Szczepański J. Elementarne Pojęcia Socjologii

8/7/2019 Szczepaski J. Elementarne Pojcia Socjologii

1/229

Jan Szczepaski Elementarne Pojcia Socjologii

Od autora Niniejsze wydanie jest przedrukiem rozszerzonego wydania, ktre ukazao siwiosn 1970 roku. Nakad rozszed si tak szybko, e nie zdyem przygotowazapowiedzianego sowniczka pomocniczego terminw socjologicznych. Zostay w tym

wydaniu poprawione tylko bdy rzeczowe, jakie zakrady si do poprzedniego wydania, orazusunite niektre potknicia stylistyczne. Poza tym tekst pozosta bez zmian. Nie zdyemtake wykorzysta yczliwych uwag kolegw, posugujcych si tym podrcznikiem wnauczaniu. Dzikujc im za przychylne ustosunkowanie si do podrcznika i proszc o dalszeuwagi krytyczne, chc ich zapewni, e wykorzystam je, jeeli ksika bdzie wznowiona.Pastwowemu Wydawnictwu Naukowemu a przede wszystkim jego Redakcji Socjologiiserdecznie dzikuj za yczliwo i pomoc w przygotowaniu kolejnych, mam nadziejlepszych, wyda tego podrcznika. Warszawa, lipiec 1970 I. Wstp Ksika ta jest pomylana

jako wprowadzenie do podstawowych poj, przy pomocy ktrych socjologia opisuje iwyjania zjawiska i procesy zachodzce w zbiorowociach ludzkich. W ten sposb zostatake wstpnie okrelony przedmiot socjologii. Najoglniej mwic, najczciej spotykana

definicja socjologii orzeka, e jest ona nauk o spoeczestwie. Zatrzymajmy si wic krtko irozwamy, co przez ten termin na og si rozumie. Kady czowiek yje w spoeczestwie,kady te na swj uytek jako sobie ten termin okrela i co sobie wyobraa, gdy go uywa.Pytajc w rozmowach z kolegami czy znajomymi, co przez ten termin rozumiej, najczciejusyszymy, e jest to og obywateli naszego pastwa, czy dowolnego pastwa, e jest tomniej wicej to samo co jaki nard. Czasami kto powie, e mieszkacy jakiego miasta testanowi spoeczestwo, gdy w prasie czsto mona spotka takie zwroty, jak:"spoeczestwo Warszawy zamanifestowao swoj wol" lub "spoeczestwo polskie jestniezomnie przekonane", czasami "spoeczestwo lska" itp. Ju na pierwszy rzut oka wida,e te trzy zwroty mwi o rnych typach zbiorowoci ludzkich, z czego mona bywycign wniosek, e termin "spoeczestwo" jest nazw ogln dla wszystkich typwzbiorowoci. Rzeczywicie, w jzyku potocznym nazwa ta jest uywana w tym znaczeniu.Taki stopie precyzji w okreleniu wystarcza dla porozumiewania si w yciu codziennym,

jest jednak niewystarczajcy dla opisu i wyjanie naukowych. Dlatego poniej podamydokadniejsze definicje, jakimi posuguj si socjologowie w swoich teoriach spoeczestwa.Socjologia jest wic nauk o zbiorowociach ludzkich, dokadniej - przedmiotem jej bada szjawiska i procesy tworzenia si rnych form ycia zbiorowego ludzi, struktury tychzbiorowoci, zjawiska i procesy zachodzce w tych zbiorowociach, wynikajce zewzajemnego oddziaywania ludzi na siebie, siy skupiajce i siy rozbijajce te zbiorowoci,zmiany i przeksztacenia w nich zachodzce. Tutaj znowu atwo stwierdzimy, e zjawiska i

procesy zachodzce w zbiorowociach ludzkich, a wic w rodzinach, klasach szkolnych,

ssiedztwach, miastach, organizacjach spoecznych, partiach politycznych, pastwach szjawiskami otaczajcymi kadego z nas jak powietrze, s czym naturalnym i oczywistym,tak, e pytania w rodzaju: dlaczego ludzie znajomi kaniaj si sobie przy spotkaniu na ulicy?Dlaczego wadze cigaj przestpcw? Dlaczego rodzice na og dbaj o swoje dzieci?Dlaczego w kadym pastwie istnieje rzd, lecz jego formy bywaj rne? Dlaczegoniektrzy studenci ucz si lepiej od innych? Dlaczego niektrzy studenci z zapaem angaujsi politycznie, a inni nie - s uwaane za pytania raczej dziecinne i kady student z atwocimoe na nie odpowiedzie. Mona sprbowa postawi te wanie pytania kilku znajomym, azobaczymy, e kady z nich ma gotow odpowied wyjaniajc. A wic bd to takieodpowiedzi: ludzie kaniaj si sobie, bo taki jest obyczaj; wadze cigaj przestpcw,

poniewa s powoane dla zapewnienia porzdku i ochrony obywateli; kade pastwo musi

mie rzd, poniewa inaczej nie moe istnie, a rne formy rzdw wynikaj z tradycji,warunkw gospodarczych, ideologii politycznych; niektrzy studenci ucz si lepiej,


2/229

poniewa s zdolniejsi i pracowitsi, niektrzy angauj si politycznie, poniewa polityka ichinteresuje. Takie wyjanienia w yciu codziennym cakowicie nam wystarczaj, ale przy

bliszym wejrzeniu zauwaymy, e jedna niewiadoma zostaa tu zastpiona inn - lecz tak,do ktrej jestemy moe bardziej przyzwyczajeni, lub ktra nosi pozory wytumaczenia.Czym wic socjolog moe si zajmowa, skoro taka wiedza potoczna, intuicyjna wystarcza

dla ycia, dziaania, wpywania na innych ludzi, osigania celw itd. Uywajc pewnejanalogii moemy powiedzie, e kady czowiek tumaczy sobie fakt, e ciaa niepodpartespadaj, a Arystoteles tumaczy ten fakt "naukowo", mwic, e miejscem cia cikich jest"na dole" czy d, a miejscem cia lekkich jest gra. Dlatego dym si unosi, a kamie spada.Taka wiedza wystarczaa przez tysice lat rozwoju cywilizacji dla wznoszenia wspaniaychgmachw, budowania w nich kominw, i - analogicznie - taka potoczna wiedza o yciuspoecznym doskonale wystarcza dla zaatwiania spraw yciowych, zaspokajania potrzeb iukadania sobie wspycia z blinimi. Czsto jednak ta wiedza potoczna zawodzi, jak o tymwiadczy istnienie wielu ludzi zawiedzionych, rozczarowanych, ludzi, ktrych zaskakujnieoczekiwane reakcje - blinich. Gdybymy znowu przyjrzeli si bliej naszym wasnymzachowaniom i dziaaniom, atwo zauwaymy, e kady z nas ma jak ogln "teori" ycia

spoecznego i zachowania si ludzi, ktra nam tumaczy dziaania i postpowanie naszych blinich i suy nam jako podstawa naszego na nich oddziaywania. Ta teoria nie jestoczywicie usystematyzowana, ale skada si ona z szeregu oglnych "praw" ustalajcychzalenoci przyczynowe midzy faktami, sytuacjami a postpowaniem ludzi, midzy ichmotywami, deniami i dziaaniami. S to np. takie uoglnienia czy "prawa naukowe", jak:kady czowiek szuka przede wszystkim swoich korzyci; przyjaciel jest gotw pomaga w

potrzebie: ludzie na og przestrzegaj przepisw prawa; kady czowiek szuka przedewszystkim przyjemnoci; niektrym ludziom wytona praca sprawia szczegln

przyjemno; kady czowiek jest prny, lubi si chwali i lubi, gdy si o nim mwi dobrze;kady czowiek dy do znalezienia uznania; kady czowiek musi si komu zwierzy zeswoich tajemnic itd. Kiedy wic chcemy kogo o co prosi, czy kogo do czego namwi,lub osign jaki cel, wtedy dokonujemy kalkulacji i obliczamy, jakie cechy posiadajludzie, na ktrych chcemy wywrze jaki wpyw, to znaczy wywoa u nich pozytywnreakcj wobec naszych de, obliczamy, jakie oglne reguy maj tu zastosowanie,odpowiednio wybieramy metod dziaania, rodki dziaania i odpowiednio je stosujemy. Np.

jeeli student chce uzyska od dziekana odroczenie egzaminu, to zalenie od tego, czydziekana okrela sobie jako "dobrego czowieka" czy jako "psa na studentw", dobieraodpowiednie uzasadnienie swojej proby. Jak wic widzimy, nawet taka prosta sprawa, jak

proba zoona na rce dziekana wymaga zastosowania oglnej teorii dziaania, ustaleniastosunku przyczynowego i znajomoci zalenoci przyczynowych midzy stosowanymirodkami (sowa, przytaczane uzasadnienia) a przewidywan reakcj. Sowem, kady

czowiek, zachowujcy si jako w dowolnej sytuacji, jeeli chce osign zamierzony cel,musi korzysta z okrelonej teorii socjologicznej i - o dziwo - okazuje si, e tak teoriposiada, gdy czsto zamierzony cel osiga. Tak wic dochodzimy do stwierdzenia, e takpoczciwy mieszczanin Moliera dowiedzia si nagle, e cae ycie mwi proz nie wiedzc otym, tak i kady czowiek jest socjologiem te nie wiedzc o tym. Mona by tu jeszczeodwoa si do drugiego porwnania literackiego i doda za Staczykiem, e kady czowiek

jest tak samo socjologiem, jak jest lekarzem i jego wiedza socjologiczna moe byporwnywana do jego wiedzy lekarskiej. Leczc si na wasn rk zikami czy alkoholem,kady czowiek opiera si take na jakiej teorii medycznej o zalenociach przyczynowychmidzy procesem chorobowym a dziaaniem uywanego rodka. Podobnie praktykaspoeczna opiera si na takiej socjologii praktycznej i kady czowiek w najprostszym

dziaaniu spoecznym, np. w probie o poyczenie "kilku zotych", odwouje si do naukowejteorii o zalenociach midzy podnietami a reakcjami spoecznymi. Czym socjologia


3/229

naukowa rni si od socjologii potocznej? Socjologia potoczna jest oparta na zdrowymrozsdku, na uoglnieniu codziennych dowiadcze w sposb czsto emocjonalny,niesystematyczny i niezweryfikowany. Socjologia naukowa opiera si na systematycznych

badaniach, na posugiwaniu si ustalonym aparatem pojciowym, na sprawdzaniu hipotez itwierdze. Rnice midzy nimi mog by nieraz uderzajce. Np. w badaniach socjologw i

psychologw amerykaskich w czasie drugiej wojny wiatowej niektre twierdzeniadowiadczenia potocznego, e np. onierze pochodzcy ze wsi, z rodzin farmerskich bdlepiej znosili trudy wojenne ni onierze z rodzin miejskich, lub przypuszczenie, e onierzeMurzyni bd lepiej walczyli pod dowdztwem oficerw Murzynw, okazay si zupeniefaszywe i badania wykazay, e sprawy miay si wrcz przeciwnie. Badania prowadzone w

przemyle nad efektywnoci kierownictwa wykazay, e wbrew potocznym przekonaniomkierownictwo autokratyczne, polegajce na surowej dyscyplinie i narzucaniu podwadnymwoli kierownika, bez konsultowania z nimi i bez wcigania ich do udziau w

przygotowywaniu decyzji, nie jest tak efektywne jak kierownictwo demokratyczne,uwzgldniajce inicjatyw podwadnych i majce znaczenie wiksze efekty w postaciwyszej wydajnoci pracy, lepszego jej wykonywania itp. W.I. Thomas i F. Znaniecki w

znanym dziele o chopie polskim scharakteryzowali t socjologi "praktyczn", opart nazdrowym rozsdku i wskazali, e przyjmuje ona trzy mylne zaoenia. Pierwsze, przyjtemilczco, lub wyranie sformuowane, to zaoenie, e znamy rzeczywisto, poniewa w niejyjemy, i e na tej podstawie yciowej znajomoci moemy przyj jako pewne naszewiadomoci o stosunkach spoecznych. Jest to ta sama postawa, ktra kiedy wyraaa si

przyjmowaniem zaoenia, e znamy wiat fizyczny, poniewa w nim yjemy i dziaamy, azatem mamy prawo do uoglnie bez specjalnych bada, tylko na podstawie zdrowegorozsdku. Jednake praktyczna znajomo tej rzeczywistoci spoecznej jest bardzoograniczona. Praktyk zna tylko pewn niewielk cz rzeczywistoci spoecznej, a o selekcjitych fragmentw, ktre zna, decyduj wzgldy przypadkowe i jego cechy subiektywne (jakzainteresowania itp.). Drugi bd tej socjologii praktycznej polega na stosowaniuniewaciwej metody, gdy jej uwaga skupia si zawsze na osigniciu jakiego praktycznegocelu, a podstaw stawiania zagadnie i dobierania faktw do analizy jest zawsze ich ocena

jako podanych czy niepodanych z punktu widzenia zaoonego celu. Praktyk stosuje wictutaj pewne normy, zakada, e rzeczywisto si do nich stosuje, a w okresach szybkich

przemian spoecznych, kiedy normy zawodz, staje si bezradny wobec tej rzeczywistoci(np. bezradno politykw wobec niespodziewanie wybuchajcych ruchw rewolucyjnych).Trzecim bdem tej socjologii praktycznej jest rozpatrywanie faktw w izolacji od szerszychcaoci spoecznych. Praktyk, znajcy tylko swoj dziedzin, nie szuka przyczyn i wyjanieniepokojcych go faktw w zjawiskach wykraczajcych poza praktyczn sfer jegodziaalnoci. Np. prawnik skonny jest szuka przyczyn przestpczoci tylko w niedostatkach

systemu prawa, dyrektor fabryki z technicznym wyksztaceniem nie dostrzega wanociczynnikw psychologicznych i spoecznych. Thomas i Znaniecki wskazuj wreszcie, e tasocjologia praktyczna przyjmuje ponadto dwa bdne zaoenia: 1) e ludzie reaguj w tensam sposb na te same wpywy, bez wzgldu na sw indywidualn przeszo w yciuzbiorowym i e dlatego jest moliwe wywoywanie identycznego zachowania u rnychosobnikw przy pomocy identycznych rodkw; 2) e ludzie rozwijaj spontanicznie, bezwpywu z zewntrz, pewne tendencje, ktre czyni ich zdolnymi do korzystania w peni i w

jednolity sposb z danych warunkw, e dlatego wystarcza stworzy warunki sprzyjajce lubusun niesprzyjajce, aeby wywoa lub stumi te tendencje. Typowym przykadem byowprowadzenie prohibicji w Stanach Zjednoczonych, kiedy twrcy ustawy sdzili, e zakazsprzeday alkoholu spowoduje zanik spoywania alkoholu i zlikwiduje wszystkie ujemne

skutki tej konsumpcji. Tymczasem prohibicja zamiast zlikwidowa pijastwo spowodowaa jego wzrost, stworzya nielegaln produkcj i przemyt oraz wywoaa ogromn fal


4/229


5/229

rozwoju, jak i regresji zbiorowoci spoecznych. Teoria struktur spoecznych, zwana niekiedyteori grup spoecznych oraz teori spoeczestwa, stara si uoglni wyniki bada nadrnymi typami i formami zbiorowego ycia ludzi i ustali jego oglne prawa. Studiuje onaelementy skadowe grup i zbiorowoci wszelkiego rodzaju, zasady ich budowy, wzajemnego

przyporzdkowania elementw skadajcych si na zbiorowoci i siy wyznaczajce ich

funkcjonowanie. Bada spjno wewntrzn grup, siy wyznaczajce t spjno oraz siy iczynniki wywoujce ich rozkad. Teoria zmian uoglnia wyniki bada nad zjawiskami iprocesami przemian zachodzcych w rnych grupach i zbiorowociach. Punktem ich wyjcias opisy przebiegu procesw i zmian w ich nateniu, np. wzrost lub zanik przestpczoci wczasie, opisy zmian zachodzcych w zbiorowociach i instytucjach, ktre przez

porwnywanie, czy te stosowanie innych metod, mona uoglni, dochodzc do teoriirozwoju czy postpu spoecznego, lub te teorii wyjaniajcych regresje i zanikaniezbiorowoci, zarwno w skali makrostruktur, tzn. wielkich zbiorowoci, jak i mikrostruktur,tzn maych grup. Obie te teorie oglne dostarczaj dziaom socjologii szczegowej aparatu

pojciowego, oglnych dyrektyw badawczych, hipotez kierowniczych i pozwalaj nazastosowanie do poszczeglnych dziaw szczegowych schematw wyjaniajcych. One te

rozwijaj teoretyczne zaoenia metod badawczych. Np. w monograficznym opisie wsi,miasta czy regionu uprzemysowionego posugujemy si terminologi wypracowan woglnej teorii grup, stosujemy pojcia rozwinite w teorii zmian, stosujemy metody opisuwypracowane w oparciu o ustalone ukady zalenoci midzy zjawiskami spoecznymi. Awic, na przykad, opisujc rodziny czy ssiedztwa korzystamy z poj wypracowanych woglnej teorii instytucji i stosunkw spoecznych. Metody Zarwno socjologie szczegowe,

jak i socjologia oglna posuguj si w swoich badaniach rnymi metodami. Musimyodrni dwie sprawy: metody bada stosowane w socjologii i metod socjologiczn, ktra

polega na zastosowaniu poj i teorii socjologicznych do wyjaniania zjawisk badanych przezinne nauki. Najoglniej mwic, metoda socjologiczna moe by stosowana np. w

psychologii, gdzie przy jej pomocy szuka si spoecznych wyznacznikw zachowa ludzkich,lub w ekonomii, gdy ekonomista, wyjaniajc przebieg procesw gospodarczych, odwoujesi do takich czynnikw, jak struktura grup, w ktrych te zjawiska przebiegaj, ich tradycjekulturowe, wyznaczajce postawy i denia ekonomiczne ludnoci itp. "Socjologizujcy"historycy, wyjaniajc np. procesy polityczne w jakiej epoce, szukaj czynnikwwyznaczajcych ich przebieg w strukturze klas i warstw spoecznych i ich interesach, wstrukturze i organizacji grup nacisku, tzn. grup starajcych si poprzez polityk pastwaosiga swoje partykularne interesy. Metoda socjologiczna w tym znaczeniu jest wizana zteori tzw. socjologizmu, stworzon przez Emila Durkheima, goszc, e rzeczywistospoeczna jest rzeczywistoci podstawow i e wszystkie dziedziny dziaalnoci czowiekas wyznaczane przez struktur spoeczestwa, a zatem wszystkie nauki badajce te dziedziny

powinny si posugiwa pojciami socjologii. Lecz nawet na gruncie innych teorii,odrzucajcych tezy socjologizmu, mona stosowa pojcia i teorie socjologiczne jakopomocnicze, w opisie i wyjanianiu zjawisk prawnych, gospodarczych, pedagogicznych, anawet jzykowych i innych. Historia nauki wykazaa, e metoda socjologiczna okazaa si

bardzo uyteczna jako metoda pomocnicza w wielu naukach humanistycznych i spoecznych.W swoich wasnych badaniach socjologowie posuguj si rnymi metodami. Mwic wwielkim skrcie trzeba tu odrnia: metody i techniki zbierania materiaw takie, jak:obserwacja, ankiety, gromadzenie autobiografii i wypowiedzi osobistych (listy, wspomnienia,zeznania), gromadzenie dokumentw (np. dokumenty sdowe), przeprowadzanie sonday ispisw itp. Rodzaj zbieranych materiaw i zastosowana technika zale od zagadnienia isposobu jego sformuowania. Np. jeeli chcemy zbada, jak zmieniay si postawy pokole

wobec okrelonych zagadnie, najlepszym materiaem bdzie zebranie wypowiedzi,autobiografii obu pokole. Jeeli chcemy zbada, jakie s motywacje aktualne ludnoci


6/229

skaniajce j do oszczdzania, wtedy najlepiej jest wedug przygotowanego kwestionariuszaprzeprowadzi wywiady z wylosowan prbk ludnoci. W badaniach przemian struktury wsitrzeba posugiwa si materiaami zebranymi w obserwacjach i innymi dokumentami. Pozebraniu materiaw stosuje si rne metody ich opracowania: analiz statystyczn, analiztreci wypowiedzi, analiz jakociow, polegajc na ustalaniu i konstruowaniu typw

zjawisk, analiz porwnawcz, oraz inne metody, ktrych wykaz mona znale w kadympodrczniku. Wreszcie w interpretacji zanalizowanych materiaw mona si posugiwametod historyczn, metod porwnawcz, analiz matematyczn, lub te mona czy rnemetody. Jak wic widzimy, zakres sposobw postpowania badawczego w socjologii jestzrnicowany i prowadzenie bada socjologicznych wymaga precyzyjnego przestrzeganiaregu, gdy praktyczne uczestnictwo i praktyczna znajomo ycia spoecznego z jednejstrony mog by bardzo pomocne, ale z drugiej strony s rdem uprzedze, uproszcze iznieksztace w opisie i w interpretacjach faktw *2. Socjologia i inne nauki spoeczne Ztego, co powiedzielimy dotychczas wynika jasno, e socjologia ma wiele punktw stycznychz innymi naukami spoecznymi. Socjolog powinien wic orientowa si w ich badaniach iteoriach. Na pierwszym miejscu trzeba tu wymieni psychologi, a wrd jej dziaw

zwaszcza psychologi spoeczn. Na pograniczu socjologii, psychologii, psychologiispoecznej oraz psychoanalizy rozwiny si dwie teorie majce due znaczenie dlasocjologii, a przez niektre szkoy uwaane za istotn cz skadow socjologii. S to: teoriazachowania si jednostek w sytuacjach spoecznych i teoria zachowania si caychzbiorowoci w rnych sytuacjach. Obie te teorie rozwiny si pod naciskiem potrzeb

praktyki. Chodzio mianowicie o przewidywanie zachowa si jednostek np. w czasiewyborw, zachowa ekonomicznych np. w badaniach rynku, popytu na niektre towary,zachowa w innych sytuacjach, np. przewidywanie zachowa w sytuacjach zawodowych,

przewidywanie sukcesw studentw w studiach na wybranych kierunkach. Badaniaprowadzone w tej dziedzinie miay wic zadania prognostyczne - chodzio o opracowaniezasad i uoglnie, pozwalajcych przewidywa zachowania si jednostek, posiadajcych

pewne cechy, w okrelonych sytuacjach. Druga teoria - zachowania si caych zbiorowoci,np. grup zawodowych, tumw, klas spoecznych, wielkich mas ludzkich, np. armii czywielkich oddziaw wojskowych, rwnie powstawaa pod naciskiem potrzeb praktycznych imiaa dostarcza racjonalnych podstaw dla przewidywania reakcji wymienionych tu typwzbiorowoci na rne sytuacje, np. w okresie nagych kryzysw, reakcji na pewne

pocignicia polityczne, na polityk gospodarcz. Jest rzecz jasn, e dla opracowania tychteorii sama socjologia nie wystarcza, e jest tu potrzebna wsppraca psychologii, psychologiispoecznej, czasami psychiatrii, lecz take innych nauk spoecznych, jak historii i ekonomii,

prawoznawstwa, etnografii i etnologii (antropologii kulturalnej). Lecz z naukami tymisocjologia ma take powizania poza badaniami nad zachowaniami jednostek i grup. Socjolog

czsto musi korzysta z materiaw i uoglnie tych nauk, korzysta z ich opracowa dlanawietlenia moliwie wszechstronnego zjawisk i procesw spoecznych. Materiay i teoriedemografii, geografii spoecznej czy gospodarczej, historii kultury, rnych dziawstatystyki s mu take niezbdne w niektrych typach bada. Tym, co odrnia socjologi odinnych nauk spoecznych, jest charakterystyczne tylko dla niej poszukiwanie praw zjawiskzachodzcych "midzy ludmi", badanie struktur, tzn. wzajemnego przyporzdkowania sobieludzi w zbiorowociach, praw przyporzdkowania elementw skadowych zbiorowoci jakocaoci, poszukiwanie si spoecznych przejawiajcych si we wszystkich dziedzinach yciazbiorowego, si obiektywnych dziaajcych w maych i wielkich zbiorowociach. Socjologainteresuje to, co jest specyficznie "spoeczne", tzn. wynikajce z wzajemnego oddziaywanialudzi na siebie, obojtne czy s to oddziaywania spontaniczne, niezalene od woli i intencji

jednostek, czy te celowe i zamierzone. Gwnym przedmiotem zainteresowania socjologa szawsze zbiorowoci ludzkie, caoci tworzce si ze wzajemnych oddziaywa ludzi dcych


7/229

do zaspokojenia swoich potrzeb, caoci tworzone z jednostek, grup, instytucji, wartocikulturalnych, tradycji i stosunkw. Ukad i zadania niniejszego opracowania Dokonalimy

powyej najoglniejszej charakterystyki socjologii, wskazujc przedmiot jej bada, pokazujcrnice midzy potoczn refleksj praktyczn uczestnika ycia spoecznego a postawsocjologa, wymieniajc metody, ktrymi si socjolog posuguje i charakteryzujc zwizki

socjologii z innymi naukami spoecznymi. Teraz przejdziemy do systematycznegowprowadzenia do poj socjologii. Punktem wyjcia jest materialistyczne stanowisko, espoeczestwo ludzkie jest czci przyrody i e rozwino si ono w toku ewolucji z formspoecznych istniejcych w wiecie zwierzt. Dlatego rozpoczniemy od krtkiego rzutu okana ycie spoeczne rolin i zwierzt, eby zda sobie spraw z tego, jakie zjawiska i procesywynikaj z procesw biologicznych, a jakie s wynikiem dziaania kultury tworzonej przezczowieka. Nastpnie omwimy biologiczne podstawy ycia spoecznego wynikajce z cechorganizmu ludzkiego, przedstawimy znaczenie warunkw rodowiska geograficznego i

procesw demograficznych dla przebiegu procesw spoecznych. Nastpnie przejdziemy dorozwaa nad ekonomicznymi podstawami ycia spoecznego i nad doniosoci kultury.Przyroda, gospodarka i kultura - stanowi, mwic metafor, trzy "ramy", w ktrych

przebiegaj zjawiska i procesy ycia zbiorowego ludzi. Potem bdziemy si staralizrekonstruowa analitycznie proces powstawania wizi spoecznej midzy ludmi, lecz aby tozrobi w sposb zrozumiay, bdziemy musieli przedtem zastanowi si nad elementami istruktur osobowoci ludzkiej, gdy wi powstaje ze wzajemnych oddziaywa midzyludmi jako osobami, a nie jako organizmami biologicznymi. Nastpny rozdzia przyniesieanaliz rnych typw i rodzajw zbiorowoci ludzkich, dalej przedstawimy procesy w nichzachodzce i zakoczymy omwieniem zmian spoecznych. Jak ju powiedziaem, ksika tadaje wprowadzenia do poj socjologii, nie jest wic systematycznym wprowadzeniem wcao zagadnie, chocia stara si omwi najwaniejsze dziay socjologii oglnej i w nichuywane pojcia, ktre nastpnie znajduj zastosowanie we wszystkich dziaach socjologiiszczegowej. Jak wic czyta t ksik jak j studiowa? Wydaje mi si, e nastpujcewskazwki mog by uyteczne, gdy zostay ju one sprawdzone jako techniki pracy iuczenia si w innych naukach. Najlepiej jest rozpocz od szybkiego przejrzenia caegorozdziau, eby sobie uwiadomi, jakie zagadnienia s w nim poruszane, jakie pojciazostay wprowadzone. Po takim wstpnym zaznajomieniu si, trzeba rozpocz drugie,uwane czytanie ze sporzdzaniem sobie notatek, czy te podkrelaniem w tekcie tezwaniejszych, rozwaaniem logicznoci wywodw, zastanawianiem si nad wtpliwociami,zanotowaniem odsyaczy do literatury i ewentualnym zajrzeniem do cytowanej czy

powoywanej ksiki. Takie sprawdzenie i przeczytanie tekstu w cytowanej ksice czyartykule jest niezwykle pomocne w zapamitaniu, gdy pobudza zainteresowaniezagadnieniem. To drugie czytanie powinno doprowadzi do opanowania materiau z danego

rozdziau. Wreszcie trzeci etap uczenia si polega na sporzdzeniu z pamici streszczenia inastpnie porwnania go z tekstem. Te trzy etapy daj gwarancj rzetelnego opanowania i przyswojenia sobie materiau. `cp2 Przypisy: 1. Przedstawienie metodologicznych zaoedziea W.I. Thomasa i F. Znanieckiego, pt. "The Polish Peasant in Europe and America"(Boston 1918) czytelnik znajdzie w: Jan Szczepaski, "Socjologia. Zarys problematyki imetod", Warszawa 1968, s. 354. 2. Patrz: S. Nowak, "Studia z metodologii naukspoecznych", Warszawa 1965; "Metody bada socjologicznych", Wybr tekstw pod red.S. Nowaka, Warszawa 1965; " Metody statystyczne w socjologii". "Wybrane zagadnienia",

praca zbiorowa pod red. K. Szaniawskiego, Warszawa 1968; "Analizy i prby technikbadawczych w socjologii", t. I pod red. Z. Gostkowskiego, Ossolineum 1966, t. II pod red. Z.Gostkowskiego i J. Lutyskiego, Ossolineum 1968. II. Przyrodnicze podstawy ycia

spoecznego Powiedzielimy wyej, e spoeczestwo jest czci przyrody, a zatem warunkiprzyrodnicze wywieraj take jaki wpyw na jego ycie. Takie zjawiska, jak konkurencja i


8/229

walka o przetrwanie, opieka nad potomstwem, hierarchia i dominacja jednego osobnika nadinnymi, porozumiewanie si i zorganizowana wsppraca, oraz wiele innych wystpujcych wyciu spoecznym ludzi, spotykamy ju u zwierzt, a niektre nawet w yciu spoecznymrolin. Pojcie ycia spoecznego Bdziemy uywali terminu "ycie spoeczne" dlaoznaczenia ogu zjawisk wynikajcych ze wzajemnego oddziaywania jednostek i

zbiorowoci znajdujcych si na pewnej ograniczonej przestrzeni. Innymi sowy, wszdzietam, gdzie wskutek znajdowania si w tej samej przestrzeni osobniki ywe, korzystajce zzasobw tej przestrzeni dla zaspokojenia swoich potrzeb, wzajemnie modyfikuj swoje

procesy yciowe i swoje zachowania - tam mamy do czynienia z yciem spoecznym. Wedugtej definicji, zakres pojcia "ycie spoeczne" jest do szeroki. Obejmuje on zarwnozjawiska wystpujce wrd ludzi, ktrzy yjc w jednym miecie, wsi, pastwie musz

przystosowywa do siebie swoje zachowania, jak i wrd zwierzt i rolin. Do yciaspoecznego nale wic takie zachowania si i zjawiska, jak: wspycie w rodzinie, stosunkimidzy uczniami i nauczycielem w klasie, wspdziaanie i rywalizacja w zakadzie pracy,tzn. dziaania wiadome i celowe. Do ycia spoecznego nale take te wszystkie

przystosowania, ktre s niewiadome lub podwiadome, kiedy ludzie odruchowo lub

bezrefleksyjnie uznaj autorytety, podporzdkowuj si, d do pozyskania uznania itp. Tadefinicja ycia spoecznego obejmuje take zjawiska wystpujce wrd rolin na ce idrzew w lesie wspzawodniczcych o dostp do soca, do wykorzystania wilgoci i zasobwgleby. Tutaj take ycie jednej roliny modyfikuje ycie innej. Jedna rolina moe

pasoytowa na drugiej, np. jemioa na lipie, lecz jedna moe take drug zabija zasaniajcjej soce lub pozbawiajc j wilgoci. Wydawaoby si, e ycie spoeczne rolin jest bardzoodlege od ycia spoecznego ludzi, a jednak badania ekologii rolin rzuciy take pewnewiato na ekologi ludzi. Jeeli chodzi o ycie spoeczne zwierzt, to znane s powszechniedoskonale zorganizowane spoecznoci mrwek czy pszcz i tu nie trzeba si nad tymzagadnieniem specjalnie zatrzymywa. Sowem - ycie spoeczne nie jest charakterystycznetylko dla ludzi. Trzeba wic zda sobie spraw z tego, jakie zjawiska wystpuj ju wrdrolin, jakie wrd zwierzt, a jakie s charakterystyczne tylko dla ludzi. Podkrelmy, ezjawiska spoeczne wystpujce wrd rolin rni si od ycia spoecznego ludzi i zwierzttym, e charakter wzajemnych oddziaywa, czyli charakter stosunkw i wizi midzyosobnikami jest inny. O yciu spoecznym czy zbiorowym mwimy dopiero wtedy, gdystwierdzamy istnienie trwaej wizi, czyli trwaego ukadu zalenoci, trwaych stosunkwmidzy osobnikami. Przyjrzyjmy si wic najpierw tym rodzajom wizi, jakie mogwystpowa wrd rolin i zwierzt. Spoecznoci rolinne s zbiorowociami organizmw

poczonych wzajemnym oddziaywaniem na ich procesy yciowe i oddziaywaniem naswoje wsplne rodowisko *1. To oddziaywanie wynika z faktu bliskoci przestrzennej, zfaktu, e roliny rosnce koo siebie stanowi dla siebie cz rodowiska, e czerpi z tych

samych zasobw gleby, wilgoci powietrza i wiata. Std powstaj stosunkiwspzawodnictwa midzy rolinami czy gatunkami, stosunki zalenoci, kiedywystpowanie jednych rolin czy gatunkw jest niezbdnym warunkiem wystpowaniainnych, lub parazytyzmu, kiedy jedne roliny rozwijaj si kosztem innych organizmw, naktrych pasoytuj. Tak wic w spoecznociach rolinnych wytwarza si skomplikowanyukad stosunkw i odniesie, zalenych od cech gatunkowych rolin (wzrost, cykl rozwojowyitd.), stosunku do rodowiska i warunkw panujcych w tym rodowisku. Warunkirodowiskowe wyznaczajce procesy yciowe spoecznoci rolin mona podzieli na trzygrupy: a) warunki klimatyczne (skad atmosfery, wiatry, opady, temperatura, nawietlenie) -wytwarzaj one charakterystyczne mikroklimaty wywierajce powany wpyw na wzrost,rozwj poszczeglnych spoecznoci; b) warunki fizjograficzne (struktura gleby, podgleby,

uksztatowanie, bilans wody itd.); oraz c) warunki biotyczne, do ktrych nale skutkiwzajemnego oddziaywania organizmw na siebie. Warunki biotyczne obejmuj nie tylko


9/229

skutki wzajemnego oddziaywania rolin, lecz take bakterii i rnego rodzaju gatunkwowadw, zwierzt. Spoecznoci rolin przechodz rne procesy przemian, badaniemktrych zajmuje si ekologia *2. Podsumowujc stwierdzimy: spoecznoci rolin powstaj wtoku naturalnego procesu ewolucji, wdrwek i przystosowania rolin do rodowiska; s

poczone zalenociami ekologicznymi i nie ma wrd nich wizi wynikajcych ze

wiadomego oddziaywania lub z popdw; roliny w tych spoecznociach oddziauj nasiebie poprzez swj stosunek do zasobw energii w rodowisku: mog si wyniszcza poprzez pozbawianie si wody i wiata, mog wspzawodniczy, mog na sobiepasoytowa. Zachodz w nich procesy rozmnaania, regulowania wzrostu, wytwarzaniarwnowagi midzy potencjalnymi moliwociami rodowiska a tendencjami rozwojowymirolin. Badania spoecznoci rolin przyczyniy si do powstania specjalnej gazi bada nadyciem spoecznym ludzi, a mianowicie ekologii spoecznej, polegajcej na przeniesieniu izastosowaniu odpowiednio zmodyfikowanych poj ekologii rolin do badania zalenocispoecznoci ludzkich od rodowiska naturalnego i spoecznego *3. Spoecznoci zwierzt Jakwiadomo granica midzy rolinami i zwierztami jest niejasna i "istnieje wieledrobnoustrojw, mikroorganizmw, ktre botanicy zaliczaj do rolin, zoologowie za, z

rwn susznoci, do zwierzt" *4. Nas tu bd interesoway spoecznoci zwierzt wyejrozwinitych, gdzie rnice s wyrane. Nie wszystkie zwierzta yj w gromadach. "O yciuspoecznym decyduje przede wszystkim podstawowa dyspozycja w podou genetycznymgatunku" - pisze Adolf Remane w znanej ksice *5. Stwierdza on take, e istniej tysicegatunkw nie wykazujcych adnych skonnoci do ycia zbiorowego, tzn. do zachowa, wktrych wystpuje wzajemne przystosowywanie osobnikw do siebie, sowem, w ktrychtworz si zespoy czy gromady poczone jakimi wzajemnymi oddziaywaniami. Badaniaspoecznoci zwierzt od dawna budziy ywe zainteresowanie *6, gdy wrd zwierztwystpuj trwae zwizki, podobne jak wrd ludzi, np. rodziny, grupy, "szczepy", "pastwa",a take trwae stosunki przyjani, wiernoci, "altruizmu", a przecie nie wyznaczane przezadne czynniki ekonomiczne, ani kulturowe, nie wynikajce z tradycji przekazanej przez

poprzednie pokolenia, lecz przez wrodzone czynniki biologiczne. Sdzono wic, e moe tebadania wyjani w pewnym stopniu rol czynnikw biologicznych w yciu spoecznymludzi. W wiecie zwierzt spotykamy bardzo zrnicowane formy spoecznoci. Nie

bdziemy do nich zaliczali lunych skupisk zwierzt przycignitych na jedno miejsce np.obfitoci pokarmu lub te roju owadw, krcych wok zapalonej lampy w letni noc w

parku, gdy jest to skupisko osobnikw, ktre znalazy si w jednym miejscu na wskutek"przycigania spoecznego", tzn. osobniki te nie skupiaj si w tym miejscu dlatego, eszukaj wzajemnie swojego towarzystwa, lecz zostay tu przycignite popdem dziaajcymindywidualnie w kadym osobniku, pobudzonym nie przez inne osobniki tego gatunku, lecz

przez inne podniety. Nie potrzeba kontaktu, aby denie do wiata skupio rojowisko wok

lampy. O spoecznoci zwierzt bdziemy mwili dopiero wtedy, gdy przebywanie razemzaspokaja wewntrzn potrzeb i kiedy ycie razem stanowi warunek "rwnowagi nerwowej"gatunku. Paul Chauchard dokona nastpujcej klasyfikacji spoecznoci zwierzt *7:"Zgrupowania nie skoordynowane", w ktrych pewna ilo zmieniajcych si osobnikw,

przyjmujca zawsze nowoprzybyych, zwizana jest stale z okrelonym miejscem. Np.karaluchy tworz czasem takie zgrupowania, chocia poszczeglne osobniki mog y takew izolacji; biedronki w pewnych porach te skupiaj si w takich zbiorowiskach. "Prostezgrupowania skoordynowane" rni si od poprzednich tym, e skupione w nich osobnikiwykonuj czynnoci skoordynowane. Przykadem np. stada szaraczy, wdrujce niekiedywielkimi masami i stanowice kiedy postrach, jak klski ywioowe. Jeszcze w latach 70-tych XIX wieku stada szaraczy zjawiay si w Europie. Zoologowie do dokadnie opisali

powstawanie tych gromad, warunki, w ktrych podejmuj wdrwki i przemiany, jakimulegaj w okresie przygotowania do nich *8. Rwnie niektre gsienice mog wdrowa


10/229

razem w jednym kierunku jak ruchomy dywan. W takich zbiorowociach wszystkie osobniki,pod wpywem podniet spoecznych, zachowuj si podobnie. "Nisze spoecznoci" s totakie, ktre wsplnie wykonuj pewne zadanie, np. pajki budujce czasami wsplnie siatk.

Natomiast wysze spoecznoci tworz termity, mrwki, osy i pszczoy. S to "zorganizowanepastwa owadw" istniejce w przyrodzie od dziesitkw milionw lat, a wic znacznie

starsze od pierwocin spoeczestw ludzkich. Istnieje ogromna literatura powiconaspoeczestwom owadw. Stopie wzajemnej zalenoci osobnikw jest tu bardzo wysoki,liczebnoci take bardzo due, np. spoeczestwa wdrownej mrwki Eciton oblicza si na

ponad 20 milionw osobnikw *9. Organizacja wewntrzna i wi czca te zbiorowoci sprzedmiotem starannych bada. Mamy tu bowiem do czynienia z ukadem stosunkw nietylko bardzo trwaym i funkcjonalnym, ale take bardzo efektywnym *10. W"spoeczestwach krgowcw", zwaszcza map, spotykamy nowe przejawy yciaspoecznego wynikajce z przystosowa wzajemnych, oddziaywa, z tworzenia si hierarchiii zalenoci zmieniajcych si, tzn. e pozycja osobnika w spoecznoci moe zalee od jegocech indywidualnych i moe si zmienia. Tutaj take wyrnia si kilka typw spoecznoci:zgrupowania rodzinne krgowcw monogamicznych yjcych samotnie, tzn. stae pary

wychowujce swoje potomstwo wsplnie, lecz nie czce si w stada. Dalej, spoecznocikrgowcw monogamicznych yjcych w stadach. Mog to by np. ptasie kolonie lgowe,gdy ptaki zakadaj koo siebie swoje gniazda i chocia kada rodzina dba tylko o swoje

potomstwo, to jednak wystpuj tu take inne zjawiska ycia spoecznego. Wreszcie wrdkrgowcw wystpuj spoecznoci zwierzt poligamicznych, np. jelenie, dzikie konie tworzten typ gromad. Najwyszy typ tego rodzaju tworz spoecznoci map. S one te najbardziejzbadane *11. Mona prbowa dokona innej klasyfikacji zbiorowoci zwierzcych i mwinp. o rodzinach zwierzt, grupach i szczepach, pastwach. Bdzie to klasyfikacja bardziejantropomorficzna, ktra jednak - jak pokaza Remane - daje mono porwnywania tychsamych form ycia spoecznego, np. rodzin, rnych gatunkw, a take uatwia wnioski dla

porwna z analogicznymi formami spoecznymi ludzi. Spoecznoci zwierzce s poczonewizi popdow. Jak wida z dotychczas przeprowadzonych bada, mechanizmyfizjologiczne wystarczaj dla stworzenia idealnie funkcjonalnego "pastwa" owadw,funkcjonujcego - jak to sugestywnie wywodzi Remane - z precyzj organizmu. Wspoecznociach krgowcw moemy ju mwi o wizi i stosunkach "emocjonalnych",istniej w nich hierarchia, stosunki osobiste, pomoc spoeczna, opieka nad rannymi i chorymiczonkami rodziny czy nawet grupy. Od zbiorowoci ludzkich odrnia je jednak brakmonoci przekazywania i kumulowania dziedzictwa wytworw, wartoci. Zwierzta nie szdolne do mylenia i dziaania symbolicznego. By moe, e dziki udoskonalanym metodom

bada bdzie mona lepiej wyjani zjawiska ycia spoecznego zwierzt i wtedy moe takelepiej poznamy biologiczne podstawy spoeczestw ludzkich. Jest bowiem rzecz oczywist,

e czowiek moe i umie tworzy wartoci, idee i ideay, symbole, lecz ich wpyw nazachowanie ludzkie, gdy znajduj si w konflikcie z popdami, jest przez popdy prawiezawsze modyfikowany. A wic bardzo rzadkie s spoeczestwa ludzkie niewojownicze i niezabijajce przeciwnikw; nakazy postu, powcigliwoci seksualnej byy przestrzegane ciletylko przez stosunkowo nieliczne grupy, sowem - zachowania wyznaczone biologicznie s

bardzo trwae, chocia plastyczne. Mimo historycznej zmiennoci kultur, ktre stwarzajodmienne ramy dla ycia zbiorowego pokole yjcych w rnych epokach, biologicznastruktura organizmu, struktura popdw, odruchw, funkcji organizmu - krtko impulsw

biopsychicznych, stanowicych si motoryczn organizmu ludzkiego jest bardzo trwaa imao si zmieniajca. Lecz z drugiej strony, jak wykazay badania dzieci wyrosych z izolacjilub wrd zwierzt, te impulsy biopsychiczne rozwijaj si w peni w spoeczestwie.

Wprawdzie ewolucja gatunku ludzkiego trwa bardzo krtko w porwnaniu z ewolucj innychgatunkw, a nasza wiedza o czowieku i jego zachowaniach, jego kulturze i jej stosunku do


11/229

podstaw biologicznych jest bardzo ograniczona, jednake pozwala ona na stwierdzenie, zezachowa ludzkich nie mona wyjania tylko dziaaniem wzorw spoecznych ikulturowych, e badania nad biologi i fizjologi zachowa czowieka s tu take doniose,

jak badania socjologiczne i kulturoznawcze. Biologiczne podstawy ycia spoecznego ludziZa biologiczne podstawy ycia spoecznego ludzi uznajemy przede wszystkim: cechy budowy

organizmu ludzkiego, cechy zachodzcych w nim procesw fizjologicznych, mechanizmdziedziczenia cech, popdy, odruchy, skonnoci i potrzeby wynikajce z cech organizmu i procesw fizjologicznych. Czowiek, aby y, musi zaspokaja potrzeby wynikajce zdziedzicznej konstytucji organizmu, musi zaspokaja popdy godu, pragnienia, pci, musi sichroni przed szkodliwymi wpywami rodowiska itd. Powstaje zatem pytanie: jak cechyorganizmu ludzkiego i jego procesy yciowe wyznaczaj powstawanie i przebieg proceswycia spoecznego? Czy s one tylko ich pocztkiem, powoduj wystpowanie tych zjawisk i

procesw, a ich przebieg jest ju wyznaczany przez kultur? Niektre fakty, jak np. to, epowszechnie wystpujcy popd godu jest zaspokajany w bardzo rny sposb, jest otoczonyrnymi nakazami i zakazami, obrzdami i ceremoniami xxspoeczny, w obyczaj, i jegozaspokojenie jest cakowicie regulowane przez kultur. Czy zatem socjolog lub antropolog

badajcy zwyczaje zaspokajania godu, wzory spoywania posikw, ucztowania, urzdzaniaprzyj i biesiad nie moe zrezygnowa z odwoywania si do procesu fizjologicznego, ktry, bdc zawsze xxna ten sam, wywouje jednak zupenie inne obyczaje w rnychspoeczestwach? Rzecz jasna, e socjolog nie moe prowadzi bada fizjologicznych anistudiowa biologii. Jednake pewna wiedza z tej dziedziny jest konieczna, aby nie wyjaniazjawisk wywoanych przyczynami biologicznymi - wpywem spoeczestwa i kultury.Dlatego trzeba pozna niektre choby biologiczne podstawy zachowa ludzkich, jest

bowiem oczywiste, e s one inne ni u innych gatunkw i dlatego umoliwiaj zjawiska iprocesy yciowe, nie wystpujce wrd zwierzt. Do tych dziedzicznych cech organizmuludzkiego, wpywajcych na ycie spoeczne i kulturalne czowieka, nale: a) Wyprostowana

postawa, ktra pozwala czowiekowi lepiej ogarn wzrokiem otoczenie, uwalnia przedniekoczyny, nawet przy poruszaniu si, do pracy i pozwala je lepiej wykorzysta ni to moguczyni czworonogi. b) Chwytliwe rce z ruchomymi palcami i przeciwstawnym kciukiem,

pozwalajce na wykonywanie delikatnych i skomplikowanych czynnoci. c) Wzrokskierowany naprzd, a nie na boki, umoliwiajcy trjwymiarowe widzenie przestrzeni ilepsze jej organizowanie. d) Wielki mzg i zoony system nerwowy umoliwiajcy wysokirozwj intelektu i ycia psychicznego. e) Zoony mechanizm gosowy, budowa warg i krtaniumoliwiajce rozwj mowy, wydawanie zrnicowanej iloci dwikw. f) Duga zalenodziecka od rodzicw, a wic dugi okres dojrzewania i dugi okres opieki dorosych, wolnetempo wzrostu i dojrzewania biologicznego, dugi okres "wchodzenia do spoeczestwa" iuczenia si. W tym to dugim okresie dokonuje si "ukierunkowanie" impulsw

biopsychicznych wcznie popdw w ustalone "reguy" kultury. g) Plastyczno wrodzonych potrzeb, brak staych mechanizmw instynktowych, przystosowywanie popdw dowarunkw ich zaspokajania - wszystko to powoduje rozwijanie si w spoeczestwachzrnicowanych wzorw postpowania dla zaspokojenia tych samych popdw i potrzeb.Stao podstawowych popdw i potrzeb nie wyklucza zrnicowanych sposobw ichzaspokajania. h) Trwao popdu seksualnego dziaajca stale, a nie okresowo, wpywa nafunkcje rodziny i szereg innych zjawisk spoecznych, wywoanych represj czy te sublimacj

popdu *12. Te cechy organizmu s wsplne caemu gatunkowi "homo sapiens". Istniejjednak zrnicowania rasowe, zarwno w budowie anatomicznej, jak i innych cechach (jaknp. kolor skry). Powstao wic pytanie, czy te zrnicowane cechy rasowe nie pocigajtake za sob rnic w strukturze ycia psychicznego, rnic w zdolnociach, charakterach,

yciu emocjonalnym, oraz w postawach spoecznych prowadzcych do rnic w organizacjispoecznej, pastwowej i wartociach kulturowych. Rnice rasowe s atwo dostrzegalne,


12/229

rzucaj si w oczy. Ludy nalece do rnych ras yy w rnych kulturach i osigay rnypoziom rozwoju. Std atwo byo wycign wniosek, e rnice rasowe, tzn. rnice wbudowie i cechach organizmu, prowadz do rnic w zdolnociach, przejawiaj si w rnychustrojach spoecznych itp. W XIX i XX wieku istniay w socjologii teorie, podejmujce

pogldy rozwijane przez filozofw ju od staroytnoci, stwierdzajce, e rnice cech

rasowych s podstawowym czynnikiem wyjaniajcym rnice w poziomie rozwojuspoecznego i cywilizacyjnego, e niektre rasy s "wysze", tzn. bardziej uzdolnione dotworzenia cywilizacji i osigania postpu ni inne, a zatem s take bardziej wartociowe.Wedug takich teorii cechy biologiczne s czynnikiem determinujcym procesy ekonomiczne,twrczo kulturaln poszczeglnych ras, ich ustroje polityczne i spoeczne - sowem teorie tegosiy prymat cech i czynnikw biologicznych jako zasadniczego wyznacznika proceswspoecznych. Teorie te pojawiy si w poowie wieku XIX, byy rozwijane jeszcze w wiekuXX i stay si podstaw politycznej doktryny narodowego socjalizmu w Niemczech,

podstaw imperialistycznego denia do podbicia i podporzdkowania sobie innych narodw,uwaanych za rasowo mniej wartociowe oraz uzasadnieniem ludobjstwa, tzn.

programowego wytpienia caych grup etnicznych *13. Teorie rasowe, absolutyzujce wpyw

cech biologicznych, a zarazem take je mistyfikujce, tzn. tworzce mit ich wpywu iprzedstawiajce wpyw w sposb prawie mistyczny, zostay rozwinite i przyjmoway siszeroko raczej dla celw politycznych ni naukowych. W nauce zostay obalone przez

badania empiryczne, wykazujce, e cechy rasowe nie wpywaj bezporednio na cechy psychiczne, e ludzie rnych ras wychowani w podobnych warunkach spoecznych ikulturowych rozwijaj podobne postawy, denia, sposoby mylenia i dziaania. Obalonazostaa zwaszcza teoria o nierwnoci ras, uzasadniajca ekspansj polityczn *14. Czy to

jednak znaczy, e socjolog moe nie interesowa si cechami biologicznymi? Odpowiadajcna to pytanie musimy wyrni kilka spraw. Pierwsza - to sprawa stworzenia oglnej teoriizachowania spoecznego jednostek i grup. W konstruowaniu takiej teorii uczony nie moe nieodwoywa si do mechanizmw biologicznych i podstaw fizjologicznych zachowania.Przedstawiciele nauk o zachowaniu si czowieka musz wic odwoywa si do badafizjologii i innych dziaw biologii, zwaszcza do fizjologii i chemii systemu nerwowego *15.

Natomiast socjolog opracowujcy np. monografi spoecznoci wiejskiej nie musi prowadzibada nad refleksami, nad procesami fizjologicznymi mieszkacw, aby opisa ich yciespoeczne. W takich badaniach, i w wielu innych, a dokadniej mwic, w ogromnejwikszoci bada socjologicznych, zakadamy, e procesy biologiczne s wielkoci sta i enas interesuj tylko procesy spoeczne i ich spoeczne i kulturowe wyznaczniki. W niektrych

jednak wypadkach trzeba zwrci uwag na cechy organiczne. Np. pewien socjolog pracujcyw zakadzie przemysowym otrzyma polecenie zbadania, dlaczego powana cz zaogi niewykonuje planu jakoci. Okazao si, e wielu spord pracownikw nie wykonujcych planu

cierpiao na zaburzenia wzrokowe, miao wady suchu, pocztki nerwic lub juzaawansowane nerwice, inne schorzenia, ktre uniemoliwiay im precyzyjne wykonywanieczynnoci produkcyjnych. Dopiero po wyeliminowaniu tych przyczyn organicznych mona

byo przystpi do szukania przyczyn spoecznych, tkwicych w organizacji pracy,stosunkach midzy pracownikami a przeoonymi, midzy grupami pracownikw itp. Wostatnich czasach bardzo czsto pisze si i mwi o masowym uywaniu "rodkwuspokajajcych", tzw. trankilizatorach, ktre przez chemiczne dziaanie na system nerwowywywouj podany stan psychiczny, a zatem take podane zachowania spoeczne. Mwisi take czsto o rodkach pobudzajcych, tzn. o rodkach, ktre take przez chemicznedziaanie na system nerwowy pobudzaj do wikszej aktywnoci, podnosz okresowozdolno do wysiku, a zatem pozwalaj na podane zachowania spoeczne. Wspczesne

badania nad biochemi systemu nerwowego czowieka rzucaj nowe wiato na zalenozachowa jednostek i grup od procesw fizjologicznych. Oparte na tych badaniach


13/229

regulowanie aktywnoci intelektualnej i ycia emocjonalnego przez rodki chemiczne bdziemiao coraz powaniejsze konsekwencje w yciu spoecznym. Wzrasta take gwatowniewrd narodw osigajcych wysoki poziom rozwoju cywilizacyjnego uywanie narkotykw,alkoholu i innych rodkw uspokajajcych. W niektrych "utopiach" *16 rozwija si obrazswoistej inynierii spoecznej, tzn. zespou rodkw i metod kierowania zachowaniami i

czynnociami ludzi, stosujcej rodki chemiczne. Tutaj wic wiedza o procesachfizjologicznych wyznaczajcych mylenie i reakcje emocjonalne ludzi prowadzi doewentualnego stworzenia metod kierowania spoeczestwem. Dotychczas uwaano, einynieria spoeczna jest moliwa tylko dziki metodom socjologicznym, tzn. przezstwarzanie sytuacji rodowiskowych zmuszajcych ludzi do okrelonego postpowania, lub

przez bezporednie nakazy, apele, skanianie ludzi do podanych zachowa. Szukanie metodfizjologicznych i chemicznych takiej techniki kierowania jednostkami i grupami stwarza dlanauk spoecznych now sytuacj, z ktrej musz sobie one zdawa spraw. Nie jest zadaniemniniejszego wprowadzenia omawianie tego zagadnienia w caej rozcigoci, dlategoograniczamy si tutaj do wymienienia go jako jednej z dziedzin, w ktrej przejawia siwyranie donioso procesw biologicznych dla ycia spoecznego. Geograficzne warunki

ycia spoecznego Jak kady organizm, czowiek jest zaleny od swojego rodowiska, tzn. odukadu przedmiotw i innych organizmw ywych, ktre go otaczaj i ktre wywieraj jakiwpyw na procesy zachodzce pod naskrkiem organizmu. Biologia ju dawno wykazaa jakdalece bodce wychodzce od przedmiotw zewntrznych, takie, jak wiato, ciepo,nasonecznienie, promieniowania rnego rodzaju wspwyznaczaj procesy ycioweorganizmu. Czowiek jako gatunek zoologiczny yje na powierzchni globu, a zatemuksztatowanie geograficzne, klimat, rodzaj rolinnoci, rodzaj gleby, nawodnienie, rzeki,

bogactwa mineralne, wiat zwierzt wywieraj powany wpyw na jego ycie spoeczne,zaspokajanie potrzeb, stosunki z innymi ludmi. Z tego, co czowiek znajduje w swoimotoczeniu musi wytwarza rodki dla zaspokojenia swoich potrzeb. Wystarczy przejrzedowolny podrcznik geografii, aby si przekona, e mieszkania, ubranie, ywno, budowaosiedli, rodki komunikacji i transportu, nawet organizacja polityczna, organizacja obronywojskowej s przystosowane do warunkw geograficznych, do rodzaju surowcw itp.Eskimosi ubieraj si w futra i skry, domy buduj z lodu i niegu, posuguj si kajakami;mieszkacy stepw mieszkaj w namiotach ze skr, yj z polowania lub hodowli byda,

przenosz si z miejsca na miejsce na grzbiecie konia. Porwnujc sposoby yciamieszkacw gr, puszcz tropikalnych, wielkich pusty stwierdzamy ten oczywisty wpywklimatu i cech rodowiska geograficznego na gospodark i tryb ycia, na to czy utrzymuj sioni z mylistwa, pasterstwa czy uprawy roli. Zwracano uwag, e pooenie geograficznewpywao na charakter i aktywno ludnoci. Klimat zbyt gorcy paraliuje energi iaktywno zbyt zimny - pochania prawie ca energi yciow czowieka w walce o

utrzymanie egzystencji, klimat umiarkowany najbardziej sprzyja aktywnoci twrczej.Zwaszcza czowiek pierwotny jest w wysokiej mierze zaleny od tego zasobu rodkwzaspokojenia potrzeb, ktry znajduje si w najbliszym otoczeniu. Lecz warunki geograficznewpywaj take na rozmieszczenie ludnoci na powierzchni globu (wystarczy np. porwnamapy wysokoci opadw z mapami gstoci zaludnienia, eby zobaczy ich zbieno),wywieraj wpyw na zdrowotno, rozrodczo, szerzenie si pewnych chorb, wystpowanie

pasoytw itp., co z kolei wpywa na zjawiska ycia spoecznego. Wskazywano, e warunkigeograficzne, stanowice czynnik obronnoci, mog take wpywa na ustroje polityczne iorganizacj militarn, na rodzaje wadzy politycznej. Podkrelano wic, ze ustrojedemokratyczne w Europie rozwiny si w krajach majcych naturalne warunki obronne(Szwajcaria, Islandia), e w krajach majcych granice otwarte, naraone na najazdy,

powstawaa silna wadza absolutystyczna. Na podstawie takich stwierdze niektrzyteoretycy wysnuwali wnioski daleko idce i formuowali tzw. teori "determinizmu


14/229

geograficznego" czyli teori orzekajc, e istnieje jednoznaczna i jednokierunkowazaleno midzy cechami rodowiska naturalnego a cechami psychicznymi ludzi w nimyjcych oraz procesami spoecznego wspycia i twrczoci kulturalnej. Ot trudnoweryfikacji tych tez polega na do nieokrelonym czy nieprecyzyjnym operowaniu pojciem"wpywu". Co to znaczy, e rodowisko geograficzne, czyli zjawiska zachodzce w

przyrodzie na danym terytorium wywieraj wpyw na czowieka? W skrajnej interpretacjioznacza to, e zjawiska i procesy zachodzce w przyrodzie, takie jak promieniowania, opady,temperatura powietrza, skad chemiczny wody, waciwoci rolin, waciwoci zwierzt imikrobw, skad chemiczny gleby modyfikuj procesy fizjologiczne zachodzce worganizmie czowieka, wywouj reakcje organiczne, emocjonalne, pobudzaj jegoaktywno. Jednake dokadne podporzdkowanie tych podniet reakcjom czowieka jest

bardzo trudne, gdy na te same podniety ludzie mog reagowa bardzo rnorodnie.Zauway trafnie Tadeusz Szczurkiewicz w swojej krytyce determinizmu geograficznego, iw skrajnym sformuowaniu przyjmuje on zaoenie, e "psychika czowieka przychodzcegona wiat wyposaona jest jedynie w zdolno biernego kopiowania i wiernego

przechowywania wszelkich podniet ze rodowiska fizycznego oraz, e tak wyposaony

czowiek y zawsze w stanie cakowitej indywidualnej izolacji" *17. Bowiem w tym tylkoprzypadku ycie psychiczne, spoeczne i kulturalne czowieka byoby cakowicie wyznaczone przez podniety wychodzce ze rodowiska naturalnego, gdyby czowieka nie otaczaywytwory skumulowanego dziedzictwa kulturalnego, tzn. przekazane przez poprzednie

pokolenia dowiadczenia, wiedza, wyobraenia artystyczne, religijne, techniczne orazistniejce ju formy ycia spoecznego, w ktrych si czowiek urodzi i wychowa. Ponadtoczowiek posiada zdolnoci twrcze pozwalajce mu na przetwarzanie zastanego rodowiskazgodnie ze swoimi potrzebami, czciowo lub zupenie niezalenie od warunkw naturalnych.

Na przykad ycie wspczesnych mieszkacw Alaski w miastach zaopatrzonych welektrociepownie, urzdzenia klimatyzacyjne, w nowoczesne rodki komunikacji i transportu

jest cakowicie rne od ycia Eskimosw i Indian mieszkajcych tam przed zetkniciem si zcywilizacj techniczn Amerykanw. Ten przykad dobrze pokazuje, jak rodowiskotechniczne wytworzone przez nauk i prac czowieka uniezalenia go od warunkwnaturalnych. Ponadto zbiorowoci ludzkie mieszkajce obecnie w miastach Alaski ogldaj tesame programy telewizyjne, suchaj tych samych stacji radiowych, czytaj gazety i ogldajfilmy tak samo jak wszyscy inni obywatele Stanw Zjednoczonych mieszkajcych o tysicekilometrw na poudnie i wschd. Pozostajc wic w kontakcie z innymi grupami i

jednostkami, ludzie z poszczeglnych rodowisk geograficznych przejmuj od nich wicejpodniet dla swojej dziaalnoci ni od bezporedniego otoczenia. Zaleno od rodowiskageograficznego, tak wielka na niskich stadiach rozwoju techniki, zmniejsza si w miarzdobywania przez czowieka technicznych moliwoci podporzdkowania sobie si przyrody

lub te uniezalenienia si od nich. Lecz na Alasce nie mona zakada parkw z palmami,mona je tylko hodowa w cieplarniach. Nie mona te uprawia rolnictwa na szerok skal,nie mona tworzy niektrych gazi przemysu, wymagajcych np. surowcw rolinnych nierosncych w jej surowym klimacie. Mimo wic postpu technicznego, rodowiskogeograficzne wyznacza pewne granice moliwym dziaaniom czowieka a sprzyja czy te

podnosi moliwo innych. Std powstaa teoria tzw. posibilizmu geograficznego, orzekajca,e przyroda i jej warunki stwarzaj rne moliwoci, ktre jednak czowiek moe wybiera iuytkowa w zalenoci od swojej woli, umiejtnoci technicznych itp. Tak wic warunkigeograficzne, mimo postpw nauki i techniki, cigle maj du donioso dla przebieguycia spoecznego. Nawet wtedy gdy czowiek moe si od nich uniezaleni, to jednak

przezwycienie warunkw rodowiska pochania okrelony zasb energii jednostek i

zbiorowoci, ktrego nie mona przeznaczy na inne cele. Nie jest rzecz obojtn, czy jakinard rozporzdza dobrymi glebami, naturalnymi drogami wodnymi, bogactwami


15/229


16/229

narodach i maj take zrnicowane skutki dla procesw spoecznych w tych narodachzachodzcych. Badaniami nad procesami zachodzcymi w ludnoci zajmuje si demografia iznajomo jej zasadniczych poj i teorii jest dla socjologa bardzo uyteczna *19. Zjawiska,ktre wskazalimy powyej, oraz inne zjawiska zachodzce wrd ludnoci, takie na przykad

jak zagszczenie ludnoci na terytorium (np. na 1 km. kwadratowy w Polsce przypada 101

mieszkacw, w Belgii 312, Holandii 371, NRF 232, Szwecji 17, Laosie 11, Gabonie 1,7),nastpnie ilo i wiek zawieranych maestw, ilo mczyzn przypadajca na 100 kobiet -ma swoje konsekwencje spoeczne. Socjologowie od dawna zwrcili uwag na to, e

przewaga modziey w spoeczestwie powoduje przewag postaw zmierzajcych doinnowacji, podczas gdy ludzie starsi s bardziej konserwatywni. Gsto zaludnienia wzmagakonkurencj, podnosi ilo kontaktw- sprzyja wic szybszemu kreniu idei. Wskazuje si take, e nadmierny przyrost ludnoci

utrudnia wzrost gospodarczy. Szybki przyrost ludnoci na caym globie jest powodemzaburze spoecznych w krajach zacofanych, powoduje take wystpowanie klsk godu *20.Jest jasne, e klski godu s wywoane take innymi czynnikami, a mianowicie: organizacjgospodarki, ustrojem spoecznym, tzn. jeeli gospodarka i ustrj spoeczny pozwalaj na

racjonalne wykorzystanie i na humanitarny podzia dochodu narodowego, wtedy nawet szybki przyrost ludnoci moe by wykorzystany jako czynnik wzrostu. Uoglniajc to, co powiedzielimy powyej: procesy zachodzce w ludnoci, majce swoje przyczyny wzjawiskach biologicznych, stanowi take wane "ramy" dla ycia spoeczestwa, ale nie sczynnikiem decydujcym. Determinizm demograficzny, goszony przez niektre szkoysocjologw w XIX wieku, podobnie jak determinizm geograficzny jest doktryn niewytrzymujc krytyki. Procesy demograficzne s wane dlatego, e zmieniaj "substancj"spoeczestwa, tzn. zmieniaj skad jednostek posiadajcych rne cechy biologiczne i

psychiczne, a zatem odbijaj si na procesach spoecznych. `ty * `ty Sprbujmy, nazakoczenie tego rozdziau, pokaza na przykadzie donioso przyrodniczych podstaw yciaspoecznego. Wyobramy sobie, e socjolog opisuje konkretn wie i chce przedstawizachodzce w niej zjawiska i procesy spoeczne; jak rol w jego opisie spenia prezentacja

przyrodniczych podstaw? Zajrzyjmy do monografii wsi mica w powiecie limanowskim,ktr na pocztku naszego wieku opisa profesor Franciszek Bujak, a 50 lat pniej zbada j

ponownie i opisa Z.T. Wierzbicki *21. Aby przedstawi procesy ycia spoecznego w tej wsi,autor musia opisa elementy rodowiska geograficznego, zwrci uwag na zjawiska

biologiczne i cechy biologiczne mieszkacw oraz na cechy i procesy demograficznezachodzce wrd mieszkacw. Autor nie stara si szuka zalenoci midzy cechamiantropologicznymi a zachowaniem spoecznym czy pozycj spoeczn. Opis stwierdza tylko,e istniej pewne rnice cech antropologicznych midzy ludnoci yjc w gospodarstwachwielkich i zamoniejszych a ludnoci yjc w gospodarstwach rednich i biednych,

jednake nie zastanawia si nad kierunkiem zalenoci. W ksice znajduje si take opisstanu sanitarnego i zdrowotnego wsi, ze szczeglnym uwzgldnieniem rozwoju fizycznego izdrowotnoci dzieci. Badania takie mogyby i w kilku kierunkach: mona szuka zalenocimidzy kaloryczn wartoci spoywanego posiku a aktywnoci spoeczn i gospodarcz,midzy stanem zdrowotnym a przebiegiem kariery yciowej, midzy zdrowotnoci dzieci aich postpami w nauce i pniejszym przebiegiem pracy zawodowej, midzy stanemsanitarnym, poziomem higieny a pozycj spoeczn kobiety. W tego rodzaju badaniach mona

by stwierdzi, jaki jest wpyw warunkw organicznych na ycie zbiorowe w badanej wsi.Natomiast znacznie wicej uwagi autor powici prezentacji warunkw geograficznych. Jestto bowiem ten element, ktry nie zmieni si w cigu minionych 50 lat, dzielcych oba

badania. A wic oddalenie od centrw administracyjnych, od miast, warunki komunikacyjne

wpywajce na stopie izolacji - to jeden czynnik. Dalej uksztatowanie powierzchni, pasmagrskie, szeroko dolin, w ktrych wie jest rozoona, stromo zboczy, ilo wody


17/229

pyncej w rzece i w potokach, wystpujce powodzie - to drugi zesp czynnikw majcychpowane konsekwencje dla gospodarki. Trzeci - to jako gleb i warunki klimatyczne, tzn.ilo opadw i ich rozkad w czasie oraz nawietlenie socem. S one zwizane z rzebterenu; gboka dolina zmniejsza nawietlenie, spadziste zbocza utrudniaj uprawy,wzniesienie ponad 700 m ogranicza ilo upraw i zmienia cykl wegetacji rolin, a zatem take

cykl prac polowych. Autor powica wiele uwagi warunkom dla sadownictwa, stanowicegodo wany element gospodarki. Warunki geograficzne wpywaj na przebieggospodarowania, a w konsekwencji na organizacj grup spoecznych. Mona take wskazaich wpyw w obyczajach, metodach pracy, stosunkach midzy ludmi w toku pracy (np. orkana stromych zboczach wymaga wsppracy kilku osb). Osobny rozdzia autor powica

przemianom demograficznym, a wic ruchowi naturalnemu (urodzenia, zgony, przyrost)ludnoci, stosunkowi liczebnoci mczyzn i kobiet, stanowi cywilnemu ludnoci, zalenocimidzy wielkoci gospodarki a niektrymi cechami demograficznymi, iloci i cechomludnoci w wieku produkcyjnym, wspzalenoci midzy wielkoci rodziny a wielkocigospodarstwa, zmianom w pogldach na liczebno rodzin. Z tymi zagadnieniami wi sicile takie procesy - ju ekonomiczno - spoeczne - jak migracje zarobkowe ze wsi,

dziedziczenie gospodarstw, obyczaje zwizane z zawieraniem maestw, alkoholizm i inne. Na przykadzie tego opisu moemy wic do dokadnie przeledzi, jaki jest wpywwarunkw geograficznych i demograficznych na zjawiska i procesy gospodarcze i spoecznezachodzce w konkretnej zbiorowoci. Warunki geograficzne ksztatuj spoeczn topografiwsi, jej podzia na dzielnice, ktre s take podziaami spoecznymi i one wpywaj na szereg

procesw ekologicznych, na hierarchie spoeczne itd. Bez opisu tych elementwgeograficznych i demograficznych wiele zjawisk zachodzcych w yciu zbiorowymmieszkacw wsi byoby niezrozumiae. By moe, e gdyby przeprowadzono dokadne

badania korelacyjne midzy zdrowiem i innymi cechami organizmu, moglibymy takewskaza zjawiska spoeczne wynikajce z tych czynnikw. Monografia pokazuje jednaktake, e nie wszystkie fakty spoeczne w omawianej wsi wynikaj bezporednio z warunkwnaturalnych. Np. sposoby uprawy roli i gospodarowania wynikaj take z historycznie si niezmieniajcej struktury rolnej, z poziomu owiaty, z powizania z rynkiem i gospodark

pozawioskow, z poziomu technicznego narzdzi stosowanych, z rodzaju siy pocigowej. Wopisach wszelkich zbiorowoci ludzkich przedstawienie warunkw naturalnych jest wictylko jednym elementem opisu. Nastpnym jest przedstawienie sposobw zdobywaniarodkw utrzymania, wykonywane prace zawodowe, poziom stosowanych narzdzi iurzdze technicznych. Dalej trzeba uwzgldni poziom umiejtnoci, wiedzy zawodowej ioglnej, organizacj pracy i stosunki, jakie powstaj midzy ludmi w toku pracy. Wreszcie,

biorc pod uwag, e ludzie s istotami rozumnymi, tzn. kierujcymi si w pracydyrektywami skutecznoci swoich wysikw, trzeba bada wyobraenia o tym, co ludzie w

swojej dziaalnoci uwaaj za celowe, skuteczne, jakie maj wyobraenia o wiecie, o siachnim rzdzcych, o sobie samych i o swoich moliwociach yciowych. Zatem od omwienia podstaw przyrodniczych ycia spoecznego trzeba przej do omwienia jego podstawekonomicznych i kulturowych. `cp2 Przypisy: 1. Zob. Jzef Paczoski "Dwie socjologie","Przegld Socjologiczny", t. I, z. 2. 2. Zob. rozdz. 7 w: P. uzkowski, "Botanika", Warszawa1951. 3. "Zasady ekologii zwierzt", 2 t. (praca zbiorowa), Warszawa 1958. 4. Marston Bates,"Czowiek i jego rodowisko", Warszawa 1967, s. 12. 5. Adolf Remane, "ycie spoecznezwierzt", Warszawa 1965, s. 17. 6. Alfred Espinas ju w 1878 wyda ksik"Spoeczestwa zwierzce (polski przekad Warszawa 1886. 7. Paul Chauchard, "Societesanimales, societe humaine" Paris 1956. 8. A. Remane, op. cit., s. 9 - 15. 9. A. Remane, op.cit., s. 85. 10. Oprcz wymienionej ksiki A. Remane, ktry do obszernie omawia

"pastwa" owadw, zob. rwnie: Jan Dembowski, "Psychologia zwierzt", Warszawa 1946,rozdz. 10 i 11; K. Frisch, "ycie pszcz", Warszawa b. d. 11. Zob. Jan Dembowski,


18/229

"Psychologia map", Warszawa 1946. 12. A. Rose, "Sociology", New York 1956, s. 96. 13.Tadeusz Szczurkiewicz ("Rasa, rodowisko, rodzina", rozdz. II i III, w: "Studiasocjologiczne", Warszawa 1969) daje omwienie podstawowych tez tego kierunku, jegoodmian oraz dokonuje take przekonywajcej krytyki. 14. Zob. Stanisaw Ossowski, "Wispoeczna i dziedzictwo krwi", w: "Dziea", t. II, Warszawa 1966. L.C. Dunn, O. Klineberg,

C. Levi - Strauss, "Rasa i nauka", Warszawa 1961. 15. Bernard Berelson i Gary A. Steiner wksice "Human Behavior" przedstawiaj wyniki bada naukowych nad zachowaniem siludzi i pokazuj zakres wanoci bada biologicznych (New York 1964). 16. Np. J. Huxley,"Brave New World Revisited", New York 1958. 17. T. Szczurkiewicz, op. cit., s. 203. 18.Wszystkie powysze liczby zostay zaczerpnite z "Rocznika Statystycznego 1967". 19.Zob. Jerzy Holzer, "Podstawy analizy demograficznej", Warszawa 1963; Roland Pressat,"Analiza demograficzna", Warszawa 1966. Spoeczn donioso i rne aspekty procesustarzenia si ludnoci pokaza wszechstronnie Edward Rosset, "Proces starzenia si ludnoci",Warszawa 1959. 20. Zob. Josue de Castro, "Geografia godu", Warszawa 1954. 21. Z.T.Wierzbicki, "mica p wieku pniej", Warszawa - Wrocaw 1963. III. Ekonomiczne

podstawy ycia spoecznego W poprzednim rozdziale wskazalimy te elementy biologiczne

organizmu i rodowiska oraz elementy procesw demograficznych, ktre stanowi zespwarunkw koniecznych, aby zjawiska i procesy spoeczne mogy wystpi. Na tej podstawie

powstaje zesp elementw ekonomicznych koniecznych dla utrzymania czowieka i caejzbiorowoci przy yciu. Przez zesp warunkw ekonomicznych bdziemy tu rozumielisposoby uytkowania zasobw rodowiska; narzdzia i maszyny, ktrymi si ludzie posugujw toku wykonywania pracy produkujcej rodki zaspokojenia potrzeb; umiejtnoci isprawnoci, jakie si rozwijaj wrd pracujcych; organizacj pracy. Jak ju powiedzielimy,czowiek moe si uniezalenia od warunkw naturalnych swego otoczenia, moe je

przeksztaca w procesie pracy i przystosowywa do siebie, tzn. przeksztaca w rodkizaspokojenia potrzeb. Ten proces celowej dziaalnoci czowieka, w toku ktrej przeksztacaon zastane elementy rodowiska naturalnego na rodki zaspokojenia swoich potrzeb, naniezbdne do ycia dobra materialne, nazywamy "procesem produkcji". Zobaczmy na

przykadach, jak proces ten moe przebiega w rnych rodowiskach naturalnych.Eskimosami nazywamy ludy zamieszkujce pnocno - zachodnie wybrzea Alaski, pnocnewybrzea Kanady, Labradoru, wyspy archipelagu polarnego i Grenlandi. Kraj polarny, zdug zim polarn, bardzo krtkim latem. Noc polarna jest rozwietlana tylko ksiycem izorzami. Lato jest krtkie, chodne, wysze temperatury rzadkie, przecitne temperaturylatem ok. 10 stopni Celsjusza Eskimosi yj prawie wycznie na wybrzeu oceanu. Ziemia

jest w zimie pokryta lodem i niegiem, a w lecie jej rolinno jest bardzo skpa. Drzewoznajduje si tylko na wybrzeu, przyniesione przez morze. Lato to okres, kiedy ld i nieg wzasadzie topniej, jednake opady niegu w lecie nie s rzadkoci. W tych warunkach

podstaw utrzymania Eskimosw jest polowanie na foki, morsy i inne ssaki yjce w morzuczy na wybrzeu, rybowstwo i ewentualnie zbieractwo rolin. Zasoby surowcw, ktremog uytkowa i przetwarza na rodki zaspokojenia potrzeb, s szczupe: ld, nieg, woda,kamienie, zwierzta, troch rolin, drzewo przyniesione przez morze. Z tych surowcw

potrafi oni - i potrafili na setki lat przed zetkniciem si z cywilizacj europejsk i jejtechnik - stworzy system gospodarki pozwalajcy na przetrwanie i rozwj. Domy buduj zezlodowaciaego niegu. Z koci, skr zwierzt i drzewa buduj wodoszczelne kajaki, ktrymimog odbywa dalekie przejazdy i ktre su do polowania na morzu, oraz due odzierodzinne. W lecie mieszkaj w namiotach ze skr. Noe, siekiery wyrabiali z kamienia lubkoci, umieli wytwarza igy z koci i nici ze cigien. Mieszkania w zimie ogrzewali iowietlali lampami kamiennymi, w ktrych pali si tuszcz zwierzt. Wyrabiali harpuny z

koci i drzewa, wyrzucane z procy specjalnie skonstruowanej i przy ich pomocy polowali nazwierzta. Umieli owi ryby na przynt. W lecie poszczeglne rodziny rozjeday si po


19/229

ogromnych obszarach Pnocy polujc indywidualnie, w zimie wiksze grupy skupiay si wduych domach i spdzay czas nocy razem. By to wic system gospodarki oparty na

polowaniu i wykorzystujcy narzdzia wytworzone z rozporzdzalnych surowcw, przy pomocy szeregu podstawowych umiejtnoci, takich, jak umiejtno obrbki drzewa,kamieni, koci, skr, cigien, pir ptakw. Organizacja pracy, w zasadzie rodzinna w lecie,

w zimie obejmowaa wiksze grupy. Na tej podstawie ekonomicznej oparte byy stosunkispoeczne, systemy hierarchii, zalenoci midzy czonkami rodziny, sowem - yciespoeczne. Drugim przykadem, przedstawiajcym elementy gospodarki nadbudowanej nadcharakterystycznym rodowiskiem naturalnym, bdzie gospodarka plemienna Indian Navaho,mieszkajcych w poudniowo - zachodniej czci Stanw Zjednoczonych, na pustynnychobszarach Arizony i Nowego Meksyku. Jest to spalony socem kraj gr i pusty, czerwonychska i wwozw o nieprawdopodobnej piknoci, z niewieloma rzekami i jeziorami, z

preriami pokrytymi niskimi krzakami i traw, z niewielk iloci lasw sosnowych icedrowych, krzaczastych dbw i innych rolin przystosowanych do klimatu i gleby. Opadydeszczu mae i rzadkie, lata upalne z silnymi wiatrami, w zimie moliwe burze niene iniskie temperatury. Navaho buduj mieszkania, zwane hoganami, z drzewa, na zewntrz

obudowuj je ziemi. W ten sposb wewntrz jest w lecie chodno, a w zimie utrzymuje sidobrze ciepo. Podstaw ich gospodarki jest hodowla owiec oraz uprawa kukurydzy i innychrolin jadalnych. Znani s take z piknej obrbki srebra, pszlachetnych kamieni i piknychtkanin wenianych. W drugiej poowie XIX wieku byli silnym i bogatym plemieniem, wlatach 1860 zostali pobici przez wojska amerykaskie, ktre zniszczyy ich pola i wytpiystada owiec. Obecnie znowu s najliczniejszym plemieniem Indian w Stanach Zjednoczonychi przystosowuj si do amerykaskiej cywilizacji technicznej. Ich gospodarka przed podbojem

bya oparta na hodowli, uprawie roli i polowaniu. Te trzy typy zaj stworzyy podstawy ichgospodarki. Polowania i pasterstwo umoliwiay konie, suce take jako rodek transportu.Znali hodowl drzew owocowych, pocztki obrbki metali; nie znali wozu ani koa. Podzia

pracy by znacznie bardziej rozwinity ni u Eskimosw; wytwarzay si zacztkispecjalizacji zawodowych w obrbce metali i kamieni. Podstawow jednostk gospodarcz

bya rodzina, z ustalonym podziaem pracy midzy kobiety i mczyzn. Mieli narzdziarolnicze z drzewa, kamieni i koci oraz proste narzdzia do tkactwa. Bro stanowiy uki istrzay z ostrzami kamiennymi, topory kamienne i maczugi, noe kamienne. Wczeniej od

biaych przyswojono noe stalowe, bro paln. Pierwotnie do wysoko rozwinita byaumiejtno wyplatania koszy i wypalania naczy. Ta gospodarka bya podstaw organizacjirodziny i plemienia, ustroju politycznego, stosunkw midzy rodzinami, klanami i grupamiwewntrz plemienia oraz stosunkw z obcymi plemionami. Sprbujmy porwna te dwiegospodarki z gospodark zachodniej Europy i nasz gospodark uspoecznion. Obie nieznay maszyn, produkcji fabrycznej, nie znay tak daleko posunitego podziau pracy, jaki

wystpuje w Europie. Narzdzia byy proste, metody obrbki surowcw nieskomplikowane,umiejtnoci i sprawno wykonywania pracy przekazywane rodzinie. Narzdzia pracy byywasnoci rodziny, w gospodarce kapitalistycznej s wasnoci kapitalisty, a u nas -wasnoci pastwa. W gospodarce Eskimosw i Navaho nie byo wic stosunku midzy

pracownikiem a wacicielem narzdzi produkcji. Std te i organizacja spoeczna nie znaaani podziau na klasy, wynikajcego z wasnoci narzdzi, ani nie znaa organizacji najemnejsiy roboczej, ani zwizkw celowych wystpujcych w spoeczestwach europejskich.Widzimy wic, jak typ gospodarki pociga za sob konsekwencje w zjawiskach i procesachwystpujcych w caym spoeczestwie. Sprbujmy te zalenoci sformuowa oglnie. Faktyte wskazuj bowiem pewne oglne prawidowoci, ktre zostay przedstawione przez Marksai Engelsa w postaci teorii materializmu historycznego. W najkrtszym sformuowaniu ta

funkcja gospodarki w yciu spoecznym moe by przedstawiona nastpujco: Aby y,czowiek musi przy pomocy narzdzi przetwarza znajdowane w przyrodzie surowce na


20/229

rodki zaspokojenia swoich potrzeb. To przeksztacanie nazywamy "procesem produkcji".Produkcja dbr materialnych umoliwia wic utrzymywanie ycia biologicznego, a ponadtotake stwarza wzajemne oddziaywania ludzi midzy sob i rne typy stosunkwspoecznych. Bez produkcji dbr materialnych zbiorowoci ludzkie nie mog si utrzyma,ani rozwija. Dlatego produkcja dbr materialnych stanowi w znacznie szerszym zakresie

podstaw ycia spoecznego ni czynniki biologiczne i geograficzne, gdy oddziauje onabezporednio i aktywnie na przebieg zjawisk i procesw spoecznych. "Czowiek - pisaMarks - wprawia w ruch naturalne siy swego ciaa - ramiona i nogi, gow i rce, aby

przyswoi sobie materi przyrody w postaci przydatnej dla swego wasnego ycia.Oddziaywajc za porednictwem tych ruchw na przyrod zewntrzn i zmieniajc j,czowiek zmienia zarazem swoj wasn natur" *1. Produkcja dokonuje si w procesiewykonywania pracy. Praca pozwala na rozwj potencjalnych zdolnoci czowieka, wytwarza

przyzwyczajenia, obyczaje, reguy etyczne obowizujce przy wykonywaniu zawodu, ksztaciokrelone typy osobowoci - sowem praca przeksztaca nie tylko obrabiane surowce, lecztake rozwija czowieka. Praca zwierzt - pszcz, mrwek, ptakw, map - jest dziaalnoci

bezrefleksyjn, nie towarzyszy jej wyobraenie przedmiotu wykonywanego, jest

wykonywana zawsze w podobny sposb przez wszystkich osobnikw gatunku poprzezpokolenia. Praca czowieka jest dziaalnoci celow, refleksyjn, doskonalc i dzieo, isprawno czowieka. Jest podstaw gromadzenia dorobku, dziedziczenia tego dorobku

przekazywanego z pokolenia na pokolenie. Proces produkcji zawiera trzy zasadniczeelementy: a) celow dziaalno czowieka, czyli sam prac; b) przedmiot, ktry czowiek

przez prac przeksztaca; c) narzdzia, ktrymi si w toku pracy posuguje. Podkreli trzebaznaczenie wytwarzania i posugiwania si narzdziami pracy dla zdeterminowania procesu

produkcji i dla jego spoecznych konsekwencji. Widzielimy na przykadzie Eskimosw, ezasb ich narzdzi by bardzo niewielki. Navaho posiadali ju wikszy ich zestaw, std te ichgospodarka bya bardziej zaawansowana, a zoono organizacji spoecznej wiksza. PrymatEuropy w wiecie w czasach nowoytnych polega na tym, e dziki nauce i technicespoeczestwa europejskie wytwarzay coraz to lepsze maszyny zastpujce prac rk iwytwarzajce coraz wicej dbr. Narzdziem produkcji nazywamy przedmioty lub zespoy

przedmiotw, przy pomocy ktrych materia przyrody w toku oddziaywania ludzkiego zostajezmieniona w dobra zaspokajajce potrzeby. Marks szczeglnie podkrela doniosomechanicznych rodkw pracy, gdy ich rozwj wywouje najwiksze zmiany w procesie

pracy, a w rezultacie we wszystkich procesach ycia spoecznego i w organizacjispoeczestw. Np. wynalezienie i zastosowanie w produkcji maszyny parowej pozwolio nastworzenie fabryk, na zastosowanie wyspecjalizowanych maszyn obrbki poruszanych si

pary, na specjalizacj i daleko posunity podzia pracy, a w konsekwencji doprowadzio dozrnicowa spoecznych. W zalenoci od zmian w samych narzdziach i sposobach ich

wykorzystywania, zmieniaj si take cechy "siy roboczej", a przede wszystkim poziomwiedzy i umiejtnoci potrzebnych do posugiwania si narzdziami ludzi zajtych produkcj.Narzdzia produkcji i sia robocza stanowi "siy wytwrcze" danego spoeczestwa. Siywytwrcze spoeczestwa Eskimosw pozwalay na utrzymanie si w trudnych warunkach

polarnego kraju. Siy wytwrcze zachodniej Europy w XIX w. pozwoliy na wielk ekspansji stworzenie imperiw kolonialnych. Tak wic poziom rozwoju si wytwrczych decyduje ooglnym poziomie rozwoju spoeczestwa. Do si wytwrczych naley take wiedzanaukowa, umiejtnoci praktyczne, wiedza techniczna, umiejtno organizowania pracy itd.Proces produkcji zaley od stanu si wytwrczych, lecz, z drugiej strony, w produkcji siywytwrcze take si rozwijaj. Ludzie w toku pracy nabywaj nowych umiejtnoci,dokonuj eksperymentw, czyni nowe odkrycia, udoskonalaj technik - a wic proces ten

jest take rozwojem. W spoeczestwach takich, jak Eskimosi, proces rozwoju siwytwrczych jest bardzo powolny, w spoeczestwie Navaho by ju szybszy, a w


21/229

spoeczestwach Europy od XIX wieku jest bardzo szybki. W procesie produkcji ludzieoddziauj nie tylko na surowce, na siebie samych, lecz take na innych ludzi. Produkcja jest

bowiem zawsze prac zbiorow. Nawet u Eskimosw wsppracowaa cile caa rodzina w produkcji kajakw, odzi, broni, ubra, ywnoci itp. Moemy wic powiedzie, eprodukujc oddziaywaj wzajemnie na siebie, przystosowuj swoje czynnoci, wykonuj

polecenia tych, ktrzy prac kieruj, sowem nawizuj stosunki, nazywane stosunkamiprodukcji. Marks okrela ten proces nastpujco: "W produkcji ludzie oddziauj nie tylko naprzyrod, lecz i wzajemnie na siebie. Produkuj oni wycznie wspdziaajc ze sob wokrelony sposb i wymieniajc midzy sob sw dziaalno. eby produkowa, wchodz wokrelone zwizki i stosunki wzajemne i tylko w granicach tych spoecznych zwizkw istosunkw odbywa si ich oddziaywanie na przyrod, odbywa si produkcja" *2. Praca

produkcyjna, z koniecznoci wykonywana w zespoach, prowadzi do podziau pracy, doorganizowania ludzi wykonujcych prac podzielon, do organizowania podziauwytworzonych zbiorowo dbr, a wic do tworzenia grup spoecznych, hierarchii kierowniczejitp. Stosunki produkcji s wic stosunkami spoecznymi, powstajcymi w procesie produkcji,s zalene od stanu rozwoju narzdzi produkcji, od stanu i rozwoju umiejtnoci siy roboczej

i one stanowi zasadniczy ukad stosunkw spoecznych w kadej zbiorowoci, gdy sbezporednio zwizane z gospodark. Np. w spoeczestwie Eskimosw s to stosunki wrodzinie wsppracujcej, stosunki midzy gromadami myliwych wsplnie polujcych,midzy przywdcami a pozostaymi czonkami grupy, ktrzy wykonuj ich polecenia wczasie polowania, budowania domw zimowych, budowania duych odzi. W spoeczestwiekapitalistycznym s to stosunki midzy robotnikami i kapitalistami, midzy dyrekcj zakadu

pracy a pracownikami, midzy kupcem i klientem itd. Nazw "stosunek" nie oznaczamy tutajtylko dowolnego ukadu wzajemnych oddziaywa (dokadnie pojcie stosunku spoecznegoomwimy w rozdz. VI), lecz take obiektywne ukady zalenoci midzy ludmi, ktrzymog nawet nie wiedzie o swoim istnieniu. Np. w systemie stosunkw produkcji snawzajem uwikani i zaleni od siebie robotnicy krajw kolonialnych i kapitalici europejscy,kupcy i konsumenci rnych krajw, niezalenie od swojej woli i wiedzy. S one zoon iskomplikowan siatk zwizkw i zalenoci, w ktr s uwikani ludzie zaangaowani w

proces produkcji, wymiany i podziau dbr. W tym znaczeniu stosunki produkcji sobiektywne, s ekonomiczn podstaw, tzn. warunkiem dla powstania i istnienia wielu innychstosunkw midzy ludmi, wynikajcych z innych, pozaprodukcyjnych oddziaywa i deludzkich. Dla stosunkw produkcji bardzo wana jest forma wasnoci rodkw produkcji,czyli to, czyj wasnoci s narzdzia i maszyny. "Aby zorientowa si w systemiestosunkw spoecznych, powstajcych w procesie produkcji, trzeba wrd nich uchwyci

pewne zasadnicze stosunki, ktre okrelaj charakter caej skomplikowanej sieci stosunkwmidzyludzkich. Tym podstawowym stosunkiem jest stosunek midzy ludmi, ktry powstaje

na tle posiadania rodkw produkcji. Nie chodzi tu o posiadanie przypadkowe, ale oposiadanie uznane przez czonkw spoeczestwa, posiadanie, na ktrego stray stoj uznanew spoeczestwie normy wspycia midzy ludmi i ewentualne sankcje za naruszenie tychnorm, to jest zwyczaj lub prawo. Takie posiadanie nazywamy wasnoci" *3. Formawasnoci stosunkw produkcji okrela sytuacj wzajemn wszystkich jednostek i grupzaangaowanych w procesie produkcji, a przede wszystkim okrela miejsce zajmowane w

podziale pracy i wysoko udziau w dochodzie przynoszonym przez produkcj. Wgospodarce Eskimosw o podziale dbr wyprodukowanych decydowaa rodzina w czasiewdrwek letnich lub szersza grupa w czasie zimowego wspycia. W gospodarcekapitalistycznej XIX wieku o podziale dochodu narodowego na zysk kapitalisty i na pacrobocz pracownikw najemnych decydowa waciciel rodkw produkcji. W gospodarce

socjalistycznej o podziale dochodu decyduj instytucje pastwowe. Dysponowanie rodkamiprodukcji daje prawo dysponowania dochodem uzyskanym z produkcji. Forma wasnoci


22/229

rodkw produkcji wywiera wic powany wpyw na ustrj spoeczny, tzn. na ukad instytucjiekonomicznych i politycznych oraz na struktur spoeczestwa, tzn. na jego wielkie elementyskadowe takie, jak klasy spoeczne, warstwy, kategorie zawodowe (bdzie o tymszczegowo mowa w rozdz. VII). Forma wasnoci rodkw produkcji ma mniejszy wpywna stosunki w mikrostrukturach, tzn. w rodzinie, krgach przyjacielskich, maych grupach.

Siy wytwrcze okrelaj wic w oglny sposb charakter stosunkw produkcji. Leczstosunek midzy nimi niekoniecznie jest wyznaczony jednoznacznie i bezkonfliktowo.Aktualny stan techniki i umiejtnoci produkcyjnych, nauki i wiedzy o organizacji jest bardzo

podobny zarwno w spoeczestwach socjalistycznych, jak i w zachodniej Europie i StanachZjednoczonych, a mimo to jest podstaw zupenie rnych stosunkw produkcji. Marks iEngels sformuowali prawo, e stosunki produkcji maj tendencj do utrwalania si, e klasyspoeczne, ktre w ich ramach powstaj, maj tendencj do zacofania i e rozwj siwytwrczych moe doprowadzi do stworzenia nowych si spoecznych, bardziejzainteresowanych rozwojem ni aktualnie panujca klasa spoeczna i moe doprowadzi dorewolucji. (Zob. rozdz. IX). Stan si wytwrczych wpywa wic na charakter stosunkw

produkcji, czyli na ustrj ekonomiczny spoeczestwa. Jego charakter z kolei wywiera wpyw

na organizacj instytucji, na organizacj grup i innych zbiorowoci, oraz na wytwarzane przeznie idee, wyobraenia, prawo, religi. Marks i Engels stworzyli nauk o "ekonomicznej bazie"spoeczestwa, tj. zespole si produkcji i stosunkw produkcji, oraz o "nadbudowiespoeczestwa", czyli jego organizacji spoecznej i kulturze duchowej. Powtarzajc jeszczeraz przykad Eskimosw, moglibymy wskaza, e na podstawie ich gospodarki rozwijaj siformy ycia zbiorowego (rodziny i inne zbiorowoci), a badajc ich religi, wyobraenia owiecie, pogldy na ycie spoeczne, na wartoci, czyli przedmioty, do ktrych warto dy,te zauwaymy, e byy one cile wyznaczone przez warunki ich ycia, przez stanopanowania rodowiska przy pomocy rozporzdzalnej techniki. Ich kultura duchowa, ichwyobraenia, wierzenia, aspiracje byy powizane z ich moliwociami technicznymi,organizacj gospodarki, zalenoci od si przyrody. Baza ekonomiczna jest powizana znadbudow systemem zalenoci i pocze zwrotnych. Bowiem wyobraenia, teorie, tezynaukowe, bdce z jednej strony czci nadbudowy, a take czci skadow siwytwrczych. Nadbudowa oddziauje take na stan si wytwrczych, a w pewnym okresietake na stosunki produkcji. Klasycy marksizmu mwili o wzgldnej niezalenocinadbudowy od bazy, jak to okrela Engels, mwic, e nawet kraje gospodarczo zacofanemog "gra pierwsze skrzypce w filozofii" *4. Nie ma wic prostej, jednoznacznej i

jednokierunkowej zalenoci midzy stanem si wytwrczych a stanem rozwoju filozofii,prawa, religii itp. w danym spoeczestwie. Siy wytwrcze i stosunki produkcji stanowiekonomiczn baz ycia spoecznego, umoliwiaj powstanie i rozwj rnych formzbiorowoci i rozwj aktywnoci intelektualnej, artystycznej, umoliwiaj refleksj moraln i

refleksj nad dowiadczeniami mistyczno - religijnymi. W pewien sposb wpywaj one napowstawanie wielkich form zbiorowoci takie, jak klasy i warstwy spoeczne, jak organizacjazawodowa siy roboczej, jak powstawanie partii politycznych i organizacji celowych,wpywaj na powstawanie i rozpowszechnianie si ideologii, doktryn spoeczno -

politycznych itp. Sowem, na ich podstawie wyrasta caa nadbudowa dziaalnoci kulturalnej,naukowej artystycznej, filozoficznej, moralnej i religijnej. Jeeli nawet nie wszystkie szkoywspczesnej socjologii podzielaj ten pogld we wszystkich szczegach, to wszystkieuznaj wano podstawy ekonomicznej, gdy mona empirycznie bada i mierzyzalenoci, jakie zachodz midzy stanem si wytwrczych, stosunkw produkcji a rozwojemrnych dziedzin kultury. Jednake wytwory kulturalnej dziaalnoci czowieka maj takeswj byt. Idee filozoficzne i religijne utrzymuj si w toku historii w rnych typach

spoeczestw. Tak np. religia chrzecijaska, ktra powstaa i rozwina si w staroytnymspoeczestwie niewolniczym, rozwina si w spoeczestwie feudalnym redniowiecza,


23/229

utrzymaa w formacji kapitalistycznej i trwa nadal w formacji socjalistycznej. Podobnieniektre idee filozoficzne, dziea artystyczne stworzone w odlegej przeszoci wywoujwzruszenia i dziaaj na ludzi wspczesnych. Std wynika, e dziea twrczoci kulturalnejmaj pewien stopie niezalenoci od bazy, e apeluj do trwaych cech psychiki czowieka -i e zatem kultura jest trzeci "ram" ycia spoecznego ludzi. `cp2 Przypisy: 1. K. Marks,

"Kapita", Warszawa 1951, s. 188. 2. K. Marks, "Praca najemna i kapita", cyt. wg: K. Marks iF. Engels, "Dziea wybrane" Warszawa 1949, s. 83 - 84. 3. Oskar Lange, "Ekonomiapolityczna", t. I, Warszawa 1961, s. 25. 4. Podkrela to take K. Marks piszc: "Odnonie dosztuki wiadomo, e pewne okresy jej rozkwitu nie znajduj si w adnym stosunku dooglnego rozwoju spoeczestwa, a wic take do materialnej bazy..." "Przyczynek do krytykiekonomii politycznej", Warszawa 1953, s. 257. IV. Kultura Przypomnijmy tok naszegorozumowania: ycie spoeczne jest zespoem zjawisk i procesw powstajcych na tlezaspokajania biologicznych potrzeb organizmu i procesw yciowych w tym organizmiezachodzcych. rodowisko geograficzne wspwyznacza wiele z tych procesw i dlatego jestono tak wane dla ycia spoecznego. Rwnie zjawiska demograficzne, wynikajce z

procesw biologicznych, nale do przyrodniczych podstaw ycia spoecznego. Powstajce w

wyniku zjawisk biologicznych i geofizycznych zbiorowoci ludzkie, zaspokajaj swojepotrzeby przez prac i w ten sposb powstaj narzdzia produkcji, siy wytwrcze i wrezultacie stosunki produkcji, stanowice ekonomiczne podstawy utrzymania si i rozwojuzbiorowoci ludzkich. Umoliwiaj one aktywno intelektualn i artystyczn, sowemumysow - i tak powstaje kultura, jako ukad czynnikw wspksztatujcych yciezbiorowoci ludzkich. Mechanizmowi wpywu kultury na ycie spoeczne przyjrzyjmy si wtym rozdziale. Starajc si pokaza wag podstaw przyrodniczych w opisie zbiorowocispoecznej, wzilimy jako przykad opis spoecznoci wiejskiej i na zakoczenie rozdziau IIwskazalimy, jak czynniki naturalne wpyway na ycie tej spoecznoci. W tej samej ksiceZ.T. Wierzbicki powica wiele uwagi rozwojowi owiaty, rozwojowi wiadomocinarodowej, moralnoci, "reliktom wiata magicznego". Pokazuje on, jak rozwj owiatyzmienia metody gospodarowania, jak rozwj wiadomoci narodowej wpywa na

postpowanie ludzi, w jaki sposb wierzenia magiczne dziaaj na prac produkcyjn,wymian dbr wyprodukowanych, i jak wpywaj na postpowanie ludzi w rnychsytuacjach *1. Mamy tutaj konkretne przykady wpywu nagromadzonego dziedzictwakulturalnego na zachowania si ludzi i przebieg ycia spoecznego. W yciu Eskimoswwan rol odgrywaj rwnie wierzenia religijne i magiczne wyjaniajce na swj sposbsiy przyrody, zjawiska zachodzce w przyrodzie, zawierajce nakazy i zakazy dotyczcezachowa czowieka tak, aby pozyska sobie przychylno bstw i duchw panujcych nadwiatem. Eskimosi potrafi take wykonywa pikne rzeby z koci i kamieni, zdobi swojestroje piknymi ornamentami, zdobi sprzty domowe, sporzdzaj maski dla celw

magicznych, opowiadaj dugie legendy i tworz swoist mitologi. Ten zesp wierze,wyobrae, wytworw artystycznych, tradycja i tradycyjne tace, legendy stanowi kulturEskimosw, mwic dokadniej - ich kultur duchow. Lecz do kultury tej nale rwnieobyczaje, sposoby witania si, okazywania szacunku, zasady wyznaczajce zachowanie sima wobec ony, rodzicw wobec dzieci, stosunki wzajemne w wikszych grupach. yciecodzienne jest wic uregulowane zaakceptowanymi zwyczajami, obyczajami, prawem,reguami magicznymi. Te wszystkie obyczaje i zasady stanowi take inn cz kulturyEskimosw. Podobnie moglibymy opisa kultur duchow i obyczajow naszych innychznajomych, a mianowicie Indian Navaho z ich sztuk, piknymi malowidami na piasku, przy

pomocy piaskw rnego koloru, ich rzeb religijn, ich wzorzystymi tkaninami, tacamiobrzdowymi, rytuaami religijnymi. Definicje Postarajmy si teraz zdefiniowa termin

"kultura" i zastanowi si bliej nad jego znaczeniami, a nastpnie opisa bardziejsystematycznie rne dziay przedmiotw realnych i idealnych skadajcych si na rne


24/229

dziay kultury. Trudno sobie wyobrazi nazw bardziej wieloznaczn i bardziej naduywanni "kultura". Nie tylko w jzyku potocznym wystpuje ona w wielu znaczeniach, lecz takew rnych naukach, w filozofii, nadaje si jej bardziej rn tre i rny zakres *2. Trzeba

przede wszystkim odrni uytek opisowy i uytek oceniajcy tego sowa. Mianowiciemwi si czasami o kim, e jest czowiekiem kulturalnym lub zachowujcym si kulturalnie,

a kogo innego ocenia si negatywnie, mwic, e jest czowiekiem niekulturalnym. Jest towana ocena i czowiek kulturalny jest oceniany pozytywnie. W tym znaczeniu czowiekkulturalny, to tyle co czowiek majcy dobre obyczaje, taktowny, przestrzegajcy nakazw izakazw grzecznoci, uprzejmoci, czowiek dajcy w swoim zachowaniu wyraz swojejwiedzy i subtelnoci uczu. Czowiek niekulturalny, to prostak, nietaktowny, brutalny, nieuk.W nauce jednak termin, "kultura" ma raczej sens opisowy, a nie oceniajcy. Socjologowie ietnografowie wiedz, e kade spoeczestwo i kada grupa spoeczna, kada jednostka maswoj kultur - e nie mona w cisy sposb ustali, ktra z nich jest wysza czy lepsza.Tutaj wic nazwa kultura suy do opisania czy te oznaczenia okrelonych ukadw

przedmiotw, zjawisk i procesw. My bdziemy si tu posugiwali oczywicie tym terminemw znaczeniu opisowym, ale nim zaczniemy wylicza jakie to ukady przedmiotw ta nazwa

oznacza, zastanowimy si krtko nad jej pochodzeniem. Nazwa kultura pochodzi odaciskiego "cultura" ("agri") i oznaczaa pierwotnie upraw roli. Lecz ju w staroytnociCycero nazwa filozofi kultur ducha. Jednake w tym pierwotnym znaczeniu nazwa ta jestnadal uywana w naukach biologicznych i rolniczych, gdzie mwi si o kulturach bakterii czyte kulturach okrelonych rolin, czyli o hodowli czy uprawie rolin. Ma si tu take na myli,e ta hodowla czy uprawa jest jakim ulepszeniem czy uszlachetnieniem pewnych odmiantych rolin. W tym znaczeniu te nazwa "kultura" bya uywana w odniesieniu do dzieczowieka i oznaczaa pielgnowanie ludzkich wartoci, umysu, rozwijanie i doskonalenieducha ludzkiego. W tym znaczeniu termin "kultura", uywany z przydawk dopeniaczow,zosta w pewnym stopniu zastpiony terminem cywilizacja *3. Zamiast wic o kulturzewyrafinowanych obyczajw mwiono o cywilizacji jako o przeciwstawieniu barbarzystwuludw niecywilizowanych. Nie bdziemy tu powtarzali opowieci o dziejach obu terminw,ktre tak plastycznie przedstawia A. Koskowska. W cigu XVIII i XIX wieku w filozofii, azwaszcza w filozofii historii, uksztatowao si pojcie kultury jako zespou wartociwytworzonych prz

Documents

Szczepański J. Elementarne Pojęcia Socjologii