UDK: 616-056.8-053.6(497.11)"2010/2011";2011; 6(1): 13-17 613.81/.84-053.6ISSN-1452-662X Strueni rad

Ivan Dimitrijevie,1 Danijela Brkovid,2Gorica Diraid-Tasid,

3

Spaso Andelid,4

Dragi Damnjanovid,5 Draga Niko lie,' Slavka Blagojevio,' Stefan Bauman,' Slaviga Jankovid7

NIVO ZNANJA, STAVOVI I UPOTREBA

SUPSTANCI MEDU UtENICIMA OSNOVNIH

I SREDNJIH SKOLA U BEOGRADU

2010/2011 PILOT STUDIJAPrimljen/Received: 29. 06. 2011.

Satetak: U cilju organizovanja prevencije bolestizavisnosti u zajednici, neophodno je uraditi istreiva-nje o stepenu informisanosti, obrascima upotrebe, sta-vovima mladih o pojedinim klasama supstanci. U Beo-gradu je Komisija za prevenciju zloupotrebe psihoak-tivnih supstanci medu mladima, tokom 2010/2011. go-dine uradila istrailvanje. Reprezentativni uzorak je di-nilo 1103 u6enika iz 16 osnovnih i srednjih gkola gradaBeograda. Primenjen je posebno konstruisan upitnik onivou znanja za pojedine klase supstanci kao i nove vi-dove zavisnosti (internet, kockanje). Posebno su ma6aj-ni podaci o razlieltom nivou znanja u6enika o pojedinimklasama supstanci. Nizak nivo ta6nih odgovora je zapa-2en za nadine korigdenja marihuane (5,3%), poslediceupotrebe amfetamina (0,8%), efekte opijata (1,9%), na-dine upotrebe opijata (1,4%), efekte steroida (0,7%), vr-ste inhalanata (3,8%), vrste sintetidkih droga (18,7%) imoguenostima detekcije supstanci u urinu (0,5%). Vi-sok nivo ta6nih odgovora zapeen je na pitanjima o po-sledicama korikenja marihuane (84,4%), sedativa(89,4%), moguenost nastanka zavisnosti od intemeta(85,7%), kompjuterskih igrica (86,4%) i kladionica(90,9%). U radu su date smernice za edukativne progra-me u cilju podizanja znanja u6enika u ovoj oblasti.

1 Medicinski fakultet, Beograd2 DZ Dr Dorde Kovadevie", Lazarevac3 Opgtina Svilajnac4 GAB Narodni front"5 Op§tina Z'agubica6 Specijalna bolnica za neuropsihijatrijske bolesti Dr Laza Laza-

revid"7 Grad Beograd, Sekretarijat za zdraystvo

Prihvaden/Accepted: 11. 07. 2011.

Ifljuene reek Bolesti zavisnosti, prevencija, edu-kacija.

UVOD

Bolesti zavisnosti - neinfektivna epidemija dvade-setog veka zakorgila je u dvadesetprvi vek. Mnogi nar-komani dvadesetog veka vise nisu 2ivi, kao gto nisu 2ivi imnogi narkomani dvadesetprvog veka jer droge postajusve modnije i ubitgnije. Izgleda da po6inje novi vek dro-ge. Javljaju se i nove supstance - sinteti6ke droge kojezajedno sa ved poznatim i smrtonosnim supstancama,prosto preplavljuju ulice i trgove, gradove i sela. Sa raz-vojem tehnologije razvija se nova zavisnost od interneta,a u svetu se ved otvaraju klinike koje le6e i ovu vrstu paci-jenata. Zavisnost od kockanja takode je uveliko prisutna.Citav svet organizuje borbu protiv droge, ali je ishod ne-izvestan. Istraivanja ukazuju da mladi u sve ranijem uz-rastu probaju drogu, a klini6ari ved le6e decu narkomane.Smatra se da je sticanje znanja o supstancama i njihovomdelovanju veoma maa'ajan faktor u prevenciji bolesti za-visnosti. Iako Svetska zdraystvena organizacija daje ja-sne smernice za prevenciju i stimulik komunalno bazira-ne modele prevencije, oni nisu svuda zastupljeni. U ne-kim sredinama, gde su dobro razvijeni programi preven-cije, mladi se od malena ude da prepoznaju droge i njiho-vo gtetno delovanje i usmeravaju na zdrave oblike 2ivlje-nja kroz sport, kulturu, rekreaciju i dr. U drugim sredina-ma takvih aktivnosti gotovo da i nema pa mladi, bez zna-nja i upozorenja kredu putem predvidljive progresije odeksperimenta sa supstancama, preko povremene i redov-ne upotrebe, do zavisnosti (1).

PDF compression, OCR, web optimization using a watermarked evaluation copy of CVISION PDFCompressor

14 I. Dimitrijevid, D. Brkovid, G. Dimdid-Tasid, S. Ande lid, D. Damnjanovid, D. Niko lid, S. Blagojevid, S. Bauman, S. Jankovid

EPIDEMIOLOGIJA

Bolesti zavisnosti spadaju u grupu najdegeih bole-sti savremenog doveka. Brojna istraZivanja ukazuju nanjihovu giroku rasprostranjenost u opgtoj populaciji,koja u nekim sredinama ima epidemijske razmere. Pro-cenjuje se da svaki tredi odrasli, tj. 1,2 milijarde odra-slih ljudi, koristi duvan, a da de do 2025. god taj brojporasti na 1,6 milijardi. Utvrdeno je da je duvan bio di-rektan uzrok 4 miliona smrtnih sludajeva tokom 1998.u svetu. Pretpostavlja se da de broj smrtnih sludajevauzrokovanih duvanom do 2020. porasti na 8,4 miliona.Smatra se da 25% odraslog stanovnigtva u SAD pugi.Od 46 miliona koji stalno puge, 24 miliona su mugkar-ci, a 22 miliona 2ene. Verovatnoda dobijanja kancerapluda je deset puta veda kod pugada nego kod onih kojine puge, a 15-25 puta veda kod onih koji dnevno popu-ge 2 ili vise pakli. Kad je u pitanju koronarna bolest sr-ca, kod obolelih koji puge je rizik da de umreti 2-4 putavedi, a 90% tegkih respiratornih oboljenja kao gto suhronidan bronhitis i emfizem su posledica pugenja. De-ca majki koje puge su lakga na rodenju i pod vedim rizi-kom od prevremenog porodaja i neonatalne smrti (2).

Prema podacima Ujedinjenih nacija u 2005. godi-ni, 200 miliona ljudi, ili 5% svetske populacije, starostiod 15 do 64 godina, koristilo je ilegalne droge makarjednom u prethodnih 12 meseci. Najgira zloupotrebazapaena je sa kanabisom - 160 miliona, 30 milionaje koristilo amfetaminu slidne lekove, 16 miliona opi-jate i 14 miliona kokain. U terapijskom pristupu opijatii dalje predstavljaju najvedi problem u svetu (3).

Konzumiranje alkohola i zabranjenih droga je uprimetnom porastu u mnogim zemljama, narodito cen-tralise i istodne Evrope. U zapadnoevropskim zemlja-ma i dalje su visoke stope prevalencije. gvedski savetza informisanje o alkoholu i ostalim drogama je 1995.u 26 evropskih zemalja sproveo Evropsko istreivanjeo alkoholu i drugim drogama (European School Sur-vey Project on Alcohol and Other Drugs - ESPADstudija). Planirano je da se ova ispitivanja ponavljajusvake detiri godine. Nakon detiri godine (1999) pristu-pilo se ponovnom istra2ivanju. Broj zemalja je pove-ean sa 26 na vise od 40. Rezultati su pokazali da su se umnogim zemljama Evrope desile velike promene. Sva-ka zemlja prikupljala je podatke po standardizovanojmetodologiji, primenjen je isti upitnik, ispitivanje jevrgeno u isto vreme u svim zemljama udesnicama kakobi se kasnije mogli uporedivati podaci medu zemljama.

U Srbiji i Crnoj Gori je sprovedeno vise istra2iva-nja o zloupotrebi psihoaktivnih supstanci medu gkol-skom omladinom u periodu od 2002. do 2005. godine.Pilot studija Komisije za prevenciju bolesti zavisnostimedu omladinom Vlade Republike Srbije, sprovedenaje 2002. godine (strueni koordinator Doc. dr Ivan Di-

mitrijevie) u Best okruga Republike Srbije, i obuhvatilagradove Jagodinu, Leskovac, Pirot, gabac, Zajedar,Bajinu Bagtu (4). Istranvanje 2004. godine je obuhva-tilo udenike srednjih gkola u tri regiona Crne Gore -Podgorica, Bar, Bijelo Polje (5). Istreivanje u Beogra-du iz 2004. godine obuhvatilo je udenike srednjih gkola(6). Istranvanja u Branidevskom okrugu (Petrovac naMlavi i Veliko Crradigte) 2005. godine i Svilajncu2006. godine radena su na gradskoj i seoskoj omladini.U 2006. godini uradeno je istra2ivanje Ministarstvazdravlja o zloupotrebi alkohola i drugih droga medumladima u Srbiji (7). U svim istralivanjima je korigtenESPAD upitnik. U opgtini 2agubica u toku 2010. godi-ne uradeno je istreivanje prema istoj metodologiji.

CILJ RADA

Utvrditi nivoe znanja o upotrebi, vrsti i delovanjupojedinih klasa supstanci, medu udenicima osnovnih isrednjih gkola uzrasta od 13 do 18 godina.

METOD

U toku 2010/2011. godine u okviru Komisije zaprevenciju zloupotrebe psihoaktivnih supstanci GradaBeograda, na reprezentativnom uzorku od 1103 udeni-ka uzrasta od 13 do 18 godina (sedmi i osmi razredosnovne i sva detiri razreda srednje gkole), primenjenje specijalno konstruisan upitnik dija pitanja obuhvata-ju poznavanje upotrebe i gtetnosti supstanci koje se da-nas najvige koriste medu mladima (duvan, alkohol,marihuana, opijati, amfetamini, sedativi, steroidi, ma-gidne gljive), oblast sintetidkih droga, kao i znanja odetekciji supstanci u organizmu i stavove o mogudno-sti nastanka zavisnosti od upotrebe interneta, igranjaigrica i kladenja.

REZULTATI

Na ukupnom uzorku zapakn je nizak nivo tadnihodgovora za: nadine korigeenja marihuane (5,3%), po-sledice upotrebe amfetamina (0,8%), efekte opijata(1,9%), nadine upotrebe opijata (1,4%), efekte steroida(0,7%), vrste inhalanata (3,8%), vrste sintetidkih droga(18,7%) i moguenostima detekcije supstanci u urinu(0,5%).

Visok nivo tadnih odgovora zapakn je na pitanji-ma o posledicama korigdenja marihuane (84,4%), se-dativa (89,4%), moguenosti nastanka zavisnosti od in-terneta (85,7%), kompjuterskih igrica (86,4%) i kladi-onica (90,9%).

Na pitanje koliko gtetnih supstanci ima u duvan-skom dimu, tadno je odgovorilo 56,9% sedmog razre-da, gto je zanimljivo jer prosek tadnih odgovora na ovopitanje iznosi 45,3%.

PDF compression, OCR, web optimization using a watermarked evaluation copy of CVISION PDFCompressor

NIVO ZNANJA, STAVOVI I UPOTREBA SUPSTANCI MEDU UeENICIMA OSNOVNIH I SREDNJIH 15

Na pitanje Da li marihuana daje psihijatrijske po-remedaje?" najvige tatnih odgovora su imali utenici 7.razreda (92,8%), dok je prosek svih razreda 84,9%.

Da je amfetamin psihostimulans najslabije su zna-li sedmog (38,7%) i osmog (45,4%) razredaosnovne gkole, gto je ispod proseka tatnog odgovorakoji je 55%.

Nijedan utenik sedmog i osmog razreda nije znaoposledice upotrebe amfetamina, a prosek tatnih odgo-vora na to pitanje je 0,8%.

Da se opijum dobija iz maka najslabije su znaliutenici prvog razreda srednje gkole sa 43,04% tatnihodgovora, gto je ispod proseka tatnog odgovora kojiiznosi 58,17%.

Na pitanje gta su sintetitke droge, sve ispitivanegrupe sem dece osmog razreda su dala tgan odgovorispod proseka koji je 45,6%, dok je 50% dece osmograzreda znalo tatan odgovor.

47,3% dece je znalo u kom se sve obliku moguproizvoditi sintetitke droge. Deca sedmog i osmograzreda osnovne gkole i drugog razreda srednje gkolesu znala tam odgovor ispod navedenog proseka, zarazliku od dece prvog, drugog i tredeg razreda srednjegkole koja su imala vige od 50% tatnih odgovora.

Kako se u targonu nazivaju magia'ne gljive, tatanodgovor je u proseku znalo 42,9% ispitanika. Na ovo

pitanje su deca tredeg i detvrtog razreda srednje gkoleodgovorila iznad proseka i to tredi razred 53,1%, a te-tvrti 50,5%.

Iz kojih se uzoraka mote utvrditi prisustvo sup-stanci u organizmu je znalo 45,6% utenika. U6enicitredeg i 6etvrtog razreda srednje gkole su tatno odgo-vorili iznad proseka, i to tredi razred 53,7%, a tetvrti56,4%.

ta su sintetitke droge zna 45,6% u6enika, dok47,3% utenika zna u kojim se sve oblicima one moguproizvoditi. 46% utenika je upoznato iz kojih se sveuzoraka mote utvrditi prisustvo supstanci u organi-zmu, a 54,4% u6enika smatra da je zavisnost od alko-hola, droge i duvana bolest. 77,2% utenika zna da kon-zumiranje piva mote da dovede do alkoholizma, 35%zna da alkohol ogteduje sve organe, a 43% smatra da al-kohol ogteduje samo jetru.

DISKUSIJA

Naga istrativanja pokazuju da je u poslednjih me-sec dana 21% u6enika probalo cigarete, i to smo u ran-gu sa gvedskom i Poljskom, i spadamo u cirtave gdeutenici najmanje konzumiraju cigarete. Od evropskihdrtava jedino u Norvegkoj (19%), Portugalu (19%),Islandu (16%) i Jermeniji (6%) se manje konzumiraju

100

9.0

80

70

60

5a

40

30

D

10

0

Osnovne gkole Sredple Mole

" /,s&-.2.e 40 ...-F .',.4 t.f. 2;.- .,, 6,) ...e. ci,,- e. -,.... di? rr ,6,..c.' -,e r ,sit de

0,4, ,...*' 4

46 \le ee 4

.e,,D.

_ss,46,

Grafikon I. Nivo znanja o supstancama i njihovom delovanju kod ueenika osnovnih i srednjih Rola

PDF compression, OCR, web optimization using a watermarked evaluation copy of CVISION PDFCompressor

16 I. Dimitrijevid, D. Brkovid, G. Dimdid-Tasid, S. Ande lid, D. Damnjanovid, D. Niko lid, S. Blagojevid, S. Bauman, S. Jankovid

cigarete. Na toj lestvici prednjati Austrija sa 45% lite-nika koji su u poslednjih mesec dana probali cigarete.Od zemalja u okru2enju prednjati Bugarska (40%), za-tim slede Hrvatska (38%), Madarska (33%), Slovenija(29%) i Rumunija sa 25%.

Sto se lice upotrebe alkohola, 78% u6enika je ha-rem jednom probalo alkohol u poslednjih 12 meseci.Tu smo u rangu sa Irskom i Poljskom, najmanji ube-dljivo procenat ima Island (56%), a slede ga Norvegka iJermenija sa po 66%, dok najvedi procenat imaju Dan-ska (94%), t egka (93%), Austrija (92%) i Nematka(91%). Od zemalja u okru2enju prednjati Slovenija sa87%, a slede je Hrvatska i Madarska sa po 84%, zatimBugarska (83%), i na kraju Rumunija sa 74%.

U poslednjih mesec dana kod nas je 57% utenikakonzumiralo alkohol barem jedanput. Isti procenatimaju i Poljska i Spanija. Najmanje konzumenata alko-hola imaju Island (31%) i Jermenija (35%), najvigeAustrija i Danska sa po 80%, a sledi ih t egka sa 76%.Od zemalja u okrOenju prednjati Bugarska sa 66%, azatim idu Slovenija (65%), Hrvatska (64%), Madarska(59%) i Rumunija sa 52%.

U poslednjih mesec dana 18% titenika se baremjednom napilo, u torn parametru smo izjednateni saFrancuskom i Letonijom. Ubedljivo najmanje titenikase napilo u Jermeniji, samo 2%, a slede Kipar (9%) iBelgija (10%). Danska ima najvedi procenat utenikakoji su se napili u poslednjih mesec dana, i to tak 40%,zatim idu Velika Britanija (35%) i Austrija (33%). Odzemalja u okru2enju najvedi procenat imaju Bugarska iHrvatska, po 20%, zatim Slovenija (20%), Madarska(19%) i na kraju Rumunija sa 11%.

Summary

sgto se tide konzumiranja marihuane, 8% utenikaje probalo harem jednom u 2ivotu. Isti procenat kao miima i Finska. Najmanji procenat imaju Jermenija (3%),Rumunija (4%) i Kipar (5%), u ovom segmentu ubedlji-vo prednjati Cegka sa 45%, a sledi je §panija sa 36%.Od zemalja u okru2enju najmanji procenat ima, vee po-menuta, Rumunija (4%), zatim slede Madarska (13%),Hrvatska (18%) i Slovenija i Bugarska sa 22% (8).

U Italiji je 2009. godine radeno istra2ivanje u stavo-vima 4118 u6enika o razlititim tipovima supstanci. Ti re-zultati pokazuju da 96,5% ueenika ubraja heroin u sup-stance koje izazivaju zavisnost, 95,8% kokain, 91,7% ek-stazi, 82,1% marihuanu 79% LSD. Nasuprot tome, samo36,4% u6enika ubraja alkohol u supstance koje izazivajuzavisnost, 35% cigarete i 36,7% antidepresive (9).

ZAKLJUCAK

U radu su prikazni nivoi znanja utenika osnovnihi srednjih gkola u Beogradu, uzrasta od 13 do 18 godi-na. Korigeen je specijalno dizajniran upitnik. Rezultatipokazuju razlitite nivoe znanja na pojedina pitanja odveoma niskog nivoa znanja, tak i ispod 1% tanih od-govora, do veoma visokog, preko 90% tatnih odgovo-ra. U6enici svih ispitivanih razreda su imali priblinoisti broj tatnih odgovora, mada je zanimljivo da su naodredena pitanja utenici osnovnih gkola imali vigetatnih odgovora od utenika srednjih gkola. Rezultatiistra2ivanja pokazuju da je potrebna kontinuirana edu-kacija utenika osnovnih i srednjih gkola, kako o poje-dinim klasama supstanci, tako i o kockanju i internetukao novim vidovima zavisnosti.

LEVEL OF KNOWLEDGE, ATTITUDES AND SUBSTANCE USE AMONG

STUDENTS OF PRIMARY AND SECONDARY SCHOOLS IN BELGRADE

2010/2011 - PILOT STUDY

Ivan Dimitrijevic,1 Danijela Brkovic,2 Gorica Dimcic-Tasic,3 Spaso Andjelic,4 Dragi Damnjanovic,5Draga Nikolic,6 Slavka Blagojevic,' Stefan Bauman,' Slavisa Jankovic7

1 - School of medicine, Belgrade, 2 - Health center "Dr Djordje Kovacevic", Lazarevac,3 - Municipality of Svilajnac, 4 - Ginecology and Obsterics hospital "Narodni front",

5 - Municipality of Zagubica, 6 - Special hospital for neuropsychiatric diseases "Dr Laza Lazarevic",7 - City of Belgrade Secretariat for health care

In order to organize prevention of substance abuse inthe community, it is necessary to provide research on thelevel of knowledge, attitudes and patterns ofuse ofpartic-ular substances within youth. In Belgrade, the Commis-sion for the prevention of substance abuse among youthhas done the research during the 2010/2011. The repre-

sentative sample consisted of 1103 students from 16primary and secondary schools in the city of Belgrade.We applied a specially designed questionnaire on thelevel of knowledge for particular classes of substancesas well as new forms of addiction (interne, gambling).Important are data on different levels of students'

PDF compression, OCR, web optimization using a watermarked evaluation copy of CVISION PDFCompressor

NIVO ZNANJA, STAVOVI I UPOTREBA SUPSTANCI MEDU UeENICIMA OSNOVNIH I SREDNJIH gKOLA... 17

knowledge about certain classes of substances. Thelow level of correct answers was noted for the way ofcannabis use (5.3%), the consequences of amphetami-nes use (0.8%), the effects of opiates (1.9%), ways ofusing opiates (1.4%), effects of steroids (0.7%), thetypes of inhalants (3.8%), types of synthetic drugs(18.7%) and the ability to detect substances in the urine(0.5%). The high level of correct answers was noted on

LITERATURA

1. Dimitrijevid I. U veku droge - prirudnik za porodicu igkolu. 1. izd. Petrovac na Mlavi: Stojadinovid"; 2007.

2. Dimitrijevie I. Bolesti zavisnosti - diagnostika, le6e-nje, prevencija. 1. izd. Beograd: KIZ Centar; 2004.

3. United nations; Office on Drug and Crime. World DrugReport, 2006. New York: Unitd Nations Publication; 2006.

4. Dimitrijevie I, Ristie J, Filipovie B. Pregled istraivanjaupotrebe supstanci medu mladima u Srbiji i Crnoj Gori. Sana-med 2007; 2: 9-14.

5. gdepanovid A. Udestalost upotrebe psihoaktivnih sup-stanci medu udenicima srednjih kola u tri regiona Cme Gore[disertacija]. Beograd: Medicinski fakultet, Univerzitet u Beo-gradu; 2005.

the issue of the consequences of using marijuana(84.4%), sedatives (89.4%), possibility the Internet ad-diction (85.7%), computer games dependence (86.4%)and betting (90.9%). This work provide guidelines foreducational programs in order to improve students'knowledge in this field.

Key words: Substance abuse, prevention, educa-tion.

6. Pavlovid Z. Novi trendovi zloupotrebe psihoaktivnihsupstanci kod mladih i mogudnosti prevencije u zajednici [ma-gistarska teza]. Beograd: Medicinski fakultet, Univerzitet u Be-ogradu; 2004.

7. Ministarstvo zdravlja Republike Srbije: Istra2ivanje o zlo-upotrebi alkohola i drugih droga medu mladima u Srbiji 2005. Pro-jekat: Procena zloupotrebe droga u Srbiji. Finansira Evropska Uni-ja. Realizacija Evropska agencija za rekonstrukciju, 2006.

8. Hibell B, Guttormsson U, Ahlstrom S, Balakireva 0,Bjarnason T, Kokkevi A, Kraus L, Miller P, Plant M. The 2007ESPAD report: substance use among students in 35 European co-untries. Project Report. Stockholm: Modintryckoffset AB; 2009.

9. Spacilova L. Substance use and knowledge among Ital-ian high schools students. Biomed Pap Med 2009; 153(2):163-168.

Adresa za korenspodenciju/Correnspondence to:Prof. dr Ivan Dimitrijevid

Medicinski fakultet BeogradE-mail dr.ivan54@yahoo.com

PDF compression, OCR, web optimization using a watermarked evaluation copy of CVISION PDFCompressor