilàmvídụ.Khinuôi con, chamẹ thườngkhôngđểýxemchúngcầncáigìvà suy

nghĩrasao.Choăn,chomặcthếnàohoàntoàndựatheocảmtính.Miễnlàconcáingoanngoãnbiếtvânglời,khônglàmtráiýmìnhthìtrờilạnhsẽchomặcấm,bụngđóisẽchoănno.Thứcăn,manháo,chỗởgiốngnhưcủaTrờicho,cầnlúcnàocólúcđó,concáikhôngphảilonghĩ.

Đốivớingườilàmchalàmmẹ,concáilàthứquýgiánhất.Nếucóchiềuchuộng,cóyêuthươnghaymắngmỏ,cóchoroichovọt,cũngđềulàhànhvixuấtpháttừtìnhthươngchânthực.

Hìnhảnhchamẹvới concái làmộtnhưvậymớiđẹp làmsao!Đương

nhiên,trongmốiquanhệnày,trên(chamẹ)vẫnởtrên,vàdưới(concái)vẫnởdưới.Hoàntoànkhôngcóbấtcứmộtsựlẫnlộnnào.

Những người chủ trương một xã hội phân thành đẳng cấp, có trên códưới,luônướcaoquanhệxãhộicũngđượcnhưquanhệchacontrongmộtnhà.Mongướcđórấthay.Nhưngcómộtvấnđềlớnphảisuynghĩ.

Thựcra,mốiquanhệchaconchỉhình thành trongđiềukiệnchamẹ lànhữngngườilớn,chínchắnvàconcáilànhữngđứatrẻcònnondại.Màphảilàconđẻmớiđược.Nhưngchodù làconmìnhđẻra,khi tớiđộ tuổinhấtđịnhthìngườicha,ngườimẹnàocũngcảmthấychúngbắtđầukhóbảo.Vàmốiquanhệchaconbấthòadầntheothờigian.

Vớiconcáinhàmìnhcònkhó,huốngchilàvớiconcáinhàngười.Bởithế,quanhệởngoàiđờigiữanhữngngườilạ–màđềulàtrưởngthành–lạicònkhógấpbội.Vậyphảilàmsaođểcóthểhìnhthànhđượcmốiquanhệgiữangườivớingườitrongxãhộigiốngnhưquanhệchacontronggiađình?Biếnlýtưởngthànhhiệnthựcquảlàkhôngdễ.

Hơnnữa,mộtđấtnước,một làng,mộtchínhphủ,mộtcông ty…tấtcảnhững gì mà người ta gọi là “xã hội loài người” cũng đều là xã hội củanhững người đã trưởng thành, xã hội của những người không có quan hệhuyếtthốngvớinhau.Trướcmộtthựctếnhưvậy,màlạimongướcápđặtquanhệchacontrongmộtnhàvàoquanhệngườivớingườingoàiđời thìthậtlàảotưởng.

Nhưngdùbiếtlàkhósongaicũngđềumuốnbiếntrítưởngtượngthànhhiệnthực.Conngườilàvậy.Vàđâycũngchínhlànguyênnhândẫntớiđẳngcấp, địa vị trên dưới trong quan hệ giữa người với người, cũng chính lànguyênnhânsinhranềnchínhtrịchuyênchếtànbạotrongxãhội.

Vìthế,tôimớiviếtởđoạntrênrằng:Nguyênnhânchínhđẻrađẳngcấp,địavịkhôngxuấtphát từsựácýmàxuấtphát từ trí tưởng tượngcủaconngười.

Tại các quốc giaÁ châu, người ta gọi quân chủ là “vua cha”, gọi dânchúng là “thần dân”, “con đỏ”.Ngoài ra, người ta còn gọi công việc củachínhphủlà“mụcdân”(chăndắt,trôngcoidân).ỞTrungHoa,ngườitacònđặttênchocácquancaitrịđịaphươnglà“quanchâumục”.

Thựcra,chữ“mục”ởđây,cónghĩalàchănnuôigiasúc.Tứclàđànbò,bầycừuđượcngườitachăndắtvỗvềrasaothìdânchúngtrongvùngcũngđượcchăndắtnhưvậy.Họcôngnhiên tándương“chiêubài”này.Đốixửvớingườidânnhưlũngựacon,bầynaitơ.Cáchlàmvôcùngthấtđức,ngạomạn.

Tuyvậy,nhưtôiđãtrìnhbàyởđoạntrước,việchọcoidânchúngnhưlũtrẻcondại,nhưbầycừu,nhưđànbòcũngkhôngphảidocóácýgì.Chẳngquahọcốgắnviệctrịvìmộtđấtnướctheokiểuchamẹchămsóc,nuôinấngconcái.

Đểlàmđượcnhưvậy,trướchếthọtựtônquânchủlà“vuacha”vừacóđứcvừacótài.Tiếpđến,bêndướilạicócácquanđại thầnanhminhsángsuốtgiúpsức.Họrasứctruyềnbátrongdânchúng,rằngđấngquânchủvàcácđạithầncótấmlòngtrongnhưnước,ngaythẳngnhư“mũitên”,khôngthamlamhayvụlợi.Đấngquânchủyêudânvớitìnhthươngbaola,lochodântừngbátcơm,manháo,từngchốnnươngthân.Dânđóithìchogạo,gặphỏahoạnthìchotiềnbạc…

Cứnhưthế,ơnđứccủađấngquânchủnhưluồnggiónammátrượithổivàodânchúng.Còndânchúngtuânphụcđấngquânchủnhưcờphướncuộnbaytheogió,nhũnnhưconchichi,vôcảmnhưsỏiđá.Đấngquânchủvàthứdânhòaquyệnvàonhau.Thếgianyênổnthanhbình.

Nghehọcatụngmàcứngỡlàquangcảnhtrênthiênđườngđanghiệnratrướcmắt!

Tuyvậy,thửsuyngẫmhiệnthựcxãhộisẽrõ.Quanhệgiữachínhphủvànhândânvốnlàmốiquanhệgiữanhữngngườixalạvớinhau,khôngphảilàquanhệmáumủruộtthịt.Quanhệgiữangườilạvớingườilạ,nhấtthiếtphảiràngbuộcnhaubằngkhếước,hợpđồng.Cảhai phía cùngphải tôn trọnghợpđồng,điểmnàochưađược thì phải tranh luậndànxếp rồi thốngnhấtthựchiện.Luậtphápcủamộtquốcgiacũngđượchìnhthànhtrêncơsởđó.

Trênthếgiannày,cóquốcgianàocóđượcđấngquânchủnhânđức,cóđượccácquanđạithầnsángsuốtanhminh,cóđượclũthầndânnhumìdễbảo…không?Đóchỉlàgiấcmộngảotưởng.

Cótrườnghọcnàođảmbảosẽđàotạoratoànlàcácbậcthánhnhân,toànlàngườitàiđức?Cócáchgiáodụcnàochắcchắnsẽsảnsinhrathầndândễsaibảo?

NgaycảTrungHoa,từthờinhàChu,cácnhàcaitrịđãbaolầnđauđầukhổsởvìướcnguyệnđó.Vàđãcólầnnàohọtrịvìdânchúngđượcđúngnhưýnguyệnkhông?Nếuđượcnhưthếthìđâuđếnnỗigiờđâycảquốcgiarộnglớnnàyđangbịngoạibanggiàyxéo?[24]

VậymàhọvẫncứraogiảngrarảlòngdạquânchủnhưbiểnTháiBìnhv.v…Màhọcómuốncangợi thìcứviệccangợi lấymộtmình.Bịngoạixâmgiàyxéomàvẫncứtiếptụccangợinềnchínhtrịnhântừcủaquânchủ.

Cứchođólàchuyệncủangườita,nhưngmùquángđếnnhưvậythìchỉtổ

chothiênhạchêcười.

“Biểnthủ,tưtúi”,tráchnhiệmcủaai?

Khuynhhướngdựavàođẳngcấp,địavịđểralệnhmàkhôngcầnbiếtdânchúngnghĩgìkhôngchỉriêngmộtmìnhchínhphủ.Hiệntượngnàycònthấycảởtrongcáccửahiệu,trườngtưthục,đềnchùa.Nơinàocũngcó.

Tôiđưaramộtdẫnchứng.Cómộtcửahiệudomộtôngchủ tựbỏ tiềnkinhdoanh.Ôngtasắpđặt

côngviệcchomọingườitừcửahàngtrưởngđếncácnhânviên,ngườinàoviệcnấy.Ngoàiôngchủ ra,khôngmộtngườinàođượcbiết toànbộcôngviệc kinh doanh của cửa hiệu.Lươngbổng cao thấp, côngviệc nặngnhẹ,nhấtnhấtđềudoôngchủquyđịnh.Bảnthânôngtaluônmiệngquáttháovàtinrằngtấtcảnhânviênđềunhấtmựctrungthành,nghiêmtúc.Tiếc thay,trongsốnhânviêncócảkẻlợidụngsựsơhởcủachủ,giấunhẹmdoanhsố,sửađổisổsách,biểnthủtiềnbánhàng.Chỉđếnkhikẻđótựnhiênbiếnmấthoặclâmbệnhchết,chokiểmtrasổsách,thấysốtiềnbịcuỗmquálớn,ôngchủmớitáhỏalên.Phótháchoàntoànchongườikhácchẳngdễchútnào!

Tuyvậy,vấnđềkhôngphảiởchỗconngườikhôngthểtintưởng,khôngthểtrôngcậyđược,màlàởcáchđiềuhànhcủachínhbảnthânôngchủ.Ôngtatựchorằngmìnhlàtấtcả,vànhânviênphảirămrắptuântheo.Nênnhớrằngnhânviêncótrungthànhđếnmấythìhọcũngchỉlàngườidưng.Trongquanhệvớingườidưng,phảithỏathuậnrõràngchuyệntiềnnong,kiểmtrađịnhkỳchứkhôngthểcưxửtheokiểuconcháutrongnhàđểrồimangvạvàothân.

Tạisaolũchísĩrởmlạicứhoànhhànhmãivậy?

Tràolưuquyềnlợiphụthuộcvàođẳngcấpđịavị,hànhxửcôngviệctheolợiíchriêng,đanglanrộng.Nócũnglànguyênnhândẫnđếntìnhtrạngmưumô,dốitrá,lừađảođầyrẫytrongxãhộihiệnnay.Tôigọinhữngkẻhùatheotràolưunàylà“chísĩrởm”.

Vídụ,cácthuộchạcủacáclãnhchúadướithờiphongkiếnlàmộtminhchứngtốt.

Bọnnày,kẻnàongườinấyđều tỏra trungthành.Ngoàimặt luôntỏvẻ

biếtthânbiếtphận,lúcnàocũngkhúmnúm,cúirạpmình.Trongngàygiỗchạp, lễ tết, thanhminh,khôngbaogiờ thiếumặt.Hễmởmiệnglàđềucócùnggiọngđiệu“trungthầnbáoquốc”,hoặclà“thânnàysẵnsàngchếtvìchủ”.Ngườithườngdễbị lừaphỉnhbằngvẻbềngoàicủachúng.Kỳthực,bọnchúngđềulàmộtlũchísĩrởmcả.

Đượccấtnhắcvàochứcvụcaomộtchút,ngoàilươngbổng,phụcấpquyđịnhra,khônghiểusaotiềncứvàonhưnước.Hóara,kẻtrôngcoiviệcxâycấtthìluônthúcgiụcchủthầucốnglễ.Kẻtrôngcoingânkhốthìđòithịdânphảibiếuxénquàcápmớichovaytiền.Nhữngchuyệnnhưvậydiễnranhưcơmbữađếnđộtrởthànhlệ.NgaycảnhữngVõsĩvốnđượcmệnhdanhlàtrungnghĩaluôntrongtưthếchết thaychochủthìcũngtìmcáchnânggiátrangphụcđểkiếmchênhlệch.Tấtcảcáilũnàyphảiđượcgọilà“chísĩrởmchínhhiệu”mớiphải.

Họahoằnlắmmớicómộtôngquanchínhtrực.Khôngmộtlờiđồnnàovềôngtanhậnhốilộcả.Vàthếlàngườiđờirasứckhenngợi.Nhưngôngấycũngchỉlàngườikhôngăncắptiềncủacôngquỹmàthôi.Chẳnglẽcứphảikhenngườitavìởhọkhôngcólòngdạthamlamhaysao?Chẳngqua,vìcóquánhiềucácchísĩrởm,nênôngấymớinổiđìnhnổiđámnhưvậy.

Vìsaolũchísĩrởmlạinhiềuđếnthế?Nếutrakỹngọnnguồn,thìđólàkếtquảcủaảotưởngmùquángluôncoidânchúnglàngumuội,hiềnlànhvàdễtrị.

Kếtcụclàtáchạiđóđưatớicáchđốixửđộcđoán,đẻrasựápchếđốivớingườidưới.Cóthểnóikhôngcógìvôtráchnhiệmhơnlàcáchhànhxửdựavàođẳngcấp,địavị,tựchomìnhlàchalàmẹcủadân.

Khôngthểtrôngcậyvàothiểusố“nghĩasĩ”

Tuyvậy,cóngườisẽnói:“Saolạicứtoànđưaracácvídụchẳnghayhogìvềlũngườidốitránhưthế?NgườiNhậtBảncóphảiaicũngxấucảđâu.Nướctavốnlàmộtđấtnướctrọngnghĩa.Từbaođờinay,chẳngphảilàcórấtnhiềuvídụcủacácnghĩasĩhysinhthânmìnhvìchúađósao?”

Tôixinthưa:“Quảthật,khôngphảilàkhôngcócácnghĩasĩchínhtrực.Nhưngsốđóthậtítỏi.Tôitínhthửthếnày.DướithờiGenroku–thờikỳmàtinhthầntrọngnghĩanởrộnhấttronglịchsửnướcta–có47nghĩasĩtỉnhAkou.TỉnhAkoucó70nghìndân.Cứ70nghìndâncó47nghĩasĩ,thìbảytriệudâncó4.700nghĩasĩ.Nhưngthờithếđổithay,tìnhngườicũngvơidầntheo thờiđại, tấm lòng trọngnghĩađangbướcvào thờikỳ thoái trào, như

mọingườiđềunhậnthấy.Cứcoinhưgiảm30%sovớithờiGenroku,vànhưvậybảy triệungườichỉcòn3.290nghĩasĩ.Dânsốnước tahiệnnay là30triệu.Vậy thì sốnghĩa sĩvàokhoảng14.000người.Với số lượngnhư thếnày,khônghiểulàcóđủngườibảovệđấtnướcNhậtBảnkhông?Đếnđứatrẻlênbacũngnhẩmtínhđược.

Địavịđẳngcấpvàchứcvụlàhaiviệchoàntoànkhácnhau

Nếutheoluậncứnhưtrên,thìđẳngcấpđịavịkhôngcóýnghĩagì.Tuyvậy,đểcẩnthậnhơn,tôimuốnnóithêmmộtýthếnày,nóitớiđẳng

cấpđịavịlànóivềchứcdanhtrốngrỗngbềngoài.Màđãlàchứcdanhtrốngrỗngthìbấtkểtrênhaydưới,nólàthứhoàntoànvôdụng.Nhưngmặtkhác,chứcdanhcũngcònbaogồmchứcnăngthựctế.Chứcnăngthựctếlàđiềuquantrọngnhất.Nếulàmtrònchứcnăngthựctế thìdùcóđẳngcấpđịavịcũngcòncóthểchấpthuậnđược.

Tứclàchínhphủlàngườicoigiữngânkhốcủamộtnước.Chứcnăngcủachínhphủlàcaitrịnhândân.Nhândânlàngườiđầutưcủamộtnước.Chứcnăngcủanhândânlàchi trảmọikhoảnquốcphí.Chứcnăngcủachínhtrịgialàquyếtđịnhchínhtrị,luậtpháp.Chứcnăngcủaquânnhânlàchiếnđấutheomệnhlệnhcủaquốcgia.Cũngnhưvậy,cáchọcgiả,thịdânđềucóchứcnăngđượcquyđịnh.

Tuyvậycũngcóngườinhanhnhẩuđoảng,chorằnglàmgìcóđịavịđẳngcấp,đứngtrênlậptrườngchorằngdânchúngchỉchuyênviphạmluậtlệ.Cóquanchứcchỉthíchchọctayvàosảnnghiệpcủatưnhân,họgâyranhữngchuyệnđộngtrời.Huốngchiquânđộilạitùytiệncanthiệpvàochínhtrị,gâyrachiếntranh,chínhđiềunàylàmđấtnướcrơivàocảnhnộiloạn.Đókhôngphảilàpháthuyýnghĩacủatựchủ,tựdomàchỉcóthểgọilàbạođộngvôchínhphủ,vôluậtpháp.

Nói tóm lại, về chữ“chứcdanh”và “chứcnăng” trông thì cóvẻgiốngnhau,nhưngnghĩathìhoàntoànkhácnhau,nếucầnthiếtphảiphânbiệtchorõrệt.

Cácbạnkhôngđượcphép lầmlẫnýnghĩamangtínhbảnchấtmà từngchữthểhiện.

Tháng7nămMinhTrịthứbảy(tứcnăm1874)

PHẦNMƯỜIHAI:HÃYHỌCCÁCHDIỄNTHUYẾTCÓHIỆUQUẢ

Diễnthuyếtđượcgọilà“speech”trongtiếngAnh,làcáchtruyềnđạtsuynghĩ, ýkiến củamìnhbằng lời trướcđôngđảongườinghe.Ởnước ta, từtrước tới nay, tôi chưa từngnghenói có cách làmnàogiốngnhưvậy.Cóchănglàcácbuổithuyếtpháptạicácnhàchùa–nhàsưgiảnggiảinghĩachotínđồPhậtgiáovềPhậtpháp.

ỞcácnướcphươngTây,cácbuổidiễnthuyếtdiễnrathườngxuyêntrongnghịviện,trongcuộchọpchínhphủ,trongcáccuộchộithảohọcthuậtcủacáchọcgiả,trongcáccôngtythươngmại,cáccuộcmít-tinhcủadânthànhthị, cả trong các đám tang, các lễ cưới, hội hè, hay khai trươngmột cửahiệu…

Chỉcầntrướccửtọakhoảngtrênmộtchụcngườilàliềncómộtngườinàođóđứnglêndiễnthuyết.Nộidungcác“bàinói”thườnglàmụcđích,ýnghĩacủabuổihộihọp,hoặccókhichỉlànhữngsuynghĩhaynỗiniềmtrongcuộcsốngthườngnhật,hoặccảmtưởngcủachínhbảnthânkhiđó…VàviệcdiễnthuyếtđãtrởthànhtậpquáncủangườiphươngTây.

ViệcdiễnthuyếtởNhậtBảnhiệnnayđươngnhiênlàrấtcầnthiết.Vídụ,dưluậnxãhộinướctađangrấtủnghộviệclậpranghịviệnnhư

phươngTây.Nhưnglậprarồimàkhôngbiếtcáchnóilênýkiếncủamìnhthìnghịviệncũngchẳngcóíchlợigì.

Đặcđiểmcủadiễnthuyếtlànóiraýkiếncủamìnhbằnglời.Vìvậy,cónhữngvấnđềnếuviếtrathìkhôngcóýnghĩanhiềulắm.Nhưngcũngvấnđềđó,bằnglờinóitrựctiếptớingườinghe,sẽkhiếnngườinghehiểungayvàcảmđộng.Nhữngvầnthơwakanổitiếngtừngàyxưa,nếuchỉinrathìítaibiếtđến.Nhưngđượcngâmlên,đượcđọclênthìcáihay,vẻđẹp,sựhấpdẫnsẽtruyềnđếnngườinghelàmxúcđộngkhônnguôi.

Cóthểnói,diễnthuyếtlàphươngpháprấtquantrọngđểtruyềnđạtngaytứcthìtớiđôngđảongườingheýkiếncủangườinói.

Diễnthuyếtvàtranhluậnnhằmnângcaokiếnthức

Nhưcácbạnđềubiết,họcvấnkhôngphải làviệcchỉcóđọcvàcứđọcthật nhiều sách là đủ.Bản chất của học vấn phụ thuộc vào khả năng ứng

dụng.Cóhọcvấnmàkhôngứngdụngđượcvàocuộcsốngthựctếthìchẳngkhácgìvôhọc.

Ngàytrước,cóchàngthưsinhlặnlộilêntậnEdocảmấynămtrời,quyếtchítheohọcthuyếtChuTử.Anhtanỗlực,miệtmàingàyđêmsaochépkinhsách.Sốlượngsáchvởsaochéplêntớihàngtrămcuốn.Tựnhủhọcthếlàthànhtàirồi,chàngthưsinhbèntrởvềquê.Anhtavềtheođườngbộ.Sáchvởgởihếtxuốngtàuthủy.Chẳngmay,contàuchởhànggặpnạnchìmngoàikhơitỉnhShizouka.

Vìchỉcósaochépchữvàovởnênbảnthânanhtathìvềtớiquê,cònchữthìtheotàuchìmxuốngsôngxuốngbiển.Thếlàbaonhiêuchữthầytrảlạithầy.Cônglaohọchànhthànhcôngcốc.

ChẳngphảilàởcácnhàTâyhọcngàynaycũngcónhượcđiểmnhưanhhọctròkhixưađósao?

Nếunhìnvàothựctrạnggiờhọcởcáctrườngthànhphốthìthấyhọcsinhcóvẻsiêngnănghọctậplắm,cứđànàyxemratấtcảsẽtrởthànhhọcgiả.Nhưngnếuthuhếtsáchgiáokhoa,vởchépcủachúng,và“tròởđâutrảvềquêđấy”thìsựthểsẽrasao?Chắclàkhichamẹ,bèbạnhỏiđếnthìhọcsinhchỉcònnước:“HọcvấnđểquêntạiTokyomấtrồi”.

Theonhưsuynghĩcủatôi,bảnchấtthựcsựcủahọcvấnlàphảiđộngnãosuynghĩ,chứkhôngphảichỉlàđọcsáchmộtcáchđơnthuần.

Vàđểứngdụngsốngđộngýnghĩđóvàocuộcsốngthựctếthìcầnphảibiếttrùtính,loliệu.Tứclàphảiquansátsựvật.Phảisuyđoánđạolýcủasựvật.Phảiđưarachínhkiến,cáchnghĩcáchlàmcủabảnthânmình.Ngoàirađươngnhiên là cònphải đọc sách, phải viết sách.Phải nói lênýkiến củamìnhchongườikhácnghe.Phảitranhluận.Biếtvậndụngtổnghợpcácbiệnphápnhưvậythìmớiđượcgọilànghiêncứuhọcvấn.

Quansátsựvật,suyluận,đọcsáchlàcáchđểtíchlũytrithức.Bànbạc,tranhluậnlàcáchđểtraođổitrithức.Viết,diễnthuyếtlàcáchđểmởrộngtrithức.Trongcácbiệnpháptrênđây,cócáiđạtđượcbằngsựnỗlựccủachính

bảnthânmình.Cócáicầncóngườibàn,ngườinghe.Đólàkhitranhluận,diễnthuyết.Vànhưvậycầnthiếtphải tổchứccácbuổi tranhluậnvàdiễnthuyết.

Hiệnnay,vấnđềlongạilớnnhấtởnướctalàdântríquáthấpkém.Khaisángquốcdân,đưahọđếntầmcaokiếnthứcvốnđượcxemlànhiệmvụcơbản của các học giả.Vì vậy các học giả, khi đã nắm bắt được cách thứcnghiêncứu,thìphảinỗlựclàmtrònvaitrònày.

Tranhluận,diễnthuyếtcầnthiếtrasaovàcótầmquantrọngthếnào,cácbạnđềuđãrõ.Nhưngtạisaođếngiờnàynóvẫnchưađượcthựchiệnởnướcta?Tôibuộcphảinóirằngđólàdocáchọcgiảquálườibiếng.

Hànhvi,hoạtđộngcủaconngườithườnghướngtheohaiphía:trongvàngoài.Cầnphảinỗlựccảhai.

Đasốcáchọcgiảhiệnnaythườngchỉhoạtđộnghạnhẹptrongphạmvicánhân.Họengại,chây lườikhôngmuốnmởrộngra thếgiớibênngoài.Hãymautỉnhngộ.Chỉkhinàocókiếnthứcsâunhưvựcthẳm,tiếpxúctraođổivớingườikhácnhưchim tungcánh rộngmở tựdo tự tại trongkhôngtrung,mớiđúnglàhọcgiảthựcthụ.

Họcquảntrịkinhdoanhmàkhôngtínhtoánđượcniêucơmởnhà

Hiệnnay,mốilolớnnhấtởnướctalàdântrícònquáthấp.Kiếnthức,hànhđộngcủaconngười,khôngphảicứhuyênthuyênlýluận

viểnvông,khóhiểumớilàcao.Xemracáilýcủachữ“ngộ”trongđạoPhậtcóvẻthâmthúylàmsao.Nhưnghànhvithườngnhậtcủacácnhàtuhànhlạithườngxarờihiện thực,khônggiúp ích thực tế.Tôikhôngchorằnghọ lànhữngngườicótrikiến.

Kiếnthức,hànhđộngcủaconngười,khôngnhấtthiếtcứphảicótrithứcphongphú,nghenhiềubiếtrộngsẽđượccoilàuyênbác.Trênđờinày,cókhông ítngười,dùđãđọccảchụcnghìncuốnsách,giao tiếpvớiđủhạngngườimàvẫnkhôngcóđượckiếnthứcriêngchobảnthân.Điểnhìnhnhấtlàcácnhànhohọccổhủ, thủcựu.VàngaycảcácnhàTâyhọccũngkhôngvượtquađượckhiếmkhuyếtnày.

Các học giả hiện nay, quyết chí theo Tây học, ngày đêm vùi đầu vàonghiêncứunàolàkinhtếhọc,đạođứchọc,nàolàtriếthọc,khoahọc…Họcóvẻgiốngnhưcácđấngcứunhânđộthếcógannằmgainếmmật.

Nhưng thử nhìn vào cuộc sống cá nhân của họ xem sao. Tiếng là nhànghiêncứuvàgiảngdạymônkinhtếhọc,nhưnglạikhôngtínhđược“niêucơm” gia đình. Tiếng là nhà nghiên cứu và giảng dạymôn đạo đức học,nhưnglạikhônggiữnổiphẩmhạnhcủabảnthân.Mâuthuẫngiữalýluậnvàcuộc sống thực tế ở họ giống như có hai người khác nhau trongmột conngườivậy.Tôikhôngthểnàocoihọlànhữngngườicókiếnthức.

Việcđọcsách,việcnghiêncứu,việcgiảngdạyvốnkhôngmâuthuẫnvớithựctếcuộcsống.Nhưngcáchọcgiảđóđãkhônglàmtrọnvẹncảhaimặt,giữasuynghĩ–phânbiệtđượcsựvậttốtxấu,vàhànhđộng–thựchiệnsuynghĩ ấy. Cho nên mới dẫn tới kết cục như trên. Người xưa thường nói“Lươngýbấtdưỡngsinh”,“ĐọcLuậnngữmàkhôngbiết luậnngữ”cũngnghĩalàvậy.

Nói tóm lại, điều tôimuốnnói là kiến thức, phẩmhạnh của con ngườikhôngthểtrởnênthanhcaonếuchỉcónóitoànlýluậncaoxa,hoặcchỉcónghenhiều,biếtrộng,màkhôngcóhànhđộnggìcả.

Bíquyếtduynhấtđểnângcaokiếnthức:Khôngđượctựmãn

Đểnângcaokiếnthứcvàphảnánhđiềuđótronghànhđộngthìphảilàmthếnào?Bíquyết làphảisuynghĩ,sosánhtrạngtháicủasựvật,nhắmtớigiaiđoạnpháttriểncaohơn,kiênquyếtkhôngđượctựthỏamãn.Tuynhiênnếuchỉlấymộtyếutốhaymộthiệntượngđểphântíchvàsosánhthôithìkhôngđủ.Màphảiphântíchmọi“sởtrường”,“sởđoản”củacácyếutố,cáchiệntượngnằmtrongtìnhthế,hìnhtháisựvậtởcảhaiphía.

Vídụ,cómộtsinhviênchămchỉ,miệtmàihọchành.Anhtakhôngrượuchè,khôngchơibờibêtha.Anhta tựgiáchọctập,khôngđểchamẹ, thầygiáophảinhắcnhởhoặcquởmắng.Anhtatỏrarấthãnhdiện.Nhưngsựtựđắcđóchẳngquachỉlàsosánhvớinhữngsinhviênlườinhácthôi.Họctậpchămchỉlàlẽđươngnhiêncủaconngười,chứđâuđếnmứcphảikhenngợi.Bởilẽ,lýdosinhtồncủaconngườichắcchắnởtầmcaohơnnhiều.

Nhìnvàođâu,vàđạtđượcsựnghiệpgìthìcóthểtoạinguyện?Conngườiluônluônnhắmtớihìnhmẫucủanhữngngườithànhđạthàng

đầu.Cứnhìnthấysởtrườngcủangườikháchơnbảnthânlàbứtrứt.Thếhệsaubaogiờcũngmuốnhọctậpvượthẳnthếhệtrước.Mớiđạtđượctrìnhđộhiệnthờimàsinhviênđãtựmãnthìhỏng.Vaitròcủasinhviênchúngtavìthếrấtquantrọng.

Nhữngkẻsuốtđờichỉbiếthọcsuôngthìchíquáthấp.Nhữngkẻbêtharượuchè, chơibời lànhữngconngườivôdụng.Vậymà lại lấy làmhãnhdiệnsovớicái lũngườiđó.Nhưthếcókhácnàocôngkhaichongườiđờithấysựngudốt?

Trongxãhộimàphẩmcáchvàhànhđộngcủaconngườicao,thìcáikiểu

tranhluậnvớvẩnnàysẽkhôngcóchỗvàcónóiracũngcảmthấyngượng.

Tiêuchuẩnđểđánhgiátrườnghọc

Hiệnnayởnướcta,ngànhgiáodụcthườngdựavàocácnhậnxét“TrườngAkỷluậtnghiêm”,hoặc“TrườngBquảnlýchặt”…đểlàmtiêuchuẩnđánhgiáxếphạngtrườnghọc.Cácbậcphụhuynhdườngnhưcũngđồngtìnhnhưvậy.

Chữ “kỷ luật”, “quản lý” trong trườnghọc được người ta hiểu như thếnào?

Đólànộiquynhàtrườngphảikhắtkhe.Đểhọctròkhôngchâylười,nhàtrườngphảitheodõi,giámsáttừnglytừngtý,nghiêmcấmmọiquanhệnamnữ…

Phảichăngnhưthếlàưuđiểmcủamộttrườnghọc?Ngượclại,tôicoiđólàđiềuhổthẹn.

TôichưatừngnghenóitrườngtốtởcácnướcphươngTâylàtrườngchỉcầnnghiêmkhắc.Lẽđươngnhiên, tôi không cho rằng cái gì trongxãhộiphươngTâycũngđềutốtđẹpcả.Nhưngtrongviệcđánhgiávềtrườnghọc,họkháchẳnchúngta.Đốivớihọ,mộttrườnghọcdanhtiếngtrướchếtphảicó trình độ học vấn cao. Phương pháp giảng dạy công phu.Giáo viên cónhâncáchvàcókhảnăngtranhluậngiỏi.

Vìvậy,nhữngngườithamgiacôngtácgiáodục,nhữngngườiđangtheohọctạicáctrườngởnướcta,phảilấycáctrườnghàngđầutrênthếgiớiđểsosánh,đểthấycáihay,cáidởcủamình,củahọ.

Kỷluậtnghiêm,quảnlýchặtcũnglàmộttrongnhữngưuthếcủamộtsốtrườnghọc.Nhưngnóchỉlàưuthếthấpnhấttrongsốcácưuthếlẽraphảicótrongnhàtrường.Khôngthểlấynóđểtựhào.Nếusosánhtrìnhđộgiáodụcởcáctrườngtốtnhấtcủachúngtavớicáctrườnghàngđầutrênthếgiới,rõràng làcórấtnhiềuđiểmđángphảisuynghĩ.Vìvậy,nếuchỉ tập trungvàoviệctriệtđểthihànhkỷluật,nộiquy–đangđượccoilàcôngviệccấpthiếtnhất trongngànhgiáodục–đểnângcaotrìnhđộgiáodụcvàchodùđiềunàycũnggópphầnvàoviệcgiáodụchọcsinhthìcũngkhôngthểmãnnguyệnđược.

Vấnđềgiáodụccũnggiốngnhưtìnhtrạngcủamộtquốcgia.Giả dụ, cómột chính phủ ở đây. Thành viên chính phủ toàn là những

ngườicóđầuócsángsuốt,cócácquyếtđịnhđúngđắnnắmquyềnlãnhđạo.

Họngàyđêmsuynghĩvềnỗiđaukhổvàniềmhạnhphúccủadânchúng.Họluônđưaracácchínhsáchkịpthời.Việcnàođángkhenthìkhenngay,việcnàocầnphạtthìphạtngay.Chínhphủthựcthimộtnềnchínhtrịsángsuốtvàđángkhâmphục.Dânchúngnoấm,xãhộiổnđịnh,đấtnướcthanhbình.

Đạtđượcthànhquảtrên,đángtựhàolắmchứ!Tuyvậy,mọivấnđềnhưđườnglốicủachínhphủ,cuộcsốngcủangười

dân,xãhộiổnđịnhvàthanhbình…tấtcảmớichỉlànộitìnhquốcgia.Vàđườnglốichínhtrịđangthựcthicũngchỉlàđườnglốichínhtrịdomộthaymộtnhómcácchính trịgiacủaquốcgiađóhoạchđịnh.Chodùđó lànềnchính trịvìdân thậtđáng tựhào, lànềnchính trịhơnhẳnsovớiquakhứ,hơnhẳnsovớinềnchínhtrịđộctàiởmộtsốquốcgiakhác,nhưngnóvẫnhoàntoànkhôngcótriểnvọngtrongtươnglai.

Bởivì,nếucótầmnhìntổngthểtrênbìnhdiệnquốctế,cósựsosánhđốichiếu với các quốc gia vănminhkhác, nếu suy tính đến lợi ích cũngnhưthiệthạigiữahaiquốcgiatrongtươnglai,thìnềnchínhtrịtrênđâycóđángđểtựhàohaykhôngvẫnchưathểkhẳngđịnhđược.

Tôilấyvídụcótrongthựctếđểcácbạnthấy.ẤnĐộlàmộtquốcgiacólịchsửlâuđời.NềnvănminhsôngHằngcócả

hàngnghìnnămtrướcCôngnguyên.NềntriếthọcẤnĐộsâusắckhônghềthuakémtriếthọcphươngTâycậnđại.

VàcảnướcThổnữa.NướcThổtrongquákhứđãtừngtựhàolàmộtquốcgia hùngmạnh, quân sự, an ninh vữngmạnh. Nước Thổ có đức vua anhminh,cócácđạithầntrungtiết,códânsốđôngđúc,cóbinhlínhquảcảmkhôngnơinàosánhnổi.

NếuẤnĐộlàđiểnhìnhcủaquốcgiavănhóathìnướcThổđiểnhìnhchomộtquốcgiaquânsự.

Vậymàgiờđâykhinóitớihainướcnày,aiaicũngngaongán.ẤnĐộđãtrởthànhthuộcđịacủaAnhquốc,dânẤnbiếnthànhnôlệ.CònchínhphủThổ buộc phải bằng lòng với nền độc lập giả hiệu.Mọi quyền giao dịchthươngmạiđềunằmtrongtaycácthươngnhânAnh,Pháp.Dânchúnghoặcsuốtngàyđầutắtmặt tối trênnhữngthửaruộngkhôcằn,hoặcphải laylắtkiếm sống cho qua ngày.Mọi hoạt động kinh tế đều phụ thuộc vàoAnh,Pháp.Ngânkhốquốcgiatrốngrỗng.

VìsaonềnvănhóaẤnĐộ,nềnquânsựnướcThổlạikhôngthểđónggópchosựphát triểnvănminh trênchínhđấtnướcmình?Cũngbởivìđầuócngườidânchỉbóhẹptrongphạmviđịaphương,phạmvimộtnướcvàthỏamãnvớitìnhtrạngđó,khôngsosánhvàkhôngnhìnvàonhữngtiếnbộvượt

bậccủanướckhác.Đồngthời,dânchúnglạiquáquenvớicảnhthanhbình,chỉbiết“mẹhátconkhenhay”.Thếlàthuathiệttrongcạnhtranhkinhtếvớiquốctế,vàcứthếtiềmlựcquốcgiabiếnmấtlúcnàocũngkhônghay.

Trongkhiđó,sựxâmlăngvềkinhtếcủacácquốcgiaphươngTâyđốivớitoànchâuÁnhưbãotốđangquétsạchmọichướngngạitrênđườngtiến.Thậtđángsợ.

Chúngta,mộtmặtphảidèchừngsứcmạnhkhủngkhiếpcủanềnkỹnghệTâyphương,mặtkháccónhiềuđiểmđángđểchúngtahọchỏiởvănminhphươngTây.

Tìmhiểu,nghiêncứu,phântích,sosánhkịpthờitìnhhìnhtrongvàngoàinước,chínhlàđiềuphảitiếptụcnỗlực,nếukhôngchúngtasẽtrởthànhnôlệ.

Tháng12nămMinhTrịthứbảy(tứcnăm1874)

PHẦNMƯỜIBA:TỆHẠINHẤTLÀTHAMLAM

Dụcvọnglàđiềutốthayxấutùytheocáchbiểuhiện

Cónhiềuthóixấutồntạitrongxãhội.Trongquanhệgiữaconngườivàcon người thì tham lam là thói tệ hại nhất. Tham lam, xa xỉ, gièmpha lànhữngthóixấutiêubiểu.Tuyvậy,nếutìmhiểukỹlưỡngthựcchấtthìdụcvọng–nguyênnhândẫntớinhữnghànhvitrên–tựnókhônghẳnđãlàxấu.Bởivìcòntùytrườnghợp,tùynơitùychỗphátsinh,tùymứcđộnặngnhẹvàtùytheomụcđíchmàlònghammuốnđóhướngđến.

Vídụ,ngườitagọilònghammuốntiềnbạclàthóithamlam.Nhưngconngườithìaimàchẳnghammuốn,quýtrọngtiềnbạc.Vìvậy,bảnthânviệcthỏamãnnhucầuvềtiềnbạckhôngphảilàđiềuđángphêphán.

Nhưngnếukhôngphânbiệtrạchròinơichốn,trườnghợpphátsinhlònghammuốnđó,nếumứcđộhammuốntiềnbạcvượtquágiớihạnvànếulầmlẫnmụcđíchtìmkiếmtiềnbạc thìsẽdẫntớiviệcchạytheođồngtiền tráiđạolý,vàkhiđódụcvọngsẽtrởthànhthóixấu:thóithamlam.

Cómộtđạolýlàmranhgiớiđểphânbiệtdụcvọngtiềmẩnhamthíchtiềnbạccólàthóixấuhaykhông.Nếukhôngvượtquaranhgiớinàythìđượccoilàtiếtkiệm,hợplývàlàđứctínhtốtđượckhenngợimàconngườithựcsựphảinỗlực.

Cũngtươngtựnhưvậykhiđềcậptớisựxaxỉ.Đểkếtluậnlàthóixấuhaykhông,phảixemxétdựatrênviệcngườitacósốngđúngvớithựcchấtcủamìnhhayvượtquáđịavị,nănglựccủachínhhọ.

Mongcótấmáolànhđểmặc,mongcóngôinhàthoángmátkhangtrangđểởlàdụcvọngđươngnhiêncủaconngười.Vậythìtạisaolạicoiđólàxaxỉ,làthóixấu.

Tíchlũytiềnbạc,chitiêuchừngmực,sốngđúngvớiđịavịcủamìnhphảiđượccoilàđiểmtốtcủaconngườichứ,saolạicoiđólàkeokiệt,bủnxỉn?

Ngoàira,giữagièmphavàphêphánthìranhgiớichỉnhưsợitóc.Gièmpha là việc nói xấu và chê bai người khác. Phê phán là sự nhận định vềnhữngcáidởvàphêbìnhngườikhácdựatrêncơsởđạolýmàmìnhtin.

Tuyvậy,khichưatìmrađượccáiđúngtuyệtđốitrongxãhội,khitrong

cuộcsống“chínhnghĩamangtínhtuyệtđối”vẫnchưatồntạithìkhócóthểphánđịnhngayđúngsai,hayphải tráicủamộtvấnđềbàn luận.Vì lẽđó,mớinhìnthấyngườinàygièmphangườikháclậptứcquykếtchoanhtalàkẻthấtđứcthìthậtvôlý.Khiquykếtviệctranhcãilàsựgièmpha,haylàsựphêphánnghiêm túcvềmộtvấnđề thìphải tìmcho rachínhnghĩamangtínhtuyệtđối,chânlýmangtínhphổbiểntrongcuộcsốngtrướcđã.

“Thamlam”đốivớingườikhácchínhlànguồngốccủamọithóixấu

Ngoàira,ranhgiớigiữathóixấuvàđứctốtchỉlàmộtsợitóc.Vídụnhưthói ngạomạn và lòng dũng cảm.Thói lỗmãng và tính cương trực. Thóingoancốvàlòngthànhthực.Tínhnôngnổivàsựnhanhnhạy.Tốchấtgốctựnókhôngphảilàxấu.

Tuyvậy,duycómộtthứ,vốndĩtốchấtgốcđãlàxấu,chonênbấtcứởđâu,dùởmứcđộnàovànhằmmụcđíchrasao, thìnóvẫncứlàthóixấu.Thứđóchínhlàthamlam.

Tham lam thường ngấm ngầm nảy sinh trong lòng. Tham vọng khiếnngườitalậpmưutínhkếhãmhạingườikhácnhằmthỏamãnsựghentức,hayxoadịunỗibấthạnhcủachínhmình.Vìthếnhữngkẻômấplòngthamkhônghềđónggópgìmàchỉpháhoạihạnhphúcxãhội.

Ghenghét,lườnggạt,giảdốilànhữngthóimàngườitathườnggọilàlừađảobịpbợm.Đâylàmộtthóiđêtiện.Nhưngnókhôngphảilànguyênnhânđẻrasựthamlam.Ngượclại,phảithấyrằngchínhthamlamđãsảnsinhranhữngthóiđêtiệnấymớiđúng.

Thamlamlànguồngốccủamọithóixấu.Cóthểnói:Khôngcóthóixấunàotrongconngườimàlạikhôngxuấtpháttừthamlam.

Tháiđộcaycúngờvực,ghentức,hènnhát…cũngtừthamlammàra.Từnhữnghànhvi thậmthụt,mậtđàm,mưumôchođếnviệclôikéobècánh,ámsát,nổiloạn…tấtcảđềuphátsinhtừthamlam.

Trênphạmviquốcgia,nhữngtaihọadolòngthamgâyrakhiếnchodânchúngđềutrởthànhnạnnhân.Khiđóthìmọilợiíchcôngđềubiếnthànhlợiíchriêngcủamộtnhómngười.

Nghèokhổkhôngphảilànguyênnhân

Trênđâytôiđãđềcậptớitáchạicủalòngthamtrongquanhệgiaotiếpgiữaconngườivớiconngười.

Vậythìcáigìlànguyênnhânchủyếukhiếnchoconngườighentứctrướchạnhphúccủangườikhác,cầuchongườikhácgặpbấthạnh?

Phảichăngđólàdocuộcsốngquákhổcực,quábếtắc?Không,khôngphảinhưvậy.Nếuchorằnggốcrễcủa lòngthamlamlà

nghèokhổthìtấtcảnhữngngườinghèokhổtrongxãhộiđềubàytỏsựbấtbình,nhữngngườigiàucótrongxãhộisẽtrởthànhcái“đích”củasựcămtứcvànhưthếthìmọiquanhệ,giaotiếptrongthếgiớinàymộtngàycũngkhônggiữnổi.

Nhưngthựctếthìkháchẳn.Conngườidùcónghèokhổđếnđâuđinữa,khiđãhiểuđượcvì saomìnhnghèokhổ,vì saomìnhhènkémvànguyênnhân là tạimình thì sẽkhôngbaogiờhọmang thóiđốkỵbừabãiđốivớingườikhác.Bằngchứngcólẽcũngkhôngcầnphảitrưngrađây.

Hiệnnay, trongxãhội tồntạisựchênhlệchgiàunghèo,sanghèn…cứnhìnvàoquanhệgiaotiếpgiữangườivớingườithìsẽrõ.Vìthếtôimớinóirằng,phúquýgiàusangkhôngphảilàđốitượngcủasựcămtức.Vànghèokhổhènkémkhôngphảilànguồngốccủasựbấtbình.

LờithancủaKhổngTử

Thamlamkhôngbắtnguồntừnghèokhó.Thamlamsẽhoànhhànhkhắpxãhộikhisựphát triểntựdovềtinhthần,vềhànhđộngcủaconngườibịcảntrở,khiniềmhạnhphúccũngnhưnỗibấthạnhđềungẫunhiênmàxảyra.

Ngàyxưa,KhổngTửcóthanrằng:“Đànbàcongáivàtrẻconlànhữngkẻkhódạy.Thânvớihọthìhọnhờn,mànghiêmvớihọthìhọoán”.Giờđâyngẫmlại,cóthểkhẳngđịnhlàĐứcKhổngTửgieohạtnàothìđãđượcquảđó.

Tâmhồnconngườidùlànamhaylànữđềugiốngnhau.Hơnnữa,nóitới“kẻ tiểunhân”có lẽĐứcKhổngTửmuốnámchỉnhữngngười thấpcổbéhọng.Khôngcóđạolýnàoquyđịnhrằngđứatrẻdongườihạđẳngsinhranhấtđịnhsẽtrởthànhhạđẳng.Nhữngđứatrẻmớilọtlòng,dùchúngsinhra

trongnghèokhóhaytronggiàusang,đềubìnhđẳng,khôngthểbịkỳthịhaybịphânbiệt.

Ngày nay những người rao giảng cho dân chúng phải nhẫn nhục, phảikhomlưngquỳgối,tróibuộctựdocủanhữngkẻyếu–nhữngngườibịgọilà lũđànbà,kẻ tiểunhân–họ là aivàởquốcgianàovậy?Hạtgiống tựmìnhgieo,cuốicùngbiếnthànhthóithamlam.VàkếtcụclàngaycảĐứcKhổngTửcũngchỉcònbiếtthantrời.

Conngườivốndĩnếubịaiđócướpđitựdothểchấtcũngnhưtinhthầnthìsẽcămtứcngườiđó.Nhânquảứngbáorõràng:gieogìgặtnấy.ChẳnglẽKhổngTử tiênsinh–ngườiđược tôn làbậc thánhnhân–màcũngkhônghiểuđượcbảnchấtcủasựvật,khôngbiếtphảilàmcáchnàođểgiảiquyết,lạichỉbiếtbuộtmiệngthanvãn…thìquảlàkhôngđángkhâmphục.

Trướchết,phảihiểurằngthờiđạimàKhổngTửđãsốnglàthờiđạimôngmuội,chưakhaihóa,cáchthờiđạihiệnnayhơnhainghìnnăm.Vàchủýcủanhững lời dạy củaKhổngTử cũng là những điều phù hợp với phong tục,lòngngườithờiđó.Đểnắmđượcquầnchúng,đểduytrìsựcaitrị,dùbiếtđókhôngphảilàthượngsách,nhưngcầnphảichứngtỏuyquyềnbằngcáchtróibuộcdânchúng.NếunhưthựcsựKhổngTửlàbậcthánhnhân,cókhảnăngtiênkiếntươnglaihậuthếthìchắcchắnngàikhôngbaogiờnghĩrằngquyềnuythờiđólàtuyệtđốimãimãi.

Vìvậy,nhữngngườinghiêncứulờidạycủaKhổngTửđểápdụngchođờisau,cầnphảisuynghĩvềbốicảnhlịchsửmàđánhgiá.Tôikhôngthểcoinhữngngườiđịnhbênguyênxinhữnglờidạycáchđâycảhainghìnnămápvàothờiđạingàynaylànhữngngườihiểubiếtđầyđủvềgiátrịcủasựvật.

Thựctrạnghậucung,nơithóithamlamhoànhhành

Nhữngcungtần,mỹnữtronghậucunghầuhạ lãnhchúatrongthờiđạiphongkiếnởnướctalàvídụrõràngnhấtvềsựthamlamhoànhhành,vềsựcảntrởgiaotiếp.

Chốnhậucunglànơicưngụcủacáccungtần,mỹnữđểhầuhạcácbậclãnhchúathấtđức.Cáccungtần,mỹnữcóchămchỉchuyêncầncũngkhôngđượckhen,cólườinháccũngkhôngbịphạt.Cócanngăncũngbịquởtrách,màkhôngcanngăncũngbịquởtrách.Tómlại,đólàmộtthếgiớikháchẳnvớixãhộibìnhthường,lànơimàcáccungtầnmỹnữdùngmọithủđoạnlấylòng lãnhchúa, triệthạ lẫnnhau,miễnsao thỏamãngiấcmộngđược lãnhchúasủngái.

Sốngtrongthếgiớinhưthế,tínhcáchconngườitrởnênkhácthường,vuibuồn, cáugiậnđềubị biếndạng.Thấyđồngcungđược sủngái là lập tứcghenghétđốkỵ,rồicămtứcluôncảlãnhchúa.Trung,tín,tiếtnghĩachỉcònlàmỹtừ.Lãnhchúacóốmthậptửnhấtsinhthìcũngchỉvìđốkỵvàsợbịđồngcunggièmphamàbỏmặcchẳngthèmchămsóc.Thamlam,ghentứctrởnên cựcđoanđãdẫn tới nhữngvụgiết người bằng thuốcđộc.Nếu cóbảngthốngkêcácvụđầuđộctừtrướctớinay,thìsẽthấyrõcáchànhđộngtộiáctronghậucungđãhoànhhànhdữdộinhưthếnàosovớicácvụđầuđộc ngoài xã hội. Chúng ta cần phải thấy tham vọng khủng khiếp đếnnhườngnào.

NhậtBảnhiệnnayvẫnchưathoátkhỏitínhchất“hậucung”

Thóixấuxa tệhạinhất trongxãhội là tham lam.Nguồngốccủa thamlamlàởchỗtróibuộctựdo.Vìthế,ngônluậnphảiđượctựdo.Hoạtđộngcủaconngườikhôngthểbịcảntrở.

ThửsosánhgiữaxãhộiNhậtBảnvàxãhộicácnướcÂuMỹxemsao.Xãhộinàogầngiốngvới tình trạng trongchốnhậucungnói trên?ChẳngphảilàxãhộiNhậtBảnđósao.ỞdânchúngAnh,Mỹkhôngphảilàkhôngcóthóithamlam,xaxỉ,lỗmãng…Họcũngkhôngthiếunhữngkẻlừađảo,bịpbợm.Vàkhôngphảilàcáigìtrongphongtụccủahọcũngđềutốtđẹpcả.

NhưngcómộtđiểmkhôngthểnóilàgiốnghệtvớitìnhtrạngcủaxãhộiNhậtBản.Đólàthamvọng.Trongxãhộivănminhngườitakhôngđếnnỗighenghét, căm tức trướchạnhphúccủangườikhácvàngấmngầmmongchongườikhácgặpbấthạnhnhưconngườitrongxãhộiNhậtBản.

Hiện nay, trong xã hộiNhật Bản, những người hiểu biết, các thức giảđangnóilêntiếngđòitựdoxuấtbản,tựdongônluận,yêucầulậpviệndânbiểu.Vìsaovàhoàncảnhnàobuộcnhữngthứcgiảphảilêntiếngnhưvậy?

Xãhộikhôngthể làchốnhậucungnhưtrướcđây.Nhândânkhôngthểnhưnhữngcung tần,mỹnữ.Chỉcóđoạn tuyệtvới tham lam, lòngđốkỵ,ghenghétvàđượctựdomớicóthểgiànhlạivàdấylêndũngkhíganhđualẫnnhau.Hạnhphúchaybấthạnh,danhdựhaynhơnhuốc…phảilàmsaođểđólàkếtquảđươngnhiêntừnỗlựccủamọicánhân.

Cảntrởtựdongônluận,tróibuộchoạtđộngcủadânchúngđaphầnđềuliênquanđếnchínhsáchcủachínhphủ.Vàaicũngđổhếtchonềnchínhtrị.

Nhưngthựcrakhônghẳn làvậy.Chính trongnhândâncũng thải ranhiềuthứđộchạikhôngkém.Nếuchỉcảicáchchínhtrịkhôngthôicũngkhôngthểgộtsạchnhữngthứđộchạiđóngayđược.Tôixinbổsungthêmhai,bađiểmnữa.

Mặtđốimặtmớivỡlẽ…

Thôngthường,conngườicảmthấyvuisướngtrongquanhệ,tronggiaotiếp với người khác. Vậy mà cũng có người lại cảm thấy ghét giao tiếp.Trongxãhội,cónhữngngườikhácthường,họcốtìnhchuyểnvềsốngtrongrừngnúi, xa lánh cuộc sống.Vàngười ta gọi họ là nhữngngười “ẩn cư”.Hoặccónhữngngườikhôngđếnmứccựcđoanđếnvậy,nhưngkhôngthíchgiaotiếpvớixãhội,ởlìtrongnhàkhôngbaogiờlómặtrangoàivàlấylàmđắcý“lánhđờiôtrọc”.

Tưthếcủanhữngloạingườinàykhôngphảichỉ làdokhôngbằnglòngvớiđườnglốicủachínhphủ.Màcáichínhlàhọkhôngcódũngkhítrongcácmốiquanhệvớisựviệcvìýchíyếuđuối.Họkhôngcó lòngbaodungvìthiếu sự độ lượng.Họ không thể thu nhận được người.Và người ta cũngkhôngthunhậnđượchọ.Cảhaiphíatừngbướctừngbướctránhmặtnhau.Kếtcụclàcảhaiphíađềumangýnghĩphânbiệt,nhìnnhaubằngconmắtxalạ.Và rồi chẳng biết tự lúc nào trở thành kẻ thù của nhau.Bên nào cũngmangnhữngbấtmãnđốivớinhau.Khôngcógìbấthạnhhơnthế.Mặtkháchọcũngchẳngmuốnbiết,muốnhiểuđầyđủvềđốiphương.Chỉnghethôngtinmột chiềumàkhôngkiểmchứng, cũngkhông thèmxácnhận.Chỉ cầnthấyđốiphươngsuynghĩkhácmìnhlàkhôngcòngiữđượcbìnhtĩnh…cămghétđốkỵxuấthiệnngaycảtrongýnghĩ.

Vănbảnthưtừnhiềukhikhônggiảiquyếtđượcvấnđềbảnthảomàcòngâyhiểu sai, hiểu lầm.Nhưngkhigặpgỡ trực tiếp thì lạigiảiquyếtđượcmọithứ.Lúcđóconngườimớivỡlẽ“vậymàcứnghĩxấuvềnhau…”,hoặc“khônggặptrựctiếpthìđúnglàsẽgâynêntaihọachonhau…”.

Lolắng,quantâmlẫnnhauvốnlàtìnhcảmbẩmsinhởtrongconngười.Sựthậttình,thậtlòngsẽlàmhaiphíaxíchlạivớinhau.Vàchỉkhiđóthìsựđốkỵ,lòngghentứcmớibiếnmất.

Từxưa tớinaycóvôsốnhữngvụámsát.Tôivẫn thườngnói thếnày:“Nếunhưcảhaiphíaámsátvàbịámsátcùngngồilạivớinhau,cócơhộitraođổithẳngthắn,khôngchegiấu,khôngúpmởnhữngsuynghĩcủacảhaibên,thìchodùcólàkẻthùkhôngđộitrờichungcủanhau,họnhấtđịnhsẽ

hòagiảivàkhôngnhữngthếmàcókhilạitrởthànhbạnhữu.”Mới hay là việc cản trở tự do ngôn luận, tự do hành động, hoàn toàn

khôngphảichỉlàlỗidochínhphủ,màcònlàlỗitrongdânchúng.Ngaycảtronggiớihọcgiảcũngvậy.

Năng lượng làmcuộcđời sốngđộngkhócó thể sinh ranếukhông tiếpxúc,tiếpcậnvớisựvật.Phảilàmsaotrongcácmốiquanhệ,cáccuộcgiaotiếpmọingườiđềutựdonóilênsuynghĩcủamình,tựdohànhđộng.Vàsựsuynghĩấy,hànhđộngấylàkếtquảcủaviệctựlựachọnbấtkểconngườiđóthuộcđẳngcấpnào,quýtộc,giàucóhayhạđẳng,nghèohèn.

Khôngaicóthểcảntrởtựdocủaconngười.Tháng12nămMinhTrịthứbảy(tứcnăm1874)

PHẦNMƯỜIBỐN:PHẢILUÔNXEMLẠITINHTHẦNCỦABẢN

THÂN

Conngườiluôngặpnhữngthấtbạikhôngngờtới

Trongcuộcsống,conngườilàmnhiềuviệcdạidột,ngungốchơnsovớisuynghĩ trongđầu, làmnhiềuđiềuxấuhơnsovớicảmxúctronglòng,vàkếtquảđạtđược thườngcũngkhôngnhưdự tínhbanđầu.Dùcóxấuđếnđâu,cũngkhôngcóngườinàosuốtđờichỉlàmtoànđiềuác.Nhưnggặpmộtviệcgìđó,bấtchợtáctâmhiệnlên,biếtlàkhôngnênnhưngvẫncốlàm,khisựviệcvỡlởthìlạiviệnrađủmọilýlẽđểhợplýhóasựviệcxấuđó.

Ngượclại,cónhữngviệcđãlàmvìtinchắclàtốt.Nhưngtheothờigian,nhìnlạithìcảmthấyđólàviệclàmđánghổthẹnvàtựnhủkhônghiểusaokhiấylạihànhđộngnhưvậy.

Giữaconngườivớiconngười,cósựchênhlệchvềtrítuệ.Nhưngkhôngmộtngườinàolạimuốntựhạthấpbảnthânkhisovớicácloàimuôngthú.Córấtnhiềutrườnghợpbịxãhộichêcười,hoặctựmìnhhốihậnvìcứnghĩrằng“việcnàyhợpvớikhảnăngcủamình”,nhưngđếnlúcbắttayvàolàmthìhếthỏngchỗnàylạisaichỗkhác,màlạitoànhỏngvàsaiởnhữngchỗkhôngthểngờtới.

Nhìnnhữngngườiômấpsựnghiệpvàgặpthấtbạithìnghĩlàhọngudốthoặcviểnvông.Nhưngthậtrakhilậpkếhoạchchoviệcđó,họcũngkhôngđếnnỗidốtnát lắmđâu.Cómộtnguyênnhânrất lớn trongnhữngthấtbạinhưvậy.Đólàcuộcsốngluônsốngđộng.Xãhộikhôngđứngyênmàluônvậnđộng.Vìthếnếukhôngdựđoánhaylườngtrướcđượcsựbiếnđổiđóthìngườithôngminhcũngsẽgặpthấtbạikhônlường.

Kếhoạchdoconngườihoạchđịnhthườngtolớn.Nhưngrấtkhódựđoánđượclàkhibắttayvàolàmsẽthuậnlợi,dễdànghaykhókhăn,phứctạp,cóthểnhanhchónghoànthànhhaytốnnhiềuthờigian.Franklintừngnói:“Gìchứthờigianthìkhôngbaogiờthiếu.Nhưngkhibắttayvàoviệcgìthìluônthiếuthờigian.”Quảđúngnhưvậy.

Thuê thợ xây nhà, nhờ thợmay áo, có tới tám chín chục phần trăm làchậm.Khôngphảilàdohọcốtìnhlàmchậm.Chẳngqualàvìphươngpháptính toán, cách làm của họ không chính xác. Những lúc đó họ thường bị

tráchmócvìđã thấthứa.Nhưngđãchắcgìnhữngngười tráchmócsẽgiữđượclờihứa?

Cóanhhọc trònọ, rờiquê lên tỉnhhọc, trong lòng tựnhủ:“Chấpnhậnmọikhókhăn,banămnữasẽhọcthànhtài.”Lạicòncóngười,bỏracảđốngtiềnmuamộtcuốnsáchhay,trongbụngnghĩthầm:“Chỉcầnbathánglàsẽthuộc,thônghiểucuốnsách”.Cảhaitrườnghợpđãchắcgìthựchiệnđượclờihứavớimình?

Cóngườiđànông,mongmuốntrởthànhquanchức.“Nếulàmìnhthìsẽcảithiệnngayđượctìnhhình.Vànửanămsausẽđổimớichínhsách”.Anhta viết bản kiến nghị gửi lên chính phủ đến cả chục lần. Cuối cùng cũngđượctuyểndụngvàohàngquanchức.Thửhỏixem,sauđóanhtacóthựchiệnđượcđúngnhưbảnđệtrìnhkhông?

Cóchàngthưsinhnghèokhó:“Ướcgìmìnhcóđốngtiền.Ngaylậptứcsẽxây trườnghọckhắpnơi trênđấtNhậtBảnđể chomọi người có chỗhọctập.”Ướcsaođượcvậy.Anhtatrởnêngiàucó.Nhưngthửhỏixemanhtacóthựchiệnđúngnhưsuynghĩtrướcđấyhaykhông?

Nhữngsuynghĩkhôngtưởngnhưthế,trongxãhộinhiềuvôkể.Đólàvìmọi người thườngnhìnnhậnvấnđềquádễdàng, không suynghĩ tới khảnăngkhảthicũngnhưdựđoánđúngthờihạncủacôngviệc.

Trongxãhội,lạicónhữngngườilậpramộtkếhoạchnàođấy.“Sẽhoànthànhtrướckhichết”hoặc“Trongvòngmườinămphảithựchiện”.Nhữngngườinàylànhiềunhất.Nhữngngườinói“trongvòngbanăm”hoặc“trongnămnaysẽ thựchiệnxong” tươngđối ít.Còn“trong thángnày”hay“bâygiờ bắt tay ngay vào thực hiện” thì hầu như rất hiếm.Tôi chưa gặp đượcngườinàođãtừng“hoàntấtkếhoạchtrongmườinăm”cả.

Nhữngkếhoạch lâudài, thoạtnhìncóvẻnhưrất tuyệtvời.Nhưngđếnthờihạn thìnộidungcụ thểcủakếhoạchđó làgì cũngkhông sao thuyếtminhrađược.Nguyênnhânchínhlàdotínhtoánthờihạnqualoa.Mặtkhác,tựthânkếhoạchđóquádở.

Đâylàđiềuquantrọngnhấttronglàmăn

Cuộcđờiconngườikhôngmấykhisuônsẻ.Nhữngviệckhôngngờtớithườngxảyđến.Côngviệcítkhitheođúngkếhoạchđãđịnh.Đểtránhđiềunàyphảisuynghĩtớimộtphươngphápmàngườitakhôngmấykhiđểý.Đólàtrongcôngviệc,cũngnhưtronghọcvấncủamình,cầnphảixemxétlại

xem từ trước tới nay cái gì đã làm được? Cái gì chưa làm được? Thỉnhthoảngcầnphải“tínhsổ”,đượcmấtnhữnggì?Nóinhưtrongthươngmạilàphảiquyếttoánthuchi.

Trongbuônbánlàmăn,chẳngcóaingaytừđầunghĩrằngmìnhsẽlỗvốncả.Ngườitalậpnghiệpdựatrêncơsởvốnliếngvàkhảnăngphánđoánthịtrường.Tìnhthếbiếnđộngkhilỗkhilời.Cuốinămquyếttoánsổsách,cónhữngthứđúngnhưtínhtoán.Cónhữngthứchẳnggiốngai.Rồicónhữngmặthàngchắcchắntrămphầntrămlàsẽcólãinhưngđếnkhilàmlạithànhlỗchỏnglỗchơ.Cónhữngthứcựckhanhiếmtrênthịtrường,phảitìmmuabằngđượcđể tích trữ trongkho.Vậymàđếnkhi đem ra bán lại ít ngườimua,bánkhôngchạy.Lúcđómớihốihậnsaomuavàoquánhiều.Vìvậy,tronglàmăn,điềuquantrọngnhấtlàhàngngàyphảighichépsổsáchchứngtừthuchicẩnthận.Luônkiểmtrahàngtồnkho,xemcáigìlỗ,lờibaonhiêuvàlỗbaonhiêuphảitínhtoánrõràng.

Cáchtínhtoán“cáiđược,cáimất”trongcuộcđời

Nhìn chung, cuộc đời con người cũng vậy. Cuộc sống của con ngườithườngbắtđầutừkhichín,mườituổi–tuổiđãcảmnhậnđượcsựyêu,ghét.

Dướiđâylàcáchchỉnhlýnhữngđiểmmàtừtrướctớinaytựmìnhcholàchưađược.

Hiệntại,mìnhđanglàmgì,đanghọcgìvàđãlàmđượcđếnđâu,hayhọcđược tớiđâu?Bâygiờđangmuavàomặthàngnào?Địnhbán ra sao?Đãkiểmsoát“lòngthươnghại”mộtcáchchắcchắnchưa?Chỉvìmấynhânviênlườibiếng,hamchơimàlạiđểthâmhụtnàotrongsổsáchkếtoánkhông?Cáchkinhdoanhnămnaycóthểápdụngchonămsaukhông?Ngoàiracònphảisuytính,trăntrởđiểmgìnữav.v…Cầnkiểmtracả“sổsách”vềtinhthầnnữa.Cầnthiếtphải“tínhsổ”tấtcảcácmặt.

NghèolàchuyệnthườngtìnhcủacácVõsĩ,vìbổnphậncủahọlàtrungnghĩa,một lòngmột dạ vì nước.Nói vậy thôi, chứ họ là tầng lớp ăn hạinhiều thóc gạo của nông dân nhất. Hiện nay, Võ sĩ là tầng lớp sống hãohuyềnnhất.PhươngTâyđãdùng tới súngđạn làmvũkhí trangbịmàhọkhônghềbiết,vẫntiếptụcđặtrènkiếm,nàocóíchgì.Hốihậnthìđãmuộn.

Nhữnghọcgiảchỉ toànnghiêncứukinhđiểnTàu,Nhật,mộtmựcsùngbáihọcvấncổđại,coikhinhtrithứcmớicủaphươngTây,chậmchânkhôngsaotheokịpthờithế.Nhưthếcókhácnàothấymùngmànbánchạyvàomùahèmàđãvộitíchtrữtừđầuđông.

Lại còn cónhững sinhviên, học chưa ra đâuvàođâu, cũngvội ra làmviênchức.Kếtcụcsuốtđờichỉlàanhviênchứcquèn.Nhưthếcókhácgìáochưamayxong,đãvộimặcđemrachưngdiện.

Chưavắtsạchmũikiếnthứcđịalý,lịchsử,viếtláthưcũngkhôngrahồn,đãvộiđọcsáchcaoxa,chỉđượcvài tranglàchán.Rồi lạichạysangcuốnsáchkhác.Nhưthếcókhácnàokhôngcóvốnmàcũnghọcđòikinhdoanh,vàchỉtrongmộtngàylàlạichuyểnsangkinhdoanhthứkhác.

Cóđọcbaonhiêu sáchTây,Tàu,Nhậtđi nữamàkhôngnắmbắtđượctìnhhìnhthếgiớicókhácnàokẻchưanuôinổimiệngmìnhmàlạiđòikinhdoanhbáchkhoamàcũngchẳngthèmbiếtgẩybàntính.

Chodùcóhiểutìnhhìnhthếgiớiđinữa,nếukhôngtựtudưỡngchỉnhsửabảnthânthìcũngchẳngkhácgìcóthểgópýchohàngxómbuônbán,nhưngtrộmlẻnvàonhàmìnhkhuânhếtđồđạclúcnàocũngkhônghay.

Mởmiệnglàtuônratrànggiangđạihảinhữngkiếnthứcmớiđanglàmốt,nhưngchẳngbaogiờtìmhiểubảnchấtthựcsựcủanó,bảnthânmìnhđứngởchỗnàocũngkhôngbiết,nhữngkẻnhưvậycókhácnàochỉbiếttênhàngmàchẳngbiếtgiácả,côngdụngcủanórasao?

Nhữnghạngngườitộinghiệpnhưvậykhôngphảihiếmtrongxãhộinày.Nguyênnhânlàconngườiđãphómặccuộcđờitheodòngchảythờithế,

sống trôisốngnổi.Lạichưakhinào tựxemlạimình:“Từkhisinhrađếnnayđãlàmđượcnhữnggì?Từnayvềsausẽtiếptụcrasao?”nênmớixảyranhữngchuyệnnhưvậy.

Phântíchrõtìnhhìnhbuônbán,vàđểlậpkếhoạchchosaunàythìviệckiểmtrasổsách,rútkinhnghiệmtrêncơsởquyếttoánlàviệccầnthiết.

Đểnhậnthứcrõchỗđứnghiệntạicủamình,đểđềraphươngchâm,kếhoạchchotươnglaithìcầnphảikiểmtralạitrithứcvàtinhthầncủachínhmình.

“Chămsóc”cóhaivế

Từ“chămsóc”cóhaivế.Vế thứnhất làBảohộ.Vàvế thứhai làBảoban.Bảohộlàsựgiúpđỡvàchechở.Bảobanlàviệcchỉdẫnchobiếtnênlàmđiềugìthìcólợi,nêntránhđiềugìcóhại.Cóđủcảhaivếnàymớithựcsựlàchămsóc.Làmtốtcảhaivếthìmọiviệctrongxãhộinhấtđịnhsẽđâuvàođấy.

Chamẹbảohộchoconcáibằngcáchchocáiăn,chocáimặc.Vàconcáinghetheolờibảobancủachamẹ.Đượcnhưvậy,quanhệgiữachamẹvàconcáimớiổnthỏa.

Chínhphủbảohộdânchúngvàxãhộitheoluậtpháp,tứclàdựatrênluậtphápbảovệsinhmạng,danhdựvàtàisảncủadânchúng,bảovệtrậttựtrịanxãhội.Nhândânchấphànhchỉthịvàkhôngquaylưnglạimệnhlệnhcủachínhphủ.Như thếmớigiữđượcmốiquanhệ công– tư, tức làđảmbảođượcíchnướclợidân.

Theolẽđó,bảohộvàbảoban,haivếluônphảiđồnghànhvàngangbằng,nhưthếmớiđúngnghĩacủatừ“chămsóc”.Mộtvếhỏngthìtaihọasẽxảyra.Trongxãhộithườngxảyranhiềuvấnđềcũngbởivìdânchúngvàchínhquyềnbênnàocũngchỉhiểuvàlàmtheovếcólợichomình.

Khôngthểbảohộnếuthiếuchỉdẫn

Vídụ,nếungườilàmcha, làmmẹbiếtconmìnhhaychơibờilêulổng,tiêuphabừabãi,khôngchịunghetheosựchỉdẫn,bảobanmàvẫntiếptụcchucấptiềnbạcchiềutheoýnólàthídụvềbảohộmàkhôngdạydỗ.Ngượclạiconcáicốgắng,chămchỉ,ngoanngoãnnghe theosựbảobancủachamẹ,nhưnglạikhôngđượcđảmbảocáiăn,cáimặc,khôngchohọchànhlàthídụchỉcódạydỗmàkhôngbảohộ.

Vídụtrướclàbảohộquáđáng,vídụsaulàchamẹkhôngcólòngtừbi.Cảhai trườnghợpbuộc tôiphảinghihoặc tháiđộcủangười làmcha làmmẹ.

Ngườixưacócâu“Làmơnmắcoán”.Ýmuốnnóiđếntrườnghợpngườitatìmmọicáchđểkhuyênnhủ,canngănbạnbèkhôngnênlàmmộtviệcgìđó, nhưngkhôngđượcbạnbènghe theo lại cònbị oánghét.Đối với loạingười ấy, đừng lo lắng cho họ nhiều quá, nên chừngmực vừa phải thôi.Ngườikhôngtheosựchỉdẫnthìcóbảohộcũnghỏng.

Lại cónhữngônggià lẩmcẩmmanggiaphả từmấychụcđờiđếnchỗcháuchắtchútchíthoạchhọe.Lạicóôngchúhọxa,gọiconruộtcủangườiđã khuất tới, chỉ thị việc này việc khác vàmắng cháu chắt bạc tình, bạcnghĩa.Rồilạicònchuyệnkhốnnạnnữalàlậpdichúcgiảhòngchiếmđoạttàisảncủađứacháucònthơdạimàđãmồcôibốmẹ.

Tấtcảnhữngvídụtrênlànhữngminhchứngchothấytrongquanhệgiữaconngườivớiconngườiluônxảyrasựkhôngcânbằnggiữahaivếcủatừ

chăm sóc. Hoặc không bảo hộmà chỉ có bảo ban, chỉ dẫn quá đà. Hoặckhôngbảoban,chỉdẫnmàchỉbảohộquámức.

Ngoàira,trongxãhộicòncóhoạtđộngđượcgọilàCứutếNgườinghèo.Khôngphânbiệtngườithiệnhaykẻác,khôngtìmhiểunguyênnhândẫntớinghèokhổmàchỉbiếtchotiềnchobạc.Giúpđỡnhữngngườikhôngchốnnương thân là lẽđươngnhiên,nhưngcónhữngkẻđượccấpchonămđấuthóclàlậptứcbánđibađấulấytiềnmuarượuuống.Đólàvídụrõnhấtvềviệc chỉ bảo hộ quámứcmà không chỉ dẫn, dạy dỗ.Ngay tạiAnh quốc,ngườitacũnggặpphảinhữngchuyệnnangiảinhưthế.Chỉcóbảohộkhôngắtsẽbịlợidụng.

Cầnthiếtphảicócảhailoại“chămsóc”trongchínhtrị

Thửứngdụnglýluậntrênđâyvàochínhtrịxemsao.Nhân dân đóng thuế đảm bảo chi phí ngân sách chính phủ, duy trì tài

chínhchoquốcgia.Vậymà tạicácquốcgiachuyênchếnhưNhậtBản,ýkiếncủanhândânkhôngnhữngkhôngđượctiếpthumàngaycảNghịviện–nơiđểngườitanóilênýkiếncủamình–cũngkhôngcónốt.

Nhân dân nuôi dưỡng chính phủ bằng tiền thuế và nhiều thứ khác, cónghĩalànhândânđangbảohộchochínhphủ.Nhưngnhữngkiếnnghị,gópýcủa nhân dân đối với chính phủ lại bị cấm đoán.Những vụ việc như thếnhiềuvôkểtrongxãhội.

Hai vế bảo hộ và chỉ dẫn của từ “chăm sóc” cũng chính là nguyên tắckinhtếcơbản,nguyêntắctraođổingangbằng.Vìthế,cầnphảitâmniệmkỹđiềunàyvàobấtcứhoàncảnhnàotrongcuộcsống,trongsinhhoạtxãhội.

Nhưngcũngcóngườiphêphánrằng,cáiđóchẳngliênquangìđếncuộcsốnghayđếnnghềnghiệpcủaai.Cáigìcũngtínhtoánhơnthiệt,sođoquánhưvậythìcònđâulàtìnhngười.Nhưngnếusuynghĩtheocáchđóthìthàđừngcóbảohộhayđừngcóépbuộccònhơn,vìnósẽlàmtổnhạitìnhcảmcủađốitác,khiếnchoviệcgiaotiếpvàcácquanhệtrởnênxấuđi.

Tôicũngxinnóithêmđểtránhhiểulầm.Conngườihễnhìnthấyngườitakhổsở,tộinghiệpthìaimàchẳngđộnglòngtrắcẩnvàmuốngiúpđỡ.Đólàsựchămsóctheovếbảohộ.Việcgiúpđỡđótuykhôngxuấtpháttừquyluậtkinhtếnhưnglàhànhviđượckhenngợivềphươngdiệnđạođức.Conngườikhôngthểsốngchỉbằnglýtrí,bằngtínhtoánlạnhlùngtrongsuốtcuộcđời.

HỡicácbạnsinhviênNhậtBản,đừngcólúcnàocũngchỉđưaraquyluậtkinhtếtrongcácmốiquanhệmàquênmấttinhthầnnhânáitươngtrợtrongmỗiconngười.

Tháng3nămMinhTrịthứtám(tứcnăm1875)

PHẦNMƯỜILĂM:TIẾPTHUCÓCHỌNLỌCVĂNMINHPHƯƠNG

TÂY

Nếuconngườitintưởngsựvậtmộtcáchmùquángthìsựgiảdối,ngụytạosẽtrànlan.Chânlýchỉsinhratừsựhoàinghi.Trongxãhội,ngườitatinvàosáchvở,tinvàolờinóicủangườikhác,tinvàosựđồnđại,tinvàotụcthuyết,vàolờibóitoán.Trướckhithànhhôncũngphảinhờthầybóixemtốtxấu,cókhimấtcả lươngduyênvì tin lờiphán.Bịốmsốt,khôngđikhámbác sĩmà lại cúngbái.Tất cảđềudo lòng tínngưỡngcủaconngười.Tôikhôngnghĩrằngchânlýđượcsinhratừtínngưỡng.Mộtkhiconngườicòntinvàonhữngđiềukhôngphảilàsựthậtthìthếgiớingụytạocòntồntạimãimãi.

Việctìmkiếmchânlýthườngbắtđầutừsựhoàinghi

Nhữngtiếnbộcủavănminhđềurađờitừsựpháthiệnchânlýtrongquátrìnhnghiêncứumọisựvậttựnhiênxungquanhta.NguyênnhânpháttriểncủanềnvănminhphươngTâycũngxuấtpháttừtinhthầnhoàinghi.GaliletìmrathuyếtTráiđấtquayquanhMặttrờivìnghingờthuyếtMặttrờiquayquanhTráiđất.Newtontìmraquyluậtvạnvậthấpdẫntừviệcquansáttráitáorơi.Wattphátminhramáyhơinướcdođểýtớihơikhóibốcratừphíchnước.Tất cả đều đạt tới chân lý xuất phát từ sự hoài nghi trước các hiệntượng,sựvật.

Vàkhôngphảichỉcókhoahọctựnhiên,nhữngtiếnbộcủakhoahọcxãhộicũngvậy.Từchỗhoàinghichếđộchiếmhữunôlệ,nênđãđềxuấtLuậtcấmbuônbánnôlệ.Vàvềsau,ThomasClarkđãchấmdứtthảmcảnhnày.HoàinghivềCônggiáoRoma,MartinLutherđãthựchiệncảicáchtôngiáo.NhândânPhápvìcămgiậnsựbạongượccủatầnglớpquýtộcnênđãtiếnhànhcuộccáchmạngPháp.NhândânmườibabangHoakỳđãgiànhthắnglợitrongcuộcchiếntranhgiànhđộclậpvìhoàinghinhữngluậtlệcủaAnhquốc.Chưahết,ngườiNhậtBảnthườngnghĩrằngđànônglàmviệcngoàixãhội, còn đàn bà trông nomnhà cửa, cơmnước trong nhà.NhưngStewardMillđãviếtbài“Giảiphóngphụnữ”đểxóabỏtậpquánnày.NướcAnhvớihọc thuyếtmậu dịch tự do được cả giới kinh tế trên toàn cầu thừa nhận.NhưngtạiHoaKỳ,cáchọcgiảlạichủtrươnghọcthuyếtbảohộmậudịch,

thểhiệnlậptrườngcoitrọngviệcnuôidưỡngvàbảovệcácngànhsảnxuấttrongnước.

TạiphươngTây,cứmộthọcthuyếtrađờithìlạicóhọcthuyếtmớiphảnbiệnlại.Nhữngcuộctranhluậnvớicácýkiến,họcthuyếtkhácnhaudiễnraliêntụckhôngngừng.

HãythửsosánhthựctếđóvớitìnhhìnhtạicácquốcgiachâuÁxemsao?ChâuÁvẫntrongvòngmêmuội.Ngườitavẫntinkhôngmộtchútnghingờvàolờicủanhữngngườiđượccoilàthánhnhântừhàngnghìnnămvềtrước,vẫnmêtíndịđoan,vẫntinvàolờicủacácđồngcốt.Chẳngthểnàososánh,hoàntoànkhôngthểbànluậnđượcvớingườiphươngTây.

Tuyvậy,việcmangtronglòngsựhoàinghi,khởixướngradịthuyết,tìmtòichânlýlàmộtviệchếtsứckhókhăn,nógiốngnhưmuốndongthuyềnrakhơi trongkhigióngượcvậy.Nhưngcókhivậnmay,gió thuận thìchẳngtốnnhiềucôngsức,thuyềnvẫntiếnthẳng.

Tuyvậy,đừngcóảotưởngsẽgặpvậnmaynhưvậytrongxãhội.Cómộtcáchđểđạttớichânlýlàphảivượtquađượccuộcphảndiện,phải

bảovệđượcchínhkiếncủamìnhtrướcmọiýkiếnđốinghịch.Hoàinghisinhrachânlý.

Tincáigìvànghingờcáigì?

Cầnphảicónănglựclựachọn:Tinvàocáigìvànghingờcáigì?Kếtquảcủahọcvấnchínhlàởchỗnuôidưỡngnănglựclựachọnđó.

NgaytạiNhậtBản,kểtừkhimởcửađãcónhữngthayđổinhanhchóng.Hầuhếtmọilĩnhvựcnhưchínhthể,trườnghọc,báochí,đườngsắt,điệntín,quânđội,côngnghiệp…đềuđãđổikhác.Cóthểnóiđólàmộtminhchứngrõràngchothấynếukhônghoàinghi,khôngtrăntrởđốivớicáchlàmcũđãdiễnrasuốtbaonămquathìsẽkhôngcócảicáchvàthayđổi.Tuyvậy,chỉđếnkhixóabỏ“bếquantỏacảng”,đượctiếpxúcvớivănminhphươngTâyvàmuốnbắtchước theonó thìngườiNhậtBảnchúng tamớinghingờvềcách làm, về các tập tục củamìnhxưanay.Đó là chúng ta học theo, chứkhôngphảilàdochínhchúngtachủđộngthayđổi.

Nhưngcómộtvấnđề.Nếunhưtrướcđâychúngtatintưởngkhôngmảymaynghingờhayphêphánvềcáchlàmtừtrướcđếnnaynhưthếnào, thìgiờđâychúngtalạitintưởngtớimứcmùquángvàovănminhphươngTâynhưthếấy.Ngàyxưa,chúngtađãbắtchướcTrungHoa.Ngàynay,chúngta

lạiquayngoắt180độ,rasứcbắtchướcphươngTây.Chẳngphảilàchúngtakhôngcónănglựclựachọn,khảnăngcânnhắcvề

việcdunhậpvănminhphươngTâyđósao?Dunhậpcáigìlàtốtvàkhôngnêndunhậpcáigìvìkhônghợp?

Bản thân tôi, do học vấn hạn chế, do kinh nghiệm ít ỏi cho nên cũngkhôngthểbànđượcnêndunhậpcáigìvàkhôngnêndunhậpcáigìcủavănminhphươngTâyvàonước ta.Nhưngnếuxemxét tình thếđang thayđổimộtcáchchóngmặttrênthếgiớithìhìnhnhưngườiNhậtchúngtabịsứcépcủadòngchảythayđổi, tinngayvàtinquámứcđốivớivănminhphươngTây, đồng thời quên khuấy và phế bỏ luôn truyền thống và tập quán củangườiNhậtBản.

CầnphảibiếtrằngNhậtBảnvàphươngTâykhácnhauvềtậptục,khácnhautrongcáchsuynghĩ,khácnhauvềtìnhcảm.Tậpquán,cáchsuynghĩ,tình cảm–những thứđãhình thànhvà tồn tại cảnghìnnămởconngườitrongmỗixứsở–đềukhôngthểthayđổimộtsớmmộtchiều.

NhữngtậpquántốtđẹpởphươngTây,nhưngkhidunhậpvàoNhậtBảnchưachắcđãhợp,thếthìnhữngtậpquánchưabiếttốtxấurasaomàcũngđịnhdunhậpthìcònkhóhơnnhiều.

Vìthế,cầnphảicânnhắckỹlưỡng,phảitiếpthucóchọnlọckhidunhậpnhữngtậpquántừphươngTây.

NếuNhậtBảnlàphươngTây…

Gầnđây,nhómngườithuộctầnglớptrunglưutrên,tựnhậnlàpháitiếnbộ, cũng như tầng lớp trí thức thuộc nhóm chủ trương khai hóa, cứ mởmiệnglàkhenlấykhenđểvănminhphươngTây.Khôngchỉtronglĩnhvựchọcvấn,đạođứcmàtừchínhtrị,kinhtếđếncảcáchthứcuốngtrà,bữaănhàngngàykhôngcócáigì làngười takhôngbắtchướcsaochothậtgiốngphươngTây.NgaycảnhữngkẻmùmờvềsựtìnhphươngTâycũngrasứcvứt bỏ những thứ xưa hay của Nhật Bản, nhắm mắt chạy theo cái mới.Chẳngphảilàquávộivàng,quákhinhsuấtđósao?

VănminhphươngTâyđúnglàhơnhẳnchúngta,nhưngkhôngcónghĩalà cái gì của nó cũng hoàn hảo cả. Văn minh phương Tây cũng đầy rẫykhiếmkhuyết.PhongtụcphươngTâykhôngphảithứgìcũnghayho.Ngượclại,phongtụcNhậtBảnkhôngphảicáigìcũngkémcỏi,cũngcổhủ.

Vídụ,mộtanhhọctròtrẻtuổisaymêđếnmứctônthờmộtôngthầy,cái

gìcũngmuốngiốngthầy.Muasách,sắmsửađủloạivănphòngphẩm,suốtngàykhôngrờibànhọc.Thấythầyđêmthứcngàyngủ,anhhọctròcũngbắtchướcđếnnỗimệtquálănđùngraốm.Anhhọctròcứmộtmựctinrằngôngthầylàmộthọcgiảhoànhảokhôngcóđiểmyếu,tậpquántốtxấuởôngthầykhôngcầnbiết,cứthếlàbắtchướcnênmớiranôngnỗiđó.

NgàyxưaởTrungHoacónàngTâyThixinhđẹp.Dùnàngcónhănmặt,nhíumày trông vẫn “phong tình”.Thấy thế, nhiều cô gái xấu xí cũng bắtchướcnhănmày.Cólẽkhôngđếnmứcphảiphêpháncáccôgáiấy.Nhưngviệcngủngàycủacáchọcgiảthìcó“phongtình”gìđâu,chẳngqualàthóinằmườnmàthôi,saolạiđibắtchước?Thựclànựccười!(?)

Hiệnnaytrongxãhội,cókhôngítkẻnghèonànkiếnthứctrongsốnhữngngườimangdanhkhaihóa,cũnggiốngnhưanhhọctròtrẻtuổinọ.Sauđây,tôi xinđược so sánhbằng cáchđảongượcphong tục, tậpquángiữaNhậtBảnvàphươngTây.Vàxinphóthácvàotrítưởngtượngcủađộcgiảvềsựnông sâu trong tư tưởngcủacácbậc tiên sinh tựphong làngười theochủnghĩakhaihóa.

Giảdụ,ngườiphươngTây,ngàynàocũngtắmrửa,cònngườiNhậtBảncảthángmớivàothùngtắmmộtvàilần.Tứcthìkhaihóatiênsinhsẽnóithếnày:“NgườiphươngTâyrấtvệsinh.NgườiNhậtBảnlạchậuthìkhác”.

NgườiNhậtBảnkhiđingủ,cóthóiquenlàđểbìnhđựngnướctiểutrongphòng,đểbanđêmnếucóđitiểuthìdùng.Hoặcsaukhiđivệsinhthìkhôngcóthóiquenrửatay.Ngượclại,ngườiphươngTâydùđangđêmcũngvẫnranhàvệsinhđitiểu,vàbaogiờcũngrửataysaukhiđivệsinh.Thầykhaihóachắcchắnsẽnói:“Ngườivănminhrấtsạchsẽ.CònngườiNhậtchưađượckhaihóabẩnnhưconnítvậy.Saunày,nếutiếnbộthìcólẽngườiNhậtsẽdunhậptậpquánnàycủaphươngTây.”

Người phươngTây,mỗi lần hỉmũi đều dùng khăn giấy, xong vứt vàothùngrác.CònngườiNhậtkhihỉmũidùngkhănmùixoa,rồigiặtđidùnglại.Thếnàothầykhaihóacũnglậpluậnkhiêncưỡngvềthóiquennàytrênphươngdiệnkinhtế:“ỞđấtnướcNhậtBảnnghèotàinguyên,quốcdâncầnphảicótínhtiếtkiệm.NếungườiNhậttacũngdùngkhăngiấykhihỉmũithìsẽ làm hoang phí tài nguyên gỗ. Vì thế, thôi thà chịu bẩnmột chút cũngkhôngsao.Nhờđómàtiếtkiệmđượcnguồntàinguyêncủađấtnước.”

NếuphụnữNhậtBảntrangđiểmbằngcáchcũngđeokhuyêntaihaythắtdâylưngnhưphụnữphươngTây,chắcthầykhaihóasẽmangcảmônsinhlýhọcrađểphêphán:“ĐólàsựnhụcnhãcủanướcNhậtlạchậu.Vìkhôngbiếtrằngcáigìtựnhiênthìcứđểtựnhiêncóhayhơnkhông.Đằngnàylạingu ngốc đeo lủng lẳng ‘hành lý’ trên vành tai, khiến cho cơ thể bị tổn

thương.Trêncơthểphụnữ,chỗquantrọngnhấtlàphầnbụngvậymàlạilấycái thứgọi làdây lưngquấn thắtvàođấy.Trôngcứnhư lưngongấy,vừaxấuvừagâyhạichochứcnăngmangthaicủabụng,vàsẽgâynguyhiểmkhisinhđẻ.Cứtiếptụcthếnày,sẽgâyranỗibấthạnhtronggiađình,làmcảntrởviệctăngdânsố,tứclàlàmgiảmnguồnnhânlực–mộtyếutốquantrọngchosựpháttriểncủaxãhội.”

Ngoàira,ởphươngTây,nhàcửakhichủđivắngkhôngcầnphảicàithenkhóachốtvìítkẻtrộm.CònởNhậtBảnthìphảikhóatrongkhóangoàivẫnkhôngyêntâm.Ngayđếncảtúixáchtaycũngcònphảikhóa.Chắclàôngthầykhaihóasẽ thởdài thườn thượt rồiphán:“Cônggiáo thậtvĩđại, thậttuyệtvời.CònNhậtBảnthìchungsốngvớikẻcắp.NhậtBảnlàmsaocóthểsánhnổivớiphongtục,vớisựtựdocủaphươngTây.NềnđạođứccủacácnướctheoCônggiáothậttriệtđể.”

Cònnữa,ngườiphươngTâydùngtẩuhút thuốc.Thầykhaihóalại thanthở:“KỹthuậtNhậtBảnthậthènkém.Ngaycảcái tẩuhút thuốcmàcũngchưaphátminhnổi.”

NếungườiNhậtBảnđigiàytây,cònngườiphươngTâyđiguốcmộcthìchắcthầylạiphán:“NgườiNhậtBảnkhôngbiếtsửdụngchứcnăngcủacácngónchân,nênphảixỏgiày…”.

Nếucanhrongbiển,đậuphụlàmónăncủangườiphươngTâythìkhônghiểulàthầykhaihóasẽcònphánđếnđâu.Nếumónlươnnướng,haytrứnghấpcũngđượccoilàmónăncủangườiphươngTâythìchắcthầykhaihóasẽtângbốcnólênthànhmónngonnhấtthếgiớichomàxem.

Mà thôi, những chuyện như thế không thể kể hết. Tôi xin phép đượcchuyểnsangvấnđềkhác,vấnđềtôngiáo.

Giả thử,Đức cao tăngShinran[25] là người phươngTây và ôngMartinLuther[26]làngườiNhậtBản.Cólẽcácthầykhaihóasẽbìnhphẩmnhưsau:“Mục đích của tôn giáo là cứu vớt con người ra khỏi chốn umê.Nếu cónhữnghànhvinhưgiếtngười,đingượclạivớimụcđíchtôngiáothìchẳngquađólàhànhđộngđãxảyratrướckhihọbànluậnvềgiáolýmàthôi.ĐứccaotăngShirancủa‘phươngTây’thểhiệnrấtcụthểmụcđíchcủatôngiáo.Trảiquabiếtbaocayđắngkhổcực,Đứccao tăngShiranđãhiếndângcảcuộcđờichocôngcuộccảicáchtôngiáoởphươngTây.Nhờđómàquánửadân số phương Tây đã qui y thành tín đồ tông phái Tào động (SodoShinshu[27]).Vàcũngdolờidạycaoquýđượcphổbiếnrộngrãikhôngsótnơinào,nênsaukhiĐứccaotăngtạthế,khôngcòncảnhđầurơimáuchảygiữacáctínđồdotranhchấptôngiáo.Mặtkhác,‘tạiNhậtBản’,ôngLutherlàngườiđiđầu,đãchủxướnglậpraTângiáo(Tinlành)kháchẳnvớiCựu

giáoRoma(Cônggiáo).NhưngCựugiáokhôngdễdàngchấpnhận,nêndẫntớicáccuộcchinhphạttànbạo,liêntiếpxảyracáccuộcchémgiếtgiữacáctín đồCựu giáo và Tân giáo.Ngay cả sau khi ông Luther qua đời, nhiềungườiNhậtBảnvôtộivẫntiếptụcbị tànsát, tiềntàivật lựccủađấtnướccạnkiệtvìcáclýdotranhchấptôngiáo.CáccuộcThậptựchinhgâyrabaothảmcảnhtànkhốc.TângiáodoôngLutherchủxướngcũngmớichỉcảmhóađượcnonnửadânsốNhậtBản”!

TôngiáoởNhậtBảnvàTâyÂuhoàntoànkhácxanhau.Từlâu,tôivốnnghivấnvềsựkhácbiệtnày.Vàđâulànguyênnhâncủasựkhácnhauđó.Đếnnaytôivẫnchưatựgiảiđápđược.PhảichăngbảnchấtcủaThiênchúagiáophươngTâyvàPhậtgiáotạiNhậtBảnhoàntoànnhưnhau?Chỉcóđiềulànếutiếnhànhởmộtnơilạchậu,nghèođóinhưNhậtBảnthìtựnósẽbiếnthànhsựgiếtchóc;cònnếutiếnhànhởcácnướcphươngTâythìtựnósẽtrởnênônhòa?HaylàdogiữaThiênchúagiáovàPhậtgiáovốncóbảnchấtkhácnhau?Haylàdonhâncáchcủanhữngvịkhaitổ–giữaĐứccaotăngShinran phương Tây và ôngMartin Luther của Nhật Bản (?) – hơn kémnhau?Tựtôikhôngthểvộivãđưarakếtluậnnôngnổiđược.Vìthếtôichờđợivàhivọngvàokếtquảcủacáchọcgiảhậuthế.

Chỉcóhọcvấnmớinuôidưỡngnănglựcphánđoán

Nhữngthídụtrênđâycólẽđãlàmsángtỏvấnđề.Việcnhữngngườitheochủnghĩatiếnbộ,vấtbỏtậpquáncũcủaNhậtBản,tintưởnghoàntoànvănhóaphươngTâylàhànhđộnghếtsứcbộpchộp,thiếuthậntrọng.BằngtháiđộgiốnghệtnhưđãtừngmùquángtinvàonhữngtậpquáncũNhậtBản,giờđâyhọlạitintưởngmùquángcáimới–vănminhphươngTây,đếnmứcbắtchước rập khuôn cả những khuyết điểm của nó. Điều thể hiện rõ nhất làtrongkhivẫnchưatìmrađượctưtưởngnàocầnphảitin,thìnhiềungườitrởnênmấtphươnghướng,trởnêndaođộngtinhthầnvìđãvộivấtbỏtưtưởngđãtừngmộtthờitintưởng.Theonhưsựbáođộngcủacácbácsĩ,thìgầnđâytrongxãhộicórấtnhiềungườimắcbệnhthầnkinh,suynhượctinhthần.

HọchỏivănminhphươngTâylàđiềutốt.Nhưngthàsuốtđờikhôngtincònhơnlàviệctintưởngthiếuphêphán.

Chínhsách“Phúquốccườngbinh”củacácquốcgiaphươngTâyrấttuyệtvời,nhưngkhôngthểhọcvàbắtchướcluôncảsựchênhlệchmứcsốnggiữangườigiàuvàngườinghèotrongxãhộiphươngTây.TôikhôngnghĩrằngtôthuếđánhvàonôngdânNhậtBảnlànhẹ,nhưngnếusovớinôngdânAnh

quốcbịtầnglớpđịachủngượcđãitànbạorasaothìnôngdânNhậtBảncònhạnhphúchơnnhiều.

Vìthếtôiđãcảnhbáokhôngthểcứđểnguyêntìnhtrạngnhưhiệnnaymàpháttriển.Trongxãhộiđanghỗnloạngiữacáimớivàcáicũ,đangchứngkiếntưtưởngcùngvănvậtphươngTâytrànvàothìviệclựachọnđúnglàrấtcầnthiếtvàcấpbáchtrêncơsởsosánhvănminhNhậtBảnvớivănminhphươngTây,phảidunhậpcáigì,phảikiênquyếtloạibỏcáigì.

Hiệnnay,khôngcóaicóthểlàmđượctrọngtráchnày.ChỉcóhọcsinhsinhviêncủatrườngKeionghĩathụcchúngtamàthôi.Cácbạnhãyđọcnhiều,suynghĩkháchquanmọisựvật,nuôidưỡngtrí

thức, tìmkiếmsự thực tại thựcđịa.Cáimàvừamới tinhômqua, thìhômnayphảihoàinghisuyxét lạicoicócònđúnghaykhôngvà tìmcáchgiảiquyếtvàohômsau.

Vìlẽđócácbạnphảihọctập.Tháng7nămMinhTrịthứchín(tứcnăm1876)

PHẦNMƯỜISÁU:CHẠYTHEOĐỘCLẬPVẬTCHẤTSẼĐÁNHMẤT

ĐỘCLẬPTINHTHẦN

Độclậpcóhaidạng

Thờigiangầnđây,“độclậpkhôngbịtróibuộc”làcâunóicửamiệngcủanhiềugiới trongxãhội.Nhưngphầnlớnngườitađềuhiểusaiýnghĩacủanó.Vìvậy,mỗingườichúng tacầnphảihiểuđúngnghĩacủacâuchữkhidùng.Từ“độclập”cóhaicáchhiểuphânbiệtnhau.Đólàđộclậphữuhìnhvàđộc lậpvôhình.Haycòngọi làđộc lậpvềvật chấtvàđộc lậpvề tinhthần.

Độc lậpvềvật chất làmỗingười trongxãhộiđều cómộtgiađình, cónghềnghiệp,tựlođượccuộcsốngcủabảnthânvàcủagiađình,khôngphảinhờvảlàmphiềnai.Tứclàkhôngphảingửatayxinxỏai.

Độclậphữuhìnhnhìnthấy,nêndễnhậnbiết.Cònđộclậpvôhình,độclậpvềtinhthầnrấtkhónhậnbiếtvìýnghĩasâusắccủanóvàliênquantớinhiềulĩnhvựcrộnglớn.Thoạtnhìncónhữngthứtưởngnhưchẳngliêncangìvớiđộclập,nhưnglạimangsựràngbuộcsâuxa.

Tôilấyvídụtừconngườiđểgiảithíchcụthểhơn.Tục ngữ có câu “Chén thứ nhất, người uống rượu. Chén thứ ba, rượu

uốngngười”.Câutụcngữnàymuốnnhắcnhởconngườiđừngđểdụcvọngchếngựmình.Trongxãhộihiệnnay,khôngchỉcórượuđangchếngựconngười,mà“thiênhìnhvạntrạng”thứđangchếngự,làmcảntrởsựđộclậpvềtinhthầnconngười.Vídụ,cáiáolànhlặnđangmặctựnhiênchêlỗithờikhôngdùngnữa, phải đi cắtmay áomới chohợp thời.Nhà cửa yên lànhđangởbỗngnhiênchê làchậthẹp,phảikiếmnhàmớichođủchỗđể làmphòngyếntiệcthiếtđãibạnbè.Cơmdẻocanhngọtởnhàchêlàđạmbạc,phảikéonhauraăntiệmmớilàngon.Hếtthứnàytớithứkhác,đượcmộtlạimuốnmười,lònghammuốnkhôngbaogiờcógiớihạn.Nhiềugiađìnhtrởthànhnôlệcủatiềnbạc,vậtchất.

Chưahết,cónhiềutrườnghợpcònbịvậtchấtcủangườingoàichiphối.Đólà,thấyngườitamayáovétthìmìnhcũngphảimayáovét.Thấyngườitaxâynhàhaitầngthìmìnhcũngphảixâylênthànhbatầngmớichịu.Nhàbạnbècócáigìthìdùcóphảichạyvạyvaymượnnhàmìnhcũngphảisắmy

nhưvậy.Đồngnghiệpxìxầmvềmặthàngnào làcũng lẳng lặng tìmmuachobằngđượcmặthàngđó.Cóngườibàntayvốnđenđúa,sầnsùithôkệch,vậymàcũngcốđeonhẫnvàngthậtto.Đêmhèoibức,tắmxonglẽrachỉcầnmặcbộđồyukata,rồiphephẩycáiquạtnanchodịumát.Vậymàlạiđivậnluônbộđồpyjamadàysụnóngnực.“CóthếmớigiốngvớiTâychứ”.Dùphải“ngậmđắngnuốtcay”,người tavẫncứcốmiễnsaochogiốngngườiphươngTây,miễnsaokhôngthuakémngườikháclàđược.

Tuyvậy, việcbắt chướcngười khácvẫn còn có thểbỏqua.Có trườnghợp“nhìngàhóacuốc”cònnựccườihơnnữa.Ngheđồnbàhàngxómmớisắmchiếcáovảitơthêuchỉvàngóngánh,ngaylậptứccũngđặtmaymộtcáiáonhưvậy.Mặcsangkhoethìhỡiôichiếcáocủabàhàngxómchỉlàcáiáosợibôngthô,điểmmộtvàiđườngchỉmạlấplánhchứcóphảilàtơlụa,làsợivàngrònggìđâu.

Đếnnướcnày thìcáiđangchiphối tinh thầnkhôngcòn làvậtchấtcủamình,hayvậtchấtcủangườikhác,màchínhlàgiấcmộngảo.Nóđanghủyhoạidầncuộcsốngcủabảnthânvàmỗigiađình.

Chúngtaphải tự tỉnhngộ.Mỗingười,hãytựmìnhđothửkhoảngcáchđếnvớiđộclậpvềtinhthầncònbaoxa?

Đểgìngiữđộclậpvềtinhthần,phảibiếtcáchtiêuđồngtiền

Nếucứphảigồngmìnhvìcuộcsốngkhôngcómụcđíchrõrệt,cứphảichạytheohếthammuốnnàyđếnhammuốnkhác,thìthunhậpmỗinămcảnghìnyên, lươngthángcảtrămyênchắccũngtiêusạchhếtkhôngcònlấyđồngnào.Chẳngmay, nếu tuyệt đường thunhập, hay lươngbổngbị giánđoạnthìchắclàchỉcócáchhámồmmàngáp.

Cái còn lại trongnhà toàn lànhững thứđồđạcvôdụng.Cáihọcđượctoànlàtậpquánxahoa.Thậtlàcámcảnh.

Cứphảikhổsởvìýnghĩphảicótàisảnmớicóđộclậptinhthần.Đếnkhicóđượcchútíttàisảnlạibịchínhtàisảnđóthốngtrị,đánhmấthoàntoàntinhthầnđộclập.Phươngphápđểcóđượcđộclậplạichínhlàphươngpháplàmmấtđộc lập làvậy.Tôikhôngđịnhnói làphảikeokiệt,chắtbóp tiềnbạc.Điều tôimuốn nói là phải biết cách trù liệu tiêu pha đồng tiền. Conngười điều khiển đồng tiền chứ đừng để đồng tiền sai khiến con người.Khôngvìđồngtiềnmàđểmấtsựđộclậpvềtinhthần.

Cáchthứcchuyểntừlýthuyếtsangthựchành

Người ta thườngcócâu:Lý thuyếtphảiđiđôivới thựchành.Biếtvậy,nhưngngườithựchànhthìítmàphầnlớnngườilýluậnsuôngthìnhiều.

Lýluậnvốnlànhữngđiềusuynghĩtronglòngđượcviếtragiấy,đượcnóibằnglời.Hoặcnhữngsuynghĩđãcóởtronglòngnhưngchưađượcviếtra,nói ra, người ta vẫn gọi là lý tưởng, ý chí của người đó.Vì vậy, lý luậnkhôngquanhệtrựctiếpvớithếgiớichungquanh.Tứclàdovẫnnằmtrongtâmkhảmnênnóhoàntoàntựdovàkhôngbịbấtkỳsựhạnchếnào.

Mặtkhác,thựchànhlàviệcbiểuhiệnrangoàinhữngsuynghĩtronglòng.Thựchànhtácđộngtrực tiếpvàothếgiớichungquanh.Vìvậy, thựchànhluônbịràngbuộcbởithếgiớichungquanh,khôngcònđượctựdonhưsuynghĩtrongđầu.

Đểphânbiệthaiviệctrên,ngườixưathườngcócâu:“MiệngnóivàTaylàm”hoặc“ÝchívàCôngsức”.Cònngàynay,chúng tacũng thườnggọi“LýthuyếtvàHànhđộng”.

Chỉtinkhithấykếtquả

Ngườixưacócâu“nóimộtđằnglàmmộtnẻo”.Tứclàlýthuyếtvàthựchànhkhôngthốngnhấtvớinhau.Hoặccòncócâuchêtráchviệcchỉnóimàkhônglàmgìcả,tứclà“nóinhưrồngleo,làmnhưmèomửa”.Hay“trảtiềnchokếtquảcôngviệc,khôngtrảtiềncholờinóisuông”.Cảhaitrườnghợpđềulàvídụđểphêphánviệcnóivàlàmkhôngthốngnhấtvớinhau.Vìvậy,lýthuyếtvàthựchànhcầnphảilàmột,phảiănkhớpvớinhaukhôngđượcsailệchdùchỉmộtly,mộttý.

Cóhaitừrấttiệnlợiđốivớingườimớihọc.Đólàtừlýtưởngvàtừhànhđộng.Haitừnàybổsungchonhau,thốngnhấtvớinhau.

Tôixinđượcbànluậnởđoạndướiđây,vềnguyênnhânmanglạilợiíchvànhững táchạiphátsinhkhisựcânbằnggiữahaichữ lý tưởngvàhànhđộngbịphávỡ.

Đểcónănglựcphánđoánvàhànhđộngcầncóđộng

cơvàbánhlái

Thứnhất, hoạt động của con người có sự nặngnhẹ, to nhỏ khác nhau.Diễnkịchcũnglàhoạtđộngcủaconngười.Họctậpcũnglàhoạtđộngcủaconngười.Việckéoxetay,việcláitàuhỏa,việccầmcàycuốclàmruộng,việccầmbútsángtác…cũngđềulàhoạtđộngcủaconngười.

Nhưngđềucùnglàhoạtđộngcủaconngười,vìsaongườitakhôngthíchnghềđóngkịchmà lại thích trở thànhhọcgiả.Người takhông thíchnghềkéoxe taymà lại thíchhọckỹ thuậtđiềukhiển tàu.Người takêucacôngviệcnhànôngvàaoướcđượctheonghiệpsángtácđểtrởthànhnhàthơnhàvăn.

Đólàdongườitaphânbiệthoạtđộngcủaconngườitheokiểuviệctotát,việcnhỏvặt,việcnặng,việcnhẹ.Ngườitathườngkhôngthíchlàmnhữngviệcbịcoilànhỏvặt,màmuốntheolàmnhữngviệcđượccholàtotát.Cóthểnóiđólàhànhvicầutiếnbộ,hànhvimongmuốnvươnlênởconngười.

Tạisaoconngườilạicứmuốnchọnlựanhưvậy?Đólàdotâmvàdocáichícủabảnthânngườiđó.Ngườicótâmhuyếtvàýchílàngườicaothượng.Vìthếconngườicầncótấmlòngcaothượng.Ngườikhôngcótấmlòngcaothượngthìsẽkhôngcóhànhđộngcaothượng.

Thứhai, hoạt động của conngười được coi là to lớn hay nhỏnhặt tùythuộcvàomứcđộcóíchchoxãhội,chứkhôngphụthuộcvàođộkhódễcủanó.Vídụnhưđộkhókhinghiêncứucácthếcờvây,cờtướngkhôngthuakémcácmônhọcnhưthiênvăn,địalý,toán,cơkhí…Nóinhưvậy,nhưngnếuđemsosánhsựtolớnhaynhỏbétrênphươngdiệncóíchchoxãhộithìsẽkhậpkhiễng.

Tôimuốnnhấnmạnhrằngđểcóthểnhậnbiếtviệcnàolàcóích,việcnàolàvôdụng,vàđể làmđượccáccôngviệccó ích thìcầnphảicónăng lựcphánđoán.Vìvậy,nếunănglựcphánđoánkhôngchínhxácthìcóbỏrabaocôngsứcnhọcnhằncũngkhôngmang lạikếtquảgì,công lao thànhcôngcốc.

Thứba, phải biết kiềmchếhànhđộng củamình.Đồng thời hànhđộngphảiđúnglúcvàđúngchỗ.

Vídụ,đạođứcrấtquantrọng,nhưngđanggiữabàntiệctùngvuivẻlạiđộtnhiênđứnglênthuyếtgiảngvềđạođứcthìhànhđộngđólạitrởthànhtròcườichothiênhạ.Hoặcnhưtạigiảngđườngnếutranhluậnkịchliệtvềmộtvấnđềnàođó thì rấthay,nhưngnếucácbạnsinhviên lạiđemđiềuđóratranhluậntrongcácdịphọpmặtgiatộc,họpmặtphụnữhaytrẻemthìhành

độngđósẽbịcoilàgàndở.Đểbiếtphânbiệtđúngchỗ,đúnglúcvàbiếtkiềmchếhànhđộngquảthật

làphảidựavàonănglựcphánđoán.Hànhđộngnăngnổnhưngthiếunănglực phán đoán cũng chẳng khác nào tàu hỏa quên lắp động cơ, thuyền bèquênlắpbánhláivậy.Đãkhôngmanglạilợiíchgìmàvôhìnhtrunglạitrởthànhhànhđộngpháhoại.

Thứtư,cónănglựchànhđộngnhưngkhôngbiếtsuytínhthấuđáosẽgâytáchại;ngượclại,suynghĩtuycaocảvĩđại,nhưngkhôngcónănglựchànhđộngthìlạicàngtệhạihơn.Nhữngngườicósuynghĩcaocảvĩđạinhưngnănglựchànhđộngnghèonànthườnghaythanthântráchphận.Nàolàcôngviệcmìnhđịnhlàmthìngườitalàmtrướccảrồi.Nàolàcôngviệcđókhôngbõ làmvì không phù hợp, không đúng như suy nghĩ.Chẳng qua họ đangbiệnhộchosựthiếunănglựchànhđộngcủachínhhọmàthôi.

Thayvìtựtráchmình,họlạiđiphêphánchêtráchngườikhác.Họkêucakhông gặp thời, số phận hẩm hiu.Cứ như là chẳng còn việc gì đáng làmtrongxãhội.Họquaylưnglạivớiđời,nghĩquẩnloquanh.Miệngthìsuốtngàycacẩm,mặtthìtỏrabấtmãn,tựcôlậpmình.Họcoimọingườixungquanhđều làkẻ thù,vàcảxãhộiđềumuốnvùidậpmình.Có trườnghợpnhưbịthầnkinh,chưachoaivaytiềnbaogiờmàgặpaicũngnghĩlàngưòiđóvaytiềnmìnhkhôngchịutrả.

CácnhàNhohọcưuphiềnvìkhôngđượcngườiđờibiếtđến.Họcsinhlolắngvìkhôngđượcainângđỡ.Quanchhứcâusầuvìkhôngcónơibấuvíuđểlênquanchứccaohơn.Thươngnhâncảmthấyviệclàmănthấtbát.Võsĩcảm thấy mất đường sống. Quan chức rời bỏ công sở cảm thấy buồn vìkhông còn được kính trọng.Ở những người này, suốt ngày toàn là ưu tư,khôngsaothấymộtthúvuinào.

Nhữngkẻbấtmãnnhưthếđầyrẫytrongxãhội.Nếuchorằngtôinóihơiquá,làmgìđếnmứcđộđó;hoặcgiảđòitôiđưa

rabằngchứng,thìchẳngcầnnhìnđâuxa,cứđểtâmnhìnchokỹcácbộmặtcủanhữngngườixungquanhlàrõ.Ítgặpaihânhoanvuivẻhạnhphúctronglờinói,trongcửchỉ,trongtâmkhảm.Toànlànhữngkhuônmặttốitămtrĩunặngnhưgặpbấthạnhcả.Chẳngphảilàcámcảnhlắmsao?

Đốivớinhữngngườinày,cầnchohọlàmnhữngcôngviệcphùhợpvớinăng lựchànhđộng thì tựkhắchọsẽ trở lại trạng tháibình thường.Họsẽtìmthấyniềmvuitrongcôngviệc.Vàcuốicùnglàsuynghĩvàhànhđộngcủahọsẽthốngnhấtlàmột.Tuyvậy,bảnthânhọhoàntoànkhôngtựcảmnhậnđược.Nămthángtrôiqua,hànhđộngchỉdừnglạiởmứcthấpkém,màlýtưởngthìcứcaovờivợi.Nănglựchànhđộngchỉcómộtmàđòithựchiện

lý tưởnggấpmười lần.Không thựchiệnđược thì chìm trongưu tưphiềnmuộn.NàolàmuốnlàmtượngPhậtbiếtchạy.Nàolàmuốnbiếnngườibịtêliệtthầnkinhthànhngườimẫncảm.Chúngtacóthểhìnhdungđượcsựbấtmãn,kêucacủahọ.

Phêphánngườikhácthìdễ

Ngườichỉcósuynghĩcaoxamàkhôngcónănglựchànhđộngthườngcôđộc,bịmọingườighétbỏxalánh.Nănglựchànhđộngđãkhôngbằngngườikháclạihayđemcáilýtưởngcủamìnhrasoirọivàohànhđộngcủangườikhácvàxem thườngkhinhmiệtngườikhác.Ởđời, coi thườngngườimộtcáchhồđồcũngsẽbịngườikháccoithườnglại.

Có những kẻ bị người đời ghét bỏ vì tự cao tự đại, vì chỉmuốn giànhphần hơn chomình, vì toàn đòi hỏi ở người khác thật nhiềumàmình thìchẳngchịunỗlực,vìcứmởmiệngralànóixấungườikhác.Sẽlàsailầmnếuđemhọrasosánhvớinhữngngườixungquanh.Nếucứluônlấycáilýtưởng cao xa tự cho là đúng của bản thânmình ra làm thước đo để bìnhphẩm chê bai người ta, và còn tùy tiệnmang cái không tưởng áp đặt chongườitathìsẽtựchuốclấycảnhbịngườitaghét.Vàkếtcụclàsẽrơivàotìnhcảnhtựmìnhxalánhmọingười,tựmìnhcôlậpmình.

Cácbạn thanhniên, cácbạnsinhviên!Tôimuốncảnhbáocácbạn thếnày.

Nếucảmthấybấtmãnvớicôngviệcngườitađanglàmthìtựmìnhhãyđứngralàmthửviệcđó.Nếuthấycáchlàmănbuônbáncủangườitarấtdởthìtựmìnhhãythửlàmănbuônbánnhưngườitaxemsao.Nếucámcảnhtrướccuộcsốngcủahàngxómthìhãynhìnlạicuộcsốngcủanhàmìnhmộtchút.Muốnphêbìnhtácphẩmcủangười ta thì trướchết tựmìnhhãycầmbútviếtthửxemsao.Muốnphêbìnhcáchọcgiảthìtựmìnhhãytrởthànhhọc giả.Muốn phê phán các bác sĩ thì tựmình hãy trở thành bác sĩ. Từnhững việc trọng đại trong xã hội đến những việc cỏn con trong gia đìnhmình,dùlàcôngviệcgìđinữa,hãyđứngvàovịtrícủangườikhác,suynghĩvàlàmthửtrướcđãrồicóđịnhgópýgìthìhãygópý.Cầnphảisuynghĩchokínkẽ,chothấuđáovềđộkhódễ,vềsựnặngnhẹcủacôngviệcngườikhácrồihãybìnhphẩm.Trêncơsởlấynộidungcôngviệclàmthướcđo,thìdùcócandựvàonộidungcôngviệcấy,haythậmchícảnhữngcôngviệckhácnhauhoàntoànvềtínhchất,mớikhôngxảyranhữnglầmlẫnđángtiếckhisosánhchỗđứngcủabảnthânmìnhvớivịtrícủangườikhác.

Tháng8nămMinhTrịthứchín(tứcnăm1786)

PHẦNMƯỜIBẢY:BÀNVỀSỰTÍNNHIỆM

Nóitớitínnhiệmtứclànóitớiđộtincậy

Quansátmườingười,quansátmộttrămngười,cóthểnhậnrangườinàolàngườichínchắn,ngườinàolàngườitrôngcậyđược.Giaoviệcchongườinàygiải quyết thì nhất định làổn thỏa.Giaoviệc chongườikia làmchắcchắnlàsẽhoànthànhtốt.Aibộclộđượcnhữngphẩmchấtvượttrội,đượckỳvọnghơnsovớinhữngngườibìnhthườngkháclàngườiđượctínnhiệm.

Trongxãhộiconngười,thườngthìnếukhôngđượcmọingườiđặtlòngtin,khôngđượctrọngdụngthìkhómàlàmnêntròtrốnggì.

Thốngđốcngânhàngđiềuhànhkhối lượngtiền lớntheosựủythác tintưởng của người gửi, của khách hàng. Bộ trưởng, tỉnh trưởng được giaotrọngtráchđảmbảolợiíchtrongcuộcsốngvàdanhdựcủangườidân.Dohọ đượcmọi người tín nhiệm, được tin tưởng trọng dụng nênmới có thểhoàntấtđượcnhữngcôngviệclớnnhưvậytrongcuộcsống.

SảnphẩmhànghóacủacácTổhợpbáchhóaMitsukoshihayDaimarugiácả luôn niêm yết rõ ràng, chất lượng bảo đảm, được người tiêu dùng tínnhiệm, yên tâmmua.Các tác phẩmcủa nhà vănTakizawaBakin, chỉ cầnthấytênôngtrênsáchinlàngườiđọcđãcảmthấytintưởng,đặtmuangay.Vìnhữngnơinày,ngườinàyđượckháchhàng,đượcđộcgiảmộtmực tínnhiệm.Chonên các cửahàng củaMitsukoshi,Daimaru rất phát đạt. SáchcủaBakinbánrấtchạy.

Tầmquantrọngcủaviệcđượcmọingườitínnhiệmtrọngdụnglàởchỗđó.

Yêucầumộtngườicósứclựcđủsứcvácnổimộttrọnglượng60kýlômangđúng60kýlô.Chongườicótàisảntrịgiámộtnghìnyênvayđúngsốtiềnmộtnghìnyên.Đólàđiềudĩnhiên.Nóhoàntoànkhôngliênquangìtớiviệc tin tưởnghay tínnhiệmcả.Quanhệconngười trongxãhộiđơngiảnnhưvậy.Trên thực tế,cóngườibình thườngchỉđủsức lựcvácđượcmộtkhối lượng 30 ký lô, nhưng người đó chỉ cần ngồi mà cũng có thể làmchuyểnđộngmộtkhốilượnghànghóanặnghàngtrămkýlô.Cóngười,tàisảncánhânchỉđánggiámộtnghìnyên,nhưngnếuđượcsự tin tưởng, tínnhiệmcủangườikhácthìngườiấycóthểđiềuhànhmộtkhốilượngtiềnlên

tớihàngtriệutriệuyên.Bâygiờ tôi đưa ramột số thí dụ.Hãy thửgiở sổ sách thu chi củamột

thươngnhâncótiếnglàgiàucóraxemsao.Sovớisốthuvàothìsốchiragấpnhiềulần.Khoảnchênhlệchnàycònnhiềuhơnsovớitàisảncủaanhta.Hóa raanh tacònnghèohơncảnhữngngườiănmàykhôngmộtđồngxudính túi.Vậymà tạisaomọingười trongxãhội lạikhôngnhìnanh tavớiconmắtnhưvậy.Chẳngcầnphảinóiaicũngbiếtvìanhtacóđượclòngtincủaxãhội.

Conngười,khôngphảicứchỉcầncónănglựcvàcũngkhôngphảidocótàisảnlớnlàcóđượcsựtínnhiệm.Màsựtínnhiệmcóđượclàkếtquảcủacảquátrìnhtíchtụdầndầnbởitàinăngvàtrítuệ,bởitấmlòngchínhtrực,lòngthànhthậtcủangườiđó.

Thậtvàgiảkhácnhaurasao?

Trướcđây, tôiđãđềcập tớiviệcTrívàĐứcđemlạisự tínnhiệm.Tuyvậy,trongxãhộicũngcónhiềukẻtintưởnglàđượctínnhiệmnhưngthựctếkhôngphảinhưvậy.

Thầy langbămthườngsơnphếtphòngkhámhàonhoánghòngdụbệnhnhântìmtới.Tiệmbánthuốcthườngkhuếchđạiquảngcáohòngbánđượcnhiềuthuốc.Côngtylàmănmờámlạihayphôtrươngcáikéttiềndẫunórỗngtuếch.Họcgiảthườngkhoekhoangthưphòngnhiềusáchnhưngchẳngbaogiờđọc.Cũng cókẻmột chữngoại ngữkhôngbiết, vậymàkhi ngồitrongxeô tô lại cầm tờbáo tiếngAnh ravẻnghiềnngẫm.CóngườiChủnhậtđinhàthờ,sámhốirỏlệtrướclờicủalinhmục,nhưngsángsớmthứhailàvợchồnglạicãicọầmĩ.

Trongxãhội rộng lớnnày, thậtgiả, thiệnác lẫn lộn.Khómàphânbiệtđâulàtốtđâulàxấu.Cũngcótrườnghợptínnhiệmlầmngười,tàiđãkhôngcómàđức cũngkhôngnốt.Lại cònnhững trườnghợp thếnàynữa, đó lànhữngngườisốngẩndật,trốntránhxãhội.Họhễmởmiệngralà“tôikhôngmàng tới danh tới lợi, vì đó chẳng qua cũng chỉ là hư danh nhất thờimàthôi.”Nhưngtrongbụnghọthậtrachínhlàdobấtbìnhdanhlợimớiđilánhđờiđóthôi.

Thếnhưng,nếu chỉnhìn chămchămvàomặt cựcđoanmàkhôngnhìnhiệntrạngmuônmàunhiềuvẻcủaxãhộiđãvộiphêphánthìsẽrasao?Cáigìtrongxãhộicũngchêbaiphảnđối.Nhìnxãhộithấymọithứđềutiêucựcxấuxa.Phảichănghọthựcsựmongmuốnsựtiếnbộxãhội.

“Tôiđâumàngtớidanhtiếng,tínnhiệmtrongxãhội.”Thoạtnghequảlàkêu.Nhưngbảnchấtcủadanhtiếngmàbảnthânhọkhôngcầntớilàgìvậy?Danhvọng,nổitiếngtheokiểutranghoàngphòngkhámcủathầylangbăm,theokiểuquảngcáocủatiệmthuốcthìđươngnhiêncầnphảitránhxa,khôngphảibànđến.Vìđólàđồrởmhànggiả,vìngườitabánhưdanh.

Đồng thờinhìn từphíakhác thìquanhệconngười trongxãhộikhôngphảilàtấttầntậtđềuxấu,đềudốitrávàlừađảo.Trithức,nhâncáchcủaconngườicóthểvínhưthâncây.Còndanhdự,sựtínnhiệmcóthểcoilànhữngbônghoanởtrênđó.Vìsaolạikhôngchấpnhậnviệctrồngcây,chămbónchờngàyranụnởhoa?Tạisaolạiphảichạytrốnnó?

Đãkhôngsuynghĩcặnkẽbảnchấtcủasựtínnhiệmcủaxãhội,lạitrốntránh tấtcảkhông từcáigì,chẳngkhácgìđãkhôngmuốnchohoanởmàcòngiấunốtgiátrịcủacâynữa.Làmnhưthếcóíchlợigì?Tráilạisẽlàmhạichoxãhội.Tựmìnhtiêudiệtsựsống,tiêudiệtsựhữuích.

Cầnnóivềbảnthânmình

Vậythìcónênmongvàovinhhạnhvà tínnhiệmhaykhông?Điềunàycầnphảicócâutrảlờirõràng.Tôinghĩlàcầnnhưngphảidựavàonỗlựccủabảnthân.Khiđó,cầnphảixácđịnhrõvịtrícủamìnhvàđòihỏingườikhácphảiđánhgiáđúngvềmình.

Cóđượcsự tínnhiệmcủaxãhộibằngchính sựnỗ lựccủamình,cũnggiốngnhưngườihàngxáocânvàbángạovậy.Kẻdốtkhikháchcầnmua10kýlôlạicânlênthành10,3ký.Kẻgianlậnthìcânthiếuđithành9,7ký.Lẽrakháchcần10kýlôthìphảicânđủchokhách,khôngthừakhôngthiếu.Sựchênhlệchdùchỉlà2hoặc3%,nhưngtíchlạisẽcóđượckhoảnlờilớn.Cóthểcóngườichonhưthếlàbiếtcáchlàmăn.Nhưngnhìntừgócđộđạođứckinhdoanh,kẻgianlậnlàkẻđángbịlênán.

KhổngTử có câu “Đừng buồn vì người không biết ta.Hãy buồn vì takhôngcócáigìđểngườibiết”.Câunàycónghĩalàngườicótàicóđứcthìkhôngbuồnphiềnvìkhôngđượcnhìnnhận.Ngượclạihọlolắngvìkhôngcótàiđứcgìđểngườikhácbiếtđến.Lờirănnàyđãlàmộtchủtrươngnhằmthayđổimộttậpquánxấuthịnhhànhtrongxãhộilúcđó.

Vậymàcácnhàhủnhohậuthếlạihiểusai,chorằngcứthumìnhlạilàđược.Khôngcầntranhluận,khôngcầnbiểulộtìnhcảmramặt,khôngcườikhôngkhóctrướcmặtmọingười.Nhưthếmớilàthanhcaotaonhã.Họsùngbáinhữnghọcgiảvôcảmmiệngcâmnhưhến.Thậtlàkỳquặc!

Chúngtacầnphảirũbỏ,phảithoátkhỏicáitậpquánlàmngườitatrởnênchánghétnhưthế.Phảithamgiavàoxãhộiconngườisốngđộng,giaotiếpvớimọitầnglớp,tìmhiểumọisựvật,biếtngườivàđểmọingườibiếtmình.

Vậythìphảilàmthếnàođểthỏasứcpháthuyđượctínhcáchvàthựclựcthựcsựcủabảnthân, làmthếnàođểcốnghiếnchoxãhội.Muốnvậycầnbốnđiềukiệnsau.

Coitrọngtiếngmẹđẻ

Phảihọccáchnóinăng.Đươngnhiênkhôngđượcxemnhẹcácbàiviết,cáctácphẩm,vìchữviếtvốncóvaitròquantrọngtrongviệcchuyểntảisuynghĩ củamìnhchođộcgiả.Nhưngđể thôngbáo trực tiếpnhững suynghĩcủamìnhchomọingườixungquanh,thìkhôngcógìhơnlànóichuyện.Vìthếcầnhọcnóichotrôichảy,lưuloát,sinhđộng.Gầnđây,nhiềucuộcdiễnthuyếtđãđượctổchức.Ngoàicáilợilàđượcnghenhữngvấnđềdiễngiảđềcập,còncócáilợinữalàcảngườinghelẫnngườidiễnthuyếtđềucùnghọcđượccáchdiễnđạt,cáchnóichuyện.

Vôphúcphảinghebàinóicủanhữngdiễngiảngônngữnghèonàn,diễnđạtkhôkhanthìthậtlàbuồnchán.Ngaythầygiáođứngtrênbụcgiảng,cáchdiễnđạtcũngrấtquantrọng.Vídụđểgiảithíchvềmộtloạikhoángchấtnhư“thạchanh”chẳnghạn.Nếuchỉhướngxuốnghọctròvớikhuônmặtnghiêmnghịvànóimộtcâukhôkhốc:“Đâylàviênthạchanh”thìdĩnhiênhọctròcũnghiểu.Nhưngnếuthầygiáogiảnggiảitỉmỉbằngtừngữsinhđộngthìchắcrằngsẽhấpdẫncácemhơn.Vídụcóthểnói“Cácemhãynhìnvàocáitrên lòngbàn tay thầyvàđoánxemnó làcáigì?Trônggiốnghònbiphảikhôngnào?Trongnhưthủytinhphảikhôngnào?Thựcrakhôngphảilàthủytinhmàlàmộthợpchấtđượckhaitháctừmỏ.TỉnhYamakencórấtnhiều.Ngườitagọinólàthạchanh.”

Khônghọccáchnói, cáchdiễn thuyết lànguyênnhânchính làmnghèonàncáchdiễnđạtngônngữ.Gầnđây,sinhviêncóxuhướngsínhtiếngAnhvìcho rằng tiếngNhật thậtbất tiện.LàngườiNhậtBảnmàkhôngnói sõitiếngmẹđẻ,khôngdùngtrơntrutiếngNhậtthì thậtlàtệhại.Tiếngmẹđẻpháttriểncùngvớisựtiếnbộcủavănminh.NgườiNhậtphảirèngiũatiếngNhật,phảinỗlựchọccáchtrìnhbàyvấnđềmộtcáchtrôichảymạchlạc.

Khigiaotiếpnétmặtcầntươitắn,đừngđểngườitaghét

Mớigặpnhaulầnđầumàngườiđốidiệnlạimangbộmặtkhóđămđăm,đượckhenmàcũngkhôngdámnởnụcườivìsợtrởthànhvôduyên,thìquảlàchẳngbiếtnóithếnào.

Việcbiểulộvẻmặttươitắn,sinhđộnglàmộtđiểmrấtquantrọngtronggiao tiếpgiữangườivớingười.Vìsaovậy?Bởivìsắcmặtcủaconngườigiốngnhưcánhcửavàongôinhàvậy.Đểgiaotiếp,đểbạnbè,kháchkhứađếnchơi,cửanhàphảiluônrộngmở,sạchsẽ.

Muốngiaotiếpsâuvớingườikhácmàlạikhôngchúýđếnsắcmặt,dungnhan,chỉtinvàocáchngôncủaKhổngTử,lúcnàocũngravẻquantrọng,caođạothìcókhácnàomờikháchtớichơimàlạitreolủnglẳngbộxươngngười trước cổng,để cỗquan tài ngáng lối ravàonhà.Thế thì ai dám lạigần?

Trênthếgiới,nướcPhápđượccoilàcáinôicủavănminh,làtrungtâmvănhóavàtrithứccủanhânloại.Mộttrongcácnguyênnhânđólàkhíchấtcủaquốcdân.ĐộngtáccủangườiPháplúcnàocũngnhanhnhẹn,cáchnóinănghoạtbát,sôinổi,vẻmặtvuivẻlàmngườitadễgần,dễtiếpxúc.

Cũngcóngườisẽnóirằng:“Lờinóivàdungnhanlàdobẩmsinh,cócốgắngsửacũngkhôngđược.Cóairỗihơiđâumàcứphảiđểýhaybànluậnchuyệnnày”.Ừthìcóthểnhưvậy.Nhưngtưởngvậymàkhôngphảilànhưvậy.Tinhthầncủaconngườicànghoạtđộngcàngpháttriển.Nócũnggiốngnhưcơbắpnếuthườngxuyêntậpluyệnthìsẽphát triểnvàrắnchắc.Hoạtđộngtinhthầnsẽlàmchocáchnóinăng,sắcmặtdungnhancũngtrởnêntốthơnđẹphơn.

Vậymàđịnhđemvứtbỏhoạtđộngtinhthần,trởnênvôcảm,câmnhưhếntheotậpquáncổhủxưanaycủangườiNhậtquảlàsailầmlớn.Chonên,chúngtaluônphảilưutâm,đừngquênhọccáchnóinăng,cáchbiểulộtìnhcảmtrongcuộcsốnghàngngày.

Vấtbỏhìnhthức,hãythậtlòng,thànhthực

Cũngcóngườithếnày:“Nóinhưôngthìcótôđiểmbộmặtcũngchỉlàtôđiểmbềngoàithôi.Vảlại,tronggiaotiếpnhưthếthôikhôngđủ.Cònphải

sắm sửa trang phục đắt tiền nữa, lại phải bày vẽ đồ ăn thức uống, ngườikhônghợptrongtínhcáchvàsuynghĩcũngvẫnphảitiếp,lạicònphảimởtiệckhoảnđãinữachứ.Như thếchẳngphải làxúibẩyngười tachạy theohìnhthứcbềngoàihàonhoángtốnkémđósao?”Ýkiếnnàycũngcócáilýcủanó,nhưnghìnhthứckhôngphảilàbảnchấtcủaviệcgiaotiếp.Hìnhthứclàmtrởngạitronggiaotiếp.Nếucoihìnhthứclàbảnchấtcủagiaotiếpsẽsinh ra tập tục xấu.Cũng giống như bản chất của thức ăn là dinh dưỡng.Dinhdưỡngnuôisốngcơthểnhưngnếuănnhiềugâybộithực,làmhạicơthể.Giaotiếpcủaconngườicũngvậy.Trongthânmật,cầnthẳngthắnchứkhôngcầnhìnhthức.Chạytheohìnhthứcbềngoàikhôngphảilàbảnchấtcủagiaotiếp.Trongcuộcsốngkhôngcóquanhệnàothânthiếtnhưquanhệvợchồngconcái.Cólẽmốiquanhệđóđượcduytrìbằngsựbộctrựckhôngcheđậy,bằngtấmlòngchânthựcngaythẳng.Chỉkhinàogộtbỏcheđậybềngoài,hìnhthứcbộctrựcmớicóđượcthânthiếtyêuthương.Sựthânthiếthòathuậnởchỗbộctrực,thẳngthắn.Ngườiđờithườngchênhữngngườihờihợt,nhữngngườikhôngcóýtứ,nhữngngườinhạtnhẽo…cũnglàcáchđềcaotháiđộthẳngthắngthânmật.

Tìmkiếmbạnmới,khôngquênbạncũ

Trongcuộcsống,cómộtthựctếlànhiềungườikhôngmuốnquanhệvớingườikhácchỉvìsuynghĩkhácnhau.Trongxãhội,họcgiảchỉchơivớihọcgiả,bácsĩchỉchơivớibácsĩ.Cótrườnghợp,cùnghọcmộttrường,saukhitốtnghiệp,ngườitrởthànhviênchứchànhchính,ngườithìbuônbánlàmăn,cảhaikhônggặpnhau,đôikhithànhghétbỏnhau,thậtlàkhôngbiếtphânbiệt.

Khigiaotiếp,phảimongmuốncóbạnmớinhưngkhôngđượcquênbạncũ.Hai phía không thử giao tiếp quan hệ thì không thể hiểu ýmuốn củanhau.Vàđãkhônghiểuđượcýmuốncủangườiđốidiệncũngcónghĩalàkhôngthểhiểuđượcđốiphương.

Cònđểcóbạnthânthìkhôngđơngiảnnhưvậy.Chơivớimườingườicóđượcmộtngười làmbạn là tốt rồi.Và chơivớihaimươingười thì chẳngphảisẽcóđượchaingườibạnhaysao?Bướcđầucủaviệc“biếtngườivàđượcngườibiết”chínhlàởchỗnày.Sựtínnhiệm,danhdự…nêntạmgácsangmộtbên.Trướchếtcứlàmsaođểcàngcónhiềubạncàngtốt.

Xãhộicóđủmọihạngngười,nhưngconngườikhôngphảilàquỷ,cũngkhôngphảilàmãngxà.Kẻxấucũngkhôngnhiềutớimứcgặpaicũngthấy

ngườiđócóýđịnhlàmhạimình.Đừngquácảnghĩhaysợhãi,đừngkháchsáo,phảigiaotiếpthẳngthắnvàthựctình.

Điềuquan trọng trongviệcmở rộnggiao tiếp làphải có tấm lòng rộngmở,quanhệvớimọigiớitrongxãhội,khôngbóhẹp.Gặpgỡbạnbè,cóthểlàbạnhọcvấn,bạnlàmăn,bạnđánhcờ,bạnhộihọa…Trongmọitrườnghợpởthíchđầulàphươngtiệnđểgiaotiếprộng,cókhichỉlàtáchtrà,cốcnước,haybắttaycũngđược.

Xã hội vô cùng rộng lớn, quan hệ giữa người với người cũng vô cùngphứctạp.Chẳnglẽsuốtcảmộtđời,conngườichỉbiếtsốngnhưlũcáthờnbơnngoenguẩytronglònggiếnghẹplàtoạinguyệnhaysao?

Tháng11nămMinhTrịthứchín(tứcnăm1876)

Chúthích

[1]TứclàviệcNhậtHoàngMinhTrịlêncầmquyền,chấmdứt265nămcai trịcủachínhquyềnphongkiếnMạcphủởNhậtBản.ChínhphủMinhTrịđãmởramộtchươngmới tronglịchsửNhậtBảnvớicôngcuộcMinhTrịDuytân,hiệnđạihóaNhậtBản.

[2]ChotớithờiđócủaNhậtBản,chỉcócácVõsĩ(samurai)mớicóquyềnmangđầyđủhọvàtên.Cònmọithànhphầnkháctrongxãhộichỉđượcđặttênnhưngkhôngđượcphépmanghọ.Nhờsựthayđổinày,ngườidânNhậtmớibiếtđượcdònghọ,giaphảcủamình.Cũngnhưvậy,ngoàitầnglớpVõsĩra,khôngmộtaiđượcphépcưỡingựa–làphươngtiệndichuyểnduynhấtthờiấy.

[3]TiếngNhậtgọilàmibunseido,chínhsáchdochếđộphongkiếnMạcphủTokugawađề ra.Chínhsáchnàyphânchiaxãhội thành4 loại:Võsĩ(samurai),Nông,Công,Thươnghaycòngọi làTứgiớivàcấmkhôngchoTứgiớiđượcthayđổinghềnghiệp.Chalàvõsĩthìconcũngsuốtđờilàvõsĩ, cha làm ruộng hay làm thợ thì con cháu cứ vĩnh viễn phải theo nghềđấy…Lạicấmkhôngchongườidândượcthayđổichỗở,tựdodicư,aiởnôngthôncứphảiởnôngthôn,aiởthànhthịcứphảiởthànhthị.LuậtlệcủaMạcphủcựckỳnghiêmngặt,ngườidânnàovìbấtkìlýdogìmàtựđộngdicư,bắtđược thìcăngnọckhảo tra,dẫucóđượcdẫngiảivềnguyêncư thìcũngđãkhặckhừgầnchếtvìroivọt.Vàchínhsáchnàynhằmchủyếuvàotầnglớpnôngdân,buộchọcứphảiởnôngthôncàyruộngđểcungcấpthóclúachoMạcphủ,nộicóđượcbaonhiêuthóclúagặtvềthìcũngphảichờVõsĩđếnlấythuếđã,phầncònlạimớiđượcphépxayănvàlàmvốnchovụtới.Nếunhưkhôngđủsốthócthuếquyđịnhthìphảibánvợđợconđiđểđongkỳđủthócthuế.NôngdânthờiMạcphủchếtđóiliênmiênbởichếđộđẳngcấpnày.(NhậtBảntưtưởngsử,tập2,trang131,NguyễnVănTầndịch.)

[4]TiếngNhật là shogun, chỉngười có chứcvị và thựcquyềncaonhấttrongchínhquyềnMạcphủ.

[5]ThờiChiếnquốc:Đây là thờiđại loạn tạiNhậtBản,bắtđầu từnăm1507đếnmãinăm1615mớichấmdứt.

[6]NgàynaylàtỉnhSizuoka,NhậtBản.[7] Khu kiều dân: Theo hiệp ước ký với các cường quốc phương Tây,

chínhquyềnphongkiếnMạcphủphảiđểchocácnướcphươngTâythiếtlậpcác khu định cư cho người nước ngoài trên lãnh thổ Nhật Bản. Người

phươngTâyđượcquyềntựtrị,quyềncưtrúvĩnhviễnvàquyềntựdobuônbánvớicácthươngnhânNhậtBảntrongkhuvựccưngụđó.

[8]Thịdân:TiếngNhậtgọilàchonin,chỉhaithànhphầndânbuônbánvàthợ thủcôngsốngởcác thị trấnhình thànhvào thờiCậnđạiởNhậtBản.DướithờiphongkiếnMạcphủvớichínhsách“trọngnông,ứcthương”,haithànhphầnnàyluônbịkhinhmiệt.

[9]ThờiđạiGenroku là thờikỳShogunTsunayoshiTokugawa (đời thứnăm)caitrị,kéodàitừnăm1646đếnnăm1709.

[10]ThànhAkou,thuộctỉnhHyogongàynay.[11]Theo sách sửNhậtBảnghi lại:Năm1701, triều đìnhKyoto cử sứ

thầnKiraKozukenosukemang chiếu chỉ củaTướng quân đến thànhEdo.Nghênh tiếp sứ thầnKira làAsano lãnh chúavùngAkou.Trongbàn tiệc,khônghiểusaosứthầnKiravôcớmạtsátlãnhchúaAsano.Tứcmình,lãnhchúaAsano rút gươm ra dọa chém sứ thầnKira. Sau đó, sự kiện đến taiTướng quân, và lãnh chúaAsano bị khép tội lâm nhục triều đình và chịuhìnhphạt tự rạchbụng tựvẫn.Để rửahậnchochủ,47võsĩ thuộchạcủaAsanođãtổchứchạsátvàđemthủcấpcủaKirađếndângtrướcmộAsano.Kếtcụclàcả47võsĩđềubịtriềuđìnhkhéptộichết.

[12]Tenchyu:Thiêntru,têncủamộttổchứcchốngphươngTây,chốngcảnhữngngườiNhậtủnghộviệc“mởcửa”giaothươngvớiphươngTâyvàothờikỳ“cuốiMạcphủđầuMinhTrị”tạiNhậtBản.

[13]ĐơnvịtiềntệthờiMinhTrị,bằng1/100yên,naykhôngcònsửdụngnữa.

[14]Chiến tranhNamBắc triều:Cuộcnội chiến tạiNhậtBản,dai dẳngsuốt60nămtừnăm1336đếnnăm1395giữahaithếlựcThiênhoàng(Namtriều)vàMạcphủ(Bắctriều).

[15]Hánhọc:PháihọcchuyênvềThi,ThưcủaKhổngMạnhhaynhữngcáihọccủaChuTử,TốngNho.

[16]Thấtkhứ:Bảytộikhiếnngườiphụnữtrongthờiphongkiếnbịchồngbỏ.Đó là: khôngcon, dâmdục, khôngkính thờ chamẹchồng,nóinhiều,trộmcắp,ghentuôngvàcóáctật.

[17]ThuyếtChuTử:Từnăm1790thuyếtChuTử,đạidiệnchoNhohọc,đượccoilàtriếthọcchínhthốngtrongxãhộiphongkiếnNhậtBản.Đểduytrìhữuhiệuxãhộiphongkiếnvềmặtluânlý,chínhquyềnphongkiếnMạcphủcấmhọcnhữngthuyếtkhácvớithuyếtChuTử.

[18] Chiến tranh năm Canh Thìn: Nổ ra năm 1868 (nămMinh Trị thứnhất).Kết thúcnăm1869 (nămMinhTrị thứhai).Kéodàimột nămnămtháng.NgaysaukhichínhphủmớiMinhTrịvừamớirađời,cácthếlựccònsót lạicủachínhquyềnphongkiếnMạcphủ,domấthếtquyền lợi,đã tậphợplạidấybinhđánhquânđộichínhphủ.Cuộcchiếntranhđãkếtthúcvớithắnglợithuộcvềquânchínhphủmới,đồngthờichấmdứthoàntoàn265nămchínhquyềnphongkiếnMạcphủcaitrịNhậtBản.ChínhphủmớiđãthốngnhấtvàmởramộtchươngmớitronglịchsửNhậtBảnvớicôngcuộcMinhTrịDuytân,hiệnđạihóaNhậtBản.

[19]TheotàiliệuNiênbiểutântuyểnÂuhọc,thìtrongkhoảngthờigiantừnăm1720-1867,cáchọcgiảNhậtBảnđãdịchrấtnhiềutácphẩmtrênmọilĩnhvựccủacáchọcgiảphươngTâyđểhọctập.Cụthểnhưsau: lĩnhvựcQuânsự103quyển,Thiênvănhọc27quyển,MỏđịachấtvàĐộngthựcvậthọc17quyển,Yhọc108quyển,Địalý,Đođạc35quyển,ToánhọcvàVậtlýhọc29quyển,Hóahọc19quyển,Chínhtrịkinhtếhọc24quyển,Ngônngữhọc54quyển,Lịchsửcácquốcgiatrênthếgiới51quyển.

[20]TheotàiliệuÂuhọcvàcôngcuộcMinhTrịduytânthìngaytừnăm1853,ÂuhọcđãpháttriểnrộngkhắpởNhậtBản.35%sốtrườnghọclúcđóđãđưamônkhoahọctựnhiênvàochươngtrìnhgiảngdạy.Vàtừnăm1868,trongsố240trườnghọctrêntoànquốcNhậtBảnthìcó141trườngđưaToánhọc vào chương trình giảng dạy, 68 trường dạyY học, 5 trường học dạythiênvănhọc.Từnăm1872(nămMinhTrị thứnăm),chínhphủMinhTrịbanhànhchếđộgiáodụcbắtbuộctrêntoànquốcvới4nămcấp1và4nămcấp2.

[21] Ba phủ là Tokyo,Osaka,Kyoto.Năm cảng quốc tế làYokohama,Kobe,Nagasaki,NigatavàHakone.

[22]Đểhọchỏithểchếchínhtrị,xãhộivàkỹthuậtphươngTây,chỉriêngchínhphủMinhTrịđãthuêhơn500chuyêngia,họcgiảtrongmọilĩnhvực,đặcbiệtlàGiáodục,Luậtpháp,Xâydựng,NôngnghiệpvàInấn,sangNhậtBảnlàmviệctrongsuốtthờikỳMinhTrịduytân(1868-1912).

[23]Misoshiru: loại canh ngườiNhật thường ăn, gồmmắm tương,mộtchútrongbiểnnấuvớinướcsôi.

[24]Tácgiảmuốn ámchỉ cuộc chiến tranhNhaphiếnxảy ra tạiTrungHoatrongthờikỳnày.

[25]CaotăngShinran(1173-1262):VịtổkhaisinhtôngpháiSodo(Tàođộng)Shinshu–một tôngpháiPhậtgiáo tạiNhậtBản.Ôngcho rằngcon

ngườiquáyếuđuốikhôngthểtựcứumìnhtrướcthiêntai,loạnlạc.Vìvậy,chỉ cóđức tin tuyệt đốivàođứcPhậtA-di-đà, chú tâmniệmPhật thìmọingườikểcảnhữngkẻácnhânphạmtội,saukhichếtsẽđượcthácsinhvàocõiTâyphươngCực lạc.Với ông, câu niệmNammô a di đàPhật đã trởthànhmộtcáchtỏlòngbiếtơnvàniềmtinđểcứunhânđộthế.

[26]MartinLuther(1483-1546)vốnlàlinhmục,tiếnsĩthầnhọc,giáosưđạihọctổnghợpWuthenbergởĐức.Làngườidẫnđầuphongtràocảicáchđòixóabỏnhữnggiáoluậtkhắtkhe,nhữngtínđiềunguxuẩncủagiáohộiRomavàxâydựngtôngiáomới.

[27]TôngpháiSodoShinshu làmột tôngpháiPhậtgiáo thịnhhànhvàonửacuốithếkỉ12(thờiđạivănhóaKamakura)tạiNhậtBản.Haivịkhaitổchotôngpháinàylàhaithầytrò:thiềnsưHonen(PhápNhiên)(1133-1212)vàđệtửShinran(ThânLoan)(xemchúthích25).NếuthiềnsưHonenchủtrươngchútâmniệmPhậtđểđượctáisinhvàocõiTâyphươngcựclạcthìđệtửShinran phát triển thêmmột bước quan niệm của thiền sưHonen.ĐạotràngchínhcủatôngpháinàyđặttạichùaHonganji(Bảnnguyệntự)ởcốđôKyoto.