Szlakiem wód leczniczych i termalnych w Małopolsce

Szlakiem wód leczniczych i termalnych

w Małopolsce

Autor opracowania: Bogusław Porwisz Zespół Usług Hydrogeologicznych s.c., 30-457 Kraków, ul. Wadowicka 3/426Wydawca: Departament Środowiska Urzędu Marszałkowskiego Województwa Małopolskiego, Zespół Geologii 31-156 Kraków, ul. Basztowa 22 adres do korespondencji: 30-017 Kraków, ul. Racławicka 56Koordynator projektu: Adam UrzędowskiOpracowanie map: Piotr KisielewskiOpracowanie graficzne, skład: Diana KruszelnickaAutor zdjęć: Bogusław PorwiszRealizacja: Wydawnictwo Kartograficzne „Compass” 30-084 Kraków, ul. Podchorążych 3, tel./fax 12 626 14 36 www.compass.krakow.plISBN: 978-83-64155-16-1

Kraków 2013

Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce 3

1. WprowadzenieSpis treści

1. Wprowadzenie .................................................................................................... 3

2. Zarys budowy geologicznej .................................................................................. 5

3. Typy wód leczniczych i termalnych ....................................................................... 8

3.1. Ogólne informacje o leczniczych wodach kwasowęglowych i szczawach ............. 10

3.2. Ogólne informacje o leczniczych wodach siarczkowych ......................................... 11

3.3. Ogólne informacje o leczniczych wodach chlorkowych (solankach) ...................... 12

3.4. Ogólne informacje o wodach termalnych ............................................................. 12

3.5. Wody termalne w niecce podhalańskiej ............................................................... 14

3.6. Wody termalne w Karpatach zewnętrznych ......................................................... 16

4. Szlaki wód leczniczych ....................................................................................... 17

(4.A - 4.B) I. Popradzki szlak mofet dwutlenku węgla .................................................. 17

(4.1. -4.18.) II. Popradzki szlak wód kwasowęglowych i szczaw .................................... 19

(4.19. - 4.20.) III. Pieniński szlak leczniczych szczaw chlorkowych .................................. 46

(4.21.) IV. Gorczański szlak leczniczych szczaw chlorkowych ....................................... 50

(4.22.) V. Wysowa. Szlak leczniczych szczaw chlorkowych ............................................ 51

(4.23. - 4.25.) VI. Krakowski szlak wód siarczkowych ...................................................... 53

(4.26.) VII. Wapienne. Szlak leczniczych wód siarczkowych w Karpatach .................... 57

(4.27.) VIII. Rabka-Zdrój. Szlak leczniczych wód solankowych ..................................... 58

IX. Szlak źródeł - pomników przyrody nieożywionej ................................................... 61

5. Podhalański szlak wód termalnych .................................................................... 62

5.1. Bańska PGP-1 ......................................................................................................... 62

5.2. Bańska IG-1 ............................................................................................................ 62

5.3. Bańska PGP-3 ......................................................................................................... 62

5.4. Biały Dunajec PGP-2 .............................................................................................. 62

5.5. Biały Dunajec PAN-1 ............................................................................................. 62

5.6. Białka Tatrzańska GT- 1 .......................................................................................... 63

5.7. Bukowina Tatrzańska PIG/PNiG-1 ......................................................................... 65

5.8. Chochołów PIG-1 ................................................................................................. 67

5.9. Furmanowa PIG-1 (Ząb) ........................................................................................ 68

5.10. Poronin PAN-1 .................................................................................................. 68

5.11. Zakopane IG-1 .................................................................................................. 69

5.12. Zakopane Z-2 .................................................................................................. 69

5.13. Zakopane Szymoszkowa GT-1 .......................................................................... 69

5.14. Zazadnia IG-1 (Małe Ciche) ............................................................................... 70

5.15. Siwa Woda IG-1 ................................................................................................. 71

5.16. Jaszczurówka .................................................................................................... 71

6. Wykorzystanie wód leczniczych i wód termalnych ............................................. 72

7. Kierunki lecznicze uzdrowisk statutowych .......................................................... 75

8. Podstawowe pojęcia i definicje .......................................................................... 76

9. Tabela stratygraficzna (według ICS) .................................................................... 77

10. Wybrana Literatura .......................................................................................... 78

11. Wykresy chemizmu wody ................................................................................ 80

Województwo małopolskie wyróżnia się na tle kraju zróżnicowaną i skomplikowaną tektoniką struktur geologicznych, z którymi związane są wody lecznicze i wody termal-ne. Opracowanie Szlakiem wód leczniczych i termalnych ma charakter przewodnika wskazującego miejsca źródeł, studni i otwo-rów z wodami leczniczymi i termalnymi oraz występowania mofet dwutlenku węgla na obszarze Karpat i Zapadliska Przedkarpac-kiego (zał.1B). W obrębie województwa małopolskiego zaprezentowano dziewięć szlaków wód leczniczych (rozdz. 4) oraz je-den szlak wód termalnych (rozdz. 5). Pre-zentacja uzdrowisk statutowych (rozdz. od 4.1 do 4.27) oraz istniejących kąpielisk geo-termalnych (rozdz. od 5.1 do 5.15), została

wzbogacona fotografiami wybranych atrak-cji turystycznych i krajobrazowych, wystę-pujących w tych miejscowościach. W roz-dziale 6 wskazano możliwości zastosowania wód leczniczych w balneoterapii, głównie dla kuracji pitnych w pijalniach i w ogólnie dostępnych punktach zdrojowych. W roz-dziale 7 przedstawiono kierunki lecznicze uzdrowisk statutowych województwa mało-polskiego. Województwo małopolskie posiada wielowiekowe tradycje leczniczego wyko-rzystania wód podziemnych dla celów lecz-niczych (od XV wieku) oraz wód termalnych do kąpieli (od XIX wieku). Za twórcę polskiej balneologii uznaje się Józefa Dietla, krakow-skiego prezydenta, lekarza, rektora Uniwer-

sytetu Jagiellońskiego. W krynickim parku, na jego pomniku widnieje napis „Wskrzesi-cielowi swemu wdzięczna Krynica”. Do szczególnych zasług Józefa Dietla w dziedzinie balneologii dla regionu Ma-łopolski, zalicza się powstanie zakładów kąpielowych m.in. w Swoszowicach, Krze-szowicach, Szczawnicy, Żegiestowie i Rabce (Szamborski, 1987).Zróżnicowana budowa geologiczna sprawia, że województwo małopolskie zasobne jest w różnego rodzaju wody przydatne w lecz-nictwie uzdrowiskowym i rozlewnictwie wód mineralnych, w obrębie geologiczno--strukturalnych odrębnych jednostkach tj. Karpat i w Zapadlisku Przedkarpackim. Gra-nicę pomiędzy tymi jednostkami stanowi

brzeg nasunięcia karpackiego, zaznaczony na mapie geologicznej woj. małopolskiego - rys.1, zał.1. W Zapadlisku Przedkarpackim występują lecznicze wody siarczkowe – rys.3,w Karpatach zewnętrznych występują głów-nie lecznicze wody kwasowęglowe i szczawy oraz jedno złoże wód chlorkowych (Rabka--Zdrój) i jedno wód siarczkowych (Wapien-ne)- w Karpatach wewnętrznych na terenie woj. małopolskiego wody geotermalne wy-stępują na obszarze Niecki Podhalańskiej – rys.4. Na mapie wód leczniczych i termalnych w skali 1:200 000 (zał. 1A) zaznaczono lo-kalizacje (rejony) otworów wód leczniczych i termalnych na tle wybranych elementów

Fot. 1. Krynica-Zdrój. Pomnik Józefa Dietla „wskrzesiciela” Uzdrowisk małopolskich. W 1857 roku zorganizował Komisję Balneologiczną w ramach Krakowskiego Towarzystwa Naukowego. W tym samym roku ukazała się jego „Wielka monografia Krynicy” - kamień węgielny w rozwoju tego uzdrowiska” (Franczukowski Z. i in., 2008).


2. Zarys budowy geologicznej

Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce4

1. Wprowadzenie

geologicznych i tektonicznych. Wskazano również źródła uznawane za pomniki przy-rody nieożywionej. Szczegółowe lokalizacje źródeł, studni i otworów oraz mofet dwu-tlenku węgla pokazano na mapkach w skali 1 : 50 000 (zał. 1B). Dla niniejszego opracowania wykorzystano różnorodne materiały źródłowe: geologicz-ne, hydrogeologiczne, hydrochemiczne, balneologiczne oraz górnicze, które wy-szczególniono w rozdziale 10. Cztery z nich mające charakter monografii regionalnych, wykorzystano w szerszym zakresie:– „Atlas hydrogeoróżnorodności wojewódz-twa małopolskiego” z 2010 r., J. Chowaniec, P. Freiwald, T. Operacz i K. Witek, PIG Od-dział Karpacki w Krakowie. Wyd. UMWM w Krakowie,– „Surowce balneologiczne województwa małopolskiego. Wody lecznicze i termalne” z 2008 r., J. Chowaniec, P.Freiwald, T. Ope-racz, R. Patorski, B. Porwisz i K. Witek, PIG Oddział Karpacki w Krakowie, – „Szczawy i wody kwasowęglowe Karpat Polskich” z 2012 r., L. Rajchel, Wyd. AGH Kraków,– „Atlas zasobów wód i energii geotermal-nej Karpat zachodnich” z 2010 r., pod redak-cją W. Góreckiego, Wyd. AGH Kraków. W Małopolsce ochroną górniczą objęte zostały rejony wystąpień wód mineralnych już w XIX wieku. Na podstawie austriac-kiej Powszechnej Ustawy Górniczej z 1854 roku, ustalono w latach 1876 – 1902 okrę-gi ochrony górniczej dla wód mineralnych Małopolski występujących w Szczawnicy, Głębokiem, Krynicy, Swoszowicach i Ma-

tecznym. Natomiast w latach 1924 - 1938 w Muszynie (ze Złockiem, Jastrzębikiem i Wapiennem), Żegiestowie, Łomnicy, Wy-sowej, Miliku, Szczawie i Rabce (materiały rękopiśmienne - J.Kornackiej, 1954 r.). Zno-welizowana w 1928 roku ustawa uzdrowi-skowa (z 1922 r.) dawała ochronę górniczą źródłom wody mineralnej i była wówczas jedną z najbardziej postępowych i komplek-sowych aktów prawnych tego rodzaju na świecie. (Szamborski,1987).

Obszar województwa małopolskiego obej-muje kilka jednostek strukturalnych różnią-cych się charakterem budowy geologicznej (rys. 1). Przeważającą część obszaru wojewódz-twa zajmują Karpaty i Zapadlisko Przedkarpac-kie, w obrębie których występują wody lecz-nicze (rys. 3). Na północ od nich znajduje się: część Zapadliska Górnośląskiego, Monoklina Śląsko-Krakowska oraz Niecka Miechowska.

Pod względem budowy geologicznej Kar-paty dzielą się na wewnętrzne, które na te-renie województwa małopolskiego obejmują Tatry, Nieckę Podhalańską i Pieniński Pas Skałkowy oraz Karpaty zewnętrzne, w obrę-bie których wydziela się pięć jednostek struk-turalnych. Najważniejszą jest występująca na południu województwa, jednostka ma-gurska z czterema strefami facjalnymi (rys.1).

Tatry. Strefa facjalno-tektoniczna: pół-nocna zwaną reglową, zbudowana jest ze skał osadowych-mezozoicznych i ciągnie się wąskim pasem wzdłuż północnego brzegu Tatr. Strefę wierchową budują skały krysta-liczne, przykryte od strony północnej osa-dami mezozoiku (fałdy leżące Czerwonych Wierchów i Giewontu z zachowanymi nie-kiedy jądrami krystalicznymi).

Niecka Podhalańska zbudowana jest z paleogeńskich utworów piaskowcowo--łupkowych, leżących na mezozoicznych jednostkach tatrzańskich, w obrębie któ-rych występują wody geotermalne i z tego względu wymaga szerszego omówienia.

Niecka Podhalańska dzieli się na rów podtatrzański, bezpośrednio graniczący z Tatrami, Pogórze Spisko-Gubałowskie i po-

Rys. 1. Mapa geologiczna województwa małopolskiego (Chowaniec J., i in., 2010)

Fot. 2. Tylicz. Źródła i mofety CO2

Fot. 3. Swoszowice Główny Dom Zdrojowy

Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce 7Szlakiem wód termalnych i leczniczych w Małopolsce6

2. Zarys budowy geologicznej 2. Zarys budowy geologicznej

łożoną na granicy Karpat wewnętrznych i ze-wnętrznych Kotlinę Orawsko-Nowotarską.

Nieckę Podhalańską wypełniają utwory paleogeńskie: eocen numulitowy (okre-ślany również jako „węglanowy”). Powyżej zalega flisz podhalański. Miąższość ich w najgłębszej części Niecki Podhalańskiej dochodzi do 2500-3000 m. Profil utworów fliszowych obejmuje warstwy szaflarskie, zakopiańskie i chochołowskie oraz warstwy ostryskie.

Najważniejszym faktem strukturalnym stwierdzonym w otworach przebijających paleogen podhalański jest to, że tatrzań-skie masy reglowe wraz z pokrywą osado-wą jednostki wierchowej, zanurzają się ku północy pod powierzchnię spągową eoce-nu węglanowego. W neogenie powstała asymetryczna niecka ograniczona pieniń-skim pasem skałkowym na północy i Tatra-mi na południu (rys. 5).

W aspekcie hydrogeologicznym i geo-termalnym - podstawowe znaczenie mają wapienie i dolomity triasu środkowego. Są kolektorem głównego poziomu wód ter-malnych na Podhalu, występującego bezpo-średnio poniżej serii fliszu. W skład tego ko-lektora mogą też niekiedy wchodzić utwory jurajskie (piaskowce kwarcytowe, wapienie, margle).

Pieniński Pas Skałkowy, oddzielony od Niecki Podhalańskiej strefą zdyslokowa-ną, zbudowany jest ze skał węglanowych i fliszowych wieku jurajsko-kredowo-pale-ogeńskiego.

Karpaty zewnętrzne zbudowane są ze skał fliszowych, w których dominującymi składnikami są piaskowce, łupki i mułowce. Powstały one w zbiorniku geosynklinalnym. W skład Karpat zewnętrznych w granicach woj. małopolskiego wchodzą następujące jednostki (płaszczowiny): podśląska, śląska, grybowska i magurska. Najbardziej połu-

dniową jednostką zewnętrznych Karpat Fli-szowych jest płaszczowina magurska.

W obrębie jednostki magurskiej wyróżnia się kilka stref facjalnych: krynicką, bystrzyc-ką (sądecką), raczańską i strefę siar. Głów-nie w obrębie strefy krynickiej i bystrzyckiej (w Dorzeczu Popradu) występują szczawy i wody kwasowe. Natomiast ze strefą siar związane są wody siarczkowe, występujące w miejscowości Wapienne.

Utwory holocenu (czwartorzęd) wystę-pujące na obszarze Karpat polskich zaliczają się do osadów aluwialnych wypełniających doliny rzeczne i kotliny śródgórskie. Aluwia rzeczne (otoczaki, żwiry, piaski i namuły) stanowią najmłodsze utwory pochodzenia rzecznego. Miąższość ich waha się od kilku do kilkunastu metrów.

Pokrywy zwietrzelinowe zalegają niecią-głą warstwą na utworach starszego podłoża. Grubość jej jest zmienna najczęściej od 0,5 do 2,0 metrów. Na terenie występowania piaskowców magurskich oraz w Tatrach i Pieninach, występuje ostrokrawędzisty rumosz. W rejonach występowania warstw łupkowych, zwietrzelina ma charakter ilasty.

Utwory plejstocenu (czwartorzęd) pocho-dzenia lodowcowego występują w Tatrach i na Podhalu w postaci moren i zlodowaceń tatrzańskich. Rozprzestrzeniają się na nie-wielkiej powierzchni. Doliny rzeczne zostały zasypane grubym materiałem, naniesionym przez rzeki w czasie kolejnych zlodowaceń, a następnie wyerodowane w okresach in-terglacjalnych.

Plejstoceńskie tarasy zbudowane są z otoczaków i żwirów oraz materiału ta-trzańskiego, fliszowego i pienińskiego, z niewielką domieszką piasków i glin. Poza dolinami rzecznymi, na obszarze Karpat wy-stępują czwartorzędowe pokrywy zwietrze-linowe o zmiennej miąższości, na ogół od 1,0 do 5,0 metrów.

Fot. 1 i 2. Żegiestów. Odsłonięcie fliszu karpackiego w obrębie strefy krynickiej płaszczowiny magurskiej, powstałe w trakcie modernizacji obiektów uzdrowiskowych zlokalizowanych przy drodze z Muszyny do Piwnicznej-Zdroju. Ry

s 2 .

Prze

krój

geo

logi

czny

Zak

opan

e - K

rakó

w (

Chow

anie

c i i

n. 2

010)


3. Typy wód leczniczych i termalnych 3. Typy wód leczniczych i termalnych

Wody lecznicze i termalne różnią się od wód zwykłych (słodkich) chemizmem, często genezą oraz środowiskiem występowania. „Długi czas przebywania w ośrodku skalnym i miejscami nasycenia dwutlenkiem węgla wpływa bezpośrednio na ich mineralizację, wzbogacenie w składniki pochodzące z pro-cesów ługowania, sorpcji i wymiany jonowej na drodze kontaktu woda-ośrodek skalny” (Paczyński B., 2007).

Wody mineralne i zawierające składni-ki swoiste są wodami podziemnymi, które niegdyś wydobywały się na powierzchnię w postaci licznych źródeł. Wody charakteryzu-jące się odmiennym smakiem oraz zapachem budziły zainteresowanie, były przedmiotem kultu i obrastały w legendy (Węcławik S.,1991).

Wodami leczniczymi mogą być zarówno wody mineralne jak i słodkie, zawierające składniki swoiste, które wyszczególnione zo-stały w rozdz. 8. Wody lecznicze mogą więc być mineralnymi, o zawartości rozpuszczo-nych składników stałych nie mniejszej niż 1000 mg/dm3 (1g/l), bądź zawierać dodatko-wo składniki swoiste. Głównym składnikiem wód siarczkowych jest siarkowodór (H2S), który nadaje wodom swoistość i odgrywa zasadniczą rolę jako czynnik leczniczy. Siarko-wodór jest to gaz nieco cięższy od powietrza i łatwy do rozpoznania po charakterystycz-nym zapachu, łatwo rozpuszcza się w wodzie i łatwo się z niej wydziela .

Szczawy to wody lecznicze, swoiste zawie-rające co najmniej 1000 mg/dm3 wolnego dwutlenku węgla. Wody kwasowęglowe to wody lecznicze, swoiste zawierające od 250 do 999 mg/dm3 wolnego dwutlenku węgla. Wody chlorkowe to wody z dominacją jonu chlorkowego. W wielu klasyfikacjach hydro-chemicznych dominacja ta, oznacza prze-kroczenie nawet 70% mval stężeń podsta-wowych anionów (chlorkowego Cl- i innych). Wody chlorkowe mają charakter wysoko zmineralizowanych wód słonych i solanek.

Na przełomie XVIII i XIX wieku badania wód mineralnych prowadzili:

L. Zeuschner (1836) - wykonał pierwszą inwentaryzację źródeł szczaw od Szczawnicy po Tylicz,

K. Olszewski (1882) - wykonał anali-zy wody z Krynicy, Muszyny, Jastrzębika, Szczawnika, Wł. Szajnocha (1891) „Źródła mineralne Galicji” - dokonał opisów zdrojów karpackich (solanki, wody siarczkowe i żelazi-ste, szczawy) od Rajczy po Truskawiec,

R. Zuber - był autorem projektu otworu Zuber I w Krynicy.

Źródłami wód mineralnych interesowali się również: chemik A. Wyczółkowski, geolodzy: J. Nowak, H. Świdziński, S. Węcławik, S. Dams’e i inni.

Na rysunku 3 przedstawiono punktowo miejsca występowania trzech rodzajów wód leczniczych w obrębie stref hydrochemicznych, wyznaczonych przez S. Węcławika (1991).

Rys. 3. Występowanie wód leczniczych w woj. małopolskim. (Strefy hydrochemiczne wód leczniczych wydzielone w płaszczowinie magurskiej wg S. Węcławika-1991)

L.p

Miejscowość

(uzdrowiska zaznaczono pogrubiną czcionką)

Gmina Region

Rok wykonania

bądź odkrycia

pierwszych ujęć

Zasoby ujęć:

od-do[m3/h]

Głębokościujęć(m)

1 2 3 4 5 6 7

I. Szczawy - tj. wody o zawartości CO2 od 1000 mg/dm3

i wody kwasowęglowe - tj. wody o zawartości CO2 od 250 do 999 mg/dm3

1 Andrzejówka Muszyna

Karpaty fliszowe,Dorzecze Popradu,

(Centralna strefa hydrochemiczna)

2000 0,9-7,2 150

2 Głębokie Muszyna 1877 0,21 źródła

3 Jastrzębik Muszyna 2000 0,6-2,2 100 do 108

4 Krynica Z. Krynica Z. XVIII w. 0,23-6,6Zubery 0,1-0,2

10-55157-500803-948

5 Leluchów Muszyna 1999 0,4 183

6 Łomnica Z. Piwniczna 1863 0.1-5,1 30 do 40 i do120

7 Milik Muszyna XIX w. 0,8-3,9 60 i 120do 150

8 Mochnaczka Krynica źródła

9 Muszyna Muszyna 1930 0,5-6,0 12 i do 171

10 PiwnicznaZdrój Piwniczna 1932 0,9-6,8 8do 32 i do

177

11 Powroźnik Muszyna 1974 0,4-5,9 50 do 197

12 Szczawnik Muszyna 0,4 200

13 Tylicz Krynica Zd. 1836 016 -5,0 50 do 135

14 Wierchomla Muszyna 1926 źródła

15 Wojkowa Muszyna 2005 0,31-2,10 80

16 Złockie Muszyna 1963 0,12-4,4 70 do 400

17 Zubrzyk Piwniczna 2001 0,8-2,8 60-131,5

18 Żegiestów-Z. Muszyna 1847 0,5-3,0 60 do 300

19 Krościenko n/Dunajcem

Krościenko n/Dunajcem

Karpaty fliszowe,Strefa

hydrochemicznaprzejściowa

1827 0,016-0,024 źródła

20 Szczawnica Szczawnica 1780 0,03 -1,0 do 33 m

21 Szczawa Kamienicaprzed 1939r. 0,2-3,0

6 do 8,0 i 82,0 do

100,0

22 Wysowa Uście Gorlic-kie XVIII w. 0,1-2,0 15 do 50

i do 100II. Wody siarczkowe tj. wody o zawartości S 2+ nie mniej niż 1 mg/ dm3

23 Kraków-Ma-teczny XIII Dzielnica

zapadlisko przedkarpackie

1839 8,5 36 do 62

24 Kraków-Swo-szowice X Dzielnica XV w. 0,16-6,0 ok.10

25 Krzeszowice Krzeszowice XVIII w. 2,3-4,3 ok. 4,7 do 2326 Wapienne Sękowa Karpaty fliszowe XVII w. 0,18 -1,3 źródła

III. Wody chlorkowe (solanki rabczańskie)

27 Rabka- Zdrój Rabka ZdrójKarpaty fliszoweHydrochemiczna

strefa brzeżnaXVI w. 0,03-4,5 20-36 i do

1215

Tabela 1. Zestawienie miejscowości z ujęciami wód leczniczych w woj. małopolskim



Podstawową a zarazem szacunkową meto-dą oceny zasobów odnawialnych infiltracyj-nych wód podziemnych w ogólności (zwykłych i leczniczych), jest metoda hydrologiczna. Według mapy hydrologicznej J. Kowalskiego, zasoby odnawialne w Małopolsce – (średni wieloletni moduł odpływu podziemnego), zmieniają się od powyżej 6,0 dm3/s·km2 w re-jonie Zakopanego (Tatry) do około 2,0 dm3/s·km2 na wschodzie (Beskid Niski - Wapienne).

Na rys. 3 oraz w tabeli 1 zaprezentowano miejscowości, w których stwierdzono wody lecznicze z podziałem na trzy typy i na regiony występowania.

Graficzne odwzorowania analiz fizykochemicznych:

W pijalniach uzdrowiskowych chemizm wody odwzorowuje się zazwyczaj za pomocą wy-kresów kołowych Udlufta. Objaśnienia i przy-kładowe wykresy zamieszczono w niniejszym przewodniku ( str. 80):− skład fizykochemiczny przedstawiony jest za pomocą kół, których pole wyraża łączną zawartość składników stałych i gazowych wody (mineralizacja wody),−w górnej połowie koła odwzorowane są stę-żenia kationów a w dolnej - stężenia anionów. W postaci wycinków koła, przedstawiane są powierzchnie odpowiadające zawartościom poszczególnych jonów do wartości 0,5% mval, które opisane są na zewnątrz koła czcionką pionową z podkreśleniem jonów podstawo-wych o stężeniu powyżej 20% mval,− stężenia jonów mniejsze od 0,5% mval, przedstawia się w postaci wyskalowanych

opisanych odcinków dośrodkowych. Odcinki odpowiadające kationom umieszczone są na półkolu kationów, odcinki odpowiadające anionom na półkolu anionów,− związki gazowe i niezdysocjowane zazna-czone są w postaci kół współśrodkowych. Ko-lejno od środka wkreślane są związki (np: H2 SiO3, CO2 , H2 S) o zawartościach od najmniej-szych do największych wartości

3.1. Ogólne informacje o leczniczych wodach kwasowęglowych i szczawach

Najbardziej znane i cenione są szczawy, czyli wody zawierające powyżej 1 000 mg/ dm3 wol-nego dwutlenku węgla oraz wody kwasowę-glowe zawierające 250-999 mg/dm3 wolnego dwutlenku węgla. Występują one tylko w kilku rejonach Karpat. Wody zwykłe w trakcie spływu od obszarów zasilania w kierunku bazy drenażu lub do ujęć i źródeł, w przypadku napotkania dwutlenku węgla nasycają się nim, nabierają agresywności a następnie łatwo i prawdopo-dobnie szybko mineralizują się na kontakcie ze środowiskiem skalnym. Rozwój (formowanie) mineralizacji wód odbywa się głównie w stre-fach intensywnego dopływu dwutlenku węgla z głębi górotworu, tj. w strefach silnych spękań. Przemieszczający się ku powierzchni CO2 nasy-ca wody podziemne a częściowo przenika je, tworząc nad zwierciadłem wód anomalie stę-żeń tego gazu w powietrzu glebowym. Głów-nym anionem szczaw i wód kwasowęglowych jest jon HCO3. Jon chlorkowy występuje dodat-kowo w wodach Szczawnicy, Krościenka i Wy-sowej. Kationami decydującymi o typie wody są jony Ca i Mg oraz dodatkowo Na.

Wykorzystanie badań izotopowych wód leczniczych w ostatnich dwudziestu latach, umożliwiło w znacznym stopniu rozpoznanie wieku wód i określenie położenia obszarów zasi-lania wodami infiltracyjnymi. Według A. Zubera (2007) szczawy zwykłe Karpat są bardzo zróżni-cowane wiekowo. W źródłach najczęściej wystę-pują wody współczesne o średnim wieku od ok. 15 do ponad 100 lat. „W głębszych odwiertach występują często wody holoceńskie ery przed-bombowej, a nawet wody z okresu glacjalnego, obserwowane w niektórych otworach usytu-owanych wzdłuż doliny Popradu i Muszynki w Krynicy-Zdroju, Muszynie, Złockiem, Żegiesto-wie, Miliku i Piwnicznej-Zdroju” (Zuber A.,2007).

Wody dehydratacyjne powstają w proce-sie powolnej diagenezy minerałów ilastych (Oszczypko N., Zuber A., 2002). W źródłach i odwiertach, chlorkowe wody dehydratacyjne ( o bardzo niskiej zasobności), zazwyczaj miesza-ją się z wodami infiltracyjnymi. Wody dehydrata-cyjne Szczawy, Szczawnicy i Wysowej okresowo

dopływają do powierzchni bez lokalnej domiesz-ki wody infiltracyjnej (Zuber A., 2007).

Szczególnym przypadkiem szczaw chlorko-wych są wody typu Zuber w Krynicy-Zdroju, gdzie mieszanie się wód dehydratacyjnych z infiltracyjnymi, zachodzi na głębokości kilku-set metrów w warunkach wolnego przepływu i dużych ciśnień CO2 (Zuber A., 2007).

3.2. Ogólne informacje o leczniczych wodach siarczkowych

Wody siarczkowe powinny zawierać 1 mg siarki dwuwartościowej w litrze wody. Wody te uznane za lecznicze, występują na zapadli-sku przedkarpackim w Krakowie-Swoszowi-cach, Krakowie-Matecznym, Krzeszowicach oraz w Karpatach w Wapiennem k. Gorlic.

W 1873 roku w opracowaniu: „Rys Balne-ologii Powszechnej”, Michał Zieleniewski pisał o Swoszowicach: „Wieś w Galicyi, słynna ze zna-komitej kopalni i hut siarki, własnością skarbową będących, posiada zdrój siarczany, dawniej arcy

L.p MiejscowośćMineralizacja

wodyg/dm3

HCO3- Cl- SO4

2- Ca2+ Na+ Mg2+

Anionymg/dm3

Kationymg/dm3

I. Szczawy - tj. wody o zawartości CO2 od 1000 mg/dm3

i wody kwasowęglowe - tj. wody o zawartości CO2 od 250 do 999 mg/dm3

1 Andrzejówka 1,85,8

1372,04527,0

7,023,0

3,124,7

130,0502,0

171,0568,0

104,0458,0

2 Głębokie 3,03,3

2266,02395,0

1,38,8

0,50,71

217,8222,3

426,3488,9

94,4102,7

3 Jastrzębik 0,64,3

411,83276

1,97,9

5,424,6

106,6812,8

5,462,9

22,984,5

4 Krynica-Zdrój 0,627,2

60,519037,0

1,3968,0

0,15348,0

85,0883,5

3,56270,0

18,3616,0

5 Leluchów 5,65 4100,0 10,6 3,8 212,0 983,0 130,3

6 Łomnica Z. 0,34,3

214,12562

3,586,9

0,4432,4

54,29591,2

4,6622,9

8,14147,9

7 Milik 1,07,2

623,05613,0

7,014,0

2,713,7

157,0673,0

7,9370,0

27,2597,0

8 Mochnaczka 0,991,3

711,01013,0

0,91,6

3,510,6

193,0239,0

12,834,9

31,551,5

9 Muszyna 0,618,2

399,06589,0

1,325,6

1,655,0

101,5751,5

9,4402,7

28,6934,0

Tabela 2. Zakres mineralizacji oraz zawartości głównych jonów w szczawach i wodach kwasowęglowych (wg Rajchel. L.2012, z uzupełnienieniami).

10 Piwniczna-Zdrój 0,976,6

688,04989,0

2,126,1

0,267,9

139,0351,5

27,8760,4

28,4443,0

11 Powroźnik 0,85,7

6454172

1,490,0

5,0116,0

74,1594,0

14,9646,0

44,0255,0

12 Szczawnik 1,22,4

945,01758,0

1,39,5

1,120,2

150,0204,0

88,0317,8

9,178,7

13 Tylicz 0,326,7

42,75003,0

2,021,3

8,246,0

12,81082,0

1,7588,0

3,0131,8

14 Wierchomla 1,12,5

1316,01830,0

0,93,6

0,336,1

256,4531,5

14,0120,0

36,55144,7

15 Wojkowa 3,44 2582,0 11,1 3,0 160,0 516,3 106,4

16 Złockie 0,825,0

594,318002,0

1,5989,0

5,096,0

125,7525,0

3,33800,0

27,41751,0

17 Zubrzyk 1,813,2

1399,09642,0

4,589,0

0,219,9

133,0177,0

140,02672,0

87,3532,0

18 Żegiestów-Zdrój 2,510,0

1912,07911,0

7,042,6

3,419,3

228,0445,2

28,0635,0

116,01036,0

19 Krościenko n/Dunajcem 1,2

21,8717,0

9157,0145,0

2606,02,0

132,054,1

355,0247,7

6152,023,1

223,320 Szczawnica

21 Szczawa 1,222,3

749,09796,0

111,05005,0

5,641,6

93,0175,0

140,06331,0

24,5215,0

22 Wysowa-Zdrój 2,124,7

1288,012850,0

141,03829,0

0,8529,0

78,0325,0

331,06834,0

21,053,0

L.p MiejscowośćMineralizacja

wodyg/dm3

HCO3- Cl- SO4

2- Ca2+ Na+ Mg2+

Anionymg/dm3

Kationymg/dm3

II. Wody siarczkowe tj. wody o zawartości S 2+ nie mniej niż 1 mg/ dm3

23 Kraków-Mateczny

2,23,8

289,8389,0

425,5549,6

7706,81763,6

128,3320,6

465,5578,0

68,1199,4

24 Kraków-Swoszowice

2,72,9

638,0845,0

14,178,4

1154,01304,0

582,0584,4

45,075,6

94,397,5

25 Krzeszowice 2,72,9

360,0381,3

14,221,3

1510,01682,0

589,0622,8

11,213,1

67,1124,0

26 Wapienne 0,420,56

239,7347,6

3,27,1

14,225,4

57,080,8

11,852,9

11,219,8

Tabela 3. Zakres mineralizacji oraz zawartości głównych jonów w wodach siarczkowych.



okwity, zawsze jednak bardzo silny i skuteczny, tryszczący z potężnych pokładów siarki i gipsu”

Siarkowodór jest składnikiem, który nadaje wo-dom swoistość i odgrywa zasadniczą rolę jako czyn-nik leczniczy. Jest to gaz nieco cięższy od powietrza i łatwy do rozpoznania po charakterystycznym zapachu, występujący w wodach podziemnych zarówno w strefach płytkich, jak i głębokich. Gaz ten łatwo rozpuszcza się w wodzie i łatwo się z niej wydziela na granicy woda/powietrze.

Wody siarczkowe występują dość po-wszechnie, jako rozproszone źródła na obsza-rze Karpat. Ogółem w obrębie woj. małopol-skiego L. Rajchel zarejestrowała około 70 źródeł o zróżnicowanej zawartości H2S powyżej 1 mg/dm3. Do wykorzystania w balneologii zapro-ponowano źródła wypływające w trzech miej-scowościach tj. w Lipnicy na Orawie, Foluszu k. Gorlic i Plichty k. Ciężkowic (Rajchel, 2000).

3.3. Ogólne informacje o leczniczych wodach chlorkowych (solankach)

Trzecim rodzajem wód leczniczych w wo-jewództwie małopolskim, są wody chlorkowe (solanki). Tylko w Rabce-Zdroju takie wody posiadają udokumentowany chemizm oraz zatwierdzone zasoby eksploatacyjne. Nato-miast wody solankowe i solanki stwierdzone są w licznych wierceniach poszukiwawczych, wy-konanych w obrębie Karpat i Zapadliska przed-karpackiego. Do celów balneoterapeutycznych wykorzystywane są tylko w Rabce-Zdroju. Rozpoznanie jakości tych wód z wybranych odwiertów, mogło pozwolić na określenie ich przydatności w lecznictwie uzdrowiskowym.

Solanki Rabki-Zdroju są głównie dehydrata-

cyjnymi wodami diagenetycznymi, mieszają-cymi się z wodami lokalnej infiltracji (Dowgiał-ło J., 1980). Wody tego rejonu związane są ze złożami ropy naftowej i mogą być mieszaniną wód diagenetycznych z wodami przedplejsto-ceńskimi (Oszczypko N., Zuber A., 2002).

Odrębnym zagadnieniem są solanki uznane za lecznicze w miejscowości Łapczyca. W od-wiercie o głębokości ok. 1200 m, występuje so-lanka chlorkowo - sodowa, jodkowa. (Paczyński B. i in., 2007). Jon jodkowy ma stężenie, pozwa-lające uznać go za składnik swoisty.

3.4. Ogólne informacje o wodach termalnych

Kryteria warunkujące zaliczenie wód podziemnych do termalnych, określone są

w ustawie Prawo geologiczne i górnicze: Wodą termalną jest woda podziemna, któ-ra na wypływie z ujęcia ma temperaturę nie mniejszą niż 20 °C.

Wody takie, zależnie od temperatury dzieli się na: wody hipotermalne (20°C – 35°C), homo-termalne ( 35°C – 40°C), hipertermalne (> 40°C).

Pierwsze informacje dotyczące wód pod-ziemnych o podwyższonej temperaturze w Ma-łopolsce, odnoszą się do źródła w Jaszczurów-ce odkrytego w 1844 roku przez L. Zejsznera. W 1873 roku w opracowaniu: „Rys Balneologii Powszechnej”, Michał Zieleniewski opisał „Cie-plicę Tatrzańską” jako: „zdrój ciepliczy obojętny, dobrowolnie wyłoniony, zwany od tamecznego ludu wodą jaszczurową lub Jaszczurówką dla tego, że tuż przy nim pod kamieniami, często napotykać można salamandry zwyczajne, od góralów pospolicie jaszczurami zwane”. „Stała jej ciepłota wynosi 21,20C”.

Pierwszy otwór o głębokości 150,3 m, w któ-rym stwierdzono podwyższoną temperaturę wody na głębokości 20 m, odwiercony był w 1956 r. w Jaszczurówce (Chowaniec J., i in. 2010).

Przykładem wykorzystania wód termal-nych w starożytności (II wiek) jest miasto Hierapolis (Pamukale).

Wody termalne określane są też synoni-mem wody geotermalne. W Polsce wody termalne związane są z osadami różnych pię-ter stratygraficznych, występujących na Niżu Polskim, w Sudetach i w Karpatach o tempe-raturach 80-90°C a nawet przekraczających 100°C (Górecki W. i in.2011).

Udokumentowane złoża wody termalnej znane są w około 10 miejscowościach na

obszarze Niecki Podhalańskiej (Karpaty we-wnętrzne). Na pozostałym obszarze w (Kar-patach zewnętrznych) wody termalne cha-rakteryzują się niską zasobnością i wykazują silnie zmineralizowane wody. Udokumento-wane zostały tylko w Rabce-Zdroju i Porębie Wielkiej (Karpaty zewnętrzne). Z dotychcza-sowych badań wynika, że flisz zewnętrzno karpacki jest mało perspektywicznym kolek-torem dla uzyskania wód termalnych w zna-czących ilościach (Chowaniec, 2003).

Bardzo istotnym czynnikiem jest odna-wialność zasobów. Eksploatacja wód ter-malnych podlega takim samym ogranicze-niom jak eksploatacja zwykłych i leczniczych wód podziemnych, czyli z warstwy wodono-śnej można wydobyć tyle, na ile pozwalają

zasady racjonalnej gospodarki zasobami (Chowaniec J., 2012).

Ogólny pogląd na możliwości wykorzysta-nia takich wód na obszarze Polski przedsta-wiony jest na rys. 4, wg Atlasu zasobów wód

i energii geotermalnej Karpat Zachodnich (Górecki W. i in,2011).

W Polsce funkcjonuje 5 geotermalnych za-kładów ciepłowniczych, w tym jeden w woj. małopolskim w Bańskiej Niżnej na Podhalu.

Fot. 1. Pamukale – Turcja. Basen termalny Kleopatry, zasilany wodą termalną, kwasowęglową (CO2 ok. 0,4 g/dm3 ), o mineralizacji około 2,5 g/dm3. Temperatura wody 35 ºC. Pod wodą zatopio-ne antyczne kolumny marmurowe.

L.p UzdrowiskoMineralizacja

wodyg/dm3

HCO3- Cl- SO4

2- Ca2+ Na+ Mg2+

Anionymg/dm3

Kationymg/dm3

III. Wody chlorkowe („solanki rabczańskie”)

27 Rabka- Zdrój 16,824,1

4021287

963314084

< 0,508,30

21,3100,1

60758835

23,845,8

Tabela 4. Zakres mineralizacji oraz zawartości głównych jonów w wodach chlorkowych.

Rys 4. Lokalizacja instalacji geotermalnych w Polsce, 2010. (Górecki W. 2011)



3.5. Wody termalne w niecce podhalańskiej

W województwie małopolskim, w obrębie Niecki Podhalańskiej (Karpaty wewnętrzne) istnieją najkorzystniejsze warunki eksploata-cji wód termalnych. Decyduje o tym budowa geologiczna, wysoka temperatura na wypły-wie (sięgająca 90°C), niska mineralizacja (do 3 g/dm3), wysoka wydajność (nawet do 550 m3/h z pojedynczego ujęcia), dobra odnawial-ność złoża, łatwa dostępność terenu i pełna izolacja od powierzchni terenu.

Podhalański system geotermalny należy do najbardziej perspektywicznych w Polsce i w Europie, pod względem możliwości za-

gospodarowania wód termalnych. Oferuje dobre warunki złożowe i eksploatacyjne - odpowiednią bazę dla geotermalnej sieci ciepłowniczej dużej skali, rekreacji, balne-oterapii oraz wszechstronnych zastosowań (Kępińska B. w Górecki W. 2011).

Do tabeli 5 wpisano miejscowości wystę-powania wód termalnych w poszczególnych regionach Małopolski a rozszerzone informa-cje podano w dalszej części, zgodnie z nume-racją przyjętą w tej tabeli.

Niecka Podhalańska stanowi zbiornik wód termalnych z zasięgiem od brzegu Tatr po Pieniński Pas Skałkowy. Niecka

Rys. 5. Uproszczony model artezyjskiego systemu geotermalnego Tatry – Podhale (wg. J. Wieczorek,1998).

Numery otworówna mapach Miejscowość Gmina

Rok wykonania pierwszego otworu lub

odkrycia źródła

Temp. wody na

wypływie[ ̊C]

Głębokościotworów

[m]

1 2 3 4 5 65.1, 5.2, 5.3 Bańska Niżna Szaflary 1981 82-86 3240-5261

5.4, 5.5 Biały Dunajec Biały Dunajec 1990 82-86 2083-21175.6 Białka T. Bukowina T. 2008 77 25005.7 Bukowina T. Bukowina T. 1981 67 37805.8 Chochołów Czarny Dunajec 1991 82 35725.9 Ząb (Furmanowa) Zakopane 1990 60,5 2324

5.10 Poronin Poronin 1989 63 30035.11, 5.12, 5.13 Zakopane Zakopane 1960 25-36 1113-3063

5.14 Zazadnia(Małe Ciche ) Poronin 1986 22 680

5.15 Siwa Woda Kościelisko 1973 20 8565.16 Jaszczurówka Zakopane 1958 22,7* 150,3

Tabela 5. Występowanie wód termalnych w obrębie Niecki Podhalańskiej – Karpaty Wewnętrzne. (Chowaniec, i in.,2006, Górecki i in.,2011)

Rys. 6. Mapa geologiczna Podhala (bez utworów czwartorzędowych, uproszczona. Chowaniec J., 2009)

* W Jaszczurówce w trakcie wiercenia otworu w 1956 r. na głęb. 20 m stwierdzono podwyższoną temperaturę wody Rys. 7. Lokalizacja otworów termalnych w Niecce Podhalańskiej.


4. Szlaki wód leczniczych


3. Typy wód leczniczych i termalnych

rozciąga się równoleżnikowo z zachodu na wschód, pasmem o długości około 40 km. Jej szerokość w części zachodniej wy-nosi około 11 km, w środkowej około 16 km, natomiast we wschodniej około 7 km (Chowaniec i in., 1997, 2010). Strefa zasi-lania, to masyw Tatr około 350 km2. Wody opadowe wnikają systemami szczelin w głąb wyniesionego masywu Tatr i prze-mieszczają się ku północy pod nieprze-puszczalny dla nich kompleks paleogeń-skich skał fliszowych (łupki, piaskowce). W miarę coraz głębszego wnikania w ma-syw skalny wody stopniowo się nagrzewa-ją. Na głębokości 1000 m w Zakopanem mają temperaturę 26oC a poniżej 2000 m w rejonie Białego Dunajca 80oC. Jedno-cześnie zwiększa się mineralizacja wód, oraz wzrasta ich ciśnienie w zbiorniku (Chowaniec i in.).

Wody termalne Niecki Podhalańskiej eksploatowane są obecnie w pięciu ośrodkach rekreacyjnych (Termy Podha-lańskie w Bańskiej Niżnej, Terma Białka

Tatrzańska, Terma Bukowina Tatrzańska i Aqua Park Zakopane) oraz wykorzysty-wane dla celów grzewczych przez PEC Geotermia Podhalańska, dla potrzeb indywidualnych odbiorców w miejsco-wościach Bańska Niżna oraz częściowo Zakopane.

W obrębie Niecki Podhalańskiej do 2013 roku wykonano 15 otworów, z któ-rych uzyskano wody termalne o różnej temperaturze, wydajności, mineralizacji i różnym składzie jonowym, w zależności od głębokości ujęcia i odległości od pół-nocnego brzegu Tatr.

Zasoby dyspozycyjne niecki Podhala określone w 2011 r. przez J. Chowań-ca i in. a podane w Bilansie zasobów za 2012 rok, wynoszą 980 m3/h. Suma zaso-bów eksploatacyjnych czynnych otworów z wodami termalnymi, zlokalizowanych na obszarze Niecki Podhalańskiej, nieco prze-kracza oszacowane zasoby dyspozycyjne.

3.6. Wody termalne w Karpatach zewnętrznych

Parametry hydrogeologiczne fliszu Karpat zewnętrznych są zdecydowanie odmienne od parametrów utworów budujących podłoże Niecki Podhalańskiej. Wody termalne na tym obszarze są rozpoznane punktowo a skom-plikowana budowa geologiczna ogranicza uzyskanie większych ich ilości. Występują one w zbiornikach zamkniętych i dlatego ich zasoby są ograniczone. Z dotychczasowych badań wynika, że flisz zewnętrznokarpacki jest mało perspektywicznym kolektorem dla uzyskania wód termalnych w znaczących ilo-ściach (Chowaniec J., 2003).

Jedynym eksploatowanym ujęciem wód termalnych zlokalizowanym poza Niecką Podhalańską, jest otwór Rabka IG-2 o głębokości 1215 m. Woda wykorzy-stywana jest do kąpieli wannowych oraz do inhalacji górnych dróg oddechowych. Z uwagi na ograniczone zapotrzebowanie, samowypływ z otworu jest ograniczony do około 1 m3/h a temperatura na wypływie wynosi ok. 18ºC.

W Porębie Wielkiej prowadzone są aktualnie badania pod kątem możliwości wykorzystania solanki termalnej z otworu IG-1 („Orkanówka”).

Nr na

mapieOtwór Gmina

Głębokośćotworu

[m]

Zasobyekspl.[m3/h]

Mineralizacja wody

[g/dm3]

Temp. wody

[°C]

1 2 3 4 5 6 7

4.27 Rabka IG-2 Rabka-Zdrój 1215samowypływ 4,5 26,42 28

5.16 Poręba Wielka 1 Niedźwiedź1838

dyn. zw. wody 570 m n.p.m.

0,1 21,79 27

5.17 Poręba Wielka IG-1 Niedźwiedź 2002

samowypływ 12,1 21,86 42

5.18 Skomielna Biała 1 Rabka-Zdrój 1505 0,02 11,15 38

5.19 Czarny PotokGT-1 Krynica-Zdrój

Otwór wykonany w 2011 r.

Brak danych

Tabela 6. Występowanie wód termalnych w Karpatach zewnętrznych

W dorzeczu Popradu między Tyliczem na wschodzie a Głębokiem k. Piwnicznej na zacho-dzie, w każdej prawie miejscowości występują wody lecznicze. Jest to obszar współwystępowa-nia wód leczniczych i zwykłych w tych samych ogniwach litostratygraficznych fliszu karpackie-go. Obszar ten określany jest jako centralna strefa hydrochemiczna, obejmująca dorzecze Popradu, kontynuująca się ku SE na teren Słowacji rys. 3. Obserwuje się tutaj, zazwyczaj pionową strefo-wość hydrochemiczną, cechującą się wzrostem stopnia mineralizacji wód wraz z głębokością i na ogół spadkiem wydajności ujęć. Dla złóż o zasobach odnawialnych mamy do czynienia ze współwystępowaniem wód zwykłych i leczni-

czych w obrębie zlewni hydrogeologicznej, trak-towanej jako struktura hydrogeologiczna.

Unikatowym zjawiskiem są mofety, czyli ekshalacje CO2, które spotkać można pomiędzy Tyliczem - Krynicą – Jastrzębikiem - Złockim (Cięż-kowski W. i in., 1999) jako anomalie w powietrzu podlebowym. Źródłem dwutlenku węgla w Kar-patach są zachodzące w głębi Ziemi procesy en-dogeniczne - postwulkaniczne oraz metamorficz-ne, których zasięg i intensywność są niemożliwe do sprecyzowania (Ciężkowski W. i in., 2002).

Niedawno przedstawiona została hipote-za zakładająca migrację dwutlenku węgla od południa ze Słowacji na terytorium Polski, w rejon doliny Popradu (Rajchel L., 2012).

Zjawisko wydobywania się dwutlenku węgla na powierzchnię ziemi opisywane jest jako ekshalacje, wyziewy lub mofety. Mofeta dwutlenku węgla w Tyliczu oraz mofeta w Złockiem (wg ostatnich in-formacji znajduje się ona na gruntach Jastrzębika) uznawane są za największe w Karpatach Polskich.

4.A. Mofety dwutlenku węgla w Złockiem-Jastrzębiku

Największym obszarem występowania suchych ekshalacji dwutlenku węgla w Kar-patach jest obszar na pograniczu miejsco-wości Jastrzębik i Złockie. Stwierdzono tu występowanie prawie 40 wyraźnych eksha-lacji, przy czym obszar wyziewu największej z nich w dolinie koryta bagnistego Potoku Złockiego, jest od 1998 r. pomnikiem przy-rody nieożywionej im. prof. Henryka Świ-dzińskiego (Rajchel L., 1999). Na pokrytym wodą obszarze około 25 m2 widoczne są wydobywające się ze szczelin bąble gazu o różnej wielkości i częstotliwości.

Fot. 1. Złockie - Jastrzębik, dolina potoku Złockiego. Mofeta CO2 odkryta w 1938 r. przez prof. Henryka Świdzińskiego. Jest to najefektowniejsza w Polsce a także rzadko spotykana powierzchniowa ekshalacja dwu-tlenku węgla. Wyeksponowane i opisane na tablicach przy mofecie są 3 źródła: Zatopione, Dychawka i Bulgotka .

Nr na mapie Miejscowość Nazwa mofety

(źródła)

Mineralizacja wody(rok analizy)

[g/dm3]

Składnikiswoiste Typ wody

1 2 3 4 5 6

11 Jastrzębik Dychawka 1,28 (2005) CO2 HCO3-Ca

13 Jastrzębik Bulgotka 1,20 (2005) Fe, CO2 HCO3-Ca-Mg

15 Jastrzębik Zatopione 1,98 (2005) Fe, CO2 HCO3-Ca

I. POPRADZKI SZLAK MOFET DWUTLENKU WĘGLA

Fot. 2 i 3. Złockie - Jastrzębik, dolina potoku Złockiego. Źródło zatopione. Obecność „rudawek” w towarzystwie bulgotek CO2 wskazuje wypływy wód typu szczawa.

Tabela 7. Charakterystyka mofet - źródeł w miejscowości Jastrzębik


4. Szlaki wód leczniczych 4. Szlaki wód leczniczych

4.B. Mofety dwutlenku węgla w Tyliczu W zagajniku w dawnym Ośrodku Do-

świadczalnym Akademii Rolniczej Kraków (obecnie Osada „Domki w Lesie) w 2012 roku odkopano kręgi betonowe ujmujące

wypływy wody i ekshalacje CO2. Minerali-zacja wody i stężenie CO2 w poszczególnych „studniach” o głębokości do około 1,5 m, jest zróżnicowana. Poniżej mofet istnieją pozo-stałości po zbiornikach, w których w latach 50-tych i 60-tych była prowadzona doświad-czalna hodowla glonów (alg) w ramach „pro-gramu kosmicznego”. Prowadzono wówczas

badania na potrzeby stworzenia skondenso-wanego pokarmu dla kosmonautów Związku Radzieckiego. Program zaniechano, bo nie przyniósł spodziewanych efektów.

4.2. Głębokie, gm. Piwniczna-ZdrójW dolinie potoku Głęboczańskiego zna-

ne są od dawna źródła wód mineralnych

typu szczawa, odkryte w 1877 r. W dziesięć lat później ustanowiony został wokół nich pierwszy obszar ochrony górniczej w kształ-cie koła o promieniu 1000 m. Woda ze źródła Kinga była eksploatowana i butelkowana już przed 1914 rokiem. Źródła zlokalizowane są w miejscu ogólnie dostępnym dla ludności miejscowej i kuracjuszy przez cały rok.

Fot. 2. Głębokie. Bodnia z ujętymi trzema źró-dłami wody leczniczej. Dwa wypływy wody szczawnej: Kinga 1 i Kinga 2 z osadami żelazi-stymi na odpływie. Trzeci wypływ wody z białą smugą bakterii siarczkowych; to źródło szcza-wy siarczkowej Kinga 3.Powyżej ujęć istnieją stare fundamenty daw-nego zakładu butelkowania. Zdrój jest nadal bardzo popularny.

Fot. 4 i 5. Złockie - Jastrzębik, dolina potoku Złockiego. Mofeta CO2 Dychawka. Słychać tu wydobywający się CO2.

Fot. 6 i 7. Złockie - Jastrzębik, dolina potoku Złockiego. Źródło szczelinowe Bulgotka.

Fot. 8. Tylicz. Ujęcia źródeł i ekshalacji CO2 w krę-gi betonowe, odkopane i wyeksponowane dla turystów i kuracjuszy.

Fot.9. Tylicz. Przebijający się nad powierzchnię wody mineralnej CO2. Widoczne różnej wielko-ści bąble CO2 oraz rudobrunatny osad wytrą-cających się z wody wodorotlenków żelaza.

Nr namapie

Nazwaujęcia

Rok wyk.Głębokość

[m]

Zasoby[m3/h]

Depresja[m]

Typ wody(w nawiasach podano jony występujące nie

we wszystkich ujęciach)

1 2 3 4 5

1 A-1 2000150

7,235,60

szczawa lub woda kwasowęglowa wodorowęglanowo-magnezowo-

-(wapniowo)-sodowa, (żelazista) o minerali-zacji około 2 do 6 g/l

2 A-5 2003106,5

3,637,40

3 A-8 2013 -

4 M-3 2003150

0,935,70

5 źr. Andrzejówka - -Stratygrafia utworów wodonośnych: Paleogen (Piaskowce z Piwnicznej)

Tabela 8. Charakterystyka ujęć wody leczniczej w miejscowości Andrzejówka

4.1. Andrzejówka, gm. Muszyna

Fot.1. Andrzejówka. Ujęcie źródła wody kwa-sowęglowej w dolinie potoku Andrzejówka

Nr namapie

Nazwaźródła

Rokwyk.

dokum.

Wydatek[m3/h]

Typ wody(w nawiasie podano jony występujące nie we

wszystkich źródłach)1 2 3 4 5

1 źr.Kingawypływ 1 1974 0,210

szczawa wodorowęglanowo – sodowo – wapniowo- (magnezowa) o mineralizacji około 2,6 do 3,2 g/l

2 źr.Kingawypływ 2 1974 0,077

3 źr.Kingawypływ 3 1974 ~0,04 szczawa siarczkowa wodorowęglanowo – sodowo

– wapniowa o mineralizacji około 3,2 g/lStratygrafia utworów wodonośnych: Paleogen

Tabela 9. Charakterystyka źródeł wody leczniczej w miejscowości Głębokie

Fot.1. Głębokie. Zadaszenie nad źródłami. Widok ogólny po renowacji obiektu i regulacji potoku Głęboczańskiego

II. POPRADZKI SZLAK WÓD KWASOWĘGLOWYCH I SZCZAW



Nowe rozpoznanie dokonane zostało w 2001 roku w trakcie wiercenia otworów G-7, G-8, G-10 i G-15. Udokumentowano wody typu szczawa wodorowęglanowo-wapniowa, żelazista o wydaj-nościach od 2,2 m3/h do poniżej 1 m3/h.

4.4. Krynica, gm. Krynica-ZdrójWielką erę Krynicy jako uzdrowiska roz-

poczęła w 1856 r. działalność Józefa Dietla uznawanego za ojca polskiej balneologii. W tym okresie powstały nowe obiekty uzdro-wiskowe zlokalizowane wzdłuż pasażu space-rowego, jak Stary Dom Zdrojowy (fot. 7), Sta-re Łazienki Mineralne i Borowinowe (fot. 5), Drewniana Pijalnia Główna (fot. 3). Do roz-woju uzdrowiska przyczyniło się wybudo-wanie w 1876 r. linii kolejowej do Muszyny, rozbudowanej do Krynicy w 1911 r. W Uzdro-wisku znajduje się 25 ujęć wody leczniczej, z tego 7 źródeł nadaje się do kuracji pitnej lub do produkcji wody butelkowanej (Jan, Zuber, Słotwinka). Pozostałe ujęcia dostar-czają wody mineralnej do leczenia wziew-nego (inhalacje) oraz zabiegów w postaci kąpieli mineralno-kwasowęglowych. Woda „Zuber” występująca na głębokości od 750 do 950 m jest bardzo silnie zmineralizowana, posiada znaczną ilość jonu Na+, przy dużej zawartości chlorków.

Zasoby eksploatacyjne kopaliny towarzy-szącej CO2 z otworów: Zuber II – 234 mn

3/d , Zuber III – 810 mn

3/d , Zuber IV – 525 mn3/d.

Woda lecznicza eksploatowana jest samo-czynnie na przelew ze źródeł: Zdrój Główny, Józef, Jan i Słowinka, samoczynnie z odwier-tów: Nr 9, Nr 10, Nr 14 – Mieczysław, Zuber I, Zuber II, Zuber III, Zuber IV i przy pomocy pomp głębinowych z otworów: Nr 1, Nr 3, Nr 5 – Tadeusz, Nr 6, Nr 7, Nr 8, Jan 1, Jan 13a,

Tabela 10. Charakterystyka ujęć wody leczniczej w miejscowości Jastrzębik

Nr namapie

Nazwaujęcia


[m]

Zasoby [m3/h]Depresja [m]

Typ wody(w nawiasach podano jony występujące

nie we wszystkich ujęciach)

1 2 3 4 5

1 G-7 2001108,3

0,7529,12

szczawa lub woda kwasowęglowa wodo-rowęglanowo – wapniowo- (magnezowa),

(żelazista) o mineralizacji około 1 do 4,3 g/l

2 G-8 2001101,3

2,2032,60

3 G-10 2001100,0

0,6027,10

4 P-15 2003 0,442,0

5 źr. Iwona 0,074

6 źr. Pod Cerkwiąśw. Łukasza - -

7 źr. Jastrząb - -

Stratygrafia utworów wodonośnych: Paleogen (Piaskowce krynickie, Warstwy z Zarzecza, Piaskowce z Piwnicznej)

4.3. Jastrzębik, gm. MuszynaW Jastrzębiku występują źródła szczaw i suche ekshalacje CO2, które zinwentaryzowane

były w latach sześćdziesiątych przez S. Dam’se. Większość z nich uległa już zanikowi.

Fot.1. Jastrzębik. Ujęcie źródła „Pod Cerkwią”. Obecna nazwa Zdrój św. Łukasza

Fot.2. Jastrzebik. Cerkiew św. Łukasza znajduje się po drugiej stronie drogi.

Tabela 11. Charakterystyka ujęć wody leczniczej w Uzdrowisku Krynica-Zdrój

Nr na mapie

Nazwaujęcia

Głębokość[m]

Zasoby[m3/h]

Rzędna depresji[m]


nie we wszystkich ujęciach lub występują-ce okresowo)

1 2 3 4 5

1 Zdrój Główny - 2,66566,91

szczawa wodorowęglanowo- wapniowo –magnezowa o mineralizacji około 2 g/l

2 Jan - 0,87581,95 szczawa wodorowęglanowo- wapniowa

o mineralizacji około 0,5 do 0,7 g/l3 Józef - 0,23

588,565

4 Słotwinka - 0,38614,11

szczawa wodorowęglanowo- magnezowo – sodowo – wapniowa, żelazista o minerali-

zacji około 3 g/l

5 Nr 1 190,3 4,44573,07 szczawa wodorowęglanowo – wapniowo –

magnezowa, (żelazista) o mineralizacji około 1 do 3 g/l6 Nr 3 228,0 1,20

554,50

7 Nr 4a 194,1 1,00635,13 szczawa wodorowęglanowo – wapniowa,

żelazista o mineralizacji około 3,5 g/l8 Nr 5

Tadeusz 231,9 0,69643,00

9 Nr 6 157,2 6,60571,25

woda wodorowęglanowo – wapniowa o mineralizacji około 1,2 do 2 g/l10 Nr 7 209,7 4,44

572,43

11 Nr 8 296,5 0,96550,37

12 Nr 9 189,0 0,46575,00 szczawa wodorowęglanowo- magnezowo

–wapniowa – (sodowa), żelazista o minera-lizacji około 4,5 i 9,4 g/l13 Nr 10 423,0 0,66

560,00

14 Nr 14Mieczysław 57,2 0,26

563,10szczawa wodorowęglanowo wapniowo – magnezowa o mineralizacji około 4,5 g/l

15 Nr 18 248,8 0,73575,00 szczawa wodorowęglanowo – wapniowa,

żelazista o mineralizacji około 4,5 g/l16 Nr 25 500,0 0,72

590,00

17 Słotwinka 2 - szczawa wodorowęglanowo – sodowa o mineralizacji około 5 g/l

18 Jan 1 10,0 0,48578,50 szczawa wodorowęglanowo – wapniowa,

(żelazista) o mineralizacji około 1 i 2 g/l19 Jan 13a 50,5 1,20

578,00

20 P – 1 35,0 1,50513,166 szczawa wodorowęglanowo- wapniowa

o mineralizacji około 2 do 4 g/l21 St – 1 66,0 0,40

482,0

22 Zuber I 810,0 0,363,60

szczawa wodorowęglanowo – sodowa, jod-kowa o mineralizacji około 21,5 do 28 g/l

23 Zuber II 948,5 0,121,20

24 Zuber III 935,7 0,202,00

25 Zuber IV 803,2 0,1020,816



P–1. Odwierty płytkie charakteryzują się ni-skimi wykładnikami gazowymi a 4 odwierty głębokie wysokimi wykładnikami CO2: Zuber I, Zuber II, Zuber III i Zuber IV. Uzdrowisko Krynica-Żegiestów S.A. jest producentem wód

leczniczych: Słowinka, Zuber i Jan, które rozle-wane są do butelek szklanych i butelek typu PET oraz do 5 litrowych kartonów.

Zasięgi stref ochrony uzdrowiskowej wkre-ślono na załączniku 1A: Strefa „A” - obejmuje

29 źr. Źródlanego Potoku - -

szczawa (żelazista) o mineralizacji około 1 do 2,5 g/l

30 źr. Geologów - -31 źr. Szalone - -32 źr. Wiaderko - -33 źr. Miłość - -34 otwór C-1

35 otwór K-10 120,0 2,19-

szczawa wodorowęglanowo- wapniowa (że-lazista) o mineralizacji około 1,3 do 7,6 g/l36 otwór K-9 120,0 -

37 otwór K-8 57,0 1,5-

Stratygrafia utworów wodonośnych: Paleogen (Warstwy z Zarzecza, P-ce krynickie, margle łąckie- ogniwo z Maszkowic)

Fot.1. Krynica-Zdrój. Nowe Łazienki Mineralne, otwarte w 1926 r. W latach następnych 1931-1933 wykonano rekonstrukcję źródeł: Główne, Jan, Józef i Słotwinka.

Fot.2. Krynica-Zdrój. Zdrój Główny na tle remonto-wanej w 2013 r. Pijalni Głównej. Jest to naturalne źródło u stóp Góry Parkowej, ujęte konstrukcją dzwonową, żeliwną, z nałożoną cembrowiną be-tonową w formie misy wyłożonej płytkami cera-micznymi. Woda wypływa przelewem w sposób samoczynny (Schmalz A., i in., 2007).

Fot.3. Krynica-Zdrój. Pijalnia wody leczniczej z ujęć Jan i Józef. Źródło ujęte w 1918 roku na skarpie zbo-cza doliny potoku Palenica, przebudowane w 1933 roku. Woda dopływa grawitacyjnie do pomieszcze-nia w Pijalni Jana. Źródło Józef położone jest 200 m od źródła Jan. W pijalni podawana jest także woda lecznicza Zuber (Schmalz A., i in., 2007).

Fot. 4. Krynica-Zdrój. Najstarszy budynek nad-budowa źródła Słotwinka, Rotunda z 1808 roku, która początkowo stała nad zdrojem Głównym na deptaku a w 1863 r. przeniesio-na do Parku Słotwińskiego (Franczukowski Z., i in.2008).

Fot. 7. Krynica-Zdrój. Neorenesansowy Stary Dom Zdrojowy (od strony SW) z 1899 r.

Fot. 5. Krynica-Zdrój. Stare Łazienki Mineralne wzniesione w latach 1863-1966

Fot. 6. Krynica-Zdrój. Miejsce lokalizacji ujęcia Mieczysław (Nr 14) odwierconego w 1933 r. a zrekonstruowanego w 1969 roku - głębo-kość 57 m. Widok ściany bocznej Starego Domu Zdrojowego z Pijalnią wody leczniczej „Mieczysław”. Typ wody: szczawa, wodoro-węglanowo-wapniowo-sodowo-magnezowa (Schmalz A., i in., 2007).



Fot. 9 Krynica-Zdrój. Punkt Informacji Turystycznej nad rzeką Kryniczanką.

Fot. 8. Krynica-Zdrój. Punkt wydawania wody leczniczej z ujęcia Mieczysław.

Fot. 11. Krynica-Zdrój. Muszla koncertowa z 1939 r. z tablicą ku czci związanego z uzdrowiskiem Jana Kiepury.

Fot. 10 Krynica-Zdrój. Odwiert wody leczniczej Zuber II, obok zbiornik na dwutlenek węgla będący kopaliną to-warzyszącą wodzie leczniczej. Woda z otworu Zuber I, po przejściu przez se-parator odprowadzana jest do zbiorni-ka a stąd do rozlewni wody Zuber oraz do Pijalni Głównej. Dwutlenek węgla z separatora kierowany jest do zbiorni-ka i dalej do wytwórni sprężonego CO2. (Schmalz A., i in., 2007).

Fot. 12. Krynica-Zdrój. Pomnik Jana Kiepury.

Fot. 13. Krynica-Zdrój. Sanatorium Patria.

Fot. 14. Krynica-Zdrój. Sanatorium Lwigród.

Fot. 15. Krynica-Zdrój. Pomnik Adama Mickiewicza z 1906 r.

Fot. 16. Krynica-Zdrój. Nikifor Krynicki (1895-1968). Prawdzie nazwisko artysty brzmiało Epifaniusz Drowniak, łemkowski malarz pry-mitywista w latach 50 i 60 XX wieku. Od 1995 r. ma swoje muzeum w Willi „Romanówka”.

Fot. 17. Krynica-Zdrój. Romanówka. Muzeum Nikifora z kolekcją obrazów, fotografii i pamiątek po malarzu prymitywiście.

Fot. 18. Krynica-Zdrój. Zdrój ogólnodostępny, całoroczny ze źródła Słoneczne 16 b, znajduje się około 200 m powyżej dworca kolejowego.

Fot. 19. Krynica-Zdrój. Miejsce ujętego źródła Słoneczne 16b, szczawy wodorowęglanowo- wapniowo-żelazistej.



częściowo park zdrojowy wraz zabudowania-mi uzdrowiska (336 ha); Strefa „B” - stano-wi poszerzenie strefy „A” o rejony przyległe (788 ha)., Strefa „C”- zewnętrzna (2896 ha).

4.5. Leluchów, gm. MuszynaW wyniku prac poszukiwawczych prowa-

dzonych w latach 1998-1999 udokumento-wano w jednym otworze L-4, niewielką ilość Q = 0,4 m3/h szczawy wysoko zmineralizowa-nej 5,64 g/dm3 , z wysoką zawartością jonu Na+ - 0,99 g/dm3.

Otwór był wykorzystywany do butelkowa-nia wód w rozlewni powstałej w Leluchowie.

4.6. Łomnica-Zdrój, gm. Piwniczna-Zdrój W dolinie potoku Łomniczanka kilka źró-

deł ujętych zostało w zdroje ogólnodostępne

już w 1910 roku. Poniżej wodospadu spada-jącego z wysokości około 3 m, ze szczelin pia-skowców wypływają źródła szczaw, znacząc

Fot. 20. Krynica-Zdrój. Dolna stacja kolejki gondolowej na Jaworzynę Krynicką . Na przed-polu głowica otworu Czarny Potok GT-1.

Fot. 21. Jaworzyna Krynicka (1114 m n.p.m.). Górna stacja najdłuższej w Polsce kolejki gondolowej. W pobliżu górnej stacji wyciągu zlokalizowany jest posterunek Jaworzyna, który jest ważnym ele-mentem prognoz meteorologicznych.

Fot. 22. Jaworzyna Krynicka. Schronisko górskie widziane od strony Muzeum PTTK.

Tabela 12. Charakterystyka ujęcia wody leczniczej w miejscowości Leluchów

Nr na mapie

Nazwaotworu


[m]

Zasoby[m3/h]

Depresja[m]

Typ wody

1 2 3 4 5

1 L-4 2000183

0,470,0

szczawa wodorowęglanowo-sodowa o mineralizacji około 5,7 g/l

Stratygrafia utworów wodonośnych: Paleogen

Fot. 1. Leluchów. Ujęcie otworowe L-4.

Fot. 1. Łomnica-Zdrój. Wodospad na potoku Łomniczanka. Koryto potoku z brzegami i źródłami mine-ralnymi zostało nazwane pomnikiem przyrody im. Zofii i Stefana Alexandrowiczów. (Rajchel L., 1999). Poniżej wodospadu, na skalistych brzegach zbudowanych z piaskowców z Piwnicznej, wypływają liczne źródła i wysięki wód mineralnych określane jako zespół źródeł Górnych.

Tabela 13. Charakterystyka ujęć wody leczniczej w miejscowości Łomnica-Zdrój

Nr na mapie

Nazwaujęcia


[m]

Zasoby[m3/h]

Depresja[m]


nie we wszystkich ujęciach)

1 2 3 4 5

1 otwór Pł-6 200060,0

2,717,70

szczawa lub woda kwasowęglowa wodoro-węglanowo- (wapniowo) – (magnezowo) – (sodowa) o mineralizacji około 1,5 do

3,2 g/l

2 otwór Pł-7 200040,0

5,0415,70

3 otwór Pł-8 2000120,0

5,1025,50

4 otwór Pł-10 2001119,0

1,2048,81

5 otwór 1 197930,0

1,712,90

szczawa wodorowęglanowo – wapniowa, żelazista

6 otwór 2 197433,0

1,514,88

7 otwór 3 197432,0

0,10,70

8 otwór 4piezom.

197430,0

0,686,20

9 otwór 5 197430,0

4,05 (?)10,70

10 źr. Ł-11Golgota - -

woda kwasowęglowa lub szczawa o mineralizacji około 1 do 2,5 g/l

11 źr. Ł-8 Marianum - -

12 źr. Stanisław(źr. Burgera) - -

13 źr. Górne - -

14 źr. Znikające - -

Stratygrafia utworów wodonośnych: Paleogen (Piaskowce z Piwnicznej, Warstwy z Zarzecza)



na powierzchni rdzawe żelaziste naloty. Ob-szar ten jest chroniony od 1982 roku. Łom-nickie źródła wód mineralnych zgrupowane są w dwóch rejonach w obrębie doliny Łom-

niczanki: grupa źródeł górnych oraz grupa źródeł dolnych.

Obecnie w Łomnicy nie ma śladu po łazienkach mineralnych z 1924 r., częścio-wo zniszczonych podczas wielkiej powodzi w 1934 r. Do całkowitego upadku uzdrowi-ska przyczyniły się działania drugiej wojny światowej. W latach 1973-1974 w Łomnicy odwiercono pięć otworów o numerach od 1 do 5, które nigdy nie były wykorzystywa-ne i obecnie powinny być zlikwidowane. Najnowsze otwory studzienne odwiercono w latach 1999-2001, które mają być zagospo-darowane dla rozlewnictwa w najbliższych latach. Łączne zasoby eksploatacyjne ujęcia składającego się z sześciu otworów (od Pł-6 do Pł-11) o głębokości od 40 do 120 m wy-noszą 17,8 m3/h.

Fot. 2. Łomnica-Zdrój. Źródło Łomniczanka, szczawy wo-dorowęglanowo-wapniowo-magnezowe o mineralizacji 2,3 g/dm3 (Rajchel L., 1999), ujęte i użytkowane w gru-pie źródeł górnych.

Fot. 3. Łomnica-Zdrój. Na drodze odpływu wody ze źródeł i wysięków oraz w dnie potoku Łomniczaki, w wielu miejscach są widoczne miejsca z czerwonorudawym osadem i bąbelkami CO2.

Fot. 4. Łomnica-Zdrój. W zespole źródeł dolnych znajduje się ujęcie szczawy żelazi-stej, płytkim odwiertem, z którego dopro-wadzono grawitacyjnie wodę do Zakładu Przyrodoleczniczego wybudowanego w 1924 r. Obecnie źródło wykazuje okre-sowe zanieczyszczenia wodą podskórną.

Fot. 5. Łomnica-Zdrój. Samowypływ z odwiertu Pł-8. Widoczna droga odpływu do potoku Łomni-czanka znaczona żelazistymi nalotami.

4.7. Milik, gm. Muszyna Wody mineralne typu szczawa występu-

jące w źródłach zostały udokumentowane w 1975 roku. Wiercenia rozpoczęto po 1999 roku. Obecnie istnieje tu 9 ujęć otworowych o głębokości od 60 m do 200 m, które eksplo-atowane są dla potrzeb nowej rozlewni wód mineralnych w Miliku.

Źródło Na Głębokiem uznane jest za po-mnik przyrody nieożywionej „Kazimierz”. Źródło znajduje się na granicy wychodni piaskowców z Piwnicznej z warstwami z Za-rzecza. W jego pobliżu usytuowany jest jeden

z większych uskoków biegnących w kierunku Jaworzyny (Chrząstowski i in.,1993).

Tabela 14. Charakterystyka ujęć wody leczniczej w miejscowości Milik

Nr na mapie

Nazwaujęcia


[m]

Zasoby[m3/h]

Depresja[m]



1 2 3 4 5

1 K-1 200060,0

0,7833,0

szczawa wodorowęglanowo – magnezowo – wapniowa, żelazista o mineralizacji około

2,4 do 4,5 g/l

2 O-1 200579,0

1,51,58

3 M-2 2000120,0

1,5447,5

4 M-4 2003114,0

3,904,51

15 M-6 2003150,0

2,4015,80

6 M-9 2004150,0

2,031,40

7 M-11 2012200,0 -

8 M-13 2013 ~2,0-

9 M-14 2012200,0 - brak danych

10źr.

Na Głębokiem*Kazimierz

- 0,03

woda kwasowęglowa lub szczawa wodoro-węglanowo – wapniowa, (żelazista)11 źr.196 - -

13 źr.110 - -14 źr.163 - -

Stratygrafia utworów wodonośnych: Paleogen (Piaskowce z Piwnicznej)

* Pomnik przyrody nieożywionej źródło zboczowe „Kazimierz” (nr 196 wg dok. hydrogeologicznej)

Fot. 1. Milik. Źródło Na Głębokiem. Pomnik przyrody nieożywionej „Kazimierz”.

Fot. 2. Milik. Obudowa odwiertu M-4 w Miliku.



4.9. Muszyna, gm. Muszyna Muszyna położona jest w dolinie Popra-

du i jego dopływów Muszynki i Szczawnika. Poprad jest jedyną rzeką w Polsce, która przecina główny grzbiet karpacki, tworząc malowniczy przełom o długości 50 km. Na terytorium Polski wpływa w Leluchowie i po przebyciu kolejnych 62 km uchodzi do Dunajca. Na południe od Muszyny znajdują się najpiękniejsze fragmenty przełomu Popra-du. W Muszynie Poprad przyjmuje największy w Polsce dopływ, prawobrzeżną Muszynkę.

Wody lecznicze ujęto przy pomocy licznych otworów studziennych, z których najstarszy Antoni o głębokości 120 m, wykonany został w latach 1928-1929. W 1930 roku wybudo-wano na lewym brzegu Popradu drewniane łazienki mineralne (Nr 1), do których wodę pobierano z odwiertów Antoni i Wanda (zli-kwidowany). Od 1958 roku produkowana była woda Muszynianka z otworu Wanda. Natomiast łazienki (Nr 2) przy ul. Piłsudskiego zaopatrywane były z odwiertu Milusia. Mu-szyna w 1929 roku uzyskała status uzdrowiska,

Nr na mapie

Nazwaźródła Typ wody

1 2 3

1 Pod Świerkiemwoda kwasowęglowa wodorowęglanowo - wapniowo - magnezo-

wa o mineralizacji około 1,4 g/l2 Pod Jodłą

4.8. MochnaczkaW Mochnaczce istnieją dwa źródła wody kwasowęglowej o mineralizacji 1,4g/dm3, w dolinie

potoku Mrokowiec, w rejonie powierzchniowego ujęcia wody dla Tylicza.

Tabela 15. Charakterystyka ujęć wody leczniczej w miejscowości Muszyna

Nr na mapie

Nazwaujęcia


[m]

Zasoby[m3/h]

Depresja[m]

Typ wody(w nawiasach podano jony występujące nie we wszystkich ujęciach lub występujące okresowo)

1 2 3 4 5

1 otwórAnna

195812,0

0,500,30

szczawa wodorowęglanowo wapniowo-magne-zowa, żelazista o mineralizacji około 1,7 g/l

2 źr. Grunwald

1985*1,78

0,10przelew

szczawa wodorowęglanowo wapniowo-magne-zowa o mineralizacji około 2,6 g/l

3 otwór Antoni*

1929120,0

0,8572*

szczawa wodorowęglanowo-magnezowa o mineralizacji około 6,9 g/l

4 otwór Milusia

1938171,4

0,9023,8

szczawa wodorowęglanowo-magnezowo-sodo-wo-wapniowa o mineralizacji około 6,2 g/l

5 otwór Piotr

1938115,0

0,5068

szczawa wodorowęglanowo wapniowo-magne-zowa o mineralizacji około 2,7 g/l

6 otwór P-1A 201018,5

1,16,03

szczawa wodorowęglanowo-magnezowo- -wapniowa o mineralizacji około 1,3 do 1,8 g/l7 otwór P-2 1974

100,05,5027,3

8 otwór P-4 2011165,0

1,2042,84

9 otwór WK-1 2005100,0

2,021,1

szczawa wodorowęglanowo-magnezowo- -wapniowa, żelazista, krzemowa o mineralizacji

około 3,7 g/l

10 Łukasz** 199352,0

5,018

woda kwasowęglowa wapniowo-magnezowa o mineralizacji około 0,7 g/l

11 otwór IN-1 1,053,8 szczawa wodorowęglanowo-magnezowo-

-(wapniowo)-(sodowa) o mineralizacji około 3,5 do 5,9 g/l

12 otwór IN-2 0,92

13 otwór IN-3 0,362,5

a w 1934 r. odzyskała prawa miejskie. Do roz-woju Muszyny przyczynili się głównie –długo-letni burmistrz Antoni Jurczyk i lekarz zdrojo-wy Seweryn Mściwujewski (Gala J., i in.,1996).

Zasoby eksploatacyjne ujęć wód leczni-czych rejonu Muszyny, były dokumentowa-ne bądź aktualizowane w różnych okresach czasu w odrębnych dokumentacjach hydro-geologicznych. Wody lecznicze udostępniają odwierty o głębokości od 12,0 m do 171,4 m oraz kilka źródeł w tym źródło Grunwald, z którego pierwszą analizę wody wykonał K. Olszewski w 1878 r. Obszar zbudowany jest głownie z piaskowców z Piwnicznej. Przeci-nają go trzy uskoki poprzeczne: Muszyny - G. Parkowej, Wapiennego - Huzarów i Lelu-chowa. Generalna rozciągłość warstw to NW – SE. Przeważający kierunek zapadania to SW.

Uzdrowisko Muszyna posiada wyznaczone strefy ochrony uzdrowiskowej, które zaznaczo-no na zał.1B. Strefa: „A-Z” zlokalizowana jest w południowej części gminy (100 ha). Strefa „A-1M” zlokalizowana jest w północnej części

miasta (105 ha). Strefa „A- 2M” zlokalizowana jest w południowej części miasta (56 ha). Strefa „B” (1760 ha). Strefa „C” jest otuliną dla obsza-ru B, stanowiącą jej otoczenie oraz obszarem mającym wpływ na zachowanie walorów kra-jobrazowych, klimatycznych oraz ochronę złóż naturalnych surowców leczniczych (8304 ha).

14 otwór W-1 2001140,0

1,053,8

szczawa lub woda kwasowęglowa wodorowę-glanowo-wapniowo-magnezowa o mineralizacji

około 1 do 2,3 g/l15 otwór W-2 2002

150,03,6

14,45

16 otwór W-3 2001150,0

0,5545

17 otwór Stanisław

2000150,0

1,6035,1

szczawa wodorowęglanowo-wapniowo--(magnezowa)

18 otwór Józef 2001142,0

6,022

19 źr. Graniczne - -

20 źr. Wapienne - -

Stratygrafia utworów wodonośnych: Paleogen (Piaskowce z Piwnicznej, Piaskowce krynickie)

rekonstrukcje: Antoni w 1956 r. i 2003 r., P-2 w 2002 r.Otwór Wanda wykonany w 1935 r. a zlikwidowany w 1995 r. *dopuszczalne obniżenie zwierciadła wody**otwory nieczynne: Łukasz o gł. 52,0 m

Fot. 1 Muszyna. Ruiny zamku z 1390 r., (niegdyś strażnicy i siedziby starostów muszyńskich) na cyplu pasma Koziejówki zwanym górą Baszta w widłach potoków Szczawnik i Muszynka, oglądane z dzielnicy uzdrowiskowej Zapopradzie.

Fot. 2. Muszyna. Widok na kaskady rzeki Szczawniczek. W głębi lasy pasma górskiego i szczyt Jaworzyny Krynickiej.



Fot. 3. Muszyna. Budynek Wanda (imię żony) pierwszego le-karza uzdrowiskowego Mściwujwskiego. W pobliżu, po drugiej stronie Popradu odwiercono drugi muszyński otwór wody mi-neralnej Wanda (zlikwidowany ok. 1990 r.).

Fot. 4. Muszyna. Pijalnia wody leczniczej z najstarszego ujęcia Antoni na Zapopradziu. Lokalizację odwiertu (w głębi po lewej stronie) wyznaczył prof. J. Nowak. Zapopradzie to obecnie zrewitali-zowana dzielnica uzdrowiska Muszyna. W otworze Antoni o głębokości 120 m, ujęto wodę typu szczawa ze strefy głębokościowej 63,1-120,0 m. Zasoby eksploatacyjne wynoszą Qe = 0,85 m3/h, przy depresji S = 71,69 m. Typ wody: 0,78 % szczawa HCO3-Mg (14.09.2010 r.).

Fot. 6. Muszyna ul. Piłsudskiego. W latach 1935-1938, J. Krówczyński sfinansował dwa odwierty wody mineralnej Milusia i Piotr. o głębo-kości 171,4m i 115,0 m. Odwiert wody leczniczej Milusia (na zdjęciu), w którym ujęto wodę typu szczawa ze strefy głębokościowej 110,3 -171,4 m. Zasoby eksploatacyjne ujęcia Qe= 0,9 m3/h, przy depresji Se = 23,8 m. Typ wody: 0,61 % szczawa HCO3-Mg-Na-Ca (27.05.2010 r.).

Fot. 5. Muszyna ul. Piłsudskie-go. Pijalnia wody leczniczej z ujęcia Milusia.

Fot. 7. Muszyna ul. Jasna. Zdrój ogólnodostępny Anna na skwerku nad Muszynką, koło przystanku PKP.

Fot. 8. Muszyna ul. Grunwaldzka. Źródło Grun-wald jest najdawniej znanym źródłem na terenie miasta Muszyna. W 1878 r. K. Olszewski wyko-nał pierwszą analizę wody z tego źródła. Źródło stanowi sezonowy punkt zdrojowy, z którego w okresie wiosenno-letnio-jesiennym wodę po-biera się pompą skrzydełkową ze zbiornika.

Fot. 9. Muszyna. Pijalnia wody leczniczej z ujęć Józef i Stanisław odwierconych w 2001 roku. W otworach ujęto wodę typu szczawa. Typ wody w otworze Józef: 0,19% szczawa HCO3-Ca-Mg, a w otworze Stanisław: 0,33% szczawa HCO3-Ca,Fe

Fot. 10. Muszyna. Wnętrze pijalni wody leczniczej z ujęć Józef i Stanisław.

Fot. 11. Muszyna. Pijalnia letnia z otworu Józef. Otwór był wykonany w 2000 r. do głębokości 150 m. W zdroju udostępniona jest szczawa żelazista o mineralizacji 3,3 g/dm3.

Fot. 12. Muszyna ul. Lipowa. Widok ogólny obudowy naziemnej oraz urządzeń kontrolno-pomiaro-wych ujęcia P-1A.



W głębi, położony na stokach Mikowej Góry rezerwat Obrożyska, będący najwięk-szym w Europie naturalnym rezerwatem lipy drobnolistnej, którego część ścisłą ochro-ną objęta została już przed pierwszą wojną światową (Franczukowski Z., i in.2008).

Fot. 13. Muszyna ul. Lipowa. Obudowa naziem-na ujęcia P-1A o głębokości 18,5 m które od-wiercone zostało w 2011 roku. W otworze ujęto wodę typu szczawa ze strefy głębokościowej 4,1-18,5 m. Typ wody: 0,18% szczawa HCO3-Ca-Mg (5.04.2011 r.).

Fot. 14. Muszyna ul. Kity. Muzeum Regional-ne Państwa Muszyńskiego (nazwane było też: Starostwo Muszyńskie, Klucz muszyński), do którego należały miejscowości: Tylicz, Powroź-nik, Wojkowa i Muszynka.

Fot. 15. Muszyna. Park Zdrojowy Zapopradzie otwarty jesienią w 2012 r. Ogrody zmysłów z wydzie-lonymi strefami (smakową, zapachową, dotykową, słuchową, wzrokową i dźwiękową). Z wieży widokowej rozpościera się widok na miasto i okolice.

Fot. 16. Muszyna ul. Kity. Dwór Starostów wystawiony na przełomie XVIII i XIX wieku.Naprzeciw po drugiej stronie ulicy, znajduje się wybudowana w tym samym czasie Kor-degarda, budynek przeznaczony dla straży pałacowej. Wzmianki o tym budynku znale-ziono w inwentaryzacji klucza muszyńskiego z 1732 roku.

Fot. 17. Muszyna. Nasyp i obudowa ujęcia wody leczniczej IN-1. W głębi Kościół parafial-ny św. Józefa Oblubieńca zbudowany w latach 1676-1728. W ołtarzu umieszczona rzeźba Matki Boskiej z Dzieciątkiem z około 1470 r. W sąsiedztwie kościoła powstaje unikatowy w województwie małopolskim Ogród Biblijny, w skład którego wchodzi: Ogród Historii Zba-wienia, Ogród Krajobrazów Biblijnych, Dzie-cięcy Ogród Biblijny i Ogród dla Zakochanych. Zakończenie budowy; czerwiec 2014 r.

Fot. 18. Muszyna. Zdrój ogólnodostępny ze źródła Wapienne, znajduje się przy drodze do Leluchowa, udostępnia szczawę wodorowęgla-nowo- wapniową, o mineralizacji 2,12 g/dm3.

Fot. 19. Muszyna. Amfiteatr w dzielnicy uzdro-wiskowej Zapopradzie.

Fot. 21. Muszyna. Rynek z kapliczką św. Floriana z XVIII wieku i fontanną.

Fot. 22. Muszyna. Rezerwat lipowy Obrożyska, położony na stoku Mikowej Góry. Głównym zbiorowiskiem leśnym jest grąd lipowy. Rezer-wat utworzony został w 1929 r. i powiększony w 1957 i 1983 roku. Aktualna powierzchnia rezerwatu wynosi 100 ha.

Fot. 20. Muszyna. Baseny kąpielowe w dzielnicy Zapopradzie, na tle sanatoriów Muszyna i Korona.



W tej strefie, płaskodenna dolina Popradu ma charakter przełomu meandrowego. Działal-ność lecznicza w prymitywnych łazienkach pro-wadzona była od 1932 do 1991 roku. (z przerwą w latach 1939 – 1947). Obecnie ograniczoną działalność leczniczą prowadzi kilka ośrodków sanatoryjnych.

Piwniczna stała się popularną miejscowo-ścią letniskową w latach 1932-1934 po wykona-niu dwóch otworów (P-1 i P-2). Pierwszy otwór Piwniczanka 1 (P-1) odwiercony w 1934 roku, ujął wodę mineralną na głębokości 68,60 m. W 1957 roku została wykonana rekonstrukcja otworu i jego pogłębienie do 123,2 m. Zasoby eksploatacyjne wynoszą 0,9 m3/h przy depre-sji 49,5 m. Dalsze rozpoznanie płytko wystę-pujących wód mineralnych w latach 1963-1969 związane było z powstałą rozlewnią tych wód. Otwory, ujmujące wody kwasowęglowe poziomu czwartorzędowo-paleogeńskiego zo-stały zlikwidowane.

Wody lecznicze (szczawy) i wody kwaso-węglowe ujęte w eksploatowanych obecnie otworach P-1, P-2, P-5, P-6, P-7, P-8, P-9, P-11 i P-14 związane są z utworami fliszowymi (war-stwy z Zarzecza i piaskowce z Piwnicznej). Jest to obszar współwystępowania wód leczniczych i zwykłych Piwnicznej-Zdroju, który obejmuje zlewnię potoku Jaworzyna, potoku Śmigowski wraz z przyrzeczami Popradu przylegającymi do wymienionych zlewni.

Tabela 16. Charakterystyka ujęć wody leczniczej w miejscowości Piwniczna-Zdrój

Nr na mapie

Nazwaujęcia


[m]

Zasoby[m3/h]

Depresja[m]


1 2 3 4 5

1 otwór P-1 1932123,2

0,949,50

szczawa wodorowęglanowo - wapniowo – ma-gnezowo – sodowa, (żelazista) o mineralizacji

około 1 do 3,2 g/l

2 otwór P-2 1934177,0

2,550,60

3 otwór P-5 198932,0

2,56,10

4 otwór P-6 199380,8

2,714,80

5 otwór P-7 2000160,0

1,5543,0

szczawa wodorowęglanowo - magnezowo – sodowo – wapniowa, żelazista o mineralizacji około 5,2 g/l

6 otwór P-8 2000106,0

2,527,0 szczawa wodorowęglanowo – sodowo – magne-

zowo – (wapniowa), żelazista o mineralizacji około 6,8 i 2,5 g/l7 otwór P-9 2001

130,03,0

36,60

8 otwór P-11

200190,0

6,815,9 woda kwasowęglowa wodorowęglanowo –

wapniowo- magnezowo- (sodowa) o mineraliza-cji około 1,2 i 0,8 g/l9 otwór

P-142007100,0

2,924,29

12 otwór P-16

2011120,0

1,339,45

szczawa lub woda kwasowęglowa o mineraliza-cji około 2 do 3,5 g/l

11 otwór P-17

2012100,0 -

10 otwór P-18

201260,0 -

13źr.

Kokuszka(Jaworzyna)

- -

Stratygrafia utworów wodonośnych: Paleogen (Piaskowce z Piwnicznej, Warstwy z Zarzecza)

Źródło P-3 zdrój ogólnodostępny w latach 1968-1981, został zlikwidowany w 1981r.Studnia Jakub zlikwidowana w 2012 r.

4.10. Piwniczna-Zdrój, gm. Piwniczna-Zdrój

Piwniczna-Zdrój położona jest w obrębie płaszczowiny magurskiej (w strefie krynic-

kiej), która tutaj osiąga największą szerokość (17 km) na całym obszarze występowania. Dzielnica uzdrowiskowa usytuowana jest po prawej stronie rzeki Poprad..

Fot. 1. Piwniczna-Zdrój. Fontanna przed pijalnią wody mineralnej, wybudowana w 2008 roku w 660 -lecie lokacji miasta Piwniczna.

Fot. 2. Piwniczna-Zdrój. Odwiert P-1. Lokalizację odwiertu z 1932 roku, o głębokości 69 m, wskazał prof. J. Nowak. Otwór został pogłębiony w 1957 r. do 123 m. Zasoby eksploatacyjne wynoszą 0,9 m3/h przy depresji 49,5 m. Po prawej stronie, nie ukończony budynek łazienek. Typ wody: szczawa 0,24 % HCO3-Ca-Mg-Na,Fe.

Fot. 3. Piwniczna-Zdrój. Ogól-nodostępny zdrój wody leczni-czej z otworu P-7 wykonanego w 2000 roku do głębokości 160 m. Zwierciadło wód mineralnych nawiercone zostało na głęboko-ści 123,0 m i ustaliło się na pozio-mie +0,3 m powyżej powierzchni terenu. Zasoby eksploatacyjne wynoszą 1,55 m3/h, przy depresji 43,0 m. Typ wody 0,56-0,65 % szczawa HCO3-Mg-Na-Ca,Fe.

Fot. 4. Piwniczna. Odwiert P-6 wykonany w 1993 r. o głębo-kości 80,8m. Zasoby eksploatacyjne wynoszą 2,7 m3/h przy depresji 14,8m. Woda typu: 0,21 % szczawa HCO3-Ca-Mg-Na, Fe (1989).

Fot. 5. Piwniczna-Zdrój. Na środku rynku istniała już w XVIII wieku pry-mitywna studnia. Obecna zabytko-wa, już nieczynna studnia z 1913 roku zaopatrywała dawniej w wodę mieszkańców a później stanowiła zbiornik wody przeciwpożarowej.

Fot. 6. Piwniczna-Zdrój. Sanatorium uzdrowi-skowe Limba.



Strefy ochrony uzdrowiskowej umieszczo-no na załączniku 1B: Strefa „A” obejmuje czę-ściowo park zdrojowy wraz zabudowaniami uzdrowiska (57 ha). Strefa „B” - stanowi posze-rzenie strefy „A” o rejony przyległe (429 ha). Strefa „C”- zewnętrzna (3344 ha).

4.11. Powroźnik, gm. Muszyna Pierwsze trzy odwierty ujmujące wody

mineralne typu szczawa (P-I, P-II, P-III) na te-renie Powroźnika wykonane zostały w latach 1974-1975 (Radwan J., i in, 2001) .

Fot. 7. Piwniczna-Zdrój. Baseny kąpielowe w Dzielnicy Rakutowa.

4.12. Szczawnik, gm. Muszyna Miejscowość położona jest w dolinie

potoku Szczawnik, będącego prawobrzeż-nym dopływem rzeki Poprad. Odwiert

Karol wykonany został w 2000 r.Źródło dolinne, na łące „Za Cerkwią”

uznano za pomnik przyrody nieożywionej.

Tabela 17. Charakterystyka ujęć wody leczniczej w miejscowości Powroźnik

Nr na mapie

Nazwaujęcia


[m]

Zasoby[m3/h]

Depresja[m]


1 2 3 4 5

1 otwór P-I 1974123,0

4,032,52

szczawa wodorowęglanowo – wapniowa, (żelazi-sta) o mineralizacji około 2 do 2,8 g/l2 otwór P-III 1974

100,05,97,8

3 otwór K-1 199472,0

3,023,0

4 otwór P-VIa 88,0 3,6

23,20woda kwasowęglowa wodorowęglanowo – ma-

gnezowo - wapniowa o mineralizacji około 0,9 g/l

5 źr. TrzechKróli - - szczawa wodorowęglanowo – wapniowo -sodo-

wa o mineralizacji około 1 g/l

6 otwór P-VIIIa 90,0 4,0

6,0

szczawa wodorowęglanowo – wapniowo – (magnezowo) – (sodowa) o mineralizacji około

2,2 do 5,4 g/l

7 otwór G-1

1999120,0

1,223,5

8 otwór P-9 110,0 3,6

12,2

9 otwór P-10 162,0 0,4

54,0

10 otwór P-16 103,0 1,0

43,3

11 otwór G-2A

2001175,0

1,259,6

szczawa wodorowęglanowo – wapniowo –(ma-gnezowo) – (sodowa) o mineralizacji około 1,7

do 3,8 g/l12 otwór

G-2199985,0 -

13 otwór G-3

2001200,0

1,070,7

15 otwór P-12

2001-

8,03,75

szczawa wodorowęglanowo – wapniowo – ma-gnezowa, krzemowa o mineralizacji około 3,5 g/l

16 otwór P-13

2001-

4,015,75 szczawa wodorowęglanowo – wapniowo –

(magnezowa), (żelazista) o mineralizacji około 1,7 i 1 g/l17 otwór

P-142001

-8,0

5,65Stratygrafia utworów wodonośnych: Paleogen (Piaskowce krynickie, Warstwy z Zarzecza)

Fot. 1. Pierwszy w Powroźniku odwiert wody leczniczej P-I. Otwór odwiercony został w 1974 r. do głębokości 200 m. Odcinek od 200 do 123 m zlikwidowano przez zaiłowa-nie. Otwór jest eksploatowany od 1987 roku dla potrzeb rozlewni wody mineralnej „Ga-licjanka”. Zasoby eksploatacyjne wynoszą 4,00 m3/h przy depresji 32,52 m. Typ wody: 0,29 % szczawa HCO3-Ca-(Mg), Fe.

Fot. 2. Powroźnik. Ujęcie wody leczniczej P-III, w głę-bi cerkiew. Otwór został wykonany w 1974 r. do głę-bokości 100 m. Zasoby eksploatacyjne wynoszą: Qe = 5,90 m3/h przy depresji Se = 7,80 m. Typ wody: 0,22 % szczawa HCO3-Ca, Fe. Otwór jest eksploatowany od 1988 roku dla potrzeb rozlewni „Mineral-Complex” w Powroźniku.

Fot. 3. Powroźnik – Cerkiew, obecnie kościół rzymskokatolicki pod wezwaniem św. Jakuba Młodszego Apostoła, zbudowana w latach 1604 -1606 jest najstarszą cerkwią drewnianą na tere-nie polskich Karpat. Warto obejrzeć polichromię figuralną z 1637 r. W czerwcu 2013 roku wpisa-na na listę Światowego Dziedzictwa Kulturowe-go i Przyrodniczego Ludzkości UNESCO.

Fot. 4. Powroźnik. W dolinie Muszynki znaj-duje się Źródło Trzech Króli ujęte w betono-wym kręgu, podtapiane przy wysokich sta-nach wody w zbiorniku powierzchniowym na rzece Muszynce. Przy źródle w 1471 roku, spotkali się: król Kazimierz Jagiellończyk, jego syn Kazimierz i węgierski król Maciej Korwin. Czy to tylko legenda?

Tabela 18. Charakterystyka ujęć wody leczniczej w miejscowości Szczawnik

Nr na mapie

Nazwaujęcia

Głębokość[m]

Zasoby[m3/h]

Depresja[m]



1 2 3 4 5

1 źr. Za Cerkwią - - szczawa wodorowęglanowo – sodowo – wap-niowo - magnezowa o mineralizacji około 2,6 g/l

2 otwór Karol 200,0 0,376,0 szczawa o mineralizacji około 1,7 g/l

Stratygrafia utworów wodonośnych: Paleogen (Warstwy z Zarzecza)



4.13. Tylicz, gm. Krynica-Zdrój Tylicz położony jest w dolinie rzeki Mu-

szynki, ze znanymi od dawna źródłami mine-ralnymi szczaw, również w dolinach jej dopły-wów Bradowiec, Syhowny i innych.

Pierwsze wzmianki o wodach mineralnych Tylicza pochodzą z XIX wieku. Wspomina o nich L. Zejszner (1836) w swej pracy „O wodach kwa-śnych, czyli szczawiach w Karpatach”, podając umiejscowienie dwóch źródeł i charakterystykę wody (najprawdopodobniej źródła Głównego T-1).

W latach 1974–1976 w Tyliczu odwiercano 5 otworów poszukiwawczych w trzeciorzędowych warstwach łąckich: trzy otwory T-I, T-II,T-III o głębo-kości od 50-135 m z wodą mineralną i dwa z wodą zwykłą. Potwierdziły one współwystępowanie wód zwykłych i mineralnych stanowiących zbiornik szczelinowo – porowy w warstwach łąckich.

Dalsze wiercenia wykonane zostały w la-tach 1992 – 2000 dla potrzeb rozlewni wód mineralnych „MultiVita”.

Fot. 1. Szczawnik, Zdrój ogólnodostępny „Za Cerkwią”, źródło zlokalizowane na tarasie potoku Szczawnik, ujęte w kręgi betonowe. Ze źródła przez rurkę meta-lową dopływa woda do ujęcia, które jest oddalone ok. 50 m od źródła. Ujęcie zagłębione jest poniżej powierzchni te-renu. (Rajchel L., 1999). Typ wody: 0,26 % szczawa HCO3-Na-Ca-Mg.

Fot. 2. Szczawnik. Nadbudowa popularnego źródła „Za Cerkwią”. W głębi widoczna drewniana cerkiew pw. św. Dymitra, obecnie kościół katolicki. Świątynia powstała w 1841 r. na miejscu starszej XVII wiecznej cerkwi.

4.14. Wierchomla, gm. PiwnicznaWody mineralne Wierchomli już w 1936

roku posiadały ustaloną granicę ochrony gór-niczej (Kornacka,1954).

Wierchomla należy do tych nielicznych

miejscowości w dorzeczu Popradu, w któ-rych mimo istnienia źródeł wód mineral-nych typu szczawa oraz siarczkowych, lecz-nictwo balneologiczne dotychczas nie było prowadzone.

Tabela 19. Charakterystyka ujęć wody leczniczej w miejscowości Tylicz

Nr na mapie

Nazwaujęcia


[m]

Zasoby[m3/h]

Depresja[m]

Typ wody(w nawiasach podano jony występu-

jące nie we wszystkich ujęciach)

1 2 3 4 5

1 źr. Główne, T-1 XVII w. 0,156*szczawa wodorowęglanowo – wap-

niowa, żelazista o mineralizacji około 3,1 g/l

2 „Stanisław” T-III 197450,0

3,011,05

szczawa wodorowęglanowo – wap-niowo -(sodowa) o mineralizacji

około 1 d0 6,7 g/l

3 „Ignacy” T-IX 1993100,0

4,415,6

4 Otwór T-I 197450,0 -

5 źródło T-7 (Bradowiec) - -6 źr. U Lisa (Mofeta) - -

szczawa i woda kwasowęglowa7 źr. Syhowne (T-21) - -8 źr.Wędrowców (T-11) - -

Stratygrafia utworów wodonośnych: Paleogen (Warstwy Łąckie)

* podano wydajność źródła

Fot. 1. Tylicz. Ujęcie źródła Głównego (T-1), położonego nad brzegiem Muszynki, przy daw-nym szlaku handlowym na Węgry przez Przełęcz Tylicką. Źródło udostępnia orzeźwiającą wodę typu: 0,31% szczawa HCO3-Ca,Fe.

Fot. 2. Tylicz. Dwa wypływy źródła Głównego (T-1). Często odwiedzany punkt ogólnodostępny, całoroczny zdrój lecz-niczej szczawy wodorowęglanowo - wapniowej, żelazistej.

Fot. 3. Tylicz. Źródło Bradowiec (T-7). Wypływa ze szczelin pia-skowca (warstwy łąckie) przy uskoku tylickim w dolinie potoku Bradowiec. Typ wody: szczawa wodorowęglanowo – wapniowa.

Fot. 4. Tylicz. Ujęte źródło T-11 (Wędrowców), zlokalizowane przy ul. Wolności, w pobliżu Rozlewni Wody Mineralnej Firmy „Coca Cola”.

Tabela 20. Charakterystyka ujęć wody leczniczej w miejscowości Wierchomla

Nr na mapie

Nazwaujęcia

Głębokość[m]

Typ wody(w nawiasach podano jony występujące nie we

wszystkich ujęciach)

1 2 3 4

11 otw. W-3 112,0

szczawa wodorowęglanowo – wapniowa, (żelazista) o mineralizacji około 1,1 do 2,6 g/l

12 źr. Rudawka -

13 źr. Hanna -

14 otw. W-1 119,0

15 źr. Wierchomlanka - szczawa wodorowęglanowo – wapniowo – magnezo-wa, żelazista o mineralizacji około 2,1 do 2,5 g/l16 źr. Zdrój -

Stratygrafia utworów wodonośnych: Paleogen w-wy z Zarzecza



4.15. Wojkowa, gm. MuszynaW miejscowości Wojkowa w latach 2004-

2005 w otworze nr 4, rozpoznano budowę geologiczną oraz warunki hydrogeologiczne współwystępujących wód leczniczych i zwy-kłych panujących w dolinie Potoku Stupne.

4.16. Złockie, gm. MuszynaMiejscowość Złockie położona jest w ma-

lowniczej dolinie Złockiego potoku. Wody mi-neralne Złockiego znane były od wieków, cho-ciaż używała ich głównie miejscowa ludność.

Na terenie Złockiego, pierwszy odwiert Złockie-1 został wykonany w 1963 r. W ra-

Fot. 1. Ujęcie Wierchomlanka. Woda dopro-wadzona ze źródła zlokalizowanego około 5 m powyżej obecnego wypływu. Źródło udostępnia wodę typu: 0,21% szczawa HCO3-Ca-Mg,Fe.

Fot. 2. Wierchomla. Wypływ wody mineralnej ze źródła „Zdrój”. Źródło udostępnia wodę typu: 0,25 % szczawa HCO3-Ca-Mg,Fe.

Fot. 3. Wierchomla. Miejsce rozproszonego odpływu i wytrąceń osadów żelazistych, około 50 m poniżej źródła Zdrój.

Fot. 4. Wierchomla Mała. Stacja Narciarska Dwie Doliny Muszyna-Wierchomla.

Fot. 1. Wojkowa. Nasyp nad obudową kom-paktową odwiertu nr 4 o głębokości 80 m. W otworze ujęto wodę leczniczą typu: 0,21% szczawa HCO3-Na-Mg.

mach prac poszukiwawczych za wodami mi-neralnymi w latach 1966-73, w Złockiem wy-konano dziewięć otworów poszukiwawczych. W otworach Złockie 6 i Złockie 9 ujęto wody o składzie chemicznym zbliżonym do „Zube-rów Krynickich”. W 2002 roku udokumen-towano zasoby eksploatacyjne nowych ujęć SL-2 i SL-3.

Tabela 21. Charakterystyka odwiertów wody leczniczej w miejscowości Wojkowa

Nr na mapie

Nazwaotworu


[m]

Zasobyekspl.[m3/h]

Typ wody

1 2 3 4 5

1 4 200580,0 2,10

szczawa wodorowęglanowo – sodowo- magne-zowa o mineralizacji około 1,7 do 4 g/l

2 3 200580,0

0,31*34,3

Stratygrafia utworów wodonośnych: Paleogen*dla otworu 3 podano wielkości szacunkowe

Tabela 22. Charakterystyka ujęć wody leczniczej w miejscowości Złockie

Nr na mapie

Nazwaujęcia


[m]

Zasoby[m3/h]

Depresja[m]



1 2 3 4 5

1 Z-1 1964165,4

0,1255,0

szczawa wodorowęglanowo – wapniowo – (magnezowa) – (sodowa),(żelazista) o minera-

lizacji około 1,3 do 7,6 g/l2 Z-2 1967

150,00,6

20,0

3 Z-3 196770,0

0,525,0

4 Z-6 1973300,0

0,120

szczawa wodorowęglanowo – magnezowo – sodowa, żelazista o mineralizacji około 19 g/l

5 Z-7 1973202,0


magnezowa, (żelazista) o mineralizacji około 1,6 do 6,3 g/l6 Z-8 1972

203,64,4018,6

7 Z-9 1972400,0

0,23143,0

szczawa wodorowęglanowo – sodowo - magnezo-wa, żelazista, jodkowa o mineralizacji około 23 g/l

8 SL-2 -200,0

0,9087,6 szczawa wodorowęglanowo – wapniowo – (so-

dowa) o mineralizacji około 1,9 do 2,7 g/l9 Sl-3 -

200,03,1047,8

10 źr. NaMłakach - -

szczawa wodorowęglanowo – wapniowa12źr. U Ja-

wora św. Józefa

- -

14 źr. Pod Gruszą - -

Źródła-ekshalacje CO2 : Dychawka, 13- Bulgotka, 15-Zatopione, umieszczono w tabeli mofet rozdz.4.A

Fot. 1. Złockie. Prowizoryczny zdrój U Jawo-ra (św. Józefa) z dwoma wypływami poniżej powierzchni terenu. Źródło udostępnia wodę typu: 0,36 % szczawa HCO3-Ca.



4.17. Zubrzyk, gm. Piwniczna-Zdrój W Zubrzyku w jednym z odwierconych

otworów w 2001 roku stwierdzono występo-wanie wody mineralnej typu szczawa.

Obecnie na terenie Zubrzyka znajdują się 3 otwory z wodą szczawną: Z-2, Z-3a, które są eksploatowane dla potrzeb rozlewnictwa Spółki „Masspol” Nowy Sącz. Trzeci Z-3* (nie zagospodarowany) charakteryzuje się wyso-ką mineralizacją 13,2 g/l oraz bardzo wysoką zawartością Na 2,67 g/l.(Rajchel L., 2012).

4.18. Żegiestów, gm. Muszyna Rozwój Żegiestowa jako uzdrowiska na-

stąpił po 1846 r., kiedy Ignacy Medwecki, po-szukując złóż rud żelaza, odkrył źródła wody mineralnej i rozpoczął budowę pierwszych łazienek. (Franczukowski Z., i.in., 2008). Miasto położone jest na prawym wysokim brzegu Popradu, w malowniczym wąwozie górskim, osłonięty z trzech stron górami a otwarty jedynie od południa jest nadal uroczym, cichym i spokojnym miejscem wy-poczynku o każdej porze roku. W 1869 roku połączono trzy wypływy: Maria, Antonina i Anna w jedną, granitową cembrowiną, któ-ra przetrwała do chwili obecnej jako źródło Anna. Żegiestów-Zdrój swoje powodzenie zawdzięcza znacznie łagodniejszemu mikro-klimatowi od pozostałych uzdrowisk Beskidu Sądeckiego (Kruczek, Weseli; 1987).

Fot. 2. Złockie. Odwiert Złockie 1 udostępnia-jący szczawę HCO3- Mg-Na-Ca. W głębi wi-doczne obiekty basenu kąpielowego.

Fot. 3. Złockie. Ujęcie i hydrofornia odwiertu Złockie 8. Otwór o głębokości 203,6 m był wykonany w 1972 r. w ramach eksperymentu nowosądeckiego. Występuje tu woda typu: 0,16% szczawa HCO3-Ca-Mg (1999 r.).

Fot. 4. Złockie. Cerkiew z XIX w pod wezwa-niem Św. Demetriusza, obecnie kościół. Zbu-dowana z drewna modrzewiowego konstrukcji zrębowej, kryta blachą, pierwotnie gontami.

Tabela 23. Charakterystyka otworów wody leczniczej w miejscowości Zubrzyk

Nr na mapie

Nazwaotworu


[m]

Zasoby[m3/h]

Depresja[m]

Typ wody

1 2 3 4 5

1 Z-2 2001115,0


magnezowo- sodowa o mineralizacji około 1,7 i 2,0 g/l2 Z-3a 2007

131,50,8

54,65

3 Z-3* 200360,0 n.u. szczawa wodorowęglanowo – sodowa

o mineralizacji około 13 g/l

Stratygrafia utworów wodonośnych: Paleogen

n.u. – nie ustalano (otwór bosy)

Fot. 1. Zubrzyk. Obudowa naziemna odwiertu wody leczniczej Z-3a. W głębi widoczny kościół parafialny w Zubrzyku. Eksploatuje się szcza-wę typu: 0,20% HCO3-Na-Mg-Ca (2007 r.).

To małe, lecz bardzo dynamicznie rozwi-jające się prywatne uzdrowisko otrzymało w 1923 roku jako pierwsze w Polsce (po uzdrowiskach państwowych), status uzdrowi-ska o charakterze publicznym. W 1924 roku ustanowiony został okręg ochrony górniczej.

Aktualnie eksploatowany jest tylko jeden otwór „Zofia II” przy Sanatorium Wiktor na Łopacie Polskiej. Pozostałe ujęcia Andrzej II, Żegiestów II są nieczynne, w związku z okre-sowym zamknięciem Uzdrowiska.

Tabela 24. Charakterystyka ujęć wody leczniczej w miejscowości Żegiestów-Zdrój

Nr na mapie

Nazwaujęcia


[m]

Zasoby[m3/h]

Depresja[m]



1 2 3 4 5

1 źródłoAnna - 0,60 szczawa wodorowęglanowo – wapniowo –

magnezowa o mineralizacji około 2,6 g/l

2 otw. Zofia II 196960,6

3,00,30

szczawa wodorowęglanowo – magnezowo – (sodowo) – (wapniowa) o mineralizacji około

10 do 24 g/l3 otw.

Żegiestów II1967300,0

0,820,0

4 otw. Andrzej II

1980298,5

0,59,0

Stratygrafia utworów wodonośnych: Paleogen (Warstwy magurskie)

Fot. 1. Żegiestów-Zdrój. Ogólnodostępny zdrój Anna przed Domem Zdrojowym, wybudowa-nym w 1929 roku, nieczynnym od 2002 roku.

Fot. 2. Żegiestów--Zdrój. Odrestau-rowany Kościół zdrojowy, górujący nad uzdrowiskiem.

Fot. 3. Żegiestów-Zdrój. Budynek zakładu przy-rodoleczniczego i pijalni wody leczniczej Anna. Obiekty nieczynne od 2002 roku. Źródło udostęp-nia wodę typu: 0,26 % szczawa HCO3-Ca-Mg.

Fot. 4. Żegiestów-Zdrój. Ujęcie wody leczniczej Zofia II w rejonie Sanatorium Wiktor.

Fot. 5. Żegiestów-Zdrój, Łopata Polska. Sana-torium Wiktor.

Fot. 6. Żegiestów-Zdrój. Odsłonięcie piaskow-ców z Piwnicznej, obrazujące skomplikowaną tektonikę fliszu karpackiego, wykonane w ra-mach modernizacji zabudowy sanatoryjnej wzdłuż drogi z Piwnicznej do Muszyny.



4.19. Krościenko n/Dunajcem, gm. Krościenko n/Dunajcem

Wody lecznicze Krościenka (szczawy) zo-stały udokumentowane w dolinie potoku Zakijowskiego (źr. Maria i Dzikie) oraz potoku Szczawa (źr. Stefan i Michalina).

Źródła znajdują się na kontakcie andezy-tów z warstwami szczawnickimi. Według K. Birkenmajera, andezyty stanowią tu wąską żyłę o kierunku SSE-NNW. Woda z tych ujęć odprowadzana jest do punktów czerpal-nych w ogólnie dostępnych całorocznych zdrojach.

Od 1829 roku funkcjonował tu skromny zakład zdrojowy (łazienki, domek dla ku-racjuszy). W latach 1977-1980, wykonano rekonstrukcję polegającą na ujęciu 3 wypły-wów ze szczelin jako źródło Michalina oraz 2 wypływy wyodrębniono jako źródło Stefan.

III. PIENIŃSKI SZLAK LECZNICZYCH SZCZAW CHLORKOWYCH

Tabela 25. Charakterystyka źródeł wody leczniczej w miejscowości Krościenko n/D.

Nr na mapie

Nazwaźródła

Rok odkrycia

Zasoby[m3/h]

Depresja[m]



1 2 3 4 5

1 Stefan 1827 0,016- szczawa wodorowęglanowo – chlorkowo –

sodowa, jodkowa o mineralizacji około 8,9 i 5,4 g/l2 Michalina 1827 0,020

-

3 Maria 1971** 0,0240,16 szczawa wodorowęglanowo – (chlorkowo) -

sodowo – wapniowa o mineralizacji około 3,3 i 2,6 g/l4 Dzikie

(Boczne) 1971** 0,009przelew

5 Z-1* 1995 0,042przelew szczawa wodorowęglanowo – (chlorkowo) -

sodowo – wapniowa o mineralizacji około 3,3 i 2,6 g/l6 Z-2* 1995 0,015

przelewStratygrafia utworów wodonośnych: Paleogen (Warstwy Szczawnickie – źr.1,2,3,4)

* Źródła Z-1 i Z-2 zanikły. ** podano rok opracowania dokumentacji.

Fot. 1. Krościenko n/D. Zadaszenie nad źródłami Stefan i Michalina.

Fot. 2. Krościenko n/D. Punkty poboru indywi-dualnego wody z ujęć leczniczych Stefan i Mi-chalina. Źródło Stefan udostępnia wodę typu: 0,89 % szczawa HCO3-Cl- Na, J (1997 r.). Źró-dło Michalina udostępnia wodę typu: 0,54 % szczawa HCO3-Cl- Na (1997 r.).

Fot. 3. Krościenko n/D. Ujęcia źródeł wody leczniczej Maria i Dzike. Źródło Maria udostępnia wodę typu: 0,33 % szczawa HCO3-Cl-Na, Ca (1997 r.). Źródło Dzikie udostępnia wodę typu: 0,26 % szczawa HCO3-Ca-Na (1997 r.).

4.20. Miasto Szczawnica Położona u stóp Pienin i Beskidu Sądeckie-

go w malowniczej dolinie Grajcarka. To wła-śnie od kwaśnych wód, zwanych przez górali szczawami, pochodzi nazwa miejscowości.

Właścicielem i twórcą uzdrowiska stał się w 1842 r. Józef Stefan Szalay. Obecnie uzdrowisko wróciło do potomków przedwo-jennych właścicieli. Najstarszy zdrój Józefina,

znany był już przed 1810 r., a jego nazwa pochodzi od ówczesnej właścicielki Józefiny Szalayowej. Natomiast źródło Stefan od imie-nia jej męża.

W budowie geologicznej rejonu Szczawni-cy, bierze udział kilka serii skalnych (Birken-mamajer, 1956). Są to utwory serii skałkowej, utwory osłony skałkowej (warstwy jarmuckie i pstre), utwory serii magurskiej (warstwy szczawnickie, przejściowe i piaskowce ma-gurskie) oraz andezyty. Szczawy w rejonie Szczawnicy związane są ze strefą tektonicz-ną, oddzielającą Pieniński pas skałkowy od jednostki magurskiej zewnętrznych Karpat fliszowych. Strefa ta jest silnie zaburzona tek-tonicznie i poprzecinana licznymi intruzjami andezytowymi. Wody mineralne mają zwią-zek z warstwami jarmuckimi, szczawnickimi i andezytami.

Wody lecznicze Szczawnicy znane są od XVII wieku, a ujmowane od 1870 roku. W uzdrowisku tym istnieją 4 źródła (Szymon, Magdalena, Wanda, Józefina), 3 otwory wiertnicze (Helena, B-4, Jan), 3 studnie szy-bowe (Stefan, Jan-14, Pitoniakówka). Są to wody typu: szczawy HCO3-Cl-Na lub HCO3--Na często z J. Otwór Jan wchodzi w skład krajowej sieci obserwacyjno-badawczej wód podziemnych.

W 2013 r. uruchomiona została nowocze-sna Rozlewnia Naturalnych Wód Leczniczych. Woda z ujęć: Stefan, Jan, Helena, Józefina i Józef konfekcjonowana jest do 5 litrowych kartonowych opakowań.

Na zał.1A zaznaczono strefy ochrony uzdro-wiskowej. Strefa „A” obejmuje rejon źródeł wód leczniczych, park zdrojowy wraz zabudo-waniami uzdrowiska (119 ha). Strefa „B” sta-nowi poszerzenie strefy „A” o rejony przyległe (248 ha). Strefa „C”- zewnętrzna (8421 ha).

Fot. 4. Krościenko n/D. Studnia Kazimierz w rynku (rekonstrukcja wykonana w 1997 r.). Do studni doprowadzono wodę wypływającą ze źródła Ziemroźka w Pieninach. Woda jest niskozmineralizowana 0,47g/l i charakteryzu-je się niską zawartością sodu 0,015 g/l.

Fot. 5. Krościenko n/D. Stary kościół w rynku w Krościenku w pobliżu studni Kazimierz.

Fot. 1. Szczawnica. Plac Dietla 7. Muzeum Uzdrowiska w willi Holenderka.



Tabela 26. Charakterystyka ujęć wody leczniczej w Uzdrowisku Szczawnica

Nr na mapie

Nazwaujęcia


[m]

Zasoby [m3/h]Rzędna

depresji [m]

Typ wodyTyp chemiczny wody

(w nawiasach podano jony występujące nie we wszystkich ujęciach)

1 2 3 4 5

1 źródło Szymon 1840-

0,348453,35

szczawa wodorowęglanowo- chlorkowo--sodowa o mineralizacji około 2,7 g/l

2 źródło Magdalena 1939-

0,024 m/d489,73

szczawa wodorowęglanowo- chlorkowo-so-dowa,jodkowa o mineralizacji około 26 g/l

3 źródło Wójcikówka - - szczawa wodorowęglanowo- chlorkowo--sodowa, o mineralizacji około 3,3 g/l

4 szyb Stefan 18287,0

0,120499,559

szczawa wodorowęglanowo- chlorkowo-so-dowo-wapniowa o mineralizacji około 3,8 g/l

5 Józefina ~ 1810 14,6 0,054499,559

szczawa wodorowęglanowo- chlorkowo--sodowa, jodkowa o mineralizacji około

3,6 do 6,2 g/l

6 Józef (B-4) 198626,9

0,120499,579

7 otwór Jan 186932,8

0,117506,22

8 źródło Wanda 1867-

0,03477,45

9 Helena (otw. PD-4) 196630,0

0,38450,28

szczawa wodorowęglanowo -sodowo--wapniowa o mineralizacji około 1,2 g/l

10szyb Pitoniakówka

wypływy B+C+D+G

196715,5

0,996469,66 szczawa wodorowęglanowo- chlorkowo-

-sodowa o mineralizacji od 1,3 do 3,7 g/l11 szyb Pitoniakówka

wypływ F195214,4

0,294489,56

Stratygrafia utworów wodonośnych: Paleogen ujęcia 1do 8 i 10-11. Kreda ujęcie nr 9

Fot. 2. Szczawnica. Plac Dietla 1. Pijalnia wód leczniczych w stylowym „Domu nad Zdrojami”, wybudowanym przez Józefa Szalaya w 1863 r.

Fot. 3. Szczawnica. Plac Dietla. Wnętrze stylowej pijalni sześciu wód leczniczych. Na piętrze Galeria Pijalni Wód Mineralnych.

Fot. 4. Szczawnica. Pito-niakówka. Zdrój ogólnodo-stępny. Źródło ujęte zostało w okresie międzywojennym na lewym brzegu potoku Skot-nickiego, przez ówczesnego wójta Pitoniaka. Obecnie, ze zbiorników pompa głębinowa podaje wodę z wypływu F do punktu czerpalnego. Szyb Pitoniakówka z wypływem F udostępnia wodę leczniczą typu: 0,37 % szczawa HCO3-Cl- Na (2003 r.)

Fot. 5. Krościenko n/D. Stary kościół w rynku w Krościenku w pobliżu studni Kazimierz.

Fot. 6. Szczawnica. Budynki nadbudowy ujęć Pitoniakówka. Szyb Pitoniakówka z 1967 roku z wypływami B+C+D+G z 1967 roku, ujmuje wodę lecznicza typu: 0,13 % szczawa HCO3-Cl- Na (2003 r.).

Fot. 7. Szczawnica. Ujęcie Zdrój Szymona znaj-duje się poniżej Parku Dolnego. Jest to studnia kamionkowa o głębokości 2,3 m, z wodą kwa-sowęglową typu: 0,27 % HCO3-Cl- Na (2003 r.).

Fot. 8. Szczawnica Ujęcie wody leczniczej Jan.

Fot. 9. Szczawnica. Inhalatorium wybudowane w latach 1933-1936 z pierwszymi w Polsce komorami pneumatycznymi (Franczukowski Z., i in. 2008). W budynku znajduje się Zakład Przyrodoleczniczy.

Fot. 11. Szczawnica. Kolejka krzesełkowa pro-wadzi na Palenicę, skąd rozpościera się widok na panoramę Tatr, Pienin, Beskidu Sadeckiego i Szczawnicy.

Fot. 10. Szczawnica. Pomnik Henryka Sienkiewicza, który w latach 1868 -1909 wielokrotnie przebywał w tutejszym Uzdrowisku.

Fot. 12. Pieniny. Główną atrakcją turystyczną okolic Szczawnicy jest spływ Przełomem Dunajca na tradycyjnych drewnianych tratwach.



4.21. Szczawa, gm. Kamienica. Szczawa w gminie Kamienica to miej-

scowość turystyczno-wczasowa, w której w latach przedwojennych wykonano płytkie ujęcia: Hanna, Krystyna, Dziedzilla o głębo-kościach od 6,5 m do 30,0 m oraz małą pijal-nię i rozlewnię wód mineralnych.

Wody lecznicze Szczawy związane są z utwo-rami piaskowo-marglistymi warstw krośnień-skich. W 1977 r., otworami Szczawa I i Szczawa II o głębokości od 82 m do 100 m, ujęte zostały

szczawy wodorowęglanowo-chlorkowe o zni-komych zasobach wód leczniczych 0,88 m3/h.

Dyslokacje, a zwłaszcza dwie duże Głębieńca i Kamienicy są drogami krążenia CO2. Gaz ten jest podstawowym czynnikiem warunkującym wystę-powanie szczaw nie tylko w rejonie Szczawy.

IV. GORCZAŃSKI SZLAK LECZNICZYCH SZCZAW CHLORKOWYCH

Tabela 27. Charakterystyka ujęć wody leczniczej w miejscowości Szczawa

Nr na mapie

Nazwaujęcia


[m]

Zasoby[m3/h]

Depresja[m]

Typ wody

1 2 3 4 5

1 Szczawa I 197782,0

0,65814,20 szczawa wodorowęglanowo – chlorkowo –

sodowa, jodkowa o mineralizacji około 16 do 27 g/l2 Szczawa II 1977

100,00,2

34,0

3 Hanna 19328,7

1,22,80

szczawa wodorowęglanowo – chlorkowo – sodowa, jodkowa o mineralizacji około 4,2

do 16,9 g/l4 Dziedzilla 1932

8,00,2

1,90

5 Krystyna 19846,5

0,251,10

6 EC-1 200030,0

3,08,0

woda wodorowęglanowo – sodowo – wapnio-wa o mineralizacji około 1,1 g/l

7 źr. KociZamek - - szczawa wodorowęglanowo – chlorkowo – so-

dowo – wapniowa o mineralizacji około 3,7 g/l

Stratygrafia warstwy wodonośnej: Paleogen - Kreda

Fot. 1. Szczawa. Budynek Pijalni wód leczni-czych z ujęć: Szczawa I, Hanna, Dziedzilla.Odwiert Szczawa I udostępnia wodę typu: 1,16 % szczawa HCO3-Cl- Na. Otwór Hanna udostępnia wodę typu: 0,92 % szczawa HCO3-Cl- Na, J (2001 r.). Otwór Dziedzilla udostępnia wodę typu: 0,42 % szczawa HCO3-Cl- Na, J (2001 r.).

Fot. 2. Szczawa. Pijalnia wód leczniczych - wnętrze.

Fot. 3. Szczawa. Ujęcia Hanna i Dziedzilla.

Fot. 4. Szczawa. Widok fontanny i kościoła na tle Góry Kicarz.

4.22. Wysowa, gm. Uście Gorlickie. Uzdrowisko Wysowa otoczone jest szczyta-

mi Gór Hanczowskich. Początek kariery Wyso-wej jako uzdrowiska zaczął się w roku 1814, kiedy to zbudowano pierwszy budynek zdro-jowy o 6 łazienkach i 9 pokojach mieszkalnych. Wkrótce powstał zakład zdrojowy a Wysowa zyskała status miejscowości kuracyjnej.

Występowanie wód mineralnych w rejonie Wysowej związane jest ze strefami dyslokacji tektonicznych warstw inoceramowych i pstrych łupków. Poziom wód mineralnych składa się z całego szeregu podrzędnych warstw wodo-nośnych, nawierconych na głębokości od 12 m (otwór W-14) do 41 m (otwór W-20).

Wody lecznicze Wysowej ujęto głównie w ob-rębie warstw ropanieckich (otwory: Józef I, Józef II, Aleksandra, Słone, Henryk W-11, Władysław W-12, Anna W-13, Franciszek, W-14, W-15, W-16, W-19, W-20, W-24), pstrych łupków (otwór Bro-nisław) oraz warstw hieroglifowych (otwory R-3 i R-4). Wody lecznicze Wysowej reprezentowane są głównie przez szczawy typu wodorowęglano-wo-chlorkowo-sodowego. Obserwacje wykazują, że w miarę głębokości wzrasta mineralizacja wód oraz zmienia się skład jonowy wody. W wodach głębszych poziomów obserwuje się zwiększo-ną zawartość sodu, potasu, chloru oraz jodu. Wody płytkie lub źródła mają więcej wapnia, magnezu oraz wodorowęglanów.

V. WYSOWA. SZLAK LECZNICZYCH SZCZAW CHLORKOWYCH

Tabela 28. Charakterystyka ujęć wody leczniczej w Uzdrowisku Wysowa-Zdrój

Nr na mapie

Nazwaujęcia


[m]

Zasoby[m3/h]

Depresja[m]


nie we wszystkich ujęciach lub występujące okresowo)

1 2 3 4 5

1 Słone 197216,5

0,368,85

szczawa wodorowęglanowo – chlorkowo – so-dowo – (wapniowa), żelazista o mineralizacji

około 2 g/l

2 Józef I 192114,5

0,48przelew

3 Józef II 196229,3

0,482,8

4 Bronisław 198825,0

0,302,0

5 Aleksandra 1961100,0

0,43-

szczawa wodorowęglanowo – chlorkowo – sodo-wa, żelazista, jodkowa o mineralizacji około 25 g/l

6 Henryk W-11

196950,0

0,8010 szczawa wodorowęglanowo – chlorkowo – so-

dowo – (wapniowa), (żelazista) o mineralizacji około 5 g/l7 Władysław

W-12196840,0

1,8510,35

8 Anna W-13

197236,0

0,601,7

szczawa wodorowęglanowo – chlorkowo – sodowa, jodkowa o mineralizacji około

8 do 15 g/l9 Franciszek

W-14197250,0

1,004,6

10 W-15 197480,0

1,6018,0

11 W-16 197678,0

0,848,55

szczawa wodorowęglanowo – chlorkowo – sodowa, (żelazista), (jodkowa) o mineralizacji około 20 g/l

12 W-24 198940,0

2,003,4

szczawa wodorowęglanowo –sodowa, (żelazi-sta) o mineralizacji około 1,5 g/l

13 W-19 197472,0


sodowa, (żelazista), (jodkowa) o mineralizacji około 10 i 8 g/l14 W-20 1974

65,00,83533,0

15 R-3 200280,0


sodowa o mineralizacji około 1,9 do 6 g/l16 R-1 2002

80,00,1141,4

17 źr. Na Skrypinie - - szczawa wodorowęglanowo – chlorkowo –

sodowo, jodkowa o mineralizacji około 7,6 g/lStratygrafia o mineralizacji około 3,8 g/l: Paleogen; ujęcia 5, 5, 15 i 16. Kreda; 1-3, 6-14.



W Uzdrowisku Wysowa S.A. możliwe jest korzystanie z kuracji pitnej bezpośrednio przy ujęciach zlokalizowanych w Parku Zdro-jowym. Woda lecznicza z odwiertów: Fran-ciszek, Henryk i Józef jest konfekcjonowana.

Zasięgi stref ochrony uzdrowiskowej po-kazane są na załączniku 1A. Strefa „A” -cen-tralna (114 ha). Strefa „B” - rejony przyległe (167 ha). Strefa „C”- zewnętrzna (4 116 ha).

Fot. 1. Wysowa. Pijalnia szczaw chlorkowych wybudowana w 2006 roku w miejscu spalonej w 1963 r. pijalni przedwojennej. Wody zawierają składniki swoiste (jon jodkowy i jon żelazowy) w stężeniu określanym jako farmakodynamiczne i uwzględniane w zapisie typu wody leczniczej.

Fot. 2. Wysowa. Wnętrze Pijalni Wód Leczniczych. Kuracjusze i turyści mają do dyspozycji wodę z ujęć: Anna, Franciszek, Henryk, Józef II oraz Słone.

Fot. 3. Wysowa. Ujęcie W-15 Henryk.

Fot. 7. Wysowa. Cerkiew św. Michała Archanioła z 1779 roku z trzema wieżami. W otoczeniu rośnie 400 letnia lipa drobnolistna.

Fot. 4. Wysowa. Ujęcie Józef I, udostępnia wodę leczniczą typu: 0,23 % szczawa HCO3-Cl- Na-Ca (2003 r.).

Fot. 5. Wysowa. Ujęcie Józef II, udostępnia wodę leczniczą typu: 0,29 % szczawa HCO3-Cl- Na, Fe (2003 r.).

Fot. 6. Wysowa. Jedną z atrakcji uzdrowiska jest kryty obiekt rekreacyjno-rehabilitacyjny, wybu-dowany w Parku Zdrojowym w 2012 roku.

4.23. Kraków-Mateczny.Mateczny, obecnie to dzielnica miasta Kra-

kowa, dawniej część miasta Podgórza (1784-1915). Mateczny nie posiada statusu uzdro-wiska, jednak już w 1903 roku ustanowiony był tu rejon ochronny dla ujęcia artezyjskie-go Geo-1 (zlikwidowanego przed 1960 r.), odwierconego przez architekta Antoniego Matecznego w 1898 r. Szukając wody pitnej na terenie swojej nieruchomości, w trakcie wiercenia studni (Geo-1) natrafił na samowy-pływ wody typu siarczkowego. Otwór miał głębokość 36 m i wydajność 6 m3/h.

Złoże wód leczniczych Matecznego wystę-puje w obrębie rowu tektonicznego, który od zachodu ograniczony jest zrębem Zakrzówka a od wschodu zrębem Krzemionek i Bonarki. To tutaj występuje niewielka enklawa zieleni z za-łożonym przez architekta Antoniego Mateczne-

go w 1903 roku, Zakładem Przyrodoleczniczym działającym z przerwami do 2003 roku.

Wody lecznicze występują w utworach paleogenu wypełniających zagłębienia i studnie krasowe w wapieniach jury górnej (otwór M-3) oraz w marglach dolnego ba-denu (górny opol), w strefach gdzie są one spękane i zawierają mniej substancji ilastej (Geo-2A, M-4). Głębokość ich występowania wynosi od 26,0 do 44,7 m p.p.t. Są to wody szczelinowo-krasowe i porowe o charakterze artezyjskim. Warstwą izolującą i równocze-śnie napinającą są iły i iłołupki o miąższości od 15,0 do 22,5 m.

Wody Matecznego są wodami całkowi-cie infiltracyjnymi o odległych obszarach zasilania. Prawdopodobnie znajdują się one w granicach wychodni wapieni górnej jury, położonych w odległości co najmniej kilku do kilkunastu kilometrów od ujęć Matecznego. Obszary te nie zostały jeszcze rozpoznane. Ostatnie badania izotopowe wskazują, że do ujęć nadal dopływają wody późnoglacjalne i wczesnoholoceńskie z niewielką domieszką wód współczesnych (Zuber A., 2007).

Zasadniczą część roli ochronnej przyjęła na siebie przyroda, izolując złoże od zanie-

czyszczeń powierzchniowych. Ponad 15 me-trowy pakiet iłów trzeciorzędowych (warstw skawińskich), skutecznie izoluje wody leczni-cze od zanieczyszczonych wód czwartorzędo-wych i wód powierzchniowych.

Do ogrodzenia Parku Zdrojowego przylega nieczynny od ponad 10 lat, punkt nalewania wody mineralnej „Krakowianka” dla indywi-dualnych odbiorców.

VI. KRAKOWSKI SZLAK LECZNICZYCH WÓD SIARCZKOWYCH

Tabela 29. Charakterystyka otworów wody leczniczej w Krakowie Matecznym

Nr na mapie

Nazwaotworu


[m]

Zasoby[m3/h]

Depresja[m]



1 2 3 4 5

1 Geo-2A 198437,5

8,5rzędna depresji

203,50

woda siarczkowa siarczanowo- chlorkowo- -sodowo-magnezowo-(wapniowa), fluorkowa

o mineralizacji około 2,6 do 4,5 g/l2 M-3 1980

62,2

3 M-4 196936,0

Fot. 1. Kraków-Mateczny. Budynek Zakładu Przyrodoleczniczego „siarczano – solankowego” z 1903 roku.

Fot. 2. Kraków-Mateczny. Obudowa odwiertu z wodą siarczkową, artezyjską Geo-2A. Otwór udostępnia wodę leczniczą typu: 0,26 %% wodę siarczkową SO4-Cl- Na-Mg, H2S, F. W parku zlokalizowane są również inne dwa otwory ujmujące artezyjskie wody lecznicze. Otwór M-4 udostępnia wodę typu: 0,27 % % wodę siarczkową SO4-Cl- Na-Ca-Mg, H2S, F. Otwór M-3 udostępnia wodę typu: 0,45 % wodę siarczkową SO4-Cl- Na-Ca-Mg, H2S F.



4.24. Kraków-Swoszowice. Józef Dietl, ojciec polskiej balneologii pi-

sał: „Jeśli którekolwiek z miejsc kąpielowych, to zaiste Swoszowice ku temu są przeznaczo-ne, aby się stały zdrojowiskiem najczęściej odwiedzanym w naszym kraju”.

Wody siarczkowe Swoszowic związane są ze złożem siarki, eksploatowanym z przerwa-

mi od XV wieku do 1917 roku. Złoże opisane zostało przez Stanisława Staszica w dziele pt. „O ziemiorództwie Karpatów i innych gór i rownin Polski” (1815 r.). Pierwsze ana-lizy chemiczne wód mineralnych ze źródła Główne i Napoleon wykonane zostały przez K. Olszewskiego w 1883 roku oraz J. Trocha-nowskiego w 1887 roku.

W Uzdrowisku Swoszowice wykorzystywa-ne jest źródło Główne, ujęte studnią szybową o głębokości 10,4 m, którego zasoby eksplo-atacyjne wynoszą 6,0 m3/h. Z materiałów ar-chiwalnych wynika, że już w 1854 roku źródło ujęte było w drewnianą cembrowinę i na-kryte dachem. Drugie źródło Napoleon z lat 1809-1812, (nie jest eksploatowane) wypły-wa z nieistniejącej sztolni odwadniającej ko-palnię siarki. Zasoby eksploatacyjne wynoszą 0,16m3/h. W obu źródłach występują wody typu SO4-HCO3-Ca-Mg, H2S. Podobny skład chemiczny wody świadczy o tym, że warun-ki kształtowania się mineralizacji obu źródeł w obrębie serii gipsowej są takie same.

Teren dawnej kopalni siarki w Swoszowi-cach jest zbiornikiem wód leczniczych. Utwo-ry serii gipsowej - siarkonośne rozcięte zostały wyrobiskami górniczymi, należącymi do daw-nej kopalni siarki w Swoszowicach. W wyniku robót górniczych nastąpiło połączenie hory-zontów wodonośnych tej części serii gipsowej w jeden system oraz zwiększenie wodonośno-ści całego kompleksu (Radwan i in.,1997).

W 1888 roku ustanowiony został Okręg Ochrony Sanitarnej i Górniczej z uwagi na „terapeutyczne znaczenie Zdrojowiska Leczni-czego w Swoszowicach”. W tym samym akcie prawnym zabroniono robót górniczych w pro-mieniu 1 km wokół źródła Głównego. Był to pierwszy dokument mający na celu ochronę wód leczniczych. Okręg ochrony górniczej dla wód mineralnych Swoszowic został ustano-

wiony w 1888 roku przez C.K. Starostę Gór-niczego w Krakowie i ogłoszony w „Gazecie Lwowskiej” nr 16 z dnia 20.01.1889 roku.

W XIX na terenie Swoszowic istniały 4 huty: Teresa, Karol, Wilhelmina i Jan. Prace górni-cze w Swoszowicach zakończono w 1917 r. W morfologii terenu zaznaczają się hałdy ma-teriału pokopalnianego i hutniczego.

Strefy ochrony uzdrowiskowej zazna-czono na zał. 1B . Strefa „A” - centralna (54 ha). Strefa „B” - stanowi poszerzenie strefy „A” o rejony przyległe (96 ha). Strefa „C”- zewnętrzny kontur tej strefy sięga do granic osiedla Swoszowice (534 ha).

Poza Swoszowicami znane wystąpienia wód mineralnych (siarczkowych), które wy-magają rozpoznania geologicznego, znajdują się w sąsiednich miejscowościach: Lusinie i Wrząsowicach, w gminie Mogilany.

Tabela 30. Charakterystyka źródeł wody leczniczej w Uzdrowisku Swoszowice

Nr na mapie

Nazwaźródła

Rok wykGłębokość

[m]

Zasoby[m3/h] Typ wody

1 2 3 4 5

1 źr. Główne XVIII w.10,6 6,0

woda siarczkowa siarczanowo- wodorowęgla-nowo wapniowo-magnezowa o mineralizacji

około 1,1 do 2,4 g/l2 źr. Napoleon 1812

~ 0,8 0,16

3 źr. S-3 - 0,03

Stratygrafia warstwy wodonośnej: Neogen (seria gipsowo – solna)

Fot. 1. Kraków-Swoszowice. Największa hałda o wysokości pierwotnej około 10 m należała do huty Teresa. Położona jest ona w centrum Swoszowic przy skrzyżowaniu ulic Merkuriusza Polskiego i Myślenickiej.

Fot. 2. Kraków-Swoszowice. 200 lat Uzdrowi-ska. Główny Dom Zdrojowy. Historia Swoszowic oraz ich naturalnego bogactwa, jakim są wody lecznicze, związana jest z kopalnictwem siarki, które było prowadzone na tym obszarze z prze-rwami od 1422 do 1917 roku.

Źródła siarczkowe zdradzają swą obec-ność charakterystycznym niemiłym zapa-chem, który im towarzyszy. Tworzą go kolo-nie bakterii siarkowych na drodze odpływu wody. Występują one w formie osadu lub w postaci naskorupień i mają kolor biały, fio-letowy lub purpurowy. Barwa kolonii bakterii jest uzależniona od ilości siarkowodoru i wa-runków naświetlenia (Rajchel L., 2000).

4.25. Krzeszowice, gm. Krzeszowice Krzeszowice położone są nad rzeczką Krze-

szówka, w centralnej części Rowu Krzeszo-wickiego. Występowanie wód mineralnych, siarczkowych w Krzeszowicach znane już było i opisywane w dawnych wiekach. W 1847 r. odnotowano chwilowy wzrost popularno-ści, spowodowany uruchomieniem linii kolei żelaznej z Krakowa do Mysłowic przez Krze-szowice. Pomimo uzyskania w roku 1928 statusu uzdrowiska, w ciągu całego okresu międzywojennego Krzeszowice miały tylko lokalne znaczenie.

Wody siarczkowe eksploatowane są od 1780 roku ze Zdroju Głównego o głębokości 4,76 m i zatwierdzonych zasobach eksploata-cyjnych 2,33 m3/h przy depresji 3,4 m. Łącz-nie zasoby eksploatacyjne Zdroju Głównego otworu R-2 i otworu S-2 wynoszą 7,23 m3/h.

Fot. 3. Kraków-Swoszowice. Godło Rzeczpo-spolitej: Orzeł i Godło Litwy: Pogoń widoczne są na frontonie zabytkowego budynku Zakładu Przyrodoleczniczego.

Fot. 4. Kraków-Swoszowice. Glorieta – naziemna obudowa źródła Głównego, eksploatowanego w systemie grawitacyjno - pompowym. Nowa widoczna obudowa źródła nawiązuje swym kształtem do formy altany zapisanej w decyzji o wpisaniu dobra kultury do rejestru zabytków. Typ wody leczniczej: SO4 - HCO3 - Ca - Mg, S.

Fot. 5. Kraków-Swoszowice. Odpływ z przele-wu źródła Głównego do potoku Wróblowickie-go. Widoczne osady, wytrącające się w rowie odpływowym.

Fot. 6 i 7. Kraków-Swoszowice. Odpływ z przelewu źródła Napoleon.



W Krzeszowicach udokumentowano dwa poziomy wód mineralnych (Motyka J., i in., 2003). Niższy poziom występuje w spęka-nych i skrasowiałych wapieniach górnej jury, mających dogodne warunki do przewodzenia i magazynowania wód, podobnie jak leżące powyżej kredy i paleogenu. Wyższy poziom związany jest z gipsami miocenu, w których występują wody siarczanowe.

Badane wody ze źródeł Główne i Zofia nie zawierają trytu, co może potwierdzać hipotezę o powolnym przesączaniu się wód do poziomu gipsowego. Zdrój Główny ma wodę siarczkową typu SO4-Ca-Mg. Skład chemiczny wód ze źró-dła Zofia i z odwiertu R-2 jest podobny do wody ze Zdroju Głównego, chociaż mimo znacznych zawartości magnezu są to wody siarczkowe typu Ca-SO4 (Motyka J., i in. 2003).

Tabela 31. Charakterystyka ujęć wody leczniczej w miejscowości Krzeszowice

Nr na mapie

Nazwaujęcia


[m]

Zasoby[m3/h]

Depresja[m]

Typ wody(w nawiasach podano jon występujący

okresowo)

1 2 3 4 5

1 źr. Główne ~17704,76

2,333,4

woda siarczkowa siarczanowo – wapniowo – magnezowa v o mineralizacji około 3 g/l

2 otw. R-2 196622,8

4,282,34

woda siarczkowa siarczanowo – wapniowa o mineralizacji około 2,7 g/l

3 otw. S-2 196585

0,640,0

woda siarczkowa chlorkowo – (siarczanowo) – sodowa o mineralizacji około 2,5 g/l

4 źr. Zofia - ~0,1-

woda siarczkowa siarczanowo – wapniowa o mineralizacji około 2,7 g/l

Stratygrafia warstwy wodonośnej: Neogen ujęcia; 1, 2, 4. Jura + Kreda otwór S-2.

Fot. 1. Krzeszowice. Zdrój Główny. Poziom wodono-śny związany jest z gipsami miocenu, w których wy-stępują wody siarczanowe. Zasoby eksploatowa-nego Zdroju Głównego wynoszą 2,33 m3 /h. Typ: 0,30% woda siarczkowa SO4- Ca-Mg, H2S (1999).

Fot. 2. Krzeszo-wice. Kapliczka z 1858 roku, do której dawniej grawitacyjnie do-pływała woda ze źródła Głównego.

Fot. 3. Krzeszowice. Głowica niezagospoda-rowanego otworu R-2 odwierconego w 1966 roku. Występuje tu lecznicza woda siarczkowa typu: 0,27% SO4- Ca, H2S (1999). Zasoby ujęcia wynoszą 4,28 m3 /h.

Fot. 4. Krzeszowice. Głowica niezagospo-darowanego otworu S-2 odwierconego w 1965 roku. Wystę-puje tu woda lecznicza w żwirach i piaskach senonu (Kreda). Zaso-by eksploatacyjne wy-noszą 0,6 m3 /h. Typ wody: 0,25 % Cl-SO4- Na, H2S i O3 (1999 r.).

Fot. 5. Krzeszowice. Szpital i Sanatorium.

Fot. 6. Krzeszowice. Kościół Parafialny, wybu-dowany w sąsiedztwie źródła Głównego. W oł-tarzu głównym obraz Trzech Króli z 1596 roku.

4.26. Wapienne, gm. Sękowa Wapienne to jedyne karpackie uzdrowi-

sko z wodami leczniczymi typu siarczkowego. Miejscowość Wapienne położona w Beskidzie Niskim, oddalona jest 13 km od Gorlic w kie-runku SE. Miejscowa tradycja głosi, że już w XVII wieku leczono tu wodami siarczkowymi (Kruczek, Weseli, 1987). Pierwsze łazienki mi-neralne wybudowane zostały tu w 1848 roku. Wody lecznicze siarczkowe Wapiennego, udo-stępniają dwa odwierty W-1 i W-2 o głęboko-ści od 50,0 m do 74,2 m oraz dwa źródła Kami-la i Marta o głębokości od 1,20 m do 1,75 m.

Wody lecznicze Wapiennego są wo-dami słabo zmineralizowanymi, o niskiej mineralizacji wahającej się od 0,27 do 0,55 g/dm3, zawierają składnik swoisty – siarkowodór w ilości 1,1 – 8,7 mg/dm3. Są to wody typu: HCO3-Ca, H2S; HCO3--(SO4)-Mg-Ca, H2S.

Ulegają one niewielkiej mineralizacji i na-syceniu H2S wśród utworów skalnych, co czyni je wodami słabo zmineralizowanymi, swoistymi. Obecność H2S może być wynikiem kontaktu tych wód z łupkami zawierającymi siarczki i siarczany żelaza.

Wody Wapiennego są wodami infiltra-cyjnymi, odnawialnymi, z możliwą zmianą proporcji mieszania w trakcie eksploatacji. Obszar infiltracji obejmuje południowo--zachodni skłon góry Ferdel oraz częściowo górny odcinek doliny potoku Libuszka. Wody spływają strefami lokalnych nieciągłości z wyżej leżących warstw, zgodnie z kierun-kiem rozciągłości warstw oraz nachyleniem zbocza (Chowaniec J. i in., 2013).

Strefy ochrony uzdrowiskowej określo-ne zostały w operacie uzdrowiskowym. Strefa „A” – centralna ( ha). Strefa „B” -stanowi rejony przyległe ( ha). Strefa „C”- zewnętrzna ha).

VII. WAPIENNE. SZLAK LECZNICZYCH WÓD SIARCZKOWYCH W KARPATACH

Tabela 32. Charakterystyka ujęć wody leczniczej w Uzdrowisku Wapienne

Nr na mapie

Nazwaujęcia


[m]

Zasoby[m3/h]

Depresja[m]

Typ wody

1 2 3 4 5

1 otwór W-1 197450

0,705,22 woda siarczkowa wodorowęglanowo – wap-

niowo -magnezowa o mineralizacji około 0,5 g/l2 otwór W-2 1975

74,21,30

12,04

3 źr. Kamila - 3,50

4 źr. Marta - 0,17 woda siarczkowa wodorowęglanowo – wapnio-wo-sodowa o mineralizacji około 1,1 do 0,5 g/l

5 źr. Zuzanna woda siarczkowa

Stratygrafia piętra wodonośnego: Kreda (warstwy inoceramowe)

Fot. 1. Wapienne. Budynek Zakładu Przyrodo-leczniczego.

Fot. 2. Wapienne. Ujęcie źródła wody siarczko-wej Kamila ma obudowę betonową ośmiobocz-ną, przykrytą betonową pokrywą z włazem. Głębokość ujęcia 1,2 m. Zasoby eksploatacyjne wynoszą 3,5 m3/h Typ: woda słabo zmineralizo-wana 0,044-0,049 HCO3-Ca-Mg, H2S.

Fot. 3. Wapienne. Ujęcie źródła wody siarcz-kowejMarta kręgami betonowymi na głębo-kości 1,75 m ppt , z odpływem na głębokości 1,23 m ppt. Zasoby eksploatacyjne wynoszą 0,17 m3/h Typ: woda słabo zmineralizowana 0,041-0,047HCO3-Ca-Na, H2S.



Kryteria warunkujące zaliczenie wód pod-ziemnych do solanek określone są w ustawie Prawo geologiczne i górnicze: Solanką jest woda podziemna o zawartości rozpuszczo-nych składników mineralnych stałych, nie mniej niż 35 g/dm3.

W Uzdrowisku Rabka od kilku wieków eksploatowane są wody chlorkowe o mine-ralizacji niższej ale zwyczajowo nazywane solankami.

4.27. Miasto Rabka-ZdrójUzdrowisko Rabka znajduje się na ob-

szarze Kotliny Rabczańskiej. Rejon istnie-jących ujęć nad rzeką Słonką to miejsce gdzie od wieków znane były źródła mine-ralne i tu rozpoczęła się eksploatacja dla celów leczniczych. W okresie rozbiorów rząd austriacki wprowadził monopol solny (1813 r.), co skutkowało zasypaniem ist-niejących ujęć solanki. Ponowna eksplo-atacja została uruchomiona około 1860 roku ale nie do warzenia soli lecz dla celów balneologicznych.

Rabka, to „Miasto Dzieci Świata”. W 1887 r. uruchomiono tu pierwszy na terenach pol-skich i trzeci w Europie Zakład Lecznictwa Dzieci skrofulicznych, co stało się początkiem specjalizacji Rabki jako uzdrowiska dziecięce-go. W latach międzywojennych Rabka była już słynnym w Europie uzdrowiskiem dziecię-cym (Franczukowski Z. i in.,2008). W uzdro-wisku wykorzystuje się walory klimatyczne oraz wody lecznicze do leczenia schorzeń układu oddechowego i krążenia.

Wody lecznicze Rabki posiadają zróżnico-waną mineralizację od około 17 do 24 g/dm3 i występują w warstwach łąckich, beloweskich i ropianieckich płaszczowiny magurskiej oraz warstwach krośnieńskich płaszczowiny gry-bowskiej i dukielskiej. Są to wody słone, któ-rym swoistość nadaje jon jodkowy. Najwięk-szą wydajność posiada ujęcie Warzelnia: 19,2 m3/d. W wodzie z tego ujęcia stwierdzono największy na terenie Rabki udział wód infil-tracyjnych (do 45%) oraz najwyższe stężenie trytu 32,5T.U. w 1975 r. (Ciężkowski 1996). Pozostałe ujęcia tej strefy posiadają zasoby

Fot. 4. Wapienne. Dom Zdrojowy przy Pro-menadzie Napoleońskiej wybudowany w latach 2012-2013.

Fot. 5. Wapienne. W parku zdrojowym znaj-duje się pijalnia wód leczniczych z kilku uzdro-wisk karpackich.

Fot. 6. Wapienne. Baseny kąpielowe w obrębie parku zdrojowego.

VIII. RABKA-ZDRÓJ. SZLAK LECZNICZYCH WÓD SOLANKOWYCH

eksploatacyjne od 2,4 m3/d do 5,0 m3/d, przy czym łączne zasoby eksploatacyjne otworów Rabka 19 i Rabka IG-1 wynoszą 1,0 m3/h.

W rejonie Rabki, wydzielono trzy strefy występowania wód leczniczych.

Pierwsza, występuje w obrębie płaszczowi-ny magurskiej, gdzie środowiskiem występo-wania solanek są głównie warstwy łąckie oraz warstwy beloweskie, wypełniające synklinę Słonki oraz synklinę Bani-Grzebienia. Wodę ujęto w tej strefie otworami: Krakus, Helena, Warzelnia, Rafaela, Bolesław, Rabka 19 oraz Rabka IG-1. Największą wydajność w grani-cach omawianego poziomu wykazuje ujęcie Warzelnia 19,2 m3/d. Pozostałe ujęcia tej strefy posiadają zasoby eksploatacyjne od 2,4 do 5,0 m3/dobę. Ogólna mineralizacja wody poziomu eoceńskiego waha się od 1,4 do 2,6 mg/dm3.

Druga strefa występuje w obrębie warstw ropianieckich (senon-paleocen) - płaszczo-winy magurskiej. Zostały one przewiercone w całości otworami Rabka IG-1 oraz Rabka IG-2. Otworami Helena i Rabka 18 dowiercono się do stropu warstw ropianieckich a w otwo-rze Helena przewiercono te warstwy. Stwier-dzono silne dopływy gazu (metanu). W otwo-rze Rabka 18 osiągnięto warstwy ropianieckie również na końcowym odcinku: 110 m -120 m p.p.t., uzyskując dopływ solanki z głębokości 119,1 m p.p.t., posiadającej ogólną minerali-zację 2,5 % i wydajność 0,72 m3/d.

Trzecia strefa występuje w podłożu płaszczo-winy magurskiej, gdzie zalega w warstwy kro-śnieńskie (oligocen), należące do płaszczowiny

grybowskiej i dukielskiej. W otworze Rabka IG-1 stwierdzono minimalne dopływy solanki i znacz-ne dopływy gazu (metanu). W otworze Rabka IG-2 na głębokości od 1189 m do 1215 m nastąpił dopływ 2,64 % wody Cl-Na, w ilości 4,50 m3/h, o temperaturze 28˚C (zasoby eksploatacyjne), której towarzyszyły znaczne ilości metanu.

Największe powierzchniowe stężenie eks-halacji metanu stwierdzono w dolinie Potoku Słonka, w centralnym rejonie Uzdrowiska.

Strefy ochrony uzdrowiskowej umieszczo-no na zał. 1B. Strefa „A” - centralna (168 ha). Strefa „B” to rejony przyległe (722 ha). Strefa „C”- zewnętrzna (2779 ha).

Tabela 33. Charakterystyka ujęć wody leczniczej w Uzdrowisku Rabka-Zdrój

Nr na mapie

Nazwaotworu


[m]

Zasoby[m3/d]

Depresja[m]

Typ wody(w nawiasach podano związki występują-

ce w wodach rabczańskich, pomijane w zapisach typu wody od 2006 r.)

1 2 3 4 5

1 Krakus 185519,0

5,0*16,0

woda chlorkowo-sodowa, jodkowa, (bromkowa, borowa)

2 Helena 1934460,0

2,4200,0

3 Warzelnia 191250,0

19,230,0

4 Bolesław 1954120,7 -

5 Rafaela 191239,2 -

6 Rabka 18 1966120,0

0,722,0

7 Rabka 19 196695,0

24,093,0

8 Rabka IG-1 1972260,0 -

9 Rabka IG-2 19761215

108,0+585,0**

woda chlorkowo-sodowa, jodkowa, (bromkowa, borowa)

Stratygrafia warstwy wodonośnej: Paleogen

* ograniczenie wydajności do 5 m3/d i 10 m3 miesiąc** dla IG-2 podano rzędną dynamicznego zw. wody

Fot. 1. Rabka-Zdrój. Studnia Krakus jest najstar-szym czynnym ujęciem w Rabce, wykonanym w latach 1855-1864. Przypuszcza się, że ujęcie wykonano na miejscu znacznie starszych szybów i studni, o których wzmianki pochodzą już z XVI wieku. Eksploatowały one solankę do warzenia soli. Nad ujęciem o głębokości 19 m, widnieje ośmiokątny, przeszklony pawilon drewniany. Zasoby eksploatacyjne ujęcia „Krakus” wynoszą 5,0 m3/d i 10,0 m3/m-c, przy depresji 16,0 m. Typ wody: 2,53% Cl-Na, J (2003 r.)



Fot. 2 i 3. Rabka-Zdrój. Odwiert Helena, wykonano w 1934 roku, o pierwotnej głębokości 740 m. Po wybuchu metanu, został zlikwidowany do 460 m. Nad ujęciem znajduje się obudowa drewnia-na, zmodernizowana w 2010 roku. Wewnątrz budynku nad odwiertem widoczny żuraw do pompo-wania wody (kiwon) z głębokości około 250 m.Zasoby eksploatacyjne wynoszą 2,4 m3/d, przy depresji 200,0 m. Typ wody: 1,77% Cl-Na, J (2003 r.).

Fot. 4 i 5. Rabka-Zdrój. Otwór IG-2 wykonano w 1981 r. do głębokości 1 215 m. Ujęto wodę termalną o temperaturze 28ºC. Zasoby eksploatacyjne wynoszą 4,5 m3/h z samowypływu na rzędnej +585 m n.p.m. i przy zwężce 20 mm. Typ wody: 2,64% Cl-Na, J (1981r.). Ilość rozpuszczonego metanu w wodzie mineralnej z tego otworu wynosi 19,8 cm3/dm3. Ujęcie eksploatowane od 2010 roku z wydajnością ok. 2 m3/h, co wywołuje temperaturę wypływu poniżej 20 ̊C.

Fot. 6. Rabka-Zdrój. Ujęcie Rafaela, po-chodzi z XIX. W 1910 r. istniejącą studnię kopaną o głębokości 11 m podwiercono do 35 m. W 1966 r. wykonano jej rekonstruk-cję i pogłębiono do 39,2 m. Obecnie sta-nowi piezometr dla ujęcia Warzelnia. Typ wody: 2,5% Cl-Na, J (1969 r.). Na ścianach zewnętrznych umieszczono szczegółowe charakterystyki solanek z rabczańskich od-wiertów.

Fot. 7. Rabka-Zdrój. Tężnia solankowa, która po-wstała w 2009 r. Solanka rabczańska pompowana z otworu Helena, spływa po gałęziach tarniny uło-żonych na cylindrycznym rusztowaniu. Powsta-jący przy tężni drobnokroplisty, bogaty w jod aerozol, tworzy mikroklimat zbliżony do nadmor-skiego, zalecanego przez lekarzy w schorzeniach dróg oddechowych i tarczycy. (Franczukowski Z. i in., 2008). W głębi widoczna kawiarnia i pijalnia wód leczniczych z uzdrowisk karpackich: Szczaw-nicy, Wysowej i Krynicy-Zdroju.Tężnia w Rabce-Zdroju jest jedną z 7 istniejących obecnie w Polsce. Inne tężnie znajdują się w Kon-stancinie, Inowrocławiu, Grudziądzu, Busku--Zdroju i Solonce. Największa i najstarsza w Eu-ropie pochodząca z XIX wieku tężnia znajduje się w Uzdrowisku Ciechocinek.

W obrębie województwa małopolskiego kilkanaście źródeł uznano pomnikami przyrody nieożywionej (Rajchel L., Rajchel J., 1999): -Źródło siarczkowe Jacek w Lipnicy Wielkiej na Orawie,- Źródło siarczkowe Wawrzyniec w Lipnicy Małej na Orawie,- Źródło siarczkowe Danuta w Łapszach Wyżnych, - Źródło siarczkowe Anna w Barcicach k. Starego Sącza,- Źródło siarczkowe Tadeusz, w Barcicach k. Starego Sącza. - Źródło siarczkowe Katarzyna w Rytrze k. Piwnicznej-Zdroju,- Źródło siarczkowe Rogaś w Rytrze k. Piw-nicznej-Zdroju,-Źródło wody kwasowęglowo-siarczkowe Sta-nisław w Łomnicy-Zdroju k. Piwnicznej-Zdroju,

- Źródło wody kwasowęglowo-siarczkowe „Za kapliczką” w Wierchomli,- Źródło wody kwasowęglowo - siarczkowe Hanna w Wierchomli,- Źródło wody kwasowęglowo- siarczkowe Jerzy w Wierchomli,-Źródło szczawy Kazimierz w Miliku k. Muszyny,-Źródło szczawy Za Cerkwią w Szczawniku k. Muszyny,-Źródło szczawy Iwona w Jastrzębiku k. Muszyny,- Koryto potoku Łomniczanka wraz z brze-gami i źródłami- pomnik przyrody im. Zofii i Stefana Aleksandrowiczów w Łomnicy--Zdroju,-Mofeta dwutlenku węgla im. Henryka Świdzińskiego w Złockiem - Jastrzębiku k. Muszyny

Fot. 8. Rabka-Zdrój. Kawiarnia zdrojowa i Zakład Przyrodoleczniczy. W pobliżu zlokalizowany jest odresturowany amfiteatr uzdrowiskowy.

Fot. 9. Rabka-Zdrój. Sanatorium Uzdrowiskowe Rabczański Zdrój znajduje się w pobliżu tężni solankowej.

Fot. 10. Rabka-Zdrój. Drewniany, modrzewiowy kościół wybudowany został w 1606 roku, jest jednym z najcenniejszych zabytków sakralnej architektury drewnianej. Obecnie to siedziba muzeum im. Władysława Orkana.

Fot. 12. Rabka-Zdrój. Teatr Lalek „Rabcio” założony w 1949 roku.

Fot. 11. Rabka-Zdrój. Kościół Parafialny św. Marii Magdaleny.

IX. SZLAK ŹRÓDEŁ - POMNIKÓW PRZYRODY NIEOŻYWIONEJ


5. Podhalański szlak wód termalnych 5. Podhalański szlak wód termalnych

W obrębie Niecki Podhalańskiej, od Tatr po Pieniński Pas Skałkowy wykonano dotychczas 16 otworów, w których stwierdzono podwyż-szone temperatury wody tym wyższe, im bar-dziej odległe od Tatr.

5.1, 5.2 i 5.3 Bańska Niżna, gm. Szaflary. 5.4 i 5.5 Biały Dunajec, gm. Biały Dunajec

W Bańskiej Niżnej wybudowano pierwszy w Polsce doświadczalny zakład geotermalny w 1992 r. Wody termalne do celów grzew-czych, zostały wykorzystane w rejonie Bań-skiej Niżnej i Białego Dunajca. Otwór Bańska PGP-1 jest otworem eksploatacyjnym w du-

blecie z otworem chłonnym Biały Dunajec PGP-2. (rys. 5).

Na terenie Zakopanego sieć ciepłowni-cza obejmuje praktycznie całe miasto, któ-re jest ogrzewane ciepłem geotermalnym z PEC Geotermia Podhalańska SA. Udział PEC Geotermia Podhalańska SA, w pokry-ciu potrzeb cieplnych miasta Zakopane wynosi około 35% (Kępińska B. w Górec-ki W., 2010). Zasilanie sieci ciepłowniczej z nowego otworu Bańska PGP-3 planowane jest jeszcze w tym roku.

W 2008 roku w Bańskiej Niżnej otwarto „Termy Podhalańskie”, korzystające z PEC

Fot.1. Kotłownia Szczytowa w Zakopanem (wg. Ciepło Ziemi w Twoim Domu. Wyd. Geotermia Podhalańska).

Tabela 34. Podstawowe parametry otworów z wodami termalnymi w Bańskiej Niżnej i Białym Dunajcu

Nr namapie

Nazwaotworu

Głębo-kość otw.[m]

Statyczne zwierciadło

wody [metry powyżej terenu]

Zasobyeksplo-stacyjne[m3/h]

Temp.na

wypły-wie[°C]

Mineralizacjawody

[g/dm3]

Typ wody

1 2 3 4 6 7 8 9

5.1 BańskaPGP-1 3242 + 261 550,0 86 3,12 SO4-Cl-Na-Ca

5.2Bańska

IG-15261 + 270 120,0 82 2,69 SO4-Cl-Na-Ca

5.3Bańska PGP - 3

~3500 + ? otwór odwiercony w 2013 roku. Spodziewana wydajność 200 m3 /h i temp. wody 86 ̊ C.

5.4 Biały DunajecPGP-2 2450 +240

otwórchłonny

(400 m3/h)86 3,12 SO4- Cl-Na-Ca

5.5 Biały DunajecPAN-1 2394 + 210 otwór

chłonny 82 2,62 SO4- Cl-Na-Ca

Stratygrafia piętra wodonośnego: Paleogen, Trias

Fot. 2. Bańska Niżna. Geotermia Podhalańska i Termy Szaflary.

Fot. 3. Bańska Niżna. Odwiert eksploatacyjny wody termalnej PGP-1 oraz nowy PGP-3 od-wiercony w 2013 r, jeszcze nie zagospodaro-wany (wrzesień 2013).

Geotermia Podhalańska (Kępińska B. w Gó-recki W., 2011).

Kompleks basenów termalnych położony jest na granicy Szaflar (Bańskiej Niżnej) i Białego Dunajca, kilkadziesiąt metrów od drogi głów-nej łączącej Nowy Targ z Zakopanem. Ośrodek wykorzystuje wodę termalną z otworu Bańska PGP-1. Łączna powierzchnia basenów wynosi 970 m2 . Temperatura wody utrzymywana jest między 30-38 oC. Projektowany jest drugi ośro-dek w Bańskiej Niżnej, który będzie korzystał z PEC Geotermia Podhalańska SA.

5.6. Białka Tatrzańska, gm. Bukowi-na Tatrzańska.

„Terma Białka” w rejonie ul. Środkowej w Białce Tatrzańskiej, to kolejny kompleks re-kreacyjny na Podhalu z basenami termalnymi w Białce Tatrzańskiej, otwarty w czerwcu 2011 r. Obiekt zlokalizowano w bezpośrednim są-siedztwie kompleksu narciarskiego Kotelnica Białczańska. Całość podzielono na 3 strefy: gło-śną, cichą i saunarium. Powierzchnia basenów rekreacyjnych wynosi 1786 m2 . Podstawowe informacje o otworze GT-1, który jest eksplo-atowany dla potrzeb tego ośrodka, zestawiono w tabeli.

Fot. 4. Szaflary ul. Osiedle Nowe 20. Termy Podhalańskie.

Fot. 5. Szaflary ul. Osiedle Nowe 20. Baseny zewnętrzne Term Podhalańskich.Termy Podhalańskie to ośrodek wodny z wieloma atrakcjami rekreacyjnymi, m.in. natryskami do hydromasażu i biczami wodnymi.

Fot. 1. Białka Tatrzańska. Głowica otworu GT-1 z urządzeniami kontrolno - pomiarowymi na przewodzie eksploatacyjnym wody termalnej.



Tabela. 35. Podstawowe parametry opisywanego otworu

Nr na mapie

Nazwaotworu

Głębo-kość otw.[m]


wody[metry

powyżej terenu]


Temp.na

wypły-wie[°C]

Mineralizacjawody

[g/dm3]

Typ wody

1 2 3 4 5 6 7 8

5.6 Białka T.GT-1 2500 +? 32,0 77 1,6-2,0 HCO3- Cl-Mg-Na

Stratygrafia piętra wodonośnego: Trias

Fot. 2. Białka Tatrzańska. Obiekty Termy Białka z basenem zewnętrznym wody termalnej.

Fot. 3. Białka Tatrzańska. Terma Białka, basen we-wnętrzny wody termalnej. Baseny wyposażone są m.in. w gejzery denne, kaskady, jacuzzi i inne atrakcje.

5.7. Bukowina Tatrzańska, gm. Bukowina Tatrzańska

W 2008 roku wybudowano duży ośro-dek rekreacyjno-rehabilitacyjny w Buko-winie Tatrzańskiej. Ośrodek ten od grud-nia 2008 roku wykorzystuje wodę geoter-malną z otworu Bukowina Tatrzańska PIG/PNiG-1, zarówno do celów grzewczych jak i kąpielowych.

Jest to największy w Polsce ośrodek rekreacyjny, stosujący wody geotermal-ne zarówno do celów kąpielowych jak i grzewczych (Kępińska B. w Górecki W., 2011). Nowością w stosunku do istnie-jących podobnych obiektów jest podział budynku na strefy funkcjonalne. Woda po schłodzeniu zasila baseny kąpielowe we-wnętrzne i zewnętrzne, mające zróżnico-

Fot. 4. Białka Tatrzańska. Basen wewnętrzy.

Fot. 5. Białka Tatrzańska. Jeden z basenów zewnętrznych.

Fot. 6. Białka Tatrzańska. Dom Pomocy Społecznej dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnej, zlokalizowany w pobliżu Termy Bania.

Fot. 7 i 8. Nowa Biała. Malowniczy przełom rzeki Białki w Pieninach Spiskich, tworzy skalną bramę pomiędzy Kramnicą (688 m ) a Obłazową (670 m) - tzw. Czerwonymi Skał-kami. W jaskini w Obłazowej znaleziono naj-starszy na Świecie bumerang z kości mamu-ta. Przełom znajduje się przy drodze z Białki Tatrzańskiej do Nowej Białej. Po raz pierwszy utworzono tutaj Rezerwat Przyrody w 1931 r. a w 1959 r. potwierdzono jego status praw-ny. Obecna nazwa rezerwatu: „Przełom Biał-ki pod Krempachami”. Rezerwat krajobra-zowy obejmuje przełomowy odcinek Białki, która do dziś zachowała naturalny charakter.



waną temperaturę od 28 do 36 ºC. Łączna powierzchnia lustra wody wynosi 1885 m2 a pojemność basenów 2260 m3. Obiekty termalne obejmują 6 basenów zewnętrz-nych i 6 wewnętrznych, którym nadano oryginalne nazwy góralskie. Baseny wy-pełnione są wodą termalną wydobywaną z głębokości 2 500m.

Tabela 36. Podstawowe parametry opisywanego otworu

Nr na mapie

Nazwaotworu

Głębokość[m]


wody[metry

poniżej terenu]


Temp.na

wypływie[°C]

Minerali-zacjawody

[g/dm3]

Typ wody

1 2 3 4 5 6 7 8

5.7 Bukowina T.PIG/PNiG-1 3780 - 43 48,0 67 1,65 SO4-Na-Ca

Stratygrafia piętra wodonośnego: Trias, Jura

Fot. 1. Bukowina Tatrzańska; Terma-Hotel-Spa na tle tatrzańskich szczytów. Obiekty położone są na skraju Tatrzańskiego Parku Narodowego, u podnóża Tatr, powyżej potoku Poroniec, będącego północną granicą Tatrzańskiego Parku Narodowego.

Fot. 2. Bukowina Tatrzańska. Nadbudowa odwiertu PIG/PNiG-1 usytuowanego powyżej zabudowy Bukowiny Tatrzańskiej, na wysoko-ści 953 m nad poziomem morza.

Fot. 3. Bukowina Tatrzańska. Głowica od-wiertu Bukowina Tatrzańska PIG/PNiG-1 wraz z urządzeniami kontrolno-pomiarowy-mi w budynku hydroforni.

Fot. 4. Bukowina Tatrzańska. Widok ogólny basenów termalnych zewnętrznych („Corny Staw i Letnie Mocydełko”), a w głębi górna kondygnacja hotelu „Bukowina”.

5.8. Chochołów, gm. Czarny Dunajec. Witów, gm. Kościelisko

Aktualnie budowane są „Witowskie Cie-plice – Miasteczko Wodne Sp. z o.o.” na bazie otworu Chochołów PIG-1, z którego

woda termalna wykorzystywana będzie do celów rekreacyjnych i ciepłowniczych. Wi-towskie Cieplice zlokalizowano w Witowie na tarasie Czarnego Dunajca. Obszar gór-niczy utworzony dla złoża wód termalnych położony jest w gminach Kościelisko i Czar-ny Dunajec.

Fot. 5. Bukowina Tatrzańska. Główny basen wewnętrzny „Bonior Basisty”.

Fot. 6. Bukowina Tatrzańska. Dom Ludowy wybudowany w latach 1928-1934. Obecnie jest to centrum kulturalne, organizujące m.in. „Sabałowe Bajania” i „Góralski Kar-nawał”. Bukowina Tatrzańska w 1966 r. zo-stała przyjęta do Światowej Fundacji Miast Festiwalowych.


Nr na mapie

Nazwaotworu

Głębo-kość otw.

[m]


wody [metry powyżej terenu]


Temp.na

wypływie[°C]

Minerali-zacjawody

[g/dm3]

Typ wody

1 2 3 4 5 6 7 8

5.8 ChochołówPIG-1 3572 +160 120,0 82 1,24 SO4-Ca-Na-

-(Mg)


Fot. 1. Chochołów. Budowa Termy Chocho-łowskiej (lipiec 2013r.).



5.9. Ząb. (Furmanowa), gm. ZakopaneFurmanowa to osiedle Zakopanego,

które położone jest na zboczu Pasma Gubałowskiego. Otwór Furmanowa PIG-1 został odwiercony w 1990 r. na połu-dniowych stokach Pasma Gubałowskiego w miejscowości Ząb.

5.10. Poronin, gm. PoroninW Poroninie projektowana jest budo-

wa Aqua Parku na bazie otworu PAN-1. Otwór ten wykonany został w latach 1989-1990 na lewym tarasie potoku Zakopianka.

Fot. 1. Ząb. Najwyżej w Polsce położony od-wiert z wodą termalną Furmanowa PIG-1. Wysokość terenu w miejscu lokalizacji odwiertu wynosi 1010 m npm.

Fot. 2 Ząb. Przystanek na szlaku papieskim w pobliżu otworu Furmanowa PIG-1.


Nr na mapie

Nazwaotworu

Głębokość otw.[m]

Statyczne zwierciadło wody

[metryponiżej terenu]

Zasobyeksplosta-

cyjne[m3/h]

Temp.na

wypływie[°C]

Mineralizacjawody

[g/dm3]

Typ wody

1 2 3 4 5 6 7 8

5.9 FurmanowaPIG-1 2324 -105 70,0 60,5 0,58 HCO3-Na-Ca

Stratygrafia piętra wodonośnego: Paleogen, Jura


Nr na mapie

Nazwaotworu



wody [metrypowyżej terenu]


Temp.na

wypływie[°C]

Mineralizacjawody

[g/dm3]Typ wody

1 2 3 4 5 6 7 8

5.10 PoroninPAN-1 3003 +180 70,0 63,0 1,14 SO4- HCO3-

-Cl-Na-Ca


Fot. 1. Poronin. Odwiert Poronin PAN-1 „w zabezpieczeniu zimowym”.

Fot. 2. Poronin. Gminy Ośrodek Kultury.

5.11, 5,12, 5.13 Zakopane: Antałówka, Szymoszkowa

W Zakopanem na Antałówce wody ter-malne, eksploatowane są obecnie z otwo-rów Zakopane IG-1 i Zakopane-2 do celów rekreacyjnych, w basenie kąpielowym (ze-

wnętrznym) zakopiańskiego Aqua Parku. W ramach prac poszukiwawczych na Anta-łówce w 1960 r. odwiercony został otwór Zakopane IG-1, gdzie stwierdzono wystę-powanie wód geotermalnych o temperatu-rze 37 ̊C na wypływie (Sokołowski, 1973). Drugi otwór Z-2, w którym ujęto wodę ter-malną wykonany został w 1975 roku.

Do 2001 roku wody geotermalne o temp. 26-36°C, były stosowane do celów rekreacyj-

nych w ośrodku w Zakopanem na zboczach Antałówki w odkrytym basenie kąpielowym, brodziku i kaskadzie (Kępińska B. w Górecki W., 2011).

W Zakopanem, na Stoku Polany Szymosz-kowej od 2007 roku wykorzystuje się również

wodę geotermalną z otworu Szymoszkowa GT-1. Otwór ma udokumentowane zasoby eksploatacyjne w ilości 80 m3/h wody o tem-peraturze 27,3 ̊C. Kąpielisko letnie usytuowa-ne jest na południowym stoku Gubałówki, w pobliżu Hotelu Mercure-Kasprowy.

Tabela 40. Podstawowe parametry otworów z wodami termalnymi w Zakopanem

Nr na mapie

Nazwaotworu

Głębokośćotw.[m]

Statyczne zwier-ciadło wody

[metrypowyżej terenu]


Temp.na

wypływie[°C]

Mineralizacjawody

[g/dm3]Typ wody

1 2 3 4 6 7 8 9

5.11 ZakopaneIG-1 3063 + 45 50,0 34-36 0,36 HCO3- SO4-

-Ca-Mg

5.12 ZakopaneZ-2 1113 + 50 80,0 25-26 0,33 HCO3- Ca-

-Mg

5.13 SzymoszkowaGT-1 1737 +24,2 80,0 27,3 0,38 HCO3-Mg-

-Na

Stratygrafia: Zakopane IG-1: Jura. Zakopane 2: Paleogen. Szymoszkowa: Paleogen, Trias, Jura.

Fot. 3. Zakopane. Głowica odwiertu Zakopane IG-2.

Fot. 4. Zakopane. Basen wewnętrzny z urządzeniami rekreacyjnymi.

Fot. 1. Zakopane. Front budynku Auqa Parku przy ulicy Jagiellońskiej.

Fot. 2. Zakopane. Basen zewnętrzny z wodą geotermalną. Obudowa odwiertu Zakopane IG-1 przykryta jest szklanym dachem, obok budynek z basenem krytym. Niewątpliwą zaletą tego kompleksu jest lokalizacja w cen-trum miasta a także piękne widoki na Tatry i Gubałówkę.



5.14. Małe Ciche, gm. Zakopane

W otworze Zazadnia IG-1 w Małym Cichym k. Murzasichle, udokumen-towana została woda przydatna do celów ko-munalnych, z uwagi na niską temperaturę 22 ̊C, niską mineralizację wody 0,19 mg/dm3 i wydaj-ność 25,1 m3/h., wystar-czającą dla zaopatrzenia wsi w wodę pitną.

Fot. 5. Zakopane. Polana Szymoszkowa. Przy wejściu na kąpielisko znajduje się tablica infor-macyjna o odwiercie Szymoszkowa GT-1. Fot. 7. Zakopane. Polana Szymoszkowa.

Fot. 6. Zakopane - Szymoszkowa. Baseny termalne. To co odróżnia Szymoszkową od innych tego typu obiektów na terenie Podhala, to niepowtarzalny widok na Giewont.


Nr na mapie

Nazwaotworu


Statyczne zwiercia-dło wody[metry

powyżej terenu]


Temp.na

wypływie[°C]

Minerali-zacjawody

[g/dm3]

Typ wody

1 2 3 4 5 6 7 8

5.14 ZazadniaIG-1 680 + 90 25,1 22 0,19 HCO3- SO4-

-Ca-Mg

Paleogen

Fot. 1. Małe Ciche. Zazadnia IG-1. Nasyp nad odwiertem i obiekty komunalnego wodociągu zbiorowego.

5.15. Siwa Woda (Witów), gm. KościeliskoW gminie Kościelisko w Witowie znajduje

się niezagospodarowany odwiert Siwa Woda IG-1, który wykonano w 1973 r.

Otwór ma niewielkie zaso-by eksploatacyj-ne wody termal-nej w ilości 3,95 m3/h, o tempe-raturze 20oC. Nad odwiertem wyrosły wysokie kilkunasto me-trowe drzewa.

5.16. Jaszczurówka, gm. ZakopaneJaszczurówka to dzielnica Zakopanego,

położona przy drodze Oswalda Balzera na Łysą Polanę i do Morskiego Oka. To w Jaszczurówce w dolinie Potoku Olczy-skiego, L. Zejszner odkrył w 1844 roku źródło wody termalnej o temperaturze powyżej 20 ̊ C. W 1958 roku odwierco-no tu (Fot.1 i 2) w którym na głęb. 20m, stwierdzono wodę o temp. 22,7 ̊C. Poni-żej nastąpił spadek temperatury. Wierce-nie zakończono na głębokości 150,3 m. (Chowaniec i in., 2010).

Fot.2. Zakopane - Jaszczurówka. Ośrodek Czynnej Ochrony Płazów i Gadów w TPN, obej-muje m.in. pozostałości po dawnym basenie geotermalnym. Stwierdzono tu siedem ga-tunków płazów i dwa gadów podlegających ochronie. W głębi widoczna głowica otworu wiertniczego z 1958 roku.

Fot.1. Zakopane - Jaszczurówka. Głowica otworu z 1958 r.


Nr na mapie

Nazwaotworu


Statyczne zwier-ciadło wody

[metry powyżej terenu]


Temp.na

wypływie[°C]

Mineralizacjawody

[g/dm3]

Typ wody

1 2 3 4 5 6 7 8

5.15 Siwa WodaIG-1 856 + 55 3,95 20 0,43 HCO3- SO4-

-Mg-Na

Stratygrafia piętra wodonośnego: Paleogen, Trias.

Fot. 1. Witów. Miejsce odwiertu Siwa Woda IG-1.

Fot. 2. Witów. Głowica odwiertu Siwa Woda IG-1.


6. Wykorzystanie wód leczniczych i wód termalnych6. Wykorzystanie wód leczniczych i wód termalnych

Do najpowszechniej stosowanych zabiegów wykonywanych przy użyciu wód leczniczych należą: kąpiele mineralne, inhalacje oraz ku-racja pitna w pijalniach uzdrowiskowych. W znacznym stopniu zagospodarowane są za-soby szczaw i wód kwasowęglowych do butel-kowania naturalnych wód mineralnych, które posiadają wybitne walory smakowe i zdrowot-ne. Natomiast solanki w uzdrowisku w Rabce--Zdroju i wody siarczkowe w Krakowie-Swoszo-wicach, Matecznym i w Wapiennem wykorzy-stywane są głównie do celów kąpielowych.

W tabeli 44 wyszczególniono tylko wody lecznicze rozprowadzane w opakowaniach jednostkowych (kartony, butelki): w Kryni-cy-Zdroju, Wysowej i w Szczawnicy: Woda lecznicza była również dawniej nalewana w Muszynie z ujęć: Antoni i Milusia. Natomiast w Rabce-Zdroju solanka jodkowa z ujęć Kra-kus i Rabka IG-2 jest rozlewana do butelek i wykorzystywana do płukania gardła, inhala-cji i kąpieli solankowych.

Wody lecznicze podawane są do picia w pijalniach uzdrowiskowych:

Pijalnie uzdrowiskowe:Krynica-Zdrój: - Pijalnia Główna, woda z ujęć źródło Głów-ne, Słotwinka, otwory Zuber. - Pijalnia aktualnie nieczynna z powodu re-montu, woda podawana jest w tymczasowej pijalni w Starych Łazienkach Mineralnych., - Pijalnia Mieczysław,

- Pijalnia Jan, Józef,Muszyna: - Otwór Antoni, Zapopradzie,

- Otwór Milusia, ul. Piłsudskiego,- Pijalnia wody z otworów Józef i Stanisław, ul. Zamkowa,Piwniczna: - Pijalnie wody z otworów P-2 i P-7, ul. Zdrojowa,

Wysowa: - Pijalnia wody z otworów Józef II, Aleksandra, Hen-ryk (W-11), Słone, Bronisław, Józef I, Franciszek (W-14), Szczawnica:- Pijalnia wody z otworów Stefan, Jan, Helena, Józefi-na, Józef,

Kraków:- Mateczny, ujęcie od 8 lat nieczynne.

Uzdrowiska Swoszowice, Wapienne, Rabka--Zdrój nie posiadają własnych pitnych wód leczniczych. Woda do pijalni uzdrowiskowych dostarczana jest z innych uzdrowisk.

Zagospodarowane zdroje, ogólnodo-stępne punkty czerpalne:Muszyna: - otwór Anna, otwór Józef, źródło Grunwald,Wapienne:- źródło Wapienne,Krościenko: - źródła: Stefan i Michalina (fot.), źródła Ma-ria i Dzikie,Szczawa: - Szczawa I, Hanna, Dziedzilla,

Tylicz: - źródło Główne (T-1), źródło Bradowiec (T-7),Głębokie: - źródło Kinga,Łomnica: - źródła Górne, źródło Burgera , otwór Pł-8,Jastrzebik:- źródło Iwona,Wierchomla: - źródło Wierchomlanka, źródło Zdrój, Złockie: - odwiert (Z-1) Kolejarz.

W województwie małopolskim znacząca ilość wód mineralnych wykorzystywana jest w przemyśle rozlewniczym. Pierwsza rozlew-nia w Polsce powstała w 1806 roku na bazie szczawy ze źródła Głównego w Krynicy-Zdro-ju. W 1886 r. uruchomiono rozlewnię w Wy-sowej-Zdroju.

Warto wspomnieć o bardzo popularnej w Krakowie wodzie Krakowianka z artezyjskie-go ujęcia wody leczniczej M-4 na Matecznym. Butelkowanie naturalnej wody mineralnej Kra-kowianka zaprzestano w 2004 roku, po zmianie właściciela obiektów uzdrowiskowych.

Tabela 43. Wody lecznicze rozlewane do butelek i kartonów przez Przedsiębiorstwa Uzdrowiskowe

Lp. Nazwa wodyTyp wody,

jony decydujące o typie wody [mg/dm3]mineralizacja wody [mg/dm3]

Właściwości leczniczewg informacji uzdrowiskowych

1 2 3 4

Krynica-Zdrój

1Kryniczanka

ze zdroju Głównego

naturalna woda mineralna: wodorowęglanowo-wapniowo-magnezowa

HCO3 (2172) – Ca (542) – Mg (114)2 992,2

łagodzi stany stresowe i nadmierną pobudliwość, działa przeciwzapalnie i przeciwuczule-

niowo.

2 Jan

woda lecznicza:wodorowęglanowo-wapniowa

HCO3 (524) - Ca (152)821,5

bardzo moczopędna, idealna w le-czeniu kamicy nerkowej, stosowana również w leczeniu schorzeń nerek i

dróg moczowych.

3 Zuber

woda lecznicza:wodorowęglanowo-sodowa

HCO3 (18549) – Na (6495)26 924,8

leczy choroby wrzodowe żołądka i dwunastnicy, wątrobę i drogi

żółciowe, zwłaszcza nadkwasotę, obniża poziom cukru i cholesterolu

we krwi

4 Słotwinka

woda lecznicza:wodorowęglanowo-wapniowo-magnezo-

wo-sodowaHCO3 (2996) – Ca (250) – Mg (259) –Na

(330)3 931,2

skuteczna w leczeniu przewlekłych nieżytów przewodu pokarmowego,

chorób z niedoboru magnezu, chorób neurologicznych.

5 Mieczysław woda lecznicza: zalecana w nieżytach żołądka, cho-robie wrzodowej żołądka i dwunast-

nicy, po resekcji żołądka.

Szczawnica

6 Stefan

woda lecznicza:Szczawa wodorowęglanowo - chlorkowo -

sodowo – jodkowa9,2 g

zalecana szczególnie w schorze-niach dróg oddechowych, nie

zalecana jednak przy nadkwasocie żołądka

7 Jan

woda lecznicza:Szczawa wodoroweglanowo - chlorkowo

–sodowa4,3 g

zalecana jest w schorzeniach dróg oddechowych i nadkwasocie żo-

łądka

8 Helena

9 Józefina

woda lecznicza:Szczawa wodorowęglanowo - chlorkowo

– sodowa4,4 g

wskazana jest przy nieżytach gardła i nosa, stanach zapalnych, astmie, rozedmie płuc, skazie moczanowej

i otyłości

10 Józef

Wysowa-Zdrój

Fot. 1. Odwiert „Mieczysław” w Krynicy-Zdroju

Fot. 2. Pijalnia „Antoni” w Muszynie

Fot. 3. Ujęcie wody leczniczej w Piwnicznej

Fot. 4. Otwór wody leczniczej w Wysowej

Fot. 5. Ujęcie wody leczniczej w Szczawnicy


7. Kierunki lecznicze uzdrowisk statutowych


6. Wykorzystanie wód leczniczych i wód termalnych

W tabeli 43 pominięto naturalne wody mineralne, stołowe i źródlane, które również są butelkowane przez licznych producentów na bazie wód leczniczych, występujących w uzdrowiskach bądź w innych miejscowo-ściach. W hydrogeologii, ze względu na mine-ralizację, wody dzieli się na: słodką < 1 g/dm3, półsłodką 1 – 3 g/dm3, słonawą 3 – 10 g/dm3, słoną 10 – 35 g/dm3, solankę > 35 g/dm3.

Definicja wód mineralnych stosowana w prze-myśle rozlewniczym różni się od tej używanej w hy-drogeologii. W rozlewnictwie wód mineralnych (ze względu na zawartość soli mineralnych) wydziela się wody: bardzo niskozmineralizowane poniżej 0,05 g/dm3 , niskozmineralizowane od 0,05 do 0,5 g/dm3 i wysokozmineralizowane: > 1,5 g/dm3 .

Według stopnia nasycenia dwutlenkiem węgla naturalne wody mineralne, źródlane i stołowe dzieli się na: wody niegazowane, wody niskonasycone – do 1,5 g/dm3 CO2, średnionasycone – 1,5 – 4,0 g/dm3 CO2 i wy-sokonasycone- powyżej 4 g/dm3 CO2 .

W okresie ostatnich dwudziestu lat na obszarze województwa małopolskiego stare rozlewnie naturalnych wód mine-ralnych Kryniczanka, Muszynianka, Piwni-czanka, Wysowianka, zostały zmodernizo-wane. Ponadto powstało szereg nowych zakładów rozlewniczych, w których pro-dukowane są wody butelkowane pod na-zwami handlowymi: MultiVita , Galicjan-ka, Muszyna Minerale, Krynica Minerale, Cechini, Sopel, Muszyna Zdrój, Zdroje Muszyny i inne.

Wody termalneW ostatniej dekadzie XX wieku rozpo-

częto wykorzystywanie energii geotermal-nej w ciepłownictwie (rys.4). Obecnie dzia-ła 5 zakładów geotermalnych na Podhalu. Cztery eksploatują wody termalne dla ce-lów rekreacyjnych w Zakopanem (fot.), Bia-łym Dunajcu (fot.), Bukowinie Tatrzańskiej (fot.), Białce Tatrzańskiej (fot.). Dotychcza-sowe doświadczenia sugerują, że wody ter-malne Niecki Podhalańskiej powinny być przede wszystkim eksploatowane w ośrod-kach rekreacyjno-rehabilitacyjnych.

11 Franciszek

woda lecznicza:wodorowęglanowo-chlorkowo-sodowa,

jodkowaHCO3 (8930) – Cl (2522) –Na (4650), J (3)

14 814

zalecana w chorobach: wrzodo-wych, przewlekłych nieżytach

żołądka i dwunastnicy, dyskinezy dróg żółciowych, zaparciach

12 Józef

woda lecznicza:wodorowęglanowo-chlorkowo-sodowo-

-wapniowaHCO3 (1129) – Cl (170) –Na (363) - Ca (104)

2 157

zalecana w chorobach: kamicy nerkowej, stanach zapalnych dróg

moczowych, dnie moczanowej, innych chorobach urologicznych

13 Henryk

woda lecznicza:wodorowęglanowo-chlorkowo-sodowa

HCO3 (3417) – Cl (709) –Na (1395)5 226

zalecana w chorobach: dwunast-nicy, wrzodach żołądka, cukrzycy,

schorzeniach dróg żółciowych, przemianach materii itp.

14 WysowiankaZdrój

naturalna woda mineralna. Ogólna zawar-tość rozpuszczonych składników 505,6

Rabka-Zdrój

15Rabczańska

Solanka ze źr. Krakus

woda lecznicza:chlorkowo-sodowa, jodkowa, bromkowaZawartość NaCl wynosi od 19 600 do 23

900.Stężenie składników swoistych: Jod 16

do20, Br od 36 do 45

stosowana do płukania gardła, inhalacji solankowych, kąpieli

solankowych

16

Termalna Rabczańska

Solanka z ujęcia

termalnego Rabka IG-2

woda lecznicza:chlorkowo-sodowa, jodkowa, bromkowa

Zawartość NaCl wynosi od 23 900 do 24 100.

Stężenie składników swoistych: Jod 19 do21, Br od 72 do 83

stosowana do płukania gardła, nawilżenia śluzówki, inhalacji

solankowych

Fot. 1. Kraków. Etykieta nieprodukowanej już wody mineralnej Krakowianka.

Różnorodność składu chemicznego wód leczniczych, umożliwia stosowanie ich do ku-racji pitnych, inhalacji, kąpieli oraz płukania jam ciała. „Ze względu na łatwe przenikanie składników mineralnych przez błony śluzowe przewodu pokarmowego, podawanie wody leczniczej per os stwarza możliwość najbar-dziej efektywnego oddziaływania bioche-micznego składników danej wody, zarówno tych o właściwościach leczniczych jak też potencjalnie szkodliwych” (Latour T, 2012).

Do kuracji pitnych zalecane się wody za-wierające głównie wodorowęglany wapnia, magnezu, sodu, potasu. „Działanie wodoro-węglanów (>1500 mg/l ) sodu i wapnia pole-ga na regulowaniu odczynu pH w przewodzie pokarmowym i drogach moczowych a w na-stępstwie hamowaniu stanów zapalnych w tych narządach i zapobieganiu tworzenia kamieni moczowych. Oddziaływanie składni-ków rozpuszczonych, zwłaszcza wodorowę-glanów wapnia i magnezu potęguje współo-becność dwutlenku węgla” (Latour T, 2012).

Zastosowanie do kąpieli leczniczych wód mineralnych chlorkowo-sodowych, siarczko-wych, poprzez ich silne działanie osmotyczne i tworzenie na powierzchni skóry tzw. płasz-

cza solnego, korzystnie wpływa na zakończe-nia nerwów w skórze. Działanie biochemicz-ne uzyskuje się również pod wpływem kąpie-li w szczawach i wodach kwasowęglowych.

Niektóre wody wykorzystuje się do produkcji soli leczniczych a także do wy-twarzania aerozoli solnych na obiektach tężniowych.

Uzdrowiska małopolskie posiadają zróżni-cowane profile lecznicze, wynikające z wła-ściwości surowców leczniczych i klimatu oraz stosowanych metod leczenia.

W województwie małopolskim jak wspo-mniano wcześniej funkcjonuje dziewięć uzdrowisk statutowych, lecz zróżnicowany jest sposób wykorzystania w nich wód lecz-niczych. Wody kwasowęglowe i szczawy opi-sane w podrozdziałach od 4.1 do 4.22, wy-korzystywane są zarówno do celów pitnych, butelkowania oraz zabiegów terapeutycz-nych. Natomiast wody siarczkowe i solanki, opisane w podrozdziałach 4.23 do 4.27, służą głównie do celów kąpielowych. W uzdrowi-skach Muszyna, Piwniczna- Zdrój i częścio-wo w Krynicy-Zdroju wody kwasowęglowe i szczawy wykorzystywane są głównie do celów rozlewniczych.

Tabela 44. Kierunki lecznicze uzdrowisk statutowych województwa małopolskiego opracowano (według Poradnika Kuracjusza Nr 2 z 2013 roku)

KIERUNKI LECZNICZE

Kryn

ica

Zdró

j

Mus

zyna

Piw

nicz

na Z

drój

Rabk

a-Zd

rój

Swos

zow

ice

Szcz

awni

ca

Wap

ienn

e

Wys

owa-

Zdró

j

Żegi

estó

w-Z

drój

Choroby ortopedyczno-urazowe + + + + + + + +

Choroby układu nerwowego (Neurologia) + + + + + +

Choroby reumatologiczne (Reumatologia) + + + + + + + +

Choroby kardiologiczne i nadciśnienie (Kardiologia) + + + +

Choroby górnych dróg oddechowych ( Laryngologia) + + + + + +

Choroby dolnych dróg oddechowych (Pulmonologia) + + + + + + +

Choroby układu trawienia (Gastroenterologia, hepatologia) + + + + +

Cukrzyca (Diabetologia) + + + + +

Otyłość + + + + +

Osteoporoza + + + + + +

Choroby skóry (dermatologia) +

Choroby kobiece (ginekologia) +

Choroby nerek i dróg moczowych (nefrologia i urologia) + + +

Choroby krwi i układu krwiotwórczego(hematologia) +

Choroby zawodowe + + + + + +


9. Tabela stratygraficzna (według ICS)


8. Podstawowe pojęcia i definicje

Balneologia – dział medycyny, nauka zajmująca się badaniem właściwości leczniczych wód pod-ziemnych wykorzystywanych do kąpieli i picia oraz peloidów, a także współdziałających czynni-ków środowiskowych (np. klimatycznych).Balneoterapia – wykorzystywanie surow-ców balneologicznych do leczenia, rehabili-tacji, rekreacji i profilaktyki leczniczej. Infiltracja – wsiąkanie wody pochodzącej z opadów atmosferycznych, z cieków i zbiorni-ków powierzchniowych oraz z kondensacji pary wodnej z powierzchni terenu do strefy aeracji, a następnie przesączanie do strefy saturacji.Kopalina – w rozumieniu Ustawy Prawo geologiczne i górnicze kopaliną jest takie na-turalne nagromadzenie minerałów i skał oraz innych substancji stałych, gazowych i ciekłych, których wydobywanie może przynieść korzyść gospodarczą. (Wody lecznicze zaliczane są do kopalin i ich wydobywanie może być prowa-dzone wyłącznie na podstawie koncesji udzie-lanej przez Marszałka Województwa. Do 2011 roku koncesji udzielał Minister Środowiska).Flisz karpacki – zespół głębokomorskich osadów składających się zazwyczaj z naprze-mianległych warstw piaskowców i łupków.Mineralizacja wód – podstawowa cecha che-miczna wody określana w badaniach hydroge-ochemicznych m.in. przy ocenie jakości wody i różnego rodzaju klasyfikacjach wód. Oblicza się ją sumując stężenia wszystkich mineralnych składników wody i wyraża się w mg/dm3 lub g/dm3. Wody mineralne, to wody o mineralizacji wyższej od 1 g/dm3 . Wartość ta została przyjęta w 1911 r. na Zjeździe Balneologów i Chemików w Nauheim (Dominikiewicz,1951) a w Polsce wprowadzona w 1954 r. Wody zwykłe (słodkie) mają mineralizację niższą od 1 g/dm3 .Obszar górniczy – jest to przestrzeń, w grani-cach której przedsiębiorca jest uprawniony do wydobywania kopaliny oraz prowadzenia robót górniczych. Teren górniczy – jest to przestrzeń objęta przewidywanymi szkodliwymi wpływa-mi robót górniczych zakładu górniczego.Obszar zasilania wód podziemnych – jest to obszar, na którym opady atmosferyczne lub wody powierzchniowe (także sztucznie magazynowane) przenikają bezpośrednio lub pośrednio (przez utwory przykrywające) do poziomu wodonośnego. Obszar zasobowy – jest to fragment zbiorni-ka wód podziemnych ograniczony zasięgiem spływu wód podziemnych do ujęcia, w obrę-bie którego formuje się co najmniej połowa zasobów eksploatacyjnych tego ujęcia.Odwiert eksploatacyjny – otwór eksplo-atacyjny, to studnia. Najczęściej pionowe ujęcie wód podziemnych sięgający z po-wierzchni do poziomu wodonośnego i przy-stosowany za pomocą urządzeń technicznych do trwałego poboru wodyPłaszczowina – jest to duża jednostka struktural-na częściowo lub całkowicie oderwana od swego podłoża i przemieszczona oraz sfałdowana lub zdeformowana w wyniku tego transportu.

Poziom wodonośny – jest to zbiorowisko wód podziemnych pozostające w łączności hydraulicznej. Surowce balneologiczne – wody lecznicze (mineralne i swoiste) i gazy lecznicze (dwu-tlenek węgla, siarkowodór, radon) oraz pelo-idy (borowiny, błota lecznicze)Typy chemiczne wody – jest to zespół właściwości fizyczno-chemicznych wody, przedstawiony w formie skróconej, jako pro-centowy zapis anionów i kationów o stęże-niu powyżej 20% mval/dm3. W zapisie typu wody gazowe i niezdysocjowane zapisane są w mg/dm3 .Wody lecznicze. Kryteria warunkujące zali-czenie wód podziemnych do leczniczych okre-ślone są w Prawie geologicznym i górniczym: Wodą leczniczą jest woda podziemna, która pod względem chemicznym i mikrobiolo-gicznym nie jest zanieczyszczona, cechuje się naturalną zmiennością cech fizycznych i che-micznych o zawartości:

a) rozpuszczonych składników mineralnych stałych - nie mniej niż 1000 mg/dm3 lubb) jonu żelazawego - nie mniej niż 10 mg/ dm3 (wody żelaziste), lubc) jonu fluorkowego - nie mniej niż 2 mg/dm3 (wody fluorkowe), lubd) jonu jodkowego - nie mniej niż 1 mg/dm3

(wody jodkowe), lube) siarki dwuwartościowej - nie mniej niż 1 mg/dm3 (wody siarczkowe), lubf) kwasu metakrzemowego - nie mniej niż 70 mg/dm3 (wody krzemowe), lubg) radonu - nie mniej niż 74 Bq/dm3 (wody radonowe), lubh) dwutlenku węgla niezwiązanego - nie mniej niż 250 mg/dm3 z tym, że od 250 do 1000 mg/dm3 to wody kwasowęglowe, a powyżej 1000 mg/dm3 to szczawa.

Od 2006 roku do wód swoistych nie zalicza się wód: bromkowych, manganowych i borowych.Zasoby dyspozycyjne – jest to ilość wód podziemnych możliwa do pobrania z obsza-ru bilansowego w określonych warunkach środowiska i hydrogeologicznych, bez wska-zywania szczegółowej lokalizacji i warunków techniczno-ekonomicznych ujmowania wód. Zasoby eksploatacyjne – jest to ilość wód podziemnych możliwych do pobrania z uję-cia w danych warunkach hydrogeologicznych i techniczno-ekonomicznych, z uwzględnie-niem zapotrzebowania na wodę i przy zacho-waniu wymogów ochrony środowiska.Źródło – naturalny i samoczynny, skoncen-trowany wypływ wody podziemnej na po-wierzchni terenu lub w dnie zbiornika wod-nego (źródło zatopione).Zwierciadło wód podziemnych – ustalone w wyniku naturalnego ciśnienia hydrosta-tycznego zwie się zwierciadłem statycznym, natomiast gdy jest obniżone wskutek pom-powania wody lub podniesione wskutek jej wprowadzania do utworów wodonośnych, nosi nazwę zwierciadła dynamicznego.

Tabela stratygraficzna (według ICS), obejmująca jeden „Eon”, gdyż wody lecznicze i termalne województwa małopolskiego występują w utworach ery kenozoicznej i mezozoicznej.


10. Wybrana literatura 10. Wybrana literatura

Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2012 r. http://surow-ce-mineralne.pgi.gov.pl.

Chowaniec J. 2012 - Dotychczasowy stan rozwoju geotermii w Polsce i naturalne warunki jej rozwoju. PIG/PIB O/ Kraków.

Chowaniec J., Ciężkowski W., Duliński M., Józefko I., Porwisz B., Zuber A. 2009 – Typy chemicz-ne szczaw w Karpatach fliszowych. Biuletyn PIG, Hydrogeologia z. IX/1.

Chowaniec J., (red) Freiwald P.,(red) 2011-Atlas hydrogeoróżnorodności województwa mało-polskiego .PIG/PBG Oddział Kraków.

Chowaniec J., Freiwald P., Operacz T., Patorski R., Porwisz B., Witek K., 2008- Surowce balne-ologiczne województwa małopolskiego. Wody lecznicze i termalne -zasoby, wykorzystanie, możliwości rozpoznania i zagospodarowania nowych złóż. PIG/PIB.

Chowaniec J., Hajduga M., Porwisz B., Radwan J., 2013 – Najmniejsze i jedyne z wodami siarczkowymi Uzdrowisko karpackie w miejscowości Wapienne koło Gorlic. Biuletyn PIG-456; Warszawa.

Ciężkowski W., Cisek J., Porwisz B., Żak S., 1999 - Dwutlenek węgla w powietrzu glebowym na obszarze zlewni Muszynki w świetle wstępnych badań. Współczesne Problemy Hydrogeologii, Tom IX.

Ciężkowski W., Duliński W., Józefko I., Kiełczowa B., Liber-Madziarz E., Witczak S., Zuber A., Żak S., 2002 - Występowanie, dokumentowanie i eksploatacja endogenicznego dwutlenku węgla w Polsce. WTK Wrocław.

Dowgiałło J., Kleczkowski A. S., Macioszczyk T., Różkowski A., (red), 2002 - Słownik hydroge-ologiczny, PIG Warszawa.

Franczukowski Z., (redakcja) 2008 - Wielka księga Polskich Uzdrowisk, Kąpielisk nadmorskich i miejscowości o walorach klimatyczno-zdrojowych. Wydawnictwo Mirex Bydgoszcz.

Gala J., Gala A., 1996 – Uzdrowiska Gminy Muszyna i ich walory w prewencji chorób cywiliza-cyjnych. INTERMEDELEX Kraków

Górecki W.(red.) 2011- Atlas zasobów wód i energii geotermalnej Karpat zachodnich. AGH Kraków.

Kępińska B., Ciągło 2008 - możliwości zagospodarowania wód geotermalnych Podhala dla ce-lów balneologicznych i rekreacyjnych. Geologia 2008.Tom 34.zeszyt 3 (541-599).

Krawczyk J., Porwisz B., 2005. - Dokumentacja hydrogeologiczna ustalająca zasoby eksploata-cyjne wód leczniczych ujęcia źródło „Główne” i źródło „Napoleon” w Krakowie - Swoszowi-cach. Przedsiębiorstwo Geologiczne S.A. Kraków.

Latour T., 2012 – Składniki mineralne wód leczniczych warunkujące sposób ich wykorzysta-nia do zabiegów kuracyjnych. Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego PZH, Zakład Tworzyw Uzdrowiskowych w Poznaniu. Szkolenie Służb Geologiczno-Górniczych „Salus per aquam” czyli „Zdrowie przez wodę”. Ustroń.

Porwisz B., 2005 - Lecznicze wody siarczkowe na zapadlisku przedkarpackim - Szkolenie Służb Geo-logicznych Uzdrowiskowych Zakładów Górniczych. Kraków-Horyniec

Materiały internetowe dotyczące wód mineralnych w woj. małopolskim:

Motyka J., Porwisz B., Rajchel L., Zuber A., - 2003 Wody mineralne Krzeszowic. Współczesne Problemy Hydrogeologii, Tom XI, cz.1- Gdańsk.

Paczyński B.(red.), Sadurski A.(red.), 2007 - Hydrogeologia regionalna Polski tom II. Wody mi-neralne, lecznicze i termalne oraz kopalniane. PIG Warszawa.

Porwisz B., Chowaniec J., Gorczyca G., Kowalski J., 2002 – Dokumentacja hydrogeologiczna zasobów dyspozycyjnych wód leczniczych i towarzyszących im lub występujących odrębnie wód potencjalnie leczniczych na obszarze Karpat i zapadliska przedkarpackiego. Zadanie I, Zadanie A-1. Przedsiębiorstwo Geologiczne S.A. w Krakowie, PIG Oddział Karpacki Kraków.

Porwisz B., Radwan J., Zuber A., 1999 – Zasilanie ujęć wód podziemnych rejonu Tylicza Współ-czesne Problemy Hydrogeologii, Tom IX- Warszawa- Kielce

Porwisz B., Radwan J., Chowaniec J., Zuber A., 2011 – Wody podziemne Piwnicznej-Zdroju, ich wiek i obszary zasilania, według danych izotopowych. Biuletyn PIG-Hydrogeologia 2011. Warszawa

Porwisz B., Reśko D., Szczepański A., Tomaszewska B., - 2006 Występowanie, chemizm, za-soby i znaczenie wód leczniczych Małopolski. Górnictwo w Małopolsce. Wydawnictwo Insty-tutu G.S.M. i E. PAN

Porwisz A., Porwisz B., Grządziel A., Janusz M., - 2008 Operat Uzdrowiska Swoszowice Gminy Miejskiej Kraków.

Radwan J., Porwisz B., Zuber A., Kowalski J., Szarek W., 2000 – Dokumentacja hydrogeolo-giczna zasobów eksploatacyjnych wód leczniczych i o właściwościach leczniczych z utworów trzeciorzędowych ujęć eksploatowanych przez ZEWM „Muszynianka” wraz z obszarami zasi-lania i oceną zasobów wód podziemnych rejonu Muszyny-Milika – Zespół Usług Hydrogeolo-gicznych s.c. Kraków.

Radwanek-Bąk (redakcja). 2009 - Georóżnorodność i atrakcje geoturystyczne województwa małopolskiego. PIG-PIB O/Kraków, Wydawnictwa Kartograficzne „Kompas” Kraków.

Rajchel L., 2012 - Szczawy i wody kwasowęglowe Karpat Polskich. Wydawnictwa AGH Kraków.

Rajchel L., 2000- Źródła wód siarczkowych w Karpatach Polskich. Wydawnictwa AGH Kraków.

Rajchel L., Rajchel J., 1999 - Karpackie źródła wód mineralnych i swoistych- pomnikami przy-rody nieożywionej. Przegl. Geol. Warszawa.

Reśko D., Porwisz B., Schmaltz A., 2007 Wody lecznicze dorzecza Popradu oraz wybrane prace i badania wód leczniczych Krynicy-Zdroju. Współczesne Problemy Hydrogeologii, Tom XIII. Część 1. Wydawnictwa AGH Kraków.

Schmaltz A., Madraus-Konicka E., 2007 Krynica Zdrój- Perła polskich uzdrowisk Współczesne Problemy Hydrogeologii, Tom XIII. Część 4. Wydawnictwa AGH Kraków.

Szamborski 1987

Szarek W., 2007 Eksploatacja wód leczniczych w Uzdrowisku Muszyna – dawniej i dziś. Szkole-nie Służb Geologicznych Uzdrowiskowych Zakładów Górniczych. Wysowa-Zdrój

Węcławik S., 1991 - Kompleksowa metodyka badań ochrony surowców balneologicznych przed oddziaływaniem przemysłu. Wydawnictwo CPPGSMiE PAN Kraków.

Fot. 1. Łomica k. Piwnicznej. Wodospad w rejonie źródeł mineralnych


11. Wykresy chemizmu wody11. Wykresy chemizmu wody

Graficzne odwzorowanie analizy fizykochemicznejwody z otworu „Antoni”

Muszyna

Graficzne odwzorowanie analizy fizykochemicznejwody „Źródło Główne”

Swoszowice



Graficzne odwzorowanie analizy fizykochemicznejwody z otworu „Helena”

Rabka Zdrój

Graficzne odwzorowanie analizy fizykochemicznejwody ze źródła „Kinga”

Głębokie



Graficzne odwzorowanie analizy fizykochemicznejwody z odwiertu „Krakus”

Rabka Zdrój

Graficzne odwzorowanie analizy fizykochemicznejwody z odwiertu M-4

Kraków (Mateczny)



Graficzne odwzorowanie analizy fizykochemicznejwody ze źródła „Marta”

Uzdrowisko Wapienne

Graficzne odwzorowanie analizy fizykochemicznejwody z otworu „Milusia”

Muszyna



Graficzne odwzorowanie analizy fizykochemicznejwody z otworu „P-7”

Piwniczna

Graficzne odwzorowanie analizy fizykochemicznejwody z odwiertu „PIG/PGIN-1”

Bukowina Tatrzańska



Graficzne odwzorowanie analizy fizykochemicznejwody z odwiertu „Powroźnik I”

Powroźnik

Graficzne odwzorowanie analizy fizykochemicznejwody z odwieru „Szczawa I”

Szczawa



Graficzne odwzorowanie analizy fizykochemicznejwody z odwiertu T-III

Tylicz

Graficzne odwzorowanie analizy fizykochemicznejwody z odwiertu „WK-1”

Muszyna



Graficzne odwzorowanie analizy fizykochemicznejwody ze źródła „Zdrój”

Wierchomla

Graficzne odwzorowanie analizy fizykochemicznejwody z ujęcia „Zdrój Główny”

Krzeszowice


11. Wykresy chemizmu wody

Graficzne odwzorowanie analizy fizykochemicznejwody z odwiertu „Złockie 8”

Złockie k/Muszyny

Documents

Szlakiem wód leczniczych i termalnych w Małopolsce