Embed Size (px)
Citation preview
1
ANALIZA LANCA VRIJEDNOSTI (LV) BIOMASE U OPŠTINI ROŽAJE,
SA ANALIZOM PROVEDENOG ISTRAŽIVANJA CILJNIH GRUPA
( KONCESIONARI,PRIVATNI VLASNICI,DRVOPRERADIVAČI)
I PREZENTACIJA REZULTATA ANALIZE
Autor:Demic Zehra, dipl.sum inz.
Co-autor: Mensura Nuhodzic, savjetnik za sumarstvo, SNV
2
Contents IZVOD IZ ANALIZE .............................................................................................................................7
I.UVOD ..................................................................................................................................................8
1.1. Pojam i definicija biomase ........................................................................................................8
1.2.Obnovljivi izvori energije (OIE)...................................................................................................... 9
Slika 1. Šumsko područje Rožaja ..................................................................................................... 11
1.3.Pristup i metodologija................................................................................................................... 12
Grafik br.1. Šema toka terenskog istraživanja za Analizu biomase i proizvoda od biomase u Rožajama ............................................................................................................................................ 13
Grafik br.2. Šema primarnih i sekundarnih metoda terenskog istraživanja za Analizu biomase i proizvoda od biomase u Rožajama................................................................................................... 14
II. Analiza ukupnih potencijala biomase na području Rožaja, uz analizu glavnih problema za njenu eksploataciju i mogućnosti za poboljšanja ............................................................................ 16
2.1. Drvni ostatak u šumarstvu ...................................................................................................... 16
Tabela br.1. Struktura površina i drvnih masa Rožaja .................................................................... 17
Slika 2. ................................................................................................................................................. 18
Tabela br.2. Energetska vrijednost tehnièki raspoloživog drvnog ostatka na bazi planiranog etata u Rožajama................................................................................................................................ 19
Tabela br.3. Raspoložive kolièine i energetska vrijednost drvnog ostatka iz šumarstva na realizovanom obimu sjeèe u 2010.god. u Rožajama na osnovu anketa, intervjua i snimanja terena................................................................................................................................................... 19
Tabela br.4. Planirani etat tehnièki raspolživ drvni ostatak u procesu sjeèe i izrade drvnih sortimenata u šumama Rožaja.......................................................................................................... 20
2.2 .Mogućnost uzgajanja plantaža drveća ................................................................................. 20
(povećanje potencijala biomase za energetske potrebe)................................................................ 20
2.3 .Drvni ostatak u preradi drveta ............................................................................................... 22
2.4. Pilanska prerada u opštini Rožaje ............................................................................................. 23
(primarna prerada drveta) .................................................................................................................. 23
2.5. Finalna prerada drveta................................................................................................................ 23
3
2.6 .Preduzeća drvoprerade ......................................................................................................... 24
(finalna prerada) ................................................................................................................................. 24
2.7. Raspoložive kolièine drvne biomase ........................................................................................ 24
u industrijskoj preradi drveta u Rožajama ........................................................................................ 24
Tabela br.5. Spisak koncesionara za korišćenje državnih šuma u opštini Rožaje po godinama 25
Tabela br.6. Lista drvopreređivača – finalna prerada u opštini Rožaje.......................................... 26
Tabela br.7. Spisak koncesionara koji imaju susaru ili koji koriste otpad za grijanje radnih prostorija.............................................................................................................................................. 28
Tabela br.8. Planirani etat I tehnièki raspoloživdrvni ostatak u procesu sjeèe I izrade drvnih sortimenata u Rožajama .................................................................................................................... 29
2.9. Analiza glavnih problema i mogućnosti za poboljšanja korišćenja biomase.......................... 31
Tabela br.9. Cijene različitih goriva u Rožajama i cijene grijanja .................................................. 33
Grafik br. 2. Organizaciona šema za tipičnog budućeg proizvođača drvenih peleta.................... 34
2.10. Rezime potencijala ukupne biomase na podruèju Rožaja .................................................... 34
1.1 Analiza najznaèajnijih aktera.................................................................................................. 39
3.2 .Vladine ustanove......................................................................................................................... 44
Grafik br. 3 Šema kotla sa pomoænom opremom za sagorijevanje piljevine .............................. 46
4.1. Drveni čips-drvna sečka ............................................................................................................. 48
4.2. Pelet ............................................................................................................................................. 49
4.3. Tehnologije za proizvodnju peleta ............................................................................................. 50
4.3.1. Inovativna tehnologija .......................................................................................................... 51
Pakovanje tip I ............................................................................................................................. 52
Pakovanje tip II............................................................................................................................ 52
4.4. Briketi ........................................................................................................................................... 52
4.5. Peleti i briketi, međusobni odnos i razlike ................................................................................. 53
4.6. Karakteristike briketa i peleta biomase...................................................................................... 54
4.7. Korišćenje ogrijevnog drveta u Rožajama ................................................................................ 55
4.8. Uticaj korišćenja drvnog otpada na životnu sredinu i druge oblasti ........................................ 57
4.9. Ekološki aspekt korišćenja biomase u Rožajama .................................................................... 59
4.10. Problemi proizvođača briketa/peleta biomase i proizvođača postrojenja ............................ 61
4.11. Problemi i aktivnosti za proizvođače briketa, peleta I ogrijevnog drveta.............................. 61
4
V. STAV UČESNIKA U PROIZVODNJI I ISKORIŠĆENJU DRVNOG OTPADA U ENERGETSKE SVRHE ..................................................................................................................... 62
5.1. Vladine ustanove......................................................................................................................... 63
VI. ANALIZA TRŽIŠTA BIOMASE .................................................................................................... 65
6.1. Uvodne napomene o tržištu ....................................................................................................... 65
6.2. Tržište nabavke ........................................................................................................................... 66
Dijagram 1. Tokovi trgovine drvnom sirovinom i proizvodima od drveta u Rožajama.................. 67
6.3. Potencijal otpadne biomase iz šumarstva i prerade drveta.................................................... 68
6.4. Generalni tok drveta i drvnih ostataka u drvnoj industriji ......................................................... 70
6.5. Pilanska prerada u opštini Rožaje ............................................................................................. 70
6.6. Finalna prerada drveta................................................................................................................ 70
6.7. Preduzeća drvoprerade .............................................................................................................. 72
6.8 .TRŽIŠTE PRODAJE ................................................................................................................... 72
6.9. Rezime aktuelnog stanja i moguænosti razvoja tržišta drvne biomase u Rožajama ............ 76
6.10. TRŽIŠTE EVROPSKE UNIJE .................................................................................................. 78
6.11. Mogućnost korišćenja drvnog otpada u ne-energetske svrhe .............................................. 79
6.12. EU standardi briketa i peleta .................................................................................................... 80
6.13. Odnos procijenjene ponude i potražnje na lokalnom tržištu................................................. 80
7.1. Domaće zakonodavstvo i regulativa.......................................................................................... 81
7.2. Zakoni i podzakonski akti ........................................................................................................... 81
7.3. STRATEGIJA RAZVOJA ENERGETIKE CRNE GORE DO 2025. GODINE ( 2007.) ZELENI PAPIR .................................................................................................................................................. 85
7.3.1. Glavna strateška opredjeljenja................................................................................................ 85
7.4. STRATEGIJA UVOĐENJA OBNOVLJIVIH IZVORA ENERGIJE (u pripremi) ...................... 86
7.4.1. Zaštita životne sredine......................................................................................................... 86
7.5 .Analiza scenarija razvoja energetike sa aspekta zaštite životne sredine............................... 86
7.6 .Bolonjska konvencija .................................................................................................................. 86
7.7. Akcioni plan energetske efikasnosti .......................................................................................... 87
7.8. Domaćinstva ................................................................................................................................ 87
7.9.Energija iz biomase...................................................................................................................... 87
7.10. Uvođenje kogeneracija u skladu sa direktivom 2004/8/EC ................................................... 87
7.11. Strategija energetske efikasnosti republike Crne Gore 2005................................................ 87
5
7.12. Energetska politika Crne Gore do 2030.godine.............................................................. 88
7.13. Održiv energetski razvoj ........................................................................................................... 88
7.14. Inostrana relevantna regulativa................................................................................................ 90
7.15. Evropska dimenzija energetike CG ......................................................................................... 91
Tabela br.9. Uporedni pregled cijena grijanja za različita goriva u Rožajama za domaćinstva... 92
8.2. OPREMA ZA PROIZVODNJU BRIKETA, PELETA I DRVNOG ČIPSA ................................ 94
8.3. MAŠINE ZA USITNJAVANJE DRVNIH OTPADAKA (drobilice)............................................ 95
8.4. Kompaktno postrojenje za proizvodnju peleta 450 i 850 ......................................................... 96
8.5. Kotlovi na biomasu od 30 do 1500 kW ...................................................................................... 96
8.6. Edilkamin – peći na pelet za centralno grijanje ........................................................................ 97
8.7. HERZ Kotlovi na biomasu .......................................................................................................... 97
8.8. Princip rada kotla na pelet .......................................................................................................... 99
8.9. Peći na pelet i drvo...................................................................................................................... 99
Tehnički podaci ............................................................................................................................. 100
IX. MOGUĆNOSTI RAZVOJNIH INTERVENCIJA ZA PROIZVODNJU I KORIŠTENJE BIOMASE .......................................................................................................................................... 101
9.1. Moguće razvojne intervencije:.................................................................................................. 102
9.3. POTENCIJALNI PODSTICAJNI FONDOVI ............................................................................ 106
9.3.1. Domaći fondovi....................................................................................................................... 106
9.4. Posebne podsticajne mjere ...................................................................................................... 107
9.5. Podsticajni fondovi Evropske unije .......................................................................................... 107
9.6. Nadležne institucije ................................................................................................................... 108
XI. EKONOMSKA OPRAVDANOST PROIZVODNJE BRIKETA ................................................. 112
XII. ANALIZA MOGUĆNOSTI KORIŠĆENJA BIOMASE NA IZABRANIM OBJEKTIMA........... 114
XIII. ANALIZA POTROŠNJE GORIVA U SLUČAJU ZASEBNIH I ZAJEDNIČKOG GRIJANJA IZABRANIH OBJEKATA .................................................................................................................. 115
13.1 Sigurnost snabdijevanja i korišćenja sirovine ..................................................................... 116
13.2 Odsustvo zvanične definicije termina ..................................................................................... 116
13.2 Preporuke na državnom nivou ............................................................................................. 116
13.3 Nepostojanje zvanične kalkulacije raspoloživosti biomase prema međunarodno priznatoj metodologiji ....................................................................................................................................... 116
13.4.Preporuke na državnom I na lokalnom nivou ....................................................................... 117
6
13.5. Nedostatak transparentnog tržišta......................................................................................... 117
13.6. Preporuka ................................................................................................................................ 117
13.7.Licence/sertifikati...................................................................................................................... 118
13.8. Preporuke na državnom nivou ............................................................................................... 118
13.9. Preporuke na lokalnom nivou ............................................................................................... 119
13.10.Komuniciranje......................................................................................................................... 119
13.11. Odsustvo razumevanja javnosti........................................................................................... 119
13.3.Finansijski i ekonomski aspekti............................................................................................... 120
13.4. Nedostatak konkurentnih mikro-kredita................................................................................. 120
13.5. Karbon kredit ........................................................................................................................... 120
13.6. Nedostatak efikasnog mehanizma podrške.......................................................................... 121
13.8. Nadležne institucije ................................................................................................................. 121
7
IZVOD IZ ANALIZE
Tokom osamdesetih godina prošlog vijeka, kao posljedica ekonomske krize, u CG su pokrenuti programi efikasnog korišćenja energije i korišćenja obnovljivih izvora energije.
Zašto u Rožajama potencijalne energente - biljne otpatke spaljujemo u šumi, na livadama i na njivama, zašto piljevinu i otpad koji preostane prilikom prerade drveta bacamo na deponije ili njime zatrpavamo rijeke umjesto da šume i njive budu u funkciji održivog razvoja pokušaćemo da odgovorimo upravo ovim projektom.
Bioenergija, naročito energija na bazi drveta, ne utiču negativno na životnu sredinu, lokalno je dostupna i predstavlja ekonomičan izvor energije. Obnovljiva energija ne može kompletno da zamijeni ostale izvore energije, ali može značajno da doprinese energetskim potrebama Crne Gore, smanjujući tako efekat staklene bašte u tom procesu. Ova analiza je pruzila detaljne informacije o lancu vrijednosti biomase na području opštine Rožaje, koje će posluziti potencijalnim preduzetnicima za pokretanja proizvodnje biomase na bazi drveta (drveni čips, brikete, pelete), a takode i proizvođačima/eksploatatorima (u prvom redu privatnim vlasnicima i koncesionarima) o njihovim mogućnostima za povećanje prihoda kroz eksploataciju i prodaju biomase.
Analizom/anketiranjem glavnih stakeholdera (koncesionara, privatnih vlasnika šuma,drvoprerađivača) u lancu došlo se do rezultata gdje su glavni problemi, a gdje najveće šanse za eksploataciju, proizvodnju i korištenje biomase.
Ova analiza je sačinjena sa ciljem da se identifikuju glavne tržišne pogodnosti za korišćenje drvnih goriva u Rožajama i radi sagledavanja aktuelnog stanja. Poseban cilj Izveštaja sastoji se u prikazu raspoloživih informacija iz sektora šumarstva i prerade drveta, izvedenih analiza i zaključaka za potrebe planera, donosioca odluka, institucija i investitora. Pošto u Rožajama uopšte nema praktičnih iskustava sa sagorijevanjem drvenih peleta, a ne postoji nijedan proizvođač kotlova za sagorijevanje drvenih peleta ni u Rožajama ni u Crnoj Gori Na svim nivoima, od proizvodnje biomase do tehnologija konverzije, dolazi se do novih otkrića.Procjena energetskog potencijala biomase usmjerena je na šumska bogatstva, drvni otpad I poljoprivredu. Pošto Opština Rožaje pripada šumskim regionima i ujedno je jedna od najsiromašnijih u CG, onda će zapošljavanje lokalnog stanovništva na poslovima iskorišćenja drvnog ostatka donijeti zanačajne ekonomske koristi.
Kada je riječ o ovom projektu njegovi bitni sastavni elementi su energija, ekonomija, ekologija. Kako je na području Rožaja ova materija nepoznata ovaj projekat ima za ćilj da promoviše potencijale i efekte proizvodnje drvne biomase kroz društveno odgovorno poslovanje, kroz racionalnu potrošnju energije, korišćenje obnovljivih izvora energije, kako bi se postigli ekonomski i ekološki efekti.
8
I.UVOD
Crna Gora ima površinu od 13.812 km2. Zemlja je sa srednjim prihodima, sa 670,000 stanovnika i BDP po glavi stanovnika od oko 3000 eura. Preko10% ljudi živi u siromaštvu. Nivo siromaštva je veći u sjevernim opštinama gdje je do 20% stanovništva koje je pogođeno siromaštvom. Jedna od oblasti fokusa politika nacionalnog razvoja je promocija i optimizacija ekonomskog korišćenja prirodnih resursa. Šuma je jedan od najznačajnijih resursa zemlje. Postoji 743,609 ha šume, a većina njih (67%) je u vlasništvu države. Crnogorski šumski resursi su predmet tri najznačajnije privredne djelatnosti:
• proizvodnja drveta, uglavnom u visokim ekonomskim šumama • sakupljanje nedrvnih šumskih proizvoda na ukupnom šumskom području, • (eko)turizam, koji pokriva cijelo šumsko područje, ali će se usredsrediti na zaštićene
šume (66,000 ha) i nacionalne parkove (približno 13,000 ha). Tokom osamdesetih godina prošlog veka, kao posljedica ekonomske krize, u CG su
pokrenuti programi efikasnog korišćenja energije i korišćenja obnovljivih izvora energije.Na žalost, dugotrajna ekonomska blokada i velika ekonomska kriza koji su počeli 1991.razorili su privredu u CG. Mnoga preduzeća koja se bave drvetom pokušavala su uz velike napore da održe minimalni nivo aktivnosti, ali neka od njih su morala da prekinu proizvodnju.Niska cijena električne energije dovela je do njene povećane potrošnje, pošto je korišćena kao glavni izvor energije za proizvodnju toplote. Kao rezultat, mnoga postrojenja i uređaji koji su koristili biomasu kao izvor energije u domaćinstvima i industriji su zamijenjena električnim grijačima.
Kada je ekonomska blokada završena 2000. godine, industrija je počela da oživljava i da obnavlja opremu. Veći nivo proizvodnih aktivnosti, mogućnost uvoza i izvoza bez administrativnih prepreka i vlasnička transformacija industrijskih preduzeća stvorili su nove okolnosti za ponovni početak korišćenje ostataka biomase kao goriva.U skladu sa Kjoto protokolom i direktivama Evropske Unije, a zasnovano na preuzimanju obaveze povećanja udjela obnovljivih izvora energije u ukupnoj potrošnji energije, mnoge zemlje EU podstiču korišćenje biomase kao goriva. U nekim razvijenim zemljama je stvoreno veoma razvijeno tržište biogoriva, sa stalnim povećavanjem tražnje za biomasom kao gorivom. 1.1. Pojam i definicija biomase Biomasa je organska supstanca biljnog ili životinjskog porijekla i predstavlja jedan od izvora obnovljive energije koji se koristi u procesima sagorijevanja ili se konvertuje u sistemima za proizvodnju energije (toplotne i električne). Prema Direktivi EU broj 2003/30/EC od 08.05.2003., član 2.,BIOMASA je biorazgradiva frakcija proizvoda, otpada i ostataka iz poljoprivrede (uključujući i biljne i životinjske supstance), šumarstva i drvne industrije, kao i biorazgradive frakcije iz komunalnog i industrijskog otpada čije je korišćenje u energetici dopušteno, u skladu sa odgovarajućim propisom iz oblasti zaštite životne sredine.
9
Biomasa se javlja u prirodi ili kao nus proizvod čovekovih djelatnosti u više pojavnih oblika od kojih su neki:
• otpad biljnog porijekla iz poljoprivrede i šumarstva, • otpad biljnog porjela iz prehrambene industrije (za proizvodnju toplotne energije), • vlaknasti biljni otpad iz proizvodnje celuloze i papira iz celuloze (za proizvodnju toplotne energije iz procesa ko-insineracije), • otpad porijeklom iz drvno prerađivačke industrije (osim drvnog otpada koji može da sadrži halogenovana organska jedinjenja ili teške metale porijeklom iz sredstava za zaštitu drveta).
Biomasa kao obnovljivi izvor energije je biorazgradljiva materija nastala u poljoprivredi, šumarstvu i pratećoj industriji i domaćinstvu i obuhvata biljke i delove biljaka, gorivo dobijeno od njih, ostatke biljnog i životinjskog nastale u poljoprivredi, ostatke u šumarstvu i biorazgradive ostatke prehrambene i drvne industrije koji ne sadrže opasne supstance. S druge strane, biomasa nijesu fosilna goriva, papir, delovi tijela životinja, industrisjki i komunlani otpad. Imamo nekoliko vrsta biogoriva, bioetanol, biometanol, biodizel, biogas, biovodonik, čisto bio-ulje, biodimetiletar.
1.2.Obnovljivi izvori energije (OIE)
OIE predstavljaju izvore koji se dobijaju u prirodi i imaju sposobnost obnavljanja; u cjelosti, ili djelimično efikasnom i ekološki prihvatljivom upotrebom prirodnih, ili vještački izazvanih procesa. Obnovljivi izvori energije klasifikuju se u nekoliko osnovnih grupa (biomasa, biootermalna energija, hidropotencijal, energija vjetra, solarna energija). Različite vrste drvnog otpada se javljaju pri sječi drveta u šumi i pri preradi drveta. Tipični otpad pri sječi drveta u šumi je: panj sa korijenom, tanke grane do 7cm u prečniku, kora skinuta sa trupaca i ostaci pri sječi drva radi dobijanja odgovarajućeg oblika i dimenzije komercijalnog proizvoda. Ovi ostaci imaju vrlo ograničenu mogućnost da budu resurs za proizvodnju neke vrste proizvoda, ili neku drugu komercijalnu upotrebu osim kao gorivo. Drvni ostaci u preduzećima drvne prerade (kao što su pilane, proizvodnja drvenih ploča, ili proizvodnja vrata, prozora i nameštaja) su različite vrste. U pilanama drvni ostaci se uglavnom sastoje od kore, piljevine drvene prašine. Piljevina je vrlo interesantan materijal za različito korišćenje, posebno za proizvodnju drvenih ploča.Drvena prašina takođe može biti iskorićena za proizvodnju ploča, dok je kora uglavnom interesantna samo za korišćenje kao gorivo. Međutim, za kvalitetno i znaèajnije korišæenje biomase na podruèju opštine Rožaje treba da se prevaziđu brojne prepreke koje onemogućavaju širu upotrebu obnovljivih izvora energije u opštini Rožaje, kao što su:
• veoma niske cijene tradicionalnih energenata; • nedostatak finansijskih sredstava i odsustvo investitora zainteresovanih za ulaganja u
pomenute tehnologije; • nepostojanje potpune zakonodavne osnove neophodne za promovisanje
upotrebeobnovljivih izvora energije; • nepotpuno informisanje javnosti, koja nije na adekvatan način upoznata sa
mogućnostima upotrebe obnovljivih izvora energije. Opština Rožajeima značajne potencijale za korišćenje drvne biomase u obliku drvnog
ostatka za proizvodnju modernih drvnih goriva (ne uzimajući u obzir tradicionalno korišćenje ogrijevnog drveta za potrebe grejanja), a da se ti potencijali uopšte ne koriste.
Ova konstatacija se posebno odnosi na sektor šumarstva u kome nastaju relativno značajne količine drvnog ostatka u procesu sječe i izrade drvnih sortimenata.
10
Kako bi se smanjila zavisnost od fosilnih goriva i izvora energije iz inostranstva, mnoge zemlje su pokrenule programe istraživanja i razvoja u sektoru obnovljivih izvora energije.Sagorijevanjem fosilnih goriva, prevashodno uglja, nafte i prirodnog gasa, oslobađaju se u atmosferu velike količine ugljen-dioksida (CO2) i drugih gasova sa efektom staklene bašte. Pomenuti proces je izmijenio sastav atmosfere, dovodeći do tzv. efekta staklene bašte i globalnog zagrijavanja.
Mada ne postoji jednostavno rješenje niti jednostavan način da se suočimo sa izazovima klimatskih promjena, široko je rasprostranjeno mišljenje da je smanjenje nivoa CO2 ključni preduslov za smanjenje štetnih uticaja globalnog zagrijavanja. Budući da proizvodnja energije predstavlja jedan od osnovnih izvora gasova sa efektom staklene bašte, obnovljivi izvori energije imaće značajnu ulogu u proizvodnji električne energije i toplote sa malo ili bez emisija CO2.
Međunarodna zajednica je počela da se bavi temom klimatskih promjena kada je donijeta Okvirna konvencija Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama (engl.United Nation Framework Convention on Climate Change, UNFCCC), koja je usvojena 1992.godine sa ciljem da definiše opšti okvir međuvladinih nastojanja na pronalaženju rješenja za problem klimatskih promjena. Ciljevi Okvirne konvencije Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama ojačani su usvajanjem Protokola iz Kjota (na 3. Konferenciji strana potpisnica Konvencije održanoj 1997. godine), koji je stupio na snagu 16. februara 2005. godine. Usljed potrošnje fosilnih goriva i uticaja emisija ugljen-dioksida (CO2) na globalno zagrijavanje, biomasa je pobudila novo interesovanje. Na svim nivoima, od proizvodnje biomase do tehnologija konverzije, dolazi se do novih otkrića.Procjena energetskog potencijala biomase usmjerena je na šumska bogatstva, drvni otpad I poljoprivredu. Na osnovu sprovedenih istraživanja za vrijeme posjete preduzećima koncesionarima, preduzećima za primarnu preradu drveta, preduzećima i preduzetnicima za finalnu drvopreradu i analize prikupljenih podataka i informacija, došlo se do zaključka da je veliki potencijal drvne biomase čije bi organizovano korišćenje moglo doprinijeti razvoju opštine Rožaje kao i koncesionarima, vlasnicima privatnih šuma kao i velikom broju domaćinstava koja imaju niske iznose prihoda, a to bi bilo i doprinos opštem cilju smanjenja goriva sa efektima tzv. Staklene bašte. Cilj rada je da se egzaktno utvrdi potencijal biomase na području opštine Rožaje koji se može koristiti u energetske svrhe, promoviše upotreba drvne otpadne biomase u termoenergetske svrhe, ukaže na pozitivan uticaj sakupljanja otpadne drvne biomase na životnu sredinu, utvrdi pozitivne socio-ekonomske uticaje i uputi na mogućnost razvoja tržišta kvalitetnih peleta i briketa, na primjeru otpadne biomase sa teritorije Rožaja. Kako je cijena tečnih goriva dostigla nezamislive visine, sve više pažnje se usmjerava ka obnovljivim izvorima energije. Visoke cijene goriva jednostavno čine da obnovljiva goriva budu finansijski dostupnija. Potencijal za proizvodnju je nedovoljno iskorišćen jer se samo mali dio drvenog otpadnog materijala koristi ali na neadekvatan način.Neka preduzeća imaju dostupnu drvenu biomasu ali nedovoljno iskorišćenu. Oni je, umjesto da je iskoriste kao važni resurs za proizvodnju energije, ostavljaju po skladištima ili odlažu bacajući u rijeke, šume i dr.
Jedan od uslova za bolje iskorišćenje drvenog otpada jeste poboljšanje šumskih puteva kao i infrastrukturu u područjima koja su bogata šumom i tako obezbediti stalni pristup drvenim resursima biomase.
Jedna od ključnih akcija je i pošumljavanje privatnih i državnjih šumskih predjela. Tržište biomase-otpadnog drveta u ovom trenutku u Rožajama ne postoji jer do sada nije
naišla na podršku lokalne samouprave kao ni države.Pod ostatkom drveta ili kako se neadekvatno naziva drvnim otpadom ne podrazumijeva u ovom kontekstu ogrijevno drvo. Javni objekti nijesu motivisani na korišćenje goriva kao što je biomasa.
11
Glavni motiv za izgradnju fabrikaza proizvodnju peleta jeste dugoročna perspektiva i sve više oslanjanje na obnovljive izvore energije a na kraći rok je visoka cijena peletana tržištu EU, koja prelazi čak u nekim zemljama I 150 € po toni je vrlo privlačna za proizvođače u Rožajama. Niske plate,niska cijena električne energije i raspoloživost drvnog ostatka, kao i očekivane i sadašnje finansijske stimulacije i korišćenja kreditnih sredstava nude primamljive finansijske uslove za proizvodnju peleta i briketa od drveta u Rožajama. Pošto Opština Rožaje pripada šumskim regionima i ujedno je jedna od najsiromašnijih u CG, onda će zapošljavanje lokalnog stanovništva na poslovima iskorišćenja drvnog ostatka donijeti zanačajne ekonomske koristi. Pored poboljšavanja šumskih puteva, za bolje iskorišćenje drvnog ostatak neophodna je podrška države.
Pošto u Rožajama uopšte nema praktičnih iskustava sa sagorijevanjem drvenih peleta i briketa, a ne postoji nijedan proizvođač kotlova za sagorijevanje drvenih peleta ni u Rožajama ni u Crnoj Gori, onda bi podrška države kroz realizaciju nekog demonstracionog projekta bila od velike važnosti za uvođenje drvenih peleta kao goriva na tržištu Rožaja a i države Crne Gore kao cjeline.
Slika 1. Šumsko područje Rožaja
Za sagledavanje kolièina i energetske vrijednosti drvnog ostatka koji nastaje u sektoru
šumasrtva pošlo se od analize potencijala. Analiza potencijala pokazuje moguænosti za korišæenje drvne biomase koja se u praksi, skoro po pravilu, rijetko ostvaruje u potpunosti iz
12
brojnih razloga. Ipak ova vrsta analize je korisna iz razloga kreiranja politike i definisanja mjera koje æe biti preduzimane u cilju realizacije potencijala u što veæoj mjeri. Takoðe, potencijali drvne biomase èesto se koriste u svrhu poreðenja sa potencijalima drugih obnovljivih izvora i u tom smislu sagledavanja njenog mjesta, uloge i znaèaja.
Analiza pokazatelja i parametara koji se ostvaruju u praksi korisna je u smislu sagledavanja realno raspoloživih kolièina, posebno u kratkoroènom vremenskom periodu, koje se odmah mogu staviti u funkciju proizvodnje energije. Za analizu raspoloživih kolièina i energetske vrijednosti drvnog ostatka koji nastaje u sektoru šumarstva pošlo se od planiranog etata i planiranih procenata iskorišæenja drvne sirovine u toku sjeèe i izrade drvnih sortimenata. Ova analiza je dopunjena i korigovana sa podacima dobijenim terenskim istraživanjima pregledom i snimanjem samog terena (ostatak u šumi i piljevine i lageri drvnih ostataka iz primarne i finalne drvoprerade) kao i anketiranjem gotovo svih koncesionara i drvopreraðivaèa, te obavljenim intervjuima sa zainteresovanim stranama.
1.3.Pristup i metodologija Da bi se razumjela perspektiva lanca vrijednosti (LV), slijedeća definicija se koristi u ovoj analizi:„Lanac vrijednosti (LV) je analitički i operativni model. Model se oslanja na činjenicu da se proizvod rijetko direktno konzumira, odnosno troši na mjestu proizvodnje. Transformiše se, kombinuje sa drugim proizvodima, podrvrgava mehaničkim i drugim procesima obrade, transportuje, pakuje, izlaže, itd., dok ne dođe do krajnjeg potrošača. U ovom procesu, sirovi materijal, prelazni proizvodi i finalni proizvodi su vlasništvo raznih aktera, koji su povezani trgovinom i uslugama, od kojih svaki dodaje vrijednost proizvodu. Različite vrste javnih i privatnih usluga, kao što su usluge razvoja poslovanja, električna energija, transport, finansijske usluge, itd., su značajne kao povoljni okvirni uslovi, odnosno, zakoni, regulative i njihova primjena. Model lanca vrijednosti pretpostavlja da razumijevanje ovih interakcija omogućava privatnim i javnim subjektima da identifikuju tačke intervencija u svrhu (1) povećanja efikasnosti i povećanja ukupne ostvarene vrijednosti i (2) u svrhu poboljšanja kompetencija aktera za povećanje njihovog udjela u ukupnoj ostvarenoj vrijednosti.“ U istraživanjima za potrebe ove Analize korišæena je standardna metodološka osnova u kojoj su metode terenskog istraživanja, ankete, intervjui i analiza i obrada dostupnih literaturnih izvora i statistièkih podataka predstavljale osnovne metode. Od posebnih metoda, za potrebe ove Analize, korišæena je SWOT analiza. Prvo su prikupljeni postojeći sekundarni podaci a zatim su sprovedena istraživanja i tako su dobijeni primarni podaci.
Sekundarni podaci su podaci koji su prikupljeni prije u nekom drugom (istraživačkom) projektu za različite potrebe. Tu spadaju: članci, publikacije, WWW, statistika. Oni predstavljaju podlogu za primarno istraživanje. Mana im je što su često ti podaci zasterjeli.
Primarni podaci se prikupljaju za konkretne potrebe projekta u okviru terenskih istraživanja (field research). Tu spadaju ankete, upitnici, posmatranje. . .
Anketa je sprovedena na području Rožaja u toku oktobra i početkom novembra mjeseca 2011.godine I to:
- kod koncesionara kojima je odobreno korišćenje državnih šuma za 2011/2012 godinu i to kod 36 koncesionara u opštini Rožaje,
- kod prerađivača primarne prerade drveta, i to broj anketiranih je 27 drvoprerađivača u opštini Rožaje,
13
- kod prerađivača finalne prerade drveta broj anketiranih je 27 na području opštine Rožaje,
- kod drvoprerađivača koji posjeduju sušare za sušenje rezane građe broj anketiranih je preduzeća 11 i
- kod vlasnika privatnih šuma broj anketiranih je 16. Intervjui na osnovu pripremljenih upitnika su sprovedeni početkom novembra mjeseca
2011.godine i to kod lokalne samouprave Rožaje, Centra za kulturu Rožaje, Doma zdravlja Rožaje, Osnovne škole “Mustafa Pećanin u Rožajama, Osnovne škole “25 Maj” u Rožajama, u Lokalnom Biznis Centru u Rožajama, u PJ Zavoda za statistiku Monstat u Rožajama, d.o.o. “Jela Komerc” u Rožajama–Koljeno, intervjui sa 28 građana Rožaja, sa prodavcima ogrijevnog drveta, u Upravi za šume PJ Rožaje, i sa 8 (osam) NVO ….
Izvršen je obilazak terena, kao posmatranje i snimanje zaliha ostatka biomase u šumi sa brojanjem i mjerenjem kako bi se dobili što egzaktniji podaci.
Nakon završenog istraživanja uslijedila je analiza prikupljenih podataka, zaključak i izvještavanje. Grafik br.1. Šema toka terenskog istraživanja za Analizu biomase i proizvoda od biomase u Rožajama
14
Grafik br.2. Šema primarnih i sekundarnih metoda terenskog istraživanja za Analizu biomase i proizvoda od biomase u Rožajama
Anketno istraživanje - Obnovljivi izvori energije/biomase na lokalnom nivou
(Rožaje)predstavlja opsežno istraživanje stavova, mišljenja i informiranosti graðanstva, koncesionara vlasnika privatnih šuma, prerađivača primarne prerade drveta, prerađivača finalne prerade drveta o ovoj temi sprovedeno u Rožajama. Oblik i sadržaj anketnog lista za sve kategorije utvrdila je SNV.
Istraživanjem kao intervjuom je obuhvaæeno gradsko i prigradsko stanovništvo opštine Rožaje i okoline. Uzorci te velièine omoguæili su zakljuèke s prihvatljivom marginom greške.
Analizom rezultata nametnuæu se dva glavna zakljuèka i to da: • Javnost nedvosmisleno podržava korištenje ovakvih energetskih tehnologija koje
smanjuju negativne utjecaje na životnu sredinu i obezbjeðuju ekonomske koristi i • Graðani su relativno slabo informisani o opštim aspektima vezanim uz korištenje
obnovljivih izvora energije.. Anketiranje je realizovano pojedinaènim anketiranjem svakog ispitanika od strane anketara,
kao struènog lica koji je inženjer šumarstva. Iako je to najskuplji naèin anketiranja, procjenjujemo da, s obzirom na opsežnost anketnog upitnika i karakter pitanja, ta metoda omoguæuje valjano prikupljanje podataka. Anketirane su sledeæe grupacije:
• koncesionari • vlasnici privatnih šuma • prerađivači primarne prerade drveta • prerađivači finalne prerade drveta. Osim metode anketiranja, takoðesu obavljenii intervjui sa: gradonačelnikom Rožaja,
direktorima preduzeća koncesionara, direktorima Javnih Ustanova, Doma zdravlja, škola, Centra za kulturu, vlasnicima privatnih šuma, sa domaćinstvima niskih prihoda i lošeg materijalnog stanja, primaocima socijalne pomoći, sakupljačima nedrvnih šumskih plodova, stočarima,reonskim lugarima Uprave za šume i sl.
Pored anketiranja i intervjua, izvršen je i neposredni obilazak lokacija deponija, odlagališta drvnog otpada, stanja sječe u šumi, stanje prerađivača drvne prerade i kotlarnica.
15
U sklopu buduæih aktivnosti na programu obrazovanja i promocije obnovljivih izvora energije bit æe potrebno provesti ovakav tip anketnog istraživanja i na drugim ciljnim grupama (ruralna populacija, studenti, srednjoškolci, nevladine organizacije) odnosno stvoriti uslove da anketa postane tradicionalna. Rezultati takvog pristupa omoguæit æe ne samo aktivno uèestvovanje javnosti u programima i projektima korištenja obnovljivih izvora, nego æe u buduænosti biti moguæe izraditi kvalitetan obrazovni program te pratiti promjenu stava I informisanosti javnosti. Na taj æe se naèin dobiti povratna informacija o uèinkovitosti obrazovnog programa što æe znatno pridonijeti i uspješnosti buduæih sliènih anketnih istraživanja i obrazovnih programa u Crnoj Gori.
Obrazovanje javnosti, njeno ukljuèivanje u procese odluèivanja u energetskom sektoru te promocija obnovljivih izvora energije još uvijek nijesu èesta pojava u Rožajama pa ni u Crnoj Gori. Suprotno tome, u zemljama Europske unije podrazumijeva se uèestvovanje javnosti u donošenju svih odluka važnih za energetski sektor. Potrebni podaci iskazuju se na primjeren naèin u masovnim medijima informisanja kako bi javnost dobila taène i pouzdane te jasne i razumljive informacije, a promotivnim se aktivnostima i upoznavanju javnosti pridaje znaèajna pažnja.
Izmeðu ostalih prepreka poveæanom korištenju obnovljivih izvora energije u Crnoj Gori, a posebno u njenom sjevernom dijelu, izraženo mjesto zauzimaju i socijalne prepreke, odnosno nedostatak znanja i informacija.
Uèestvovanje javnosti u djelatnostima vezanim za korišæenje obnovljivih izvora energije (biomase)jedan je od kljuènih koraka koji doprinose njihovu uvoðenju odnosno poveæanom korištenju. Najèešæe se javnost aktivno ukljuèuje kroz relevantne grupe graðana, nevladine organizacije za zaštitu životne sredine te zajednice malih proizvoðaèa tehnologije.Jedna od prepreka veæem angažiranju javnosti je nedostatak obrazovanja i informacija o prednostima obnovljivih izvora energije. Zemlje Evropske unije veæ su odavno prepoznale da uspješno savladavanje ove prepreke iziskuje temeljito informisanje svih moguæih uèesnika kako na nacionalnoj, tako i na lokalnoj odnosno regionalnoj osnovi. Prvi korak pri izradikvalitetnog i sveobuhvatnog programa obrazovanja i otpoèinjanja korišæenja obnovljivih izvora energije ukljuèuje detaljno ispitivanje stavova i mišljenja, ali i informisanosti javnosti o odreðenoj problematici, najèešæe kroz provoðenje anketnog istraživanja.
Rezultati anketnog istraživanja Obnovljivi izvori energije (biomase na lokalnom nivou Rožaje, predstavljaju podlogu za osmišljavanje daljnjih aktivnosti na ovom podruèju.
16
II. Analiza ukupnih potencijala biomase na području Rožaja, uz analizu glavnih problema za njenu eksploataciju i mogućnosti za poboljšanja
Biomasa je u zavisnosti od izvora razlièito definisana, ali kao osnovna može da se navede
direktiva EU i Savjeta Evrope: Biomasa je definisana kao biorazgradivi djelovi proizvoda, otpada ili ostataka iz poljoprivrede, šumski otpad I otpad srodnih industrija kao i biorazgradivi delovi industrijskog i gradskog otpada.
Biomasa je obnovljiv izvor energije, a generalno se može podijeliti u zavisnosti od agregatnog stanja na:
- Èvrsta (briketirana biomasa, peletirana biomasa, drveni èips) - Teèna (bioetanol, biometanol i biodizel) - Gasovita (biogas, deponijski otpad...)
Biomasa može biti razlièitog biljnog I životinjskog porijekla. Za ovu Analizu interesantna je biljna biomasa, a konkretno drvna biomasa, koja æe biti predmet obrade ovoga rada-studije na lokalnom nivou opštine Rožaje. Drvna biomasa koja se može koristiti u energetske svrhe nastaje u šumarstvu, primarnoj i finalnoj drvopreradi. Ista nastaje i u voæarstvu ali i u poljoprivredi. Meðutim, ovdje je focus analize drvena biomasa koja nastaje u šumi, te primarnoj I finalnoj preradi drveta u Rožajama.
2.1. Drvni ostatak u šumarstvu
Od ukupno posječene zapremine drveta, dvije glavne vrste proizvoda su: tehničko oblo
drvo i prostorno drvo. Pored ova dva glavna sortimenta postoji i drvni ostatak koji obično ostaje u šumi. Od sortimenata koji se dobiju pri sječi drveta, oko 80% je tehničko oblo drvo i prostorno drvo, a oko 20% je drvni ostatak sječe . Pored ovoga u šumi ostaju panjevi i tanje grane. Takođe tu je lišće i iglice koje učestvuju sa oko 2%, ali njihov udio je zanemaren u ovoj analizi. Zapremina uobičajeno neiskorišćenih djelova drveta, koji sadrže koru, tanke grane i panjeve,pri čemu su ostaci različiti po veličini i obliku, i rasuti su po šumi. Što se tiče kvaliteta biomase ovi ostaci se mogu koristiti kao izvor energije, a neki mogu biti iskorišćeni za proizvodnju djelova drvnih sortimenata. Koji dio ostataka će biti iskorišćen uglavnom zavisi od vrste terena, šumske infrastrukture i razdaljine do mjesta za iskorišćenje ostataka.
U Rožajskim šumama, gde je pristup svakom dijelu šume lak, moguće je iskoristiti ostatke nastale pri sječi skoro 100%. Međutim u nepristupačnim šumama, sa vrlo strmim nagibima, sa šumskom infrastrukturom u lošijem stanju, i gde je neophodno zaštiti zemljište od erozije, procenat šumskih ostataka koji se mogu izvući iz šume je manji. Sa boljom šumskom infrastrukturom i sa odgovarajućom cijenom za šumske ostatke mnogo veća količina šumskih ostataka bi bila iskorišćena nego što je to sada slučaj.
Odraslo drvo se sastoji od stabla, debelih grana, tankih grana i panja sa korijenom. Proizvodnja drveta je izražena kroz obim sječe drveta. Pod pojmom "sječe drveta" u zvaničnim statističkim biltenima podrazumijeva sve komercijalne sortimente drva a takođe I drvne ostatke. Što se tiče lica koja se bave sječom, šumska preduzeća i građani su glavne kategorije koji se bave sječom drveta u šumi. Industrija prerade drveta i druga preduzeća imaju mali udio u sječi drveta. Može se vidjeti da je obim sječe drveta obavljene od strane preduzeća za preradu drveta značajno varirao. Ostaci drveta imaju veliki energetski potencijal u Rožajama.
Šume Rožaja pokrivaju površinu oko 26.881 ha ili više od polovine ( 62 % ) totalne površine opštine.
Od ukupne šumske površine, šume pokrivaju 21.953 ha, dok neobraslo šumsko zemljište pokriva 4.928 ha.
17
Šume u vlasništvu države čine 23.443 ha ( 87 %), a u privatnom vlasništvu 3.438 ha ( 13 %).
Ukupne drvne zalihe u šumama Rožaja se procjenjuje na 3.345.389 m3, prosječno 180 m3/ha obrasle površine,od čega četinari čine 2.812.916 m3 ( 84 %), a listopadno drveće 532.473 m3 ( 16%).
Godišnji prirast:91.900 m3 prosječno 5,0 m3/ha obrasle površine. Rožaje ima 21.953 ha šume, sječa drveta u šumama iznosi 46.342m3 na godišnjem
nivou, a razni ostaci nastali pri sječi drva u šumama iznose 9.212m3. Uzimajući u obzir da nije sav šumski otpad raspoloživ, prema iskustvima iz okruženja taj procenat se kreće oko 8-10% šumskog otpada koji pri najracionalnijem korišćenju tako da je tehnički iskoristiv otpad iz šume maksimalno oko 8.400 m3. Obzirom da je otvorenost šuma u Rožajama oko 80% u tom procentu bi se mogao koristiti šumski ostatak, što bi značilo da stvarno iskoristiv ostatak u šumama godišnje može biti 7.360 m3, iz redovnih sječa.
Uzimajući u obzir samo najveće površine pod šumama i samo najveće drvoprerađivače može se zakljuciti da je Rožaje pogodno za izgradnju fabrika za proizvodnju peleta.
Ulaganjem u infrastrukturu u šumarstvu, prije svega u otvaranje šuma šumskim komunikacijama, stvorile bi se mogućnosti za korišćenje šuma na cjelokupnom prostoru Rožaja. Time bi se stvorile mogućnosti da se iskoristi cjelokupni sječivi etat, što danas nije moguće. Pored toga, povećanje obima sječa uslovljeno je odgovarajućom tražnjom, kao I odgovarajućim cijenama šumskih sortimenata. Tabela br.1. Struktura površina i drvnih masa Rožaja
R.br. Vrsta drveta Površina ha Drvna masa m3 1. Četinari 18077 2812916
2. Lišćari 2701 532473
3. UKUPNO: 20778 3345389
Planirani obim sječa:
Procijenjena drvna masa na 20778 ha iznosi 3345389 m3. Prirast drvne mase na 20778 ha x 4,4 m3/ha x 1 godina 91.900 m3. Svega sječiva bruto masa u narednih 10 godina 463.416 m3. Od čega glavni prinos iznosi 312.621 na površini od 6.727 ha.
Oko 32,5 % privrednih šuma je u gustinama koje zahtijevaju prorede, a to obezbeđuje proizvodnju sledeće drvne mase: Na površini od 4 680 ha četinara 150.278 m3. Na površini od 114 ha lišćari 517 m3. Svega: 4 794 ha za proredu šuma 150.795 m3.
Na osnovu iznijetih pokazatelja o planiranim proredama u mlađim šumama kao mjera njege u narednom periodu od 10 godina, moguća proizvodnja drvne mase iznosi: 150 795 m3 bruto drvne mase.
Prema već iskazanim standardima dobijenim iz anketa vlasnika šuma, drvoprerađivača, koncesionara i drugih lica kao i kod intervjuisanih korisnika šuma, izvođača šumskih radova da oko 20% količina nastaje drvenog ostatka u šumama, to znači da iz proreda godišnje nastaje oko 3.015 m3, pa ako se uzme isti odnos kao kod redovnih sječa da nije moguće u Rožajama iskoristiti 20% šumskog ostatka dobijamo 3.015 x 0,8 = 2.412 m3 iskoristivog šumskog ostatka, godišnje iz prorede.
Primijenjeni metod ocjene mogućnosti proizvodnje drveta u postojećim šumama u narednih 10 godina uvažava sve relevantne faktore, koji su u funkciji unapređenja postojećeg
18
stanja , s tim što se sa sječom mora ući u manje produktivne šume koje su uglavnom prestarele, u kojima dominira prostorno drvo. Nakon realizacije godišnjeg etata u šumama ostaje 9212 m3 drvnog materijala koji se trenutno ne koristi. Isti se nakon određenog prilagođavanja (iveraja) može koristiti kao energetsko gorivo za različite namjene. Slika 2.
Terenskim istraživanjima utvrđeno je da oko 3% od obima sječe drveta ostaje u šumama uprkos činjenici da su to krupni ostaci (gule, račve grana,ovrsci i sl.) koji bi mogli relativno lako biti skupljeni i transportovani. Uzimajući u obzir sadašnje stanje obima sječe drveta u šumi ovi veliki komadi šumskog ostatka iznose oko 1010m3 godišnje. Međutim, jedan dio drvnog ostatka se već prikuplja i prodaje kao drvni otpad ili se koristi za neenergetske svrhe. Pored toga, panjevi se ne vade uvjek iz zemlje. Medutim, jela, bukva i hrast odabrani za secu su obicno starija drveća sa dubljim korijenjem, pa iz tog razloga njihovo korijenje obično ostaje u zemljištu.Kod smrča je korijen plići i ima šire površinsko prostiranje a jela dubinski razvoj korijena, tako da je veoma teško koristiti zbog ekonomičnosti njihovog vađenja.
Prema istim dokumentima planirani procenat drvnog ostatka koji nastaje u procesu sjeèe I izrade drvnih sortimenata èetinara iznosi 20%a lišæara 19% (u obzir su uzete karakteristike sastojina, drvnih vrsta, kvaliteta staništa i drugi parametri).Pri tom, u obzir je uzeta i èinjenica da nije moguæe iskoristiti cjelokupan drvni ostatak i staviti ga u funkciju proizvodnje energije zbog toga što u nekim podruèjima ekonomski nije isplativo njegovo sakupljanje i izvlaèenje kao i da se u procesu usušivanja tokom vremena, a nakon završetka procesa izrade drvnih sortimenata, gubi odreðena kolièina drvne mase. Za proraèune u ovom izveštaju usvojeni su rezultati terenskih istraživanja koja su obavljena na podruèju opštine Rožaje za potrebe ove studije koja se izmeðu ostalog odnosi i na moguænosti korišæenja drvne biomase za potrebe proizvodnje energije za grijanje ustanova.
19
Tabela br.2. Energetska vrijednost tehnièki raspoloživog drvnog ostatka na bazi planiranog etata u Rožajama
Ostatak u šumi tehnički raspoloživ I iskoristiv za energestske potrebe 7 630 m3 godišnje
iz redovnih sječa Proredi godišnji raspoloživi ostatak iz proreda, izvala, požarišta, sušika, I sl. 2 412 m3. Postojeća zaliha šumskog ostatka u šumi pogodan za korišćenje u energetske svrhe iz
ranijih perioda oko 17 399 m3, dok je ukupna zaliha preko dva puta veća, ali ista nije u cjelosti iskoristiva za energetske svrhe.
Tabela br.3. Raspoložive kolièine i energetska vrijednost drvnog ostatka iz šumarstva na realizovanom obimu sjeèe u 2010.god. u Rožajama na osnovu anketa, intervjua i snimanja terena
Ostvareni obim sjeèa u bruto iznosu m³
Tehnièki raspoloþiv drvni ostatak za proizvodnju energije m³
Kolièina drvene seèke m³ koju je moguãe proizvesti na osnovu tehnièki raspoloþivog drvnog ostatka
Kolièina energije na bazi moguæe kolièine drvne seèke u MWh
Vlasništvo Èetinara Lišæara Èetinara Lišæara Èetinara Lišæara Èetinara Lišæara Ukupno Državne šume
33695 2325 6949 221 17372 553 13099 578 13677
Privatne šume
2000 / 460 / 1150 / 867 / 867
Ukupno
35695
2325
7409
221
18522
553
13966
578
14544
Tehnièki raspoloþiv drvni ostatak za proizvodnju energije m³
Kolièina drvene sjeèke m³ koju je moguãe proizvestina osnovu tehnièki raspoloþivog drvnog ostatka(nasipni m3)
Energetka vrijednost drvne seèkeu kwh/nasipnom m³ (Vlažnost 40%)
Kolièina energije na bazi moguæe kolièine drvne seèke u MWh
Vlasništvo
Èetinara
Lišæara
Èetinara Lišæara Èetinara
Lišæara Èetinara
Lišæara Ukupno
Državne šume
4071
536
10177
1340
7673
1402
9075
Privatne šume
212
/
530
/
400
/
400
Ukupno
4283
536
10707
1340
754
1046
8073
1402
9475
20
Tabela br.4. Planirani etat tehnièki raspolživ drvni ostatak u procesu sjeèe i izrade drvnih sortimenata u šumama Rožaja
2.2 .Mogućnost uzgajanja plantaža drveća (povećanje potencijala biomase za energetske potrebe)
Plantaže za proizvodnju biomase sa kratkim proizvodnim ciklusom, osnivaju se u cilju dobijanja alternativnih sirovina za energetske potrebe, sirovina za farmaceutsku industriju i sirovina za hemijsku industriju – industriju boja i lakova.Za ovu analizu se koriste vrste brzorastućih vrsta za energetske svrhe,uzimajući u obzir nadmorsku visinu Rožaja sa geografskim karakteristikama.Prema izvršenim istraživanjima I na osnovu uvida na terenu za rožajske prilike najpogodnije vrste drveta za plantažno gajenje su:bagrem, vrba, smča…Koje su po značaju najbitnije, po značaju sa privrednog i sociološkog aspekta kao energetske plantaže.
Najznačajniji efekti proizvodnje i korišćenja biomase dobijene u specijalizovanim plantažama su:
• u obezbeđenju novih energetskih izvora - što je od posebnog značaja za zemlje u razvoju, jer smanjuje njihovu zavisnost od uvoza nafte, i tako oslobađa deo sredstava nacionalnih budžeta,a posebno sa stanovišta opštine Rožaje kao jedne od najmanje razvijenih I najsiromašnijih opština u Crnoj Gori.
• stvaranjem novih tržišta za promet sekundarnih sirovina šumarstva i poljoprivrede ova tržišta su od posebnog značaja jer su izvor prihoda lokalnom stanovništvu uz istovremeno očuvanje šumskog fonda,
• očuvanje životne sredine kroz prevenciju stvaranja efekata staklene bašte – emitovanje ugljendioksida u atmosferu može biti redukovano očuvanjem šuma i zamjenom fosilnih goriva energijom biomase,
• ekonomskom unapređenju korišćenja otpada – kao oblik za prevazilaženje problema njegovog skladištenja i potencijalnog izvora bolesti i štetočina i
• otvaranje novih radnih mjesta – proizvodnja i korišćenje lokalnih izvora utiču na decentralizaciju radnih mjesta, posebno u poljoprivredi i šumarstvu.
Među osnovnim uslovima za energetsko šumarstvo u širim razmjerama presudnu ulogu ima raspoloživi zemljišni fond. Osnovni limitirajući činilac širokom uvođenju energetskih plantaža je u
Planirana bruto masa za sječu u m3
Planirani procenat otpadka (%)
Tehnički raspoloživ drvni ostatak za proizvodnju energije m3
Vlasništo
Četinara Lištćara Ukupno Četinara (20%)
Lištćara (19%)
Ukupno Četinara Lištćara Ukupno
Državne šume
40706
5636
46342
8141
1071
9212
4071
536
4607
Privatne šume
2125
/
2125
425
/
425
212
/
212
Ukupno
42831
5636
48467
8566
1071
9637
4283
536
4819
21
činjenici da su potrebne srazmjerno velike površine zemljišta da bi se zadovoljio srazmjerno manji dio energetskih potreba zemlje. Iz tih razloga, u mnogim slučajevima, energetske plantaže su u kompeticiji sa poljoprivrednim zemljištima ili zemljištima namijenjenim drugim upotrebama. U cilju otklanjanja postojanja i neželjenih efekata konkurencije između energetske i poljoprivredne proizvodnje, veliki broj analitičara predlaže da se energetska proizvodnja u zemljama u razvoju odvija na degradiranim staništima. Tako će se intenzivirati trend rasta korišćenja marginalnih zemljišta, napuštenih poljoprivrednih zemljišta, polukorišćenih ili nekorišćenih niskih šuma lošeg kvaliteta, odlagališta pepela termoelektrana, zaslanjenih zemljišta, zemljišta duž puteva i vodotokova, itd.
Prilikom podizanja energetskih plantaža najveći tehnički izazov je određivanje odgovarajuće dužine ciklusa proizvodnje, kako bi se između dva proizvodna ciklusa odredio povoljan period plodoreda. Plodored ima za cilj da poboljša svojstva zemljišta, kao što su: sadržaj organskih i mineralnih hranjivih materija, vlažnost, i druge osobine, što je jedan od uslova održavanja prinosa plantaže na željenom nivou. Drugi problemi na koje se mora obratiti pažnja su vezani za sve regione u razvoju, npr. vlasništvo nad zemljištem, nedostatak puteva i drugih sredstava za transport proizvedene biomase do postrojenja za preradu, kao I činjenica da u nerazvijenim oblastima vlasnici ne mogu čekati 3 – 8 godina, koliko je potrebno za prve ekonomske rezultate.
Pravilan izbor vrsta za osnivanje energetskih plantaža uslovljen je mnogim činiocima, među kojima su najvažnijislijedeći:
• podesnost vrste za ostvarivanje postavljenog cilja gazdovanja; • brz porast u juvenilnom uzrastu, naročito u visinu; • usklađenost između stanišnih uslova i bioekoloških osobina vrste; • otpornost i tolerantnost prema oštećenjima pod uticajem abiotičkih i biotičkih činioca; • troškovi podizanja plantaža; • brzina plasmana i naplate proizvoda na tržištu.
Dosadašnja iskustva u korišćenju plantaža za proizvodnju biomase u Evropi i na drugim kontinentima ukazala su na bioekološke prednosti pojedinih vrsta za osnivanje energetskih plantaža na degradiranim staništima, tresetištima i deponijama kopova i termoelektrana. Prilikom izbora vrsta pored bioekoloških karakteristika, ključni kriterijum za selekciju je energetska vrijednost dobijenog materijala.
Za svaku novu lokaciju neophodna su specifična prethodna istraživanja kako bi se preduprijedili neuspjesi koji mogu biti izazvani nekim od lokalnih specifičnosti ili nedovoljnim poznavanjem porijekla sadnog materijala. Treba posebno imati u vidu da sadni materijal treba proizvesti iz sjemena ili reznica poznatog porijekla u cilju adekvatnog korišćenja njihovog genetskog potencijala.
U evropskim zemljama dužina proizvodnog ciklusa zavisi od vrste ili kultivara od kojeg su plantaže za biomasu osnovane, a srednje vrijeme trajanja proizvodnog ciklusa je 4 godine za neke sorte vrba i topla, 5 – 7 godina za neke sorte topola, bagrema i smrče, do 10 godina za javore, jovu, omoriku.
Na namjenu i obim eventualnog korišćenja šumskog ostatka utiču različiti faktori tehničko-tehnološke I ekonomske prirode. Koji bi se dio od ovog ostatka i u kojoj količini mogao iskoristiti, zavisi prije svega od terenskih, sastojinskih i drugih uslova, gde se taj ostatak generiše. U intenzivnim ravničarskim šumskim zasadima tehnički je moguće iskoristiti gotovo 100% drveta iz kategorije drvnog ostatka. Stvarni obim iskorišćenja zavisi i od ekonomskih faktora. Ukoliko bi jedinična cijena drvnog ostatka bila odgovarajuća, tehničko-tehnološki problemi oko sakupljanja i transporta preostalih djelova stabla drveta posle sječe mogao bi se riješiti na zadovoljavajući način.
Za određivanje konkretnih lokaliteta za plantažno gajenje šuma potrebno je izvršiti posebno istraživanje na bazi čijih nalaza bi se sačinili planovi sa preciznom geografskom identifikacijom koji bi sadržali sve najbitnije elemente i uslove.
22
Ovaj izvor biomase nije uključen u formirani Bilans biomase Rožaja, jer nema kvalitetne podloge za njeno utvrđivanje. Sasvim je izvjesno da će ovo biti dopunski izvor sirovine, odnosno potencijala biomase.
2.3 .Drvni ostatak u preradi drveta
Industrija prerade drveta koristi drvo u oblom (trupci, oblice) i cijepanom obliku. Prema mogućoj nameni drvo za preradu dijeli se na: drvo za mehaničku preradu i drvo za hemijsku preradu drveta. Mehanička prerada drveta podrazumijeva promjenu oblika i dimenzija drveta uz upotrebu mehaničkih sredstava (pila, noževa i sl.). Hemijska svojstva drveta pri tome ostaju nepromijenjena. Ulazni materijali za mehaničku preradu su trupci za piljenje, trupci za izradu furnira, oblice i cjepanice. Proizvodi mehaničke prerade drveta dijele se na dvije velike grupe:
• proizvodi primarne prerade i • proizvodi finalne prerade drveta. U primarnoj preradi oblovina se prerađuje u pravougaone - bazirane oblike. To su proizvodi
koji predstavljaju osnovni materijal za izradu finalnih proizvoda (daske, planke, letve, grede, gredice, furnir, ploče na bazi drveta i sl.). Pod finalnom mehaničkom preradom podrazumijevamo preradu primarno obrađenog drveta u predmete namijenjene direktnoj upotrebi (namještaj, ambalaža, građevinska stolarija i sl.). Hemijsku preradu drveta Rožaje nema, a ona obuhvata postupke kojima se mijenjaju i hemijski sastav i svojstva drveta. Sirovinu za hemijsku preradu čine oblice, cjepanice i dio otpadaka iz šumarstva I prerade drveta.
Upotreba termina „otpadak” po mišljenju obrađivača ove analize nije adekvatan pa će obrađivač koristiti termin OSTATAK, a koji se odnosi na onaj dio drveta koji se ne može koristiti u daljoj preradi za iste svrhe. Međutim, drvo ima toliko različitih primjena gdje bi se ovaj ostatak mogao iskoristiti, tako da se termin ”otpadak” može samo uslovno koristiti. Otpadak – ostatak u preradi drveta dijelimo prema veličini. Kao rezultat prerade drveta postoje tri glavne vrste ostatka prema veličini:
• kora, • krupni ostaci nakon sječenja oblovine i • sitni ostaci (piljevina, strugotina, drvna prašina).
a) Krupan ostatak drveta - Odrubci (pri kraćenju trupaca), - Okrajci (sa boka trupaca pri piljenju), - Odsječci (pri obradi dasaka po dužini) i - Porupci (pri obradi dasaka po širini). b) Sitan ostatak drveta - Iverje (nastaje pri tesanju, piljenju ili glodanju), - Šuška: krupnija (nastaje pri ručnom struganju), sitnija (nastaje glodanjem, bušenjem ili sl.), - Piljevina (nastaje pri struganju – piljenju), - Prašina i - Drveno brašno. c) Kora drveta
Kora se pojavljuje kao nemjereni otpadak. Ako se trupci prerađuju zajedno sa korom ona povećava zapreminu krupnog i sitnog otpatka svuda gdje se trupci prerađuju. Ako su trupci prije primarne prerade oguljeni, onda je kora posebno na raspolaganju, što olakšava njenu eventualnu primjenu.
23
U fazi pripreme drvo se guli i usitnjava, pa se otpadak pogodan za korišćenje, ako se uopšte pojavljuje, javlja u vidu kore, iverja ili šuški ujednačenih dimenzija. U samom procesu javljaju se lug i isparenja.
Obično je u pilanama od ukupne količine drveta koja se prerađuje između 70-80% komercijalni proizvod, a ostatak je drvni ostatak. U zavisnosti od kvaliteta ostatka, na primjer da li je kora skinuta ili ne, ostatak može da se koristi za proizvodnju drvenih ploča. U drugom slučaju ostatak se može koristiti kao ogrijev.
Za različite proizvode od drveta različiti procesi se sprovode i različiti su odnosi između količine komercijalnog glavnog proizvoda i količine ostataka. Ali generalno, količina drvnog ostatka je oko 50%, posmatrajući odnos konačnog finalnog proizvoda i drveta u dubećem stanju u šumi. Na primjer, pri proizvodnji finalnih drvenih proizvoda, kao što je namještaj, količina otpada je i preko 50% kod ovih parametara. U finalnoj preradi drveta, proizvodnji namještaja, prozora i vrata, koristi se osušeno rezano drvo. Količina ostatka zavisi od finalnog proizvoda i primjenjene tehnologije. Međutim, drugi procesi proizvodnje proizvoda od drveta, na primjer proizvodnja drvenih ploča, mogu biti pogodni za iskorišćenje različitih vrsta drvnih ostataka.
Što se tiče sirovine za proizvodnju čvrstih biogoriva (peleta, sječke), može se reći da zavisi od tržišta da li će se ostaci iz različitih procesa prerade drveta koristiti za proizvodnju ploča ili za proizvodnju peleta. 2.4. Pilanska prerada u opštini Rožaje (primarna prerada drveta)
Trupci dovezeni iz šume se obično prije piljenja odkoravaju. Glavni proizvod pilanske prerade je rezana građa. Učešće, karakteristike i struktura otpatka u preradi zavisi od vrste drveta i zahtjeva kupaca, odnosno plana rezanja. Građa se prije isporuke, ukoliko za to postoji zahtjev ili potreba, hidrotermički obrađuje (pari i/ili suši).
2.5. Finalna prerada drveta
U finalnoj preradi drveta se osušena rezana građa odgovarajućim postupcima pretvara u finalni proizvod. Bilans utrošenog materijala i otpatka-ostatka se mijenja i zavisi od vrste proizvoda i karakteristika primenjene tehnologije. Ulazni materijal je rezana građa mjerena u m3.
S obzirom na privredni značaj predviđa se da će korišćenje biomase u razne svrhe, kao obnovljive sirovine, biti sve intenzivnije. Da bi kabasta biomasa mogla da stigne i do najudaljenijih korisnika neophodno je istu koncentrisati (sabiti) u najpovljniji oblik i veličinu za manipulaciju, transport, skladištenje i čuvanje. Na taj način biomasa bi postala roba za tržište, tj. bila bi dostupna većem broju korisnika.
Najefikasnije je presovanu biomasu koristiti u energetske svrhe blizu mjesta prikupljanja (u krugu od 10 do 15 km), u obliku malih prizmatičnih, konvencionalnih (četvrtastih) bala ili valjkastih, okruglih (rol) bala, zbog skupog transporta na veća rastojanja. Prema Tešiću (1983) slama bez pripreme (u rinfuzi), sa sadržajem vlage 15 – 20% ima zapreminsku masu („gustinu”) 20 – 40 kg/m3, sjeckana 40 – 60 kg/m3, male četvrtaste bale 80 – 120 kg/m3 I valjkaste bale 70 – 110 kg/m3. Mala vrijednost zapreminske mase bala značajno utiče na troškove transporta i skladištenja. Zbog toga se korišćenje biomase ograničava na 10 km od mjesta prikupljanja . S druge strane posmatrano, neracionalan je način sagorijevanja biomase u postojećim ložištima u stanju u kome je prikupljena (doziranje biomase u ložište mora biti kontinualno, rastresiti materijal sagorijeva velikom brzinom i dr). Zbog toga se danas primjenjuje postupak sagorevanja biomase na većim društvenim gazdinstvima u posebno konstruisanim ložištima. Najveća prepreka masovnijem korišćenju biomase u energetske svrhe je visoka cijena specifičnih postrojenja za sagorijevanje biomase u odnosu na postojeća postrojenja koja koriste
24
fosilna goriva. Briketiranje biomase pokazuje niz prednosti u odnosu na ostale postupke spremanja biomase (smanjuje se volumen, smanjuju se troškovi manipulacije i transporta, potreban je znatno manji prostor za skladištenje, veća je otpornost materijala na biološke procese kvarenja, povećava se efikasnost u procesu sagrevanja, i dr.)
Energetske brikete mogu da se koriste u svim vrstama ložišta za čvrsto grivo, uz pažljivo doziranje. Po energetskoj vrijednosti brikete su slične našim domaćim mrkim ugljevima. Osim toga korišćenje briketa umesto uglja ima značajnu ekološku prednost, jer sadržaj sumpora je u tragovima (manje se zagađuje okolina sa produktima sagorevanja), a pepeo od briketa može da se koristi kao dobro mineralno đubrivo.
Energetske potrebe nijesu proporcionalne nivou proizvodnje proizvoda od drveta. Pri smanjenoj proizvodnji, energetske potrebe se ne smanjuju u tolikoj mjeri kao što se smanji proizvodnja. Stoga neka preduzeća prerade drveta koja koriste svoje kotlove na biomasu su u situaciji da nemaju dovoljno drvnog otpada. Tako da ako žele da im kotlovi na biomasu rade onda moraju da nabave dodatne količine drvnog otpada.
Uobičajeno rješenje je da se nabave dodatne količine drvnog ostatka od malih preduzeća, pilana koja nemaju instalisana ložišta i kotlove, i gde postoji problem odlaganja drvnog otpada. Sada, ovaj vid saradnje između nekih velikih i malih preduzeća prerade drveta je dobar, pošto svako u ovoj saradnji rješava svoj problem. Međutim, ovo rješenje je održivo pod uslovom da su mala preduzeća relativno blizu velikom.
2.6 .Preduzeća drvoprerade (finalna prerada)
Preduzeća za drvnu preradu je 118 registrovano u Privrednom sudu 2010.g.Od čega je sa šifrom 16.10 za djelatnost rezanje i obrade drveta,registrovano 97 preduzeća, za djelatnost 16.21 proizvodnja furnira I ploča od drveta registrovano 1 preduzeće,za proizvodnju parketa sa šifrom 16.22 registrovano 7 preduzeća, za proizvodnju ostale građevinske stolarije i elemenata sa šifrom 16.23b registrovano 12 preduzeća i za proizvodnju drvne anbalaže sa šifrom 16.24 registrovano 1 preduzeće.
2.7. Raspoložive kolièine drvne biomase u industrijskoj preradi drveta u Rožajama
I pored skromnih kapaciteta za sušenje drveta važna karakteristika stanja u ovoj oblasti jeste i èinjenica da znatan broj sušara nije bio u funkciji tokom obilaska preduzeæa (sušare u lošem stanju, kasno odobrene koncesije, nedostatak instrumenata i ureðaja i drugo).
25
Tabela br.5. Spisak koncesionara za korišćenje državnih šuma u opštini Rožaje po godinama
Odobrena vrsta i količina
R.br. Naziv koncesionara
Mjesto i bliža adresa
Jed. mjere 2009 2010 2011
Iskorišćenje u odnosu na oblu građu-trupce u %
1 Zlatni krš Koljeno m3 302 1132 699 71
2 Tuzi trans Lovnica m3 187 70
3 Jela-komerc Koljeno m3 1640 4500 5140 70
4 Rez Zloglavlje m3 752 300 1953 67
5 Sloga Kalače m3 424 1286 1043 68
6 Dženo Kalače m3 543 250 275 69
7 Subabe Hurije m3 930 2087 550 70
8 Amar company
Suho Polje m3 225 1009 300 71
9 Azra com Kalače m3 691 1235 2000 68
10 MBF company Lovnica m3 246 400 1465 69
11 Rehald Koljeno m3 200 340 66
12 EL-prom Koljeno m3 480 798 1100 69
13 Bralić company Koljeno m3 1024 794 853 68
14 Prizma mont Plunci m3 781 362 500 67
15 Drvomontaža Kalače m3 710 700 776 66
16 Forest Koljeno m3 1436 1655 1767 67
17 Crni bor Hurije m3 297 291 660 67
18 Wood Koljeno m3 1137 1911 2322 68
19 Atkomena Bukovica m3 235 548 300 69
20 Fekići Jablanica m3 430 222 370 69
21 Kanina Grahovo m3 217 300 67
22 Dermando Kalače m3 295 375 398 68
23 Primat Koljeno m3 1146 1433 400 68
24 Ami prom Bukovica m3 729 1004 1135 67
25 Jablanik Jablanica m3 846 221 388 69
26 Šekom Rožaje m3 1567 1612 769 70
26
27 Zakamenje Koljeno m3 234 300 280 70
28 JMD Board Bijela Crkva m3 869 517 1482 69
29 Ivovik Crnja m3 813 698 539 70
30 Javor company
Besnik m3 251 541 980 69
31 Elan Trans Bać m3 1365 1078 1677 69
32 Brojni Laz Honsiće m3 328 800 259 69
33 Braća Honsić Honsiće m3 305 800 260 69
34 Marbela Zeleni m3 567 720 1033 70
35 Iko company Biševo m3 133 190 200 70
36 Nursal Seošnica m3 454 788 521 69
UKUPNO 24411 32767 35232 ∅ 69%
U toku 2009.godine nije došlo do ostvarenja odobrenih koncesija u količini oko 30%, pa samim tim taj parameter nije objektivan za ovu analizu. Zbog toga se uzima prosjek 2010.godine I 2011.godine kao objektivniji indicator potencijala biomase u primarnoj preradi drveta. Jer je u ovim godinama došlo do realizacije oko 80 % sječe u odnosu na dozvoljeni etat.
Drvni ostatak u primarnoj preradi drveta, na bazi izvršenog anketiranja iznosi za posljednje 3 (tri) godine je :
2009.godine : 24.411 m3 x 31% = 7.567,41 m3 2010.godine : 32.767 m3 x 31% = 10.157,77 m3 2011.godine : 35.232 m3 x 31% = 10.921,92 m3
Prosjek sve tri godine je 9.548 m3 biomase a ako se uzmu samo 2010.godina i 2011.godina potencijal biomase iznosi 10.539 m3. Tabela br.6. Lista drvopreređivača – finalna prerada u opštini Rožaje
J. Prerađena količina
Drvni otpad Naziv koncesionara
Mjesto i bliža adresa m. 2011 2011
1 SZR Luj Zeleni m3 50 3
2 Jela company Carine m3 200 15
3 EL prom Koljeno m3 2000 160
4 Rehald Koljeno m3 1000 110
5 MBF company Lovnica m3 1800 150
27
6 Azra com Kalače m3 2000 155
7 Drvo Trend Koljeno m3 500 40
8 SZR Brest Hurije m3 300 30
9 Jela-komerc Koljeno m3 5200 250
10 Primat Rožaje m3 1500 130
11 Wood Koljeno m3 3000 340
12 Amar company Suho Polje m3 1000 135
13 Rez Zloglavlje m3 2000 130
14 Zlatni krš Koljeno m3 1500 120
15 Kenan Agović m3 200 10
16 Muhamed Dedeić Ibarac m3 250 15
17 Crni Bor Hurije m3 2500 135
18 Drvomontaža Kalače m3 1000 125
19 Forest Koljeno m3 3000 170
20 Ami prom Rožaje m3 2000 160
21 Eko brvnare Rožaje m3 2000 160
22 Podgor produkt Bać m3 1500 140
23 Dermando Kalače m3 1000 120
24 Ramović Mersad Lovnica m3 600 45
25 Dedeić Džeko Koljeno m3 100 20
26 Dedeić Zaim Koljeno m3 50 10
27 SZR Bor Ibarac m3 50 10
UKUPNO 36300 2878
Dakle, iz finalne drvoprerade i pored najboljeg nerazumijevanja davanja potrebne informacije, te različitog shvatanja svrhe davanja podataka može se zaključiti da je raspoloživa masa minimalno 2 878 m3 oko 3 000 m3. A nakon naknadno obavljenog intervjua poslije izvršenog anketiranja I pojašnjenja drvoprerađivačima finalne prerade svrhe u koju se traži njihovo davanje stvarnih podataka, te da zbog toga neće imati veće lokalne ili druge dažbine, što proizvode drvni otpad, dati su stvarni podaci koji se kreću oko 3.500 m3.
Radi opreza, i što realnijeg utvrđivanja potencijala biomase iz finalne prerade drveta za obračun u ovoj analizi uzimaju se podaci da je to 2.900 m3.
28
Tabela br.7. Spisak koncesionara koji imaju susaru ili koji koriste otpad za grijanje radnih prostorija
Odobrena vrsta i količina Naziv koncesionara Mjesto i bliža adresa
2009 2010 2011 1. Zlatni krš Koljeno 302 1132 699 2. Jela-komerc Koljeno 1640 4500 5140 3. Rez Zloglavlje 752 300 1953 4. Amar company Suho Polje 225 1009 300 5. Azra com Kalače 691 1235 2000 6. MBF company Lovnica 246 400 1465 7. EL-prom Koljeno 480 798 1100 8. Forest Koljeno 1436 1655 1767 9. Wood Koljeno 1137 1911 2322
10. Primat Koljeno 1146 1433 400 11. Šekom Rožaje 1567 1612 769
UKUPNO 9622 15985 17915 Otpad koji se koristi za potrebe susare i za grijanje svojih pogona po godinama
drvoprerađivača primarne i finalne drvoprerade je kako slijedi: 2009 = 1.500,00 m³ 2010 = 2.488,00 m³ 2011 = 2.795,00 m³
Ovaj podatak je dobijen od ovih 11 firmi, koje su dobili koncesijom. Imajući u vidu činjenicu da će se trend montiranja sušara kod drvoprerađivača nastaviti za ovu analizu uzima se maksimalni dio, odnosno količina koja se koristi u proizvodnji toplotne energije od strane samih drvoprerađivača a to je oko 2.900 m3. Ova količina se u ovom momentu uzima kao sadašnja potrošnja radi kasnije obrade tržišta.
Međutim, druga je stvar da li će ovi drvoprerađivači i dalje koristiti svoju sirovinu uz relativno velike gubitke pa I fiksne troškove ili će preći na korišćenje briketa.
Ovo znači da će ili ova količina biti umanjena od raspoložive ukupne biomase Rožaja ili će biti uključena u biomasu pa proizvodi korišćeni u protivvrijednosti toplotne energije ove količine.
Značajne količine drvnog ostatka koji nastaje u procesu sječe drveta i izrade šumskih sortimenata trenutno ostaju i propadaju u šumi. Ista situacija je i sa drvnim ostatkom koji nastaje u procesu prerade drveta, posebno u pilanama, koji se odlaže na deponije pored samih fabrika ili se pali. U tom smislu postoji nekoliko crnih tačaka (lokacija) u Rožajama koje predstavljaju ozbiljan ekološki problem jer su količine drvnog ostatka (najviše piljevine) tako velike da će za njihovo čišćenje biti neophodna značajna finansijska sredstva i napori Vlade i lokalne samouprave Rožaje.
Za analizu raspoloživih količina i energetske vrijednosti drvnog ostatka koji nastaje u sektoru šumarstva u Rožajama pošlo se od planiranog etata i dobijenih podataka, na osnovu terenskog istraživanja, o procentualnom iskorišćenjau drvne sirovine u toku sječe i izrade drvnih sortimenata. U tom smislu planskim dokumentima Uprave zašume Crne Gore definisan je godišnji etat u iznosu od 46 342 m3 bruto drvne zapremine. Prema istim dokumentima planirani procenat drvnog ostatka koji nastaje u procesu sječe i izrade drvnih sortimenata četinara iznosi 20%, a lišćara 19% (u obzir su uzete karakteristike sastojina, drvnih vrsta, kvaliteta staništa i drugi parametri). U obzir je uzeta i činjenicada nije moguće iskoristiti
29
cjelokupan drvni ostatak i staviti ga u funkciju proizvodnje energije zbog toga što u nekim područjima ekonomski nije isplativo njegovo sakupljanje i izvlačenje kao i da se u procesu usušivanja tokom vremena, a nakon završetka procesa izrade drvnih sortimenata, gubi određena količina drvne mase. Za proračune u ovom izveštaju usvojeni su rezultati terenskih istraživanja koja su obavljena na području opštine Rožaje na četinarskim I lišćarskim sastojinama. Na osnovu prethodno iznijetih elemenata predstavljene su tehnički raspoložive količine drvnog ostatka u sektoru šumasrtva u Rožajama i njegova energetska vrijednost zasnovane na planiranom etatu i usvojenim procentima iskorišćenja drvne sirovine u procesu sječe i izrade drvnih sortimenata. Tabela br.8. Planirani etat I tehnièki raspoloživdrvni ostatak u procesu sjeèe I izrade drvnih sortimenata u Rožajama
Neposrednim obilaskom terena, odnosno šuma Rožaja snimljeno je i utvrđeno stanje
biomase kako one koja je sada na zalihi, odnosno raspoloživa za proizvodnju tako i one koja će se u budućnosti javljati.
U periodu od 04.-09.11.2011.godine članovi Planinarskog društva “Mountiners” iz Rožaja izvršili su sa obrađivačima ove studije pretraživanje terena od Gornjeg Bukelja do Brahim Brega I pronašli I evidentirali ukupno 967 gula, od kojih je 631 komad starosti manje od 2 godine. Njihove dužine su različite i kreću se od 40 cm pa čak do vise metara a debljine od 30 cm do 105 cm (8,6% ispod 30 cm, 29,4% 30-50 cm, 41,3% 50-70 cm, 19,2% 70-90 i 1,5% preko 90 cm).
Preračunata orijentaciona količina ovog šumskog ostatka je oko 180 m3 , što predstavlja izuzetno veliki potencijal raspoložive biomase kao šumskog ostatka u formi “zaliha”. Ako bi se na bazi ovog eksperimenta primijenila situacija na cjelokupne Rožajske šume došli bismo do podatka da je ova vrsta šumskog ostatka oko 25 714 m3, kada bi se ta količina iz svih razloga umanjila za 30% po svim osnovima (neekonomično zbog udaljenosti, nepristupačnost, nepostojanje puta, slab kvalitet za energetske potrebe, mogućnost manje količine, korišćenje mještana, eventualni požari i sl..) ipak bi se dobila sigurna iskoristiva količina od oko 17 399 m3 drvnog ostatka u šumi kao postojeća iskoristiva zaliha.
Ovaj šumski prostor zauzima površinu manju od 0,3% svih Rožajskih šuma, ali kao eksperiment ukazuje na tradicionalno ostavljanje u šumi ove vrste, ali ne samo ove vrste, drvnog ostatka kao I na ogromnu količinu drvnog ostatka u šumi I to visokog kvaliteta za
Planirana bruto masa za sječu u m3
Planirani procjenat otpadka (%)
Tehnički raspoloživ drvni ostatak za proizvodnju
energije m3
Vlasništo
Četinara Lišćara Ukupno Četinara
(20%)
Lišćara (19%)
Ukupno
Četinara
Lišćara Ukupno
Državne šume
40706
5636
46342 8141 1071 9212 4071 536 4607
Privatne šume
2125
/
2125
425
/
425
212
/
212
Ukupno
42831
5636
48467
8566
1071
9637
4283
536
4819
30
potrebe energetske biomase I postojeću veliku zalihu koja propada u šumi a što je dokumentovano fotografijama koje su sačinjene upravo na ovom lokalitetu.
Planirani šumski drvni ostatak predstavlja drvni ostatak koji se dobija kao razlika između bruto i neto drvne zapremine u dubećem stanju. Sama odrednica planirani govori da se radi o drvnom ostatku koji se planira u okviru planskih dokumenata i zbog toga se često u praksi naziva i teoretski drvni ostatak.
Tehnički raspoloživ šumski drvni ostatak predstavlja onu količinu drvne zapremine koja nastaje u procesu sječe i izrade drvnih sortimenata koja je po svojim dimenzijama, količini i ekonomskoj isplativosti realno raspoloživa za dalju preradu u drvna goriva (najčešće u drvnu sečku). U odnosu na planirani drvni ostatak tehnički raspoloživ drvni ostatak je manji za iznos drvne zapremine koja se nalazi u sortimentima koji po svojim dimenzijama i količini nijesu ekonomski isplativi za sakupljanje i dalju preradu (iglice, lišće, tanke grane, djelovi vrhova stabala i drugi). Biomasu iz drvne industrije èine ostaci i otpad pri rezanju, brušenju, blanjanju kao i pri drugim vrstama obrade drveta. Biomasu iz drvne industrije koristimo kao gorivo u kotlovima i kao sirovinu za proizvodnju briketa. Èesto je otpad koji optereæuje poslovanje drvnih industrija mnogo jeftinije i kvalitetnije gorivo od šumske biomase (ostaci i otpad iz drvne industrije dobijen kao posledica korišæenja šuma, drveæa za gradivnu i ogrijevnu komponentu), a takoðe je daleko opravdanjije za korišæenje nego fosilna goriva. Osnovne karakteristike pri upotrebi drvne biomase kao energenta iste su kao kod svakog goriva:hemijski sastav, toplotna moæ, temperatura samozapaljenja, temperatura sagorijevanja, fizièka svojstva koja utièu na toplotnu moæ (npr. gustina, vlažnost i dr). Osnovna velièina za proraèun energije iz odreðene kolièine drveta jeste njegova toplotna vrijednost (moæ). Najveæi uticaj na nju ima vlaga (vlažnost,udio vlage), potom hemijski sastav, gustina i zdravost drveta. Za naše podneblje važno je utvrditi i vrstu drveta, radi odreðivanja njegove toplotne vrijednosti, da li je listopadno ili èetinarsko, odnosno tvrdo ili meko, jer je udio pojedinih sastojaka pri tome razlièit, kao i materija koja se može koristiti kao gorivo.
Energetska vrijednost drvnog ostatka koja je korišćena u kalkulacijama u ovom Izvještaju obuhvata tzv.donju toplotnu moć odnosno minimalnu energetsku vrijednost za datu vrstu drveta i sortimenta pri navedenoj vlažnosti.
31
I pored skromnih kapaciteta za sušenje drveta važna karakteristika stanja u ovoj oblasti jeste I činjenica da znatan broj sušara nije bio u funkciji tokom obilaska preduzeća (sušare u lošem stanju,nedostatak instrumenata i uređaja i drugo).Ipak, za sagledavanje energetskog bilansa i potreba preduzeća primarne prerade drveta za toplotnom energijom u kalkulacijama su uzete njihove maksimalne potrebe za grijajanje prostorija i parenje I sušenje rezane građe (kao da su sve sušare i parionice u funkciji) uzimajući u obzir i gubitke energije odnosno sa usvojenim stepenom korisnog dejstva termo-energetskih sistema od 0,7.
Koju količinu piljevine koja se trenutno nalazi na deponijama je zaista moguće koristiti
zaproizvodnju goriva na bazi drveta teško je procijeniti. U svakom slučaju piljevinu koja se nalazi na deponijama starim oko pet godina moguće je koristiti u velikoj mjeri za proizvodnju drvnih goriva.
Prema gore navedenim rezultatima, Rožaje ima veliki potencijal za korišćenje energetskog potencijala biomase, što se prevashodno odnosi na sektor šumarstva, a potom i na sektor poljoprivrede.Sektor šumarstva je posebno značajan i interesantan za energetske sisteme koji koriste biomasu kao gorivo.Utvrðeni potencijal bimase kao sirovina i repromaterijal koristit æe se za proizvodnju briketa i peleta, vjerovatno se drveni èips neæe proizvoditi, jer terenskim istraživanjima je utvrðeno da je mali interes potencijalnih preraðivaèa za proizvodnju sjeèke, odnosno drvenog èipsa. Mada i ovaj proizvod iz studije se ne iskljuèuje obzirom na moguænost ove proizvodnje.
2.9. Analiza glavnih problema i mogućnosti za poboljšanja korišćenja biomase
Problemi
□ Nepostojanje zakonske i podzakonske regulative za biomasu □ Neinformisanost građana, javnosti i privrednih subjekata □ Zagađenje životne sredine □ Opasnosti za izbijanje požara □ Nepostojanje sakupljivaca i prerađivaca za preradu biomase □ Nepostojanje proizvođača opreme i tehnologije u CG □ Nepostojanje postrojenja za preradu u CG □ Slaba zainteresovanost lokalnih uprava □ Uticaj na na efekat staklene baste □ Zagađenje vode, zemlje, vazduha
32
□ Nepostojanje ljudskih kapaciteta na lokalnom nivou za pokretanje i implementaciju projekata za biomasu
□ I sl.
Prioriteti □ Ekoloski i ekonomski □ Koriscenje postojeceg potencijala biomase u energetske svrhe □ Povecanje energetske efikasnosti □ Rjesaanje postojecih deponija piljevina, drvnog otpada… □ Donosenje zakona, strategija i podzakonskih akata i lokalnih propisa □ Ekonomski stimulansi □ Otvaranje novih radnih mjesta □ Proizvodnja briketa, peleta i dr proizvoda od drveta □ i sl. Sam postupak briketiranja se sastoji u sabijanju lignoceluloznog materijala u što manju
zapreminu pomoæu presa. Èesto problemi nastaju i zbog preniskog ili previsokog sadržaja vlage u biljnom
materijalu,nedovoljno samljevenog materijala, neodgovarajuæeg pritiska sabijanja materijala,neodgovarajuæe temperature sabijanja materijala, nedovoljno ohlaðenog sabijenog materijala,itd. Dakle, èesto se ne primenjuje odgovarajuæa tehnologija sabijanja biljnog materijala. Zbog potrebe da se obezbijedi visok pritisak sabijanja usitnjenog materijala, troši se velika kolièina elektriène energije. Zbog toga je kod sabijanja biljnih ostataka potrebno dodavati odgovarajuæa vezivna sredstva da bi se pritisak i temperatura sabijanja materijala smanjila.Brikete ili pelete s vezivnim sredstvom su èvršæe i postojanije, ali su i skuplje.
Ekološki aspekti korišæenja biomase: • biorazgradivost biomase u tlu je izvrsna jer gotovo 95% materije biomase se razgradi za
28 dana. • biogoriva sadrže neznatne kolièine sumpora pa u produktima nema sumpor - dioksida
(to je neizbježan produkt sagorevanja fosilnih goriva) • prilikom sagorijevanja biomase dobija se tzv. èisti pepeo • nema emisije ugljovodonika, kao nepotpunih produkata sagorevanja • u potpunosti je biomasa obnovljiv izvor energije • sva ta biomase veæ postoji na planeti Zemlji i nije je potrebno stvarati , veæ je treba
samo planski iskoristiti, i pomoæi joj u regeneraciji. Iz ovih razloga biomasa, pored drugih obnovljivih izvora energije (vjetra, vode i solarne
energije), dobija na znaèaju kao resurs za dobijanje "èiste energije". Privredni aspekti korišeæenja biomase: • prevencija erozije • smanjenje opasnosti od požara • zaštita životinjskog i biljnog svijeta i drugih komponenti njihovih raznolikosti • manja emisija štetnih materija iz generatora elektriène energije koji koriste biomasu kao
gorivo, u poreðenju sa sliènim tehnologijama koje koriste fosilna goriva • Redukcija gasova koji proizvode efekat staklene bašte • Otvaranje novih radnih mjesta • Ekonomske koristi u ruralnim sredinama Meðutim, i pored mnogih prednosti koje poseduje biomasa kao izvor energije u eksploataciji
biomase postoje i odreðene nepogodnosti za primjenu. Neka od njih su:
33
• manipulacioni i ekonomski problemi sa sakupljanjem, pakovanjem i skladištenjem biomase
• periodiènost nastanka biomase • mala zapreminska masa i toplotna moæ biomase svedena na jedinicu zapremine • razuðenost u prostoru • nepovoljan oblik i visoka vlažnost biomase • visoke investicije za postrojenja za preradu, pripremu, sagorijevanje biomase, itd Koji mogu biti još problemi: • Rožaje je planinsko podruèje(iznad 1000 m nadmorske visine gdje tokom zime nijesu
pristupaèna neka mjesta lokacije sa kojih bi se preuzimala sirovina • veæi dio pogona drvoprerade u Rožajama u špicu zime ili radi sa bitno smanjenim
kapacitetom ili uopšte ne radi što sa jedne strane smanjuje kolièinu sirovine za biomasu ali istovremeno i ne troši energiju toplotnu za rad, tako da sa stanovišta ukupnog energetskog bilansa nema bitnih uticaja na promjene,
Poboljšanje stanja ili rješenje problema • Da u organima Lokalne samouprave u Rožajama se imenuje lice koje će biti
zaduženo za pitanja biomase • Izgradnja šumskih i lokalnih puteva, • Održavanje seoskih i mjesnih puteva u toku zimskog perioda – čišćenje snijega • Subvencija i podrška izgradnje većih skladišta za biomasu • Iznajmljivanje uz minimalnu najamninu slobodnih građevinskih objekata i prostora za
deponovanje biomase u objektima koji se ne koriste • Stimulisanje sakupljanja biomase u šumi od strane Zavoda za zapošljavanje
upućivanjem nezaposlenih ljudi, raznim akcijama I projektima uz subvenciju države • Motivisanje NVO kao što su iz oblasti ekologije, planinari, lovci, služba spašavanja, iz
oblasti turizma I slično na sakupljanju biomase • Primjena sankcija prema proizvođačima biomase koji biomasu rasipaju, odlažu na
nedozvoljenim mjestima, zagađuju životnu sredinu, • Oslobađanje plaćanja lokalnih dažbina za sakupljače biomase
Tabela br.9. Cijene različitih goriva u Rožajama i cijene grijanja
Jedinica
mjere
Maloprodajna cijena po
jedinici mjere
(€)
Potrebna količina
po jedinici
mjere
Energetska vrijednost
(kWh/jedinica mjere)
Troškovi grijanja
domaćinstva u Rožajama
(€)
Ugalj Pljevlja
tona 90 5,0 3 750 450,00
Lož ulje/Mazut tona 1,0 1,8 10,7 1 800,00
Ogrijevno drvo hrasta u Rožajama(V=25%)
m3
40,00 €/m3
10
1 865
400,00
Ogrijevno drvo bukve u Rožajama(V=25%)
m3
40,00 €/m3
12
1 865
480,00
34
Čamovo ogrijevno drvo u Rožajama(V=25%)
m3
15,00 €/m3
20
1 342
300,00
Drvni briketi
tona
Ne postoje ali se mogu
nabaviti po cijeni od oko
150 €/t
4,0
4 680
600,00
Drvni peleti
tona
Ne postoje ali se mogu
nabaviti po cijeni od oko
180 €/t
3,9
4 800
702,00
Električna energija (50:50% odnos viša niža tarifa)
kWh
0,069
18 650
1
1286,85
Grafik br. 2. Organizaciona šema za tipičnog budućeg proizvođača drvenih peleta
2.10. Rezime potencijala ukupne biomase na podruèju Rožaja
Sječa drveta
transport Državne šume
investitor
Privatne
šume
Preduzeća
prerade
drveta
35
R. Br. Izvor biomase(iskoristiva)
Kolièina u m3 zaliha iz prethodnog perioda
Procjena godišnja kolièina u m3
Potencijalna energetska vrijednost (mwh)
Privatne šume 1 399 Državne šume 16 000
Ostatak biomase u šumi Ukupno: 17 399 10 042 22 333 Ostatak u primarnoj preradi
11 000
10539
20 973
Ostatak u finalnoj preradi
4 000
2 900
7 366
Ostali drvni ostatak
500 500 995
Ukupno: 32 899 23 981 51 667
36
III. ANALIZA NAJZNAČAJNIH AKTERA I NJIHOVE POVEZANOSTI U PROIZVODNJI I KORIŠTENJU BIOMASE
Da bi se razumjela povezanost aktera u lancu proizvodnje i korišćenja biomase prethodno je potrebno ukratko opisati taj proces.
Opis lanca vrijednosti ciklusa formiranja proizvoda od drvne biomase odvija se sljedećim koracima:
Prethodne i pripremne aktivnosti države, njenih organa i institucija, utvrđivanje prioriteta i drugih faktora za područje Rožaja, pri čemu se moraju poštovati propisi, strateška dokumneta a posebno Zakon o koncesijama i Zakon o javnim nabavkama. Prvi koji su u tom lancu su Koncesionari i privatni vlasnici šuma, koji neposredno ili posredno eksploatišu šumu.
Eksploatacijom se stvara Tehničko drvo i drvni ostatak u šumi. Dakle kod ovog koraka se mogu javiti i treća lica kao izvođači šumskih radova, kao učesnik ovoga lanca. Kada se stvori drvni ostatak kao biomasa sljedeći korak je Sakupljanje i selektovanje drvnog ostatka u šumi. Posao selektovanja drvnog ostatka, slaganja, pripreme za transport do kamionskog puta i čišćenje lokacija mogu vršiti neposredno koncesionari i vlasnici privatnih šuma. Na osnovu izvršeneih terenskih istraživanja istima se malo isplati ovakav rad pa zbog toga gotovo 100% ovaj ostatak ostaje u šumi. U novim okolnostima je preko 90% intervjuisanih iskazalo spremnost da bi to ustupili mještaanima, pastirima, domaćinstvima sa niskim primanjima, odnosno niskim dohotkom, domaćinstvima koja imaju višečlane zajednice, nezaposlenim licima i sl. Ovakav stav koncesionara i vlasnika privatnih šuma je od značaja da bi se Lokalna samouprava mogla u saradnji sa drugim organima na njenom području organizovati za usvajanje politika koje bi dale najbolje rezultate angažovanjem zainteresovanih aktera u ovim poslovima. Jedna od mjera bi mogla biti dodatna stimulacija iz opštinskog budžeta i sl.
Nakon obavljene selekcije, koncentracije, pripreme na licu mjesta u šumi pored panja obezbjeđuju se uslovi za Transport do kamionskog puta.
Utovar u kamione i transport do prerađivača biomase –briketirnice ili peletirnice je faza u koju će se preko 73% koncesionara uključiti i samo 12% vlasnika privatnih šuma, prema urađenom terenskom istraživanju. Zbog toga će se ovdje javiti novi akteri a to su i profesionalni prevoznici kabastih roba koji u Rožajama za to posjeduju šumsku mehanizaciju.
Prekompozicija po vrsti skladištenja će u preko 97% slučajeva obavljati vlasnici briketirnica ili peletirnica sa svojim zaposlenima a samo nešto manje od 3% bi angažovalo za to od slučaja do slučaja kampanju plaćajući te usluge trećim licima a ne svojim zaposlenima. Priprema za preradu-proizvodnju će vršiti isključivo vlasnici peletirnica i briketirnica. Nakon faze šumskog drvnog ostatka čiji je lanac opisan javljaju se dalji nastavci lanca u formi primarne i finalne prerade drveta.
Drvni ostatak u primarnoj preradi drveta – gateri, brente i sl. razvrstava se na krupni, sitni i koru.
Razvrstavanje na krupni i sitni drvni otpad vrše vlasnici primarne prerade zbog sopstvenog skladišta, zakonskih obaveza, sopstvenih bezbijednosnih razloga i zbog korišćenja dijela toga ostatka za sopstvene potrebe. Značajan dio krupnog ostatka u primarnoj drvopreradi se uglavnom koristi i to: največi dio za energetske svrhe, dio za doradu u letve i manje komade za dalje korišćenje, dio za prodaju od koje dio ide opet u energetske svrhe a dio za druge namjene u domaćinstvima (ograđivanje poljoprivrednih posjeda, krovni pokrivači na pomoćnim objektima, za patose u štalama i sl..).
Utovar u kamione i transport do briketirnice i peletirnice drvnog ostatka iz primarne prerade vrši vlasnik briketirnice a vrlo rijetko će to raditi vlasnik drvoprerade. Ovo se posebno
37
odnosi na dio krupnog ostatka ali sa sitnijim komadima i posebno sa sitnim drvnim ostatkom, piljevinom, korom i sl.
Skladištenje po vrsti otpada je dio procesa koji se odvija u prvom redu u briketirnicama i peletirnicama ali i kod primarne prerade dveta. Nakon toga se vrši Priprema za preradu-proizvodnju.
Drvni ostatak u finalnoj proizvodnji je izuzetno kvalitetan za energetske svrhe jer se radi o suvom drvnom materijalu koji je uglavnom usitnjen i izuzetno pogodan za peletirnice i briketirnice. Rožaje nema hemijske prerade drveta tako da se sav sitni ostatak kao i drveno brašno i piljevina koriste za energetske potrebe, jer je njegov transport proizvođačima iverica, medijapan ploča i slično ekonomski neisplativ.
Razvrstavanje ali nekada i nije potrebno vrši se prema namjeni ostatka drveta. Utovar u kamione i transport do briketirnice-peletirnice će vršiti uglavnom vlasnici
peletirnica i briketirnica. Skladištenje za proizvodnju bez pripreme je moguće samo ovih drvenih ostataka. Proizvodnja briketa, peleta ili čipsa čiji je proces opisan u posebnom dijelu studije. Skladištenje proizvoda upakovanih u PVC folije na drvenim euro paletama. Otprema, odnosno utovar i transport do potrošača, odnosno ako se radi o izvozu ili do
luke, željeznice ili pak ako je u bližem okruženju neposredno transport kamionima većih nosivih mogućnosti.
Potrošnja u pećima za grijanje ili velikim sistemima proizvodnje toplotne energije kao i za potrebe domaćinstava u malim grejnim aparatima.
39
1.1 Analiza najznaèajnijih aktera
Najznačajniji akteri Sta je njihov interes Na koji nacin bi oni mogli da ucestvuju u projektu
Prerađivaci drvne biomase
Koriscenje jeftine ili besplatne drvne biomase; Ostvarivanje profita; obezbjeđenje dugorocne proizvodnje u prvom redu za izvoz a i za domace trziste te iskoriscenje postojecih sopstvenih kapaciteta; uklanjanje drvnog ostatka iz objekata drvoprerade i sa deponija pored objekata koji ne koriste i koji cini problem za njih zbog opasnosti od pozara kao i zbog toga sto to cini ekoloski problem zagađenja zivotne sredine uz mogucnost cak i njegove prodaje tako da mogu postici dvostruki efekat (nemaju trosak i ostvaruju dodatni prihod)
Kupci biomase odnosno otkupljivaci sirovina u formi drvnog ostatka iz sume kao i primarne i finalne drvoprerade; Proizvođaci, odnosno prerađivaci biomase kao sirovine u gotove-finalne proizvode za toplotnu energiju; Prodavci gotovih proizvoda na lokalnom, regionalnom i inostranom trzistu; Ugovorom o prodaji biomase prerađivacima ili u najgorem slucaju kroz besplatno ustupanje tim korisnicima; Kompenzacijom sirovine za gotove proizvode od biomase I sl;
Lokalno stanovnistvo: Domaćinstva koja učestvuju u sakupljanju u prvom redu lica, odnosno domacinstva sa niskim dohotkom, kao i nezaposlena lica i lica sa evidencije socijalne potrebe-pomoci koju finansira drzava Crna Gora ; Domacinstva i stanovnistvo na ruralnom podrucju koje gravitira ili je u neposrednoj blizini suma i pogona drvoprerade;
Izvori za ostvarenje prihoda za podmirenje sopstvenih potreba; Zaposljavanje ili angazovanje nezaposlenih lica sa ruralnog podrucja radi zasnivanja radnog staza; Dodatni stalni izvor prihoda domacinstvima sa niskim dohotkom;
Sakupljanje sirovina za potrebe prerađivaca ili koncesionara kao i drugih lica koja dobiju ovlascenje-koncesiju za koriscenje drvne biomase ili kroz obligacioni odnos u skladu sa zakonom steknu pravo njenog koriscenja; Izvlacenje drvnog ostatka animalima-zapregama do traktorskog ili kamionskog puta; Transport drvnog ostatka-krupnijeg i sitnijeg;
Lokalna samouprava Rozaje (opstina Rozaje) i njeni organ ii preduzeca;
Rjesava probleme zagađenja zivotne sredine ovim ostatkom; Smanjenje izdataka za odrzavanje i ciscenje divljih deponija koje se formiraju od piljevine i drugih drvnih ostataka na zelenim povrsinama, pored Rijeka i u neposrednoj blizini naselja; Stvaranje preduslova za razvoj turizma;
Davanje lokacija za izgradnju pogona za preradu biomase i proizvoda od biomase ; Uvođenje, odnosno instaliranje opreme za grijanje u javnim objektima na biomasu i izgradnjakotlovskog postrojenja za te potrebe;
40
Mogucnost koriscenja proizvoda biomase za grijanje javnih ustanova preduzeca u Rozajama kao i za neposredno svoje grijanje; Povecanje sredstava za budzet kao trajni izvor kroz naplatu poreza i prireza kao i drugih naknada na ostvarenje povecanog dohotka i izdate koncesije; Zaposljavanje nezaposlenih lica i povecanje zivotnog standarda svojega stanovnistva;
Programi finansijskih i drugih stimulacija za proizvođace i korisnike biomase od poreskih olaksica, subvencija, nagrada, davanje lokacija na koriscenje isl.; Strucne i tehnicke usluge odnosno podrska stvarnim i potencijalnim proizvođacima i korisnicima drvne biomase (izrada investiciono-tehnicke dokumentacije od strane lokalnog biznis centra, savjetodavne i konsultantske usluge od strane opstinskih organa-sekretarijata i sl. Naplata javnih prihoda od rada novozaposleniih; Naplata javnih prihoda od prerađivaca i drugih ucesnika u lancu proizvodnje i koriscenja biomase;
Vlasnici privatnih šuma u opstini Rozaje
Odrzavanje sumskog reda za koji sada imaju troskove ubuduce bez tih troskova (uređivanje posjeda gdje se vrsi sjeca shodno zakonskim propisima); Mogucnost prodaje biomase uz ostvarivanje dodatnih trajnih izvora prihoda; Smanjenje opasnosti od pozara; Eliminisanje bolesti sume, odnosno drveca od tzv.potkornjaka koji iz posjecenih djelova napada sumu; Mogucnost koriscenja ociscenih suma za ispasu i ishranu stoke;
Davanje prava u obligacionom odnosu prerađivacima i proizvođacima biomase za eksploataciju drvnog ostatka iz njihovih suma; Sakupljanjem od strane clanova sopstvene porodice, odnosno domacinstva i neposredna prodaja prerađivacima biomase; Kompenzacijom biomase za gotove proizvode od biomase (briketi, pelete); Izvlacenje biomase sopstvenim zapregama do kamionskog ili traktorskog puta; Transport biomase do prerađivaca;
Ministarstvo ekonomije
Ekoloski i ekonomski; Ekonomski stimulansi; Otvaranje novih radnih mjesta; Promocija i veće korošćenje obnovljivih izvora energije; Privredni razvoj; Razvoj malih i srednjih preduzeća;
Pružanje tehničke i stručne pomoći proizvođačima biomase; Izrada i predlaganje propisa za korišćenja biomase u energetske svrhe; U saradnji sa Ministarstvom poljoprivrede i ruralnog razvoja predložiti ekonomske i finansijske stimulanse za proizvođače i korisnike proizvoda biomase;
41
Finansijska pomoć iz fonda obnovljivih izvora energije;
Ministarstvo poljoprivrede I ruralnog razvoja
Ekoloski i ekonomski; Povećanje energetske efikasnosti; Razvoj ruralnog područja; Zapošljavanje ruralnog stanovništva; Zadržavanje stanovništva na ruralnom području uz obezbjeđenje dodatnih izvora prihoda; Razvoj šumarstva i unapređenje korišćenja šuma;
Stručna i tehnička pomoć; Finansijska pomoć iz agrobudžeta ruralnom stanovništvu; Predlaganje zajedno sa Ministarsvom ekonomije ekonomskih i finansijskih stimulansa;
Uprava za šume
Korišćenje postojećeg potencijala biomase u energetske svrhe; Zaštita i unapređenja šuma; Efikasno korišćenje raspoložive drvne mase; Eliminisanje uzroka požara i bolesti drveća; Uređenost šuma i šumskog zemljišta;
Odobravanje koncesija za korišćenje otpadne biomase; Stručna i tehnička pomoć; Učešće u izgradnji šumskih puteva; Pomoć u izradi potrebnih planova i projekata;
Ministarstvo odrzivog razvoja I turizma
Ekoloski i ekonomski; Rjesavanje postojecih deponija piljevina, drvnog otpada; Zaštita životne sredine; Stvaranje uslova i ambijenta za razvoj turizma u planinskom području Rožaja; Uređenost komunalnih deponija; Implementacija domaćih i EU propisa;
Formulisanje i planiranje energetske politike; Zaustavljanja daljeg degradiranja životne sredine i započeti unaprjeđenje situacije u oblasti životne sredine podstičući održivi razvoj; Donošenjem podzakonskih akata za oblast biomase; Definisanje uslova za izgradnju objekata za proizvodnju briketa, peleta i čipsa; Angažovanje ekološke inspekcije;
Mediji Informisanje javnosti Komercijalni I finansijski interes Promocija
Izvještavanje o aktivnostima, problemima, rezultatima, uspjesima. Članci u novinama, radio emisije, tv emisije, prilozi u informativnim emisijama, specijalne emisije…
NVO prvenstveno za oblast zaštite životne sredine, turizma, biodiverziteta i sl.
Čistija životna sredina, Bolji životni standard stanovništva; Manje zagađivanje sredine; Uređenost deponija; Manje negativnih efekata koji utiču na klimatske promjene; Bolji uslovi za život građana Rožaja;
Iniciranje akata prema lokalnoj samoupravi; Promocija značaja mogućnosti korišćenja biomase u energetske svrhe; Edukacija građana i drugih zainteresovanih strana;
42
Organizovanje tematskih rasprava na temu biomase; Objavljivanjem afirmativnih priloga u sredstvima informisanja is l.
Donatori (SNV, GTZ, Lux-Development, USAID…)
Rjesavanje postojecih deponija piljevina, drvnog otpada
Doprinos opštim ciljevima Realizacija misije i vizije donatora Preporuke Vlada država
Glavni učesnici u proizvodnji i iskorišcenju drvnog otpada mogu biti podijeljeni u dvije glavne grupe:
• oni koji su u lancu proizvodnje drvnog ostatka i • oni koji su u lancu iskorišcenja drvnog ostatka.
Učesnici u lancu proizvodnje su: vlasnici šuma, oni koji se bave sječom drva, drvnoprerađivačka preduzeća i preduzeća za proizvodnju peleta. Učesnici u lancu koji se bave iskorišcenjem drvnog ostatka su: domaćinstva, opštine sa sistemima centralizovanog grijanja u školama, bolnicama i drugim javnim zgradama kao i preduzeća prerade drveta. Vlasnici šuma, privatnih i državnih, su generalno vrlo zainteresoani za što vece iskorišcenje svojih sirovina. Oni koji se bave sječom drva u šumama imaju interes da prošire listu šumskih proizvoda koji ce biti komercijalni.
Drvno-preradivacka preduzeća mogu imati suprotan stav. Neka preduzeća koja se bave proizvodnjom nekih tipova drvenih ploča za koje se može koristiti drvni ostatak, a djelimično i kora, ne bi bila uopšte zainteresovana za proizvodnju drvenih peleta. Sigurno, ova vrsta preduzeća bi pokušavala da zadovolje svoje potrebe za toplotnom i električnom energijom korišcenjem drvnih ostataka bez namjere da proizvode pelete. U tom slučaju ona bi koristila drvne ostatke za svoje potrebe. Neki drugi koji se bave preradom drveta i proizvodnjom predmeta od drveta ali ne mogu koristiti nastale drvne ostatke, pokušace da učine da ti ostaci imaju neku vrijednost. Postoje dvije mogucnosti: jedna je da daju ili prodaju drvne ostatke nekom ko će proizvoditi biogorivo od njih ili ih iskoristiti za proizvodnju toplote, a druga da sami proizvode biogorivo/pelete.
43
Prva varijanta, da besplatno daju nekome drvne ostatke je malo vjerovatna, pošto ne postoji obaveza za one koji stvaraju drvni otpad da rješavaju problem tog otpada. Zato je vjerovatnija varijanta da se drvni ostaci prodaju.
Druga varijanta je da proizvode pelete od svog drvnog otpada. Ovo je opravdana varijanta pod uslovom da preduzeće ima dovoljne količine ostataka, stabilan kvalitet (bez opasnih materija) i da ima finansijske mogucnosti za novu investiciju. Trebalo bi uzeti u obzir da su mnoga preduzeća nova ili su nedavno privatizovana, što znači da su sva već potrošila dosta novca na nove investicije i u liniju glavne proizvodnje. Medutim u buducnosti, proizvođači peleta koji proizvodnju ne baziraju u značajnoj mjeri na sopstvenim drvnim ostacima, mogli bi da imaju problem da nabave dovoljne količine drvnog ostatka.
Što se tiče potrošaca drvnih ostataka na prvom mjestu trebalo bi uzeti drvno-prerađivacka preduzeća. Obično ta preduzeća koriste svoje raspoložive drvne ostatke uz mogući dodatak ostatak iz drugih obližnjih pilana. Međutim ova potrošnja drvnog ostatka je van tržišta.
Domaćinstva su potencijalno veliki potrošac drvenih peleta. Pored toga, opštine u regionima bogatih šumom sa svojim javnim zgradama (škole, bolnice) su potencijalni potrošaci peleta takođe.
Za sada domaćinstva u selima koriste ogrijevno drvo i druge vrste ostataka biomase prikupljene obično na svojim njivama i zemljištu. Među razlicitim vrstama biomase kao gorivo se u gradovima za grijjanje domaćinstava koristi samo ogrijevno drvo. Većina javnih zgrada u regionima bogatih šumom koriste ogrijevno drvo, a samo u nekim slucajevima fosilna goriva.
Drvni ostaci, ili ostaci biomase bilo koje vrste, generalno se ne koriste u ovim objektima. Problem korišcenja mazuta je njegov sadržaj sumpora, koji dovodi do viših vrijednosti emisije SO2 nego pri korišcenju drugih goriva, čak i domaćih ugljeva. Pošto nema posebnih restriktivnih mjera za zaštitu životne sredine po pitanju korišcenja nisko-kvalitetnog mazuta u stambenim zonama, onda je ovo dobar način za one koji imaju kotlove na tečno gorivo, da koriste jevtino gorivo bez velikih investicija.
Javne zgrade koje su u nadležnosti opštinskog rukovodstva imaju obazbijeđen budžet za grijjanje od opštine. Iz tog razloga one nijesu motivisane da uvode nove tehnologije radi korišcenja jevtinijeg goriva, a u isto vrijeme to je tehnologija koja je više zavisna od obučenosti operatora i njegove odgovornosti.
Malo ozbiljnije razmatranje budžeta opštine pokazalo bi da korišcenje drvnih ostataka sa svoje teritorije može doprinijeti unapređenju privrede te opštine. Ne bi imali troškove za nabavku uvoznih goriva, neki stanovnici opštine bi bili zaposleni na prikupljanju i transport ostataka biomase, a neka lokalna preduzeća prerade drveta bi mogla imati dodatni prihod. To znači da korišcenje drvnih ostataka ima pozitvne efekte na privredu u tim opštinama. Potrebno je napomenuti da su šumski regioni uglavnom slabo razvijeni. Što se tiče cijena, sadašnje cijene peleta na međunarodnom tržištu su vrlo privlačne za izvoz proizvođača sa ovih prostora, ali te cijene nijesu pogodne za potrošace u Crnoj Gori. Uzimajući u obzir da je cijena za ugalj oko 90,00 €/t takođe, onda se ne može očekivati za potrošace u Crnoj Gori da za korišćenje peleta plaćaju znatno veću cijenu.
Drveni peleti su prihvatljivi za dobrostojeća domaćinstva i mala preduzeća sa sopstvenim centralizovanim sistemom grijanja. Oni mogu plaćati dodatnu opremu za automatski rad ovih malih kotlova na drvene pelete, i takođe plaćati relativno visoku cijenu drvenih peleta. Pored raspoloživosti drvenih peleta veoma je važno na tržištu imati široku ponudu kvalitetnih I savremenih kotlova za sagorijevanje drvenih peleta sa dodatnom opremom. Sada to nije slučaj.
Stav razlicitih ucesnika u proizvodnji i korišcenju drvenih peleta može se promijeniti ako se promijene uslovi. Na primjer, izmjene Zakona o otpadu promijenile bi stav mnogih preduzeća prerade drveta i primoralo bi ih da vode više racuna o svojim drvnim ostacima.
44
Povećanje znanja i podizanje svijesti u rukovodstvima opština o iskorišcenju lokalnih resursa verovatno bi promenili njihov stav po pitanju korišcenja ostataka biomase. Još jedna vrlo važna stavka indirektno vezana za potencijalne potrošače peleta je neophodnost usvajanja standarda o kvalitetu drvenih peleta. U uslovima kada nema usvojenih standarda koji propisuju osnovne tehničke parametre (otpornost na lom, standardne dimenzije, toplotna moć) i posebno važno hemijski sastav peleta, na tržištu bi se mogli naći peleti vrlo različitog kvaliteta, čak i oni opasni prilikom sagorevanja. Ovakvo stanje bi obeshrabrilo mnoge potrošače da koriste pelete. Korišćenje drveta za energetske svrhe stvara kod korisnika razumijevanje i pozitivan odnos prema sopstvenoj prirodi i životnoj sredini.Stav različitih učesnika u proizvodnji i korišćenju drvenih peleta može se promijeniti ako se promijene uslovi. Povećanje znanja i podizanje svijesti u rukovodstvima opština o iskorišćenju lokalnih resursa vjerovatno bi promenili njihov stav po pitanju korišćenja ostataka biomase. Ali najmoćniji mehanizam za promjenu stava je cijena.Sa regulisanim odnosom cijena različitih goriva i električne energije, dodavanjem ili ukidanjem taksi, neka goriva i ostaci bi mogli biti favorizovani. 3.2 .Vladine ustanove
Sektor šumarstva i korišćenja drvne biomase prelazi granice između odgovornosti i interesa različitih Vladinih aktera. Što se tiče crnogorskih ministarstava, trenutno su njih tri uključena u aktivnosti vezane, na ovaj ili onaj način,
• Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja, • Ministarstvo održivog razvoja i turizma, • Ministarstvo ekonomije .
Veliki broj agencija I direkcija ima nadležnosti nad ovom djelatnošću, kao što su : • Agencija za zaštitu životne sredine • Uprava za vode, • Uprava za šume • Sektor u Ministarstvu ekomomije za obnovljive izvore energije • Direkcija za razvoj malih i srednjih preduzeća Crne Gore • CETI-Centar za ekotoksikološka ispitivanja Crne Gore – Podgorica, • Privredna komora Crne Gore Na osnovu Zakona o šumama Vlada CG donosi odluku o odobravanju koncesija, odnosno
davanju prava na korišćenje državnih šuma. Na osnovu te odluke tendersku dokumentaciju shodno Zakonu o javnim nabavkama priprema Uprava za šume CG (Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja) i objavljuje javni poziv zainteresovanim licima. Tenderska dokumentacija se sačinjava na osnovu podataka iz Šumsko-privredne osnove za područje Rožaja, planova i programa gazdovanja i uređivanja šuma te i drugim aktima kojima se upravlja ovim prirodnim bogatstvom.
Javni poziv-tender ostaje otvoren 15 - 30 dana, po zakonu o koncesijama a zainteresovana lica u tom roku podnose potrebnu dokumentaciju kojom dokazuju ostvarivanje ciljeva postavljenih aktima državnih organa kao i svoju sposobnost i ekonomsku opravdanost korišćenja državnih šuma. Otvaranje ponuda je javno i mogu prisustvovati sva lica koja su podnijela prijavu-ponudu na javni poziv.
Uprava za šume nakon što izvrši analizu i ocjenu svih dostavljenih ponuda iste rangira i donosi odluku o prihvatanju ponuda nakon čega se zaključuje ugovor sa licem kome se odobrava koncesija i koje se naziva koncesionar.
45
Koncesionar nakon zaključenja ugovora i izmirivanja ugovorenih obaveza sa Upravom za šume reguliše postupak sječe, odnosno sječu doznačenih stabala koja su planovima predviđena za to.
Sječa stabala u šumi vrši se po određenim pravilima vodeći računa o bezbijednosti a pored toga i da se ne nanese šteta ostalim stablima koja nijesu planirana za sječu. Na licu mjesta se pristupa obradi stabla odnosno rezanju grana, po potrebi obrezivanju stabla, odvajanju tzv.ovrška nakon čega se dobija tehničko drvo koje se može kao takvo izvlačiti iz šume ili izvršiti njegovo namjensko presijecanje. Najčešće se vršilo i skidanje kore sa stabla u šumi a u novije vrijeme to se radi prilikom primarne prerade drveta.Ostatak drveta u šumi predstavlja tzv.drvni otpad koji se ili uopšte nije koristio ili je to korišćenje bilo simbolično.
Sam koncesionar može organizovati taj posao ali iz terenskog istraživanja i obavljenih intervjua sa koncesionarima za njih je to neisplativ posao sa razloga što bi im oduzeo značajno vrijeme oko organzacije i skrenulo dijelom pažnju sa glavnih poslova sječe, izvlačenja, transporta, rezanja i prodaje građe. Zbog toga bi koncesionari, prema intrvjuima njih 82% ili besplatno ustupili taj drvni ostatak ili prodali za simbolični iznos na primjer po stablu 5 €. O ustupljenom poslu – kupoprodaji zaključio bi se ugovor. Koncesionari bi na ovaj način ostvarili dva benifita, prvo, nebi imali postojeće troškove zbog plaćanja sređivanja drvnog ostatka radi sumskog reda kao njihove obaveze, što ih po jednom stablu košta prosječno oko 2,5 € i ostvarili bi dodatni prihod od prodaje još dodatnih najmanje oko 5 € po stablu. Ovaj posao sakupljanja šumskog otpada bi najoptimalnije obavljale porodice, odnosno domaćinstva koja su niskih primanja, na socijalnoj pomoći, višečlane porodice iz grada i ruralnog područja, u kojima je veći broj nezaposlenih lica. Ove porodice se najčešće bave sakupljanjem nedrvnih šumskih proizvoda pa bi im ovaj posao dobro došao kao kompatibilan sa tim jer bi u suštini na taj način obezbijedili kontinuitet poslova. Ovime bi brojne porodice, odnosno domaćinstva obezbijedila sebi dodatni stalni izvor prihoda. Taj drvni otpad je potrebno sakupiti fizičkom radnom snagom i staviti na složajeve razvrstane na krupniji i sitniji drvni ostatak. Nakon toga vrši se njegovo dovlačenje do traktorskog ili kamionskog puta obično zapregom (konjskom ili volujskom) i to najčešće šumskim vlakama kuda je izvršeno izvlačenje tehničkog drveta.
Kada se šumski drvi ostatak izvuče do traktorskog ili se kamionskog puta ili se neposredna vrsi prerada u sjecku, transportuje do objekata za proizvodnju briketa ili peleta. Tu se skladišti po vrsti i procijenjenom stepenu vlažnosti (orijentacionom procentu sadržaja vlage). Nakon pripreme ovaj drvni ostatak se ubacuje u proizvodni proces iz kojeg se dobijaju gotovi proizvodi briketi ili peleti.
Drvni ostatak u primarnoj preradi nastaje guljenjem kore sa stabla, obrezivanjem i obrubljivanjem stabala kao i zbog rezanja na određene dimenzije. Pored toga, u procesu rezanja nastaju okrajci i okorci kao i sitniji djelovi kao što su letvice, djelovi letvi i sl. Uz ovaj tzv.krupni drvi ostatak u primarnoj preradi se stvara i piljevina kao sitni drvni ostatak. Ovaj drvni ostatak se posebno utovara i posebno transportuje do pogona za proizvodnju- briketirnica ili peletirnica. Njegovo skladištenje za proizvodnju je takođe odvojeno i nakon pripreme uključuje se kao sirovina u proces proizvodnje iz koga nastaju gotovi proizvodi briketi i peleti. U finalnoj preradi drveta uglavnom nastaje sitni drvni otpad koji je ujedno i osušen i spreman za direktnu upotrebu u procesu proizvodnje briketa i peleta. Međutim, zavisno od vrste finalne proizvodnje mogu nastati i drvni ostaci koji se ne mogu svrstati u strogo sitni otpad ali su to procentualno manje količine. U finalnoj preradi nastaje piljevina, drvena prašina, drveno brašno, strugotine od blanjalica, oresci profila drveta i sl. Ovaj otpad se uglavnom jedinstveno utovara, transportuje i lageruje u skladište pogona za proizvodnju briketa i peleta. On se uglavnom bez posebne pripreme unosi u proces proizvodnje iz koga nastaju briketi i peleti.
Transport drvnog ostatka mora se vršiti po posebnim uslovima kako ne bi došlo do njegovog rasturanja, rasipanja, curenja čime bi se mogla zagaditi životna sredina kao i to da se obezbijede sigurni uslovi za građane i ostale učesnike u saobraćaju.
46
Nakon proizvedenih proizvoda isti se pakuju i lageruju za dalju prodaju, odnosno isporuku. Proizvođač formira konačnu prodajnu cijenu koju naplaćuje od krajnjeg potrošača. Korišćenje ovih proizvoda zahtijeva posjedovanje posebne, odnosno namjenski proizvedene opreme za korišćenje briketa, peleta ili čipsa.
Briketi se uglavnom koriste za velike ili veće kapacitete peći i bojlera kao što su industrijski pogoni, centralna grijanja poslovnih i stambenih zgrada i za proizvodne pogone kao što su sušare za rezanu građu i sl. Peleti se koriste više za manje kapacitete kao što su domaćinstva i imaju kombinovanu namjenu a to je za grijanje i kuvanje. Drveni čips je namijenjen za potpaljivanje i za potrebe domaćinstava ali ima mogućnosti da se koristi i za grijanja.
Grafik br. 3 Šema kotla sa pomoænom opremom za sagorijevanje piljevine
1–silos za piljevinu; 2–pužni dozator; 3–ventilator; 4-ciklon; 5,6,7-sistem za doziranje; 8–zid ložišta; 9-zona sagorijevanja; 10–regulator; 11–ciklon; 12–ventilator; 13–dimnjak
48
IV. ANALIZA PROIZVOĐAČA BIOMASE (OGRIJEVNO DRVO, BRIKETE, PELETE,ČIPS..)
Kada je riječ o ovom projektu njegovi bitni sastavni elementi su energija, ekonomija,
ekologija. Kako je na području Rožaja ova materija nepoznata ovaj projekat ima za cilj da promoviše potencijale i efekte proizvodnje drvne biomase kroz društveno odgovorno poslovanje, kroz racionalnu potrošnju energije, korišćenje obnovljivih izvora energije, kako bi se postigli ekonomski i ekološki efekti. Akcenat će se dati na konstruktivnoj edukaciji – predavanja, diskusije, forumi na zadate teme i uspostavljanje na ovom projektu saradnje između predstavnika države, lokalne samouprave Rožaja, institucija i ekoloških stručnjaka sa privrednicima, drvoprerađivačima, ciljnim grupama stanovništva, sredstvima informisanja i studentima, u prvom redu završnih godina, ekologije, tehničkih i sličnih fakulteta i sl.
U Rožajama je u periodu 1990.godine bila organizovana jedna briketirnica investitora Sretka Bulatovića u Bijeloj Crkvi kod Rožaja. Ona je bila malog kapaciteta ali zbog neposjedovanja iskustva ni u Crnoj Gori a veoma malo i u okruženju ista nije osvojila traženi kvalitet i nakon 2-3 godine pokušaja rada ista je likvidirana. Ovo loše iskustvo ima uticaja i na postojeće potencijalne zainteresovane subjekte zbog straha od neuspjeha.
Najveći dio anketiranih koncesionara, drvoprerađivača i jedan dio intervjuisanih preduzeća iz drvoprerade iskazali su spremnost da bi ušli u realizaciju takve investicije ako bi se dokazalo da postoji ekonomska opravdanost takvog projekta i ako bi država Crna Gora imala takvo opredeljenje da podrži takvu proizvodnju, bar u periodu ovladavanja proizvodnjom i osvajanjem tržišta. Broj anketiranih koncesionara za korišćenje državnih šuma u opštini Rožaje je 36 u 2011.godini, drvopreređivača – finalne prerade u opštini Rožaje 27 u 2011.godini i koncesionara koji imaju sušaru ili koji koriste otpad za grijanje radnih prostorija ili proizvodnju tehnološke pare je 11 preduzeća.
Obzirom da na području opštine Rožaje ne postoje proizvođači briketa, peleta ili drvenog čipsa u nastavku se radi davanja osnovnih informacija potencijalnim proizvođačima daju osnovne informacije o ovim proizvodima. 4.1. Drveni čips-drvna sečka Drvna sečka se dobija usitnjavanjem ogrijevnog drveta, u građevinskoj industriji i parkovima.Sečka se može koristiti kao gorivo za kotlove daljinskog grijanja.Sečka je posebno pogodna za javno daljinsko grijanje zbog pouzdanih automatskih sistema. Najmanja vlažnost je u peletima, od osam do 10 odsto, zbog čega imaju i najveću energetsku vrijednost. Drvni otpaci i piljevina se melju u drvno brašno, a zatim sabijaju u pelete. Količina od oko 16 kilograma je dovoljna za jednodnevno grijanje objekta od 80 kvadrata, a mjesečna potrošnja za 300 kvadrata iznosi oko jedne tone peleta. Ovi sistemi su posebno komforni jer se procesori u kotlu mogu programirati da se SMS-om pali kotao ili da se na isti način pošalje upozorenje ukoliko ima problema sa kotlom. U ranija vremena dimljenje je bio način da se meso sačuva na duži period, a danas je ovo način da se poboljša ukus hrane. Ovaj drveni čips je savršene granulacije (3-5 mm) za tu namjenu. Drveni čips je osušen na 10-13 % vlage što daje mogućnost dodavanja drugih ukusa kroz tečne aditive ( pivo, vino, viski..). Za ovu svrhu se ne koristi otpadni čips-strugotine sa neke od pilana, jer se moze dobiti neželjen ukus ili čak štetan sastojak u hrani. Drvo za dimljenje mora biti odabrano i čisto. Obični kućni roštilj omogućava da se upotrebom drvenog čipsa dobije zaista drugačiji-puniji ukus hrane sa roštilja.Ako se koristi roštilj na gas, najbolje je koristiti natopljeni drveni čips. Drvo se potopi u vodi,soku, viskiju, pivu,vinu ili drugoj tečnosti po izboru minimum 15 minuta. Čips se potom
49
ocijedi, uvije u alumunijumsku foliju,foliju sa čipsom izbušite na što više mjesta, gde će dim prolaziti, te se stavi u roštilj što bliže vatri (izvoru toplote). Ako se koristi roštilj na ćumur , jednostavno se dodaje drveni čips na postojeći užereni ćumur ili drvo. Nije potrebno prethodno natapati čips, osim ako se ne želi novi ukus.Drveni čips mora tinjati,jer tada oslobađa potreban dim. 4.2. Pelet Pelet potiče iz Kanade a u Evropi je u uporebi više od 15 godina. U Crmoj Gori još nije formirana proizvodnja i upotreba peleta, a u vrijeme izrade ove studije prisutne su određene ideje da se organizuje proizvodnja peleta i briketa. Pelet je ekološki čisto gorivo koje nastaje presovanjem ostatka od ostataka biljaka i prerade drveta, kao i drugih biljnih vrsta bez dodavanja hemiskih sredstava, Pellets-peleti, kao gorivo dobio je naziv po načinu "pakovanja" pri čemu se rastresiti materijali pakuju u male valjke. Operacija se obavlja pomoću velikih mehaničkih presa. Pelet kao gorivo odlikuje: - potpuno automatizovan proces rada - jednostavno rukovanje i održavanje - odličan stepen iskorišćenja (i do 93%) - mala količina pepela 0,7 – 1 %, u nekim slučajevima može koristiti i kao veštačko đubrivo - ekološki čisto gorivo, minimalna emisija CO2 i sumpora - nije potrebno svakodnevno loženje i čišćenje - lak i jednostavan transport i skladuštenje (vreće od 15 kg, 1 tone ili kamionski) Pelet se izrađuje u obliku valjčića prečnika 6 do 8 mm i dužine 1 do 3 cm. Kaloriska moć mu je oko 4.800 kWh/t. Po kaloriskoj moći 1 litar lož ulja ekvivalentan je količini od 2 kg peleta. U praksi iz 1 kg peleta može se dobiti oko 4,8 kW energije za grijanje.
Cilindričnog su oblika, kvalitetno i vrlo kalorično gorivo čijim sagorijevanjem nastaje svega 1% pepela. Zbog oblika i veličine lako se transportuju, jednostavno se pune ložišta peći koje koristimo za grijanje naših domova.U potpunosti zadovoljavaju visoke ekološke standarde čime nam omogućavaju kvalitetniji život ne ugrožavajući okolinu i prirodu.Kilogram peleta može proizvesti oko pet kilovat sati toplotne energije. Količina energije koja se dobija gorenjem 2 kg peleta jednaka je litri loživog ulja. Osim energetske uštede, peleti su i ekološki podobna sirovina. Izgaranjem peleta stvara se ista količina CO2 koliku je drvo koristilo prilikom svog rasta. Zbog toga je pelet neutralni nosač CO2 energije.Prilikom proizvodnje, pripreme i transporta peleta stvara se zanemariva količina CO2.
Drveni peleti su se prvi put pojavili još 70-ih godina prošlog vijeka kao odgovor na energetsku krizu. Drveni peleti su bio-gorivo izrađeno od kompresovanog drveta koje obezbeđuje konzistentno i ekonomično grijejanje. Drveni pelet je vrsta goriva iz biomase koji se proizvodi mljevenjem razne vrste drvenog otpada u primarnoj preradi (granje, okorci, odrubci, okrajci i sl.), koji se zatim u obliku piljevine presuje pod velikim pritiskom (bez dodavanja ikakvih primesa) u valjkaste oblike sa prečnikom 6 – 10 mm, dužine do 40 mm, vlagom 8 – 10% , kaloričnom vrednošću od preko 18,0 MJ/kg, i pepelom do 1,50%.
Ovakav način proizvodnje i veličina proizvoda omogućava da se pelet može koristiti za sisteme grijanja koji se mogu programirati, dok se kod uglja i drveta mora stalno ponovo ložiti. Iskorišcenost energije kod peleta je takođe veoma velika i iznosi preko 90%, dok kod uglja i drveta taj stepen je najviše 70%.
Visoka kalorična vrijednost, laka manipulacija i mogućnost automatske regulacije sistema za grijanje, kao i mjere državne subvencije omogućile su veoma visok i dinamičan rast potrošnje ove vrste biogoriva u zemljama Evrope, Sjeverne Amerike, a sve više i u našem okruženju.
50
Sa aspekta cijena, enrgetske vrijednosti, i stepena iskoršcenosti, kao i troškova korisne energije, grijanje na drvene pelete je jeftinije od većine energenata, i to: - od grijanja na električnu energiju i lož ulje za preko dva puta; - od grijanja na zemni gas za oko 40%; - od grijanja na kameni ugalj oko 30%.
Drveni peleti su efikasno ugljenik-neutralno gorivo – na gram ispuštenog CO 2 angažuje se jedan gram u fotosintezi, te se tako održava odnos ugljenika u prirodi. Sagorijevaju tako čisto da je skoro nemoguće vidjeti dim iz dimnjaka, a iza sebe ostavljaju oko 1% pepela.
Sagorijevanje drvenih peleta gotovo da uopšte ne proizvodi kreozot, glavni uzročnik požara u pećima i kaminima.
U procesu proizvodnje drvenih peleta koriste se tone i tone piljevine, strugotina i otpadnog drveta, odnosno nusproizvoda drugih industrija – sve ovo bi u suprotnom završilo na deponijama. I ne samo to – prerađujemo i sopstveni drveni otpad koji se vraća natrag u proizvodnju.
Za razliku od ćepanica, drveni peleti pakovani su u vreće od po 15 kg, te su čisti i praktični za skladištenje, ne prljaju kuću i ne donose insekte sa sobom, a zauzimaju samo četvrtinu prostora potrebnog za skladištenje ćepanica. Zbog veoma malog ostatka pepela, produžava se vrijeme između dva čišćenja peći, te se ovaj mukotrpan i skup posao svodi na minimum. Zašto koristiti pelet? Prednosti ovog goriva je što može da se koristi kao tečno, odnosno iz spremnika izlazi određena količina peleta, pa nije potrebno, da se, kao kod uglja i drva na svakih par sati ponovo loži. Iskorišćenost energije kod peleta je preko 90 %, dok je kod klasičnih peći, kotlova i kamina na ugalj i drva najviše 70%. Za grijanjena pelete nije neophodno imati klasični odžak jer nije potreban „cug“, dim može da ide i kroz običnu cijev. Svakako najbitniji elemenat je ekonomska isplativost dobijanja toplotne energije proizvedene od peleta koji je od dva do šest puta jeftiniji u odnosu na one koji se dobijaju iz fosilnih goriva.
Jednačina zapreminskog energetskog sadržaja: 1 m3 ulja za loženje (bure nafte) = 3 m3 tvrdih drva (složaj) = 18 m3 drvenog čipsa (sjecke) = 3
m3 drvenih peleta
Novi trendovi ili budućnost? Iskorištavanje fosilnih goriva ima svoju cijenu, vrlo visoko zagađenje sa promjenama koje se odražavaju na klimu. Kyoto protokol obavezuje industrijalizovane zemlje, koje su odgovorne za preko 70% globalnog zagrijevanja da smanje emisije štetnih gasova za 5,2% do 2012-te. Jedan od načina ispunjenja tih obaveza predložen od strane protokola je proizvodnja obnovljivih izvora energije, od kojih drvo predstavlja jedno od najzastupljenijih u Evropi 4.3. Tehnologije za proizvodnju peleta
Najprostija linija za proizvodnju peleta je ona instalirana u okviru neke pilane, gde su piljevina i sitni ostaci pri sječi, sirovina za proizvodnju peleta. U tom slučaju sirovina za pelete je suva, nije potrebna sušara niti mlin za drvni otpad, a najveća pažnja treba da se obrati na zaštiti drvnog otpada od upada nečistoća (metalnih predmeta). Pored toga, ako je kapacitet proizvodnje peleta mali, na primjer 300 tona godišnje (1 t/dan) , onda jedina mašina u fabrici peleta je mašina za presovanje odnosno za pravljenje peleta. Sve druge aktivnosti mogu biti obavljenje manje ili više rucno, kao što su pakovanje, interni transport i skladištenje. Ako se sirovina sastoji od kore ili drugog krupnijeg komada drveta, zatim vlažna piljevina ili sjecka, i ako
51
je kapacitet relativno veliki, preko 10 000 t/god. (30t/dan), onda se fabrika peleta sastoji od više mašina za znatnim stepenom automatizacije.
Glavni procesi u fabrici peleta su: • Prijem sirovine – istovar iz kamiona ili željeznickog vagona; • Skladištenje – sistem treba da omogući optimalno skladištenje za dalje manipulacije; • Čišćenje – prije mljevenja, sirovina prolazi kroz sita i magnetni odvajač kako bi uklonile
nečistoće kao što su kamenje i metalni predmeti; • Transport – sistem za interni transport može biti horizontalan i vertikalan; • Mljevenje – ono je neophodno u slučaju ako sirovina nije piljevina ili drvni ostatak sa
dimenzijama manjim od dozvoljene gornje granice za datu presu, obično do 3mm, ali usvakom slučaju manjim od prečnika pelete;
• Termička priprema – sirovina prethodno pripremljena na odgovarajuću veličinu,piljevina i drvena prašina se greju na temperaturu do 200°C obicno par om, kako bi se iz drveta oslobodio lignin koji kasnije služi kao vezivno sredstvo. Pored toga, sirovina mora biti osušena tako da sadržaj vlage ne bude viši od 20%, a onda može ići u presu da bi se pravili peleti;
• Mljevenje i sušenje sirovine može biti kombinovano, to jest izvedeno zajedno, ako je neophodno sušenje. U mlinovima sa sušenjem se istovremeno suši i melje drvni ostatak. Mljeveni drvni ostatak se lakše suši, a takođe se suvi drvni ostatak lakše melje.Čestice drvnog ostatka posle mljevenja treba da su jednake veličine i jednakog sadržaja vlage. Što je vlaga u peletima homogenija, to su oni duže otporni na lom i mrvljenje;
• Za sušenje se koristi obično topao vazduh, a kao gorivo se koristi raspoloživi drvni ostatak; • Pravljenje peleta - peleti se prave u presama pod velikim pritiskom. Pripremljena sirovina za
pravljenje peleta se stavlja u presu. Proces presovanja se izvodi valjcima koji mljevenu drvnu masu koja se stavlja u doboš sa malim rupama na kružnom zidu istiskuju kroz te rupe.
• Hlađenje peleta se obavlja pod odgovarajućim uslovima kako bi se dobili kvalitetni peleti; • Pakovanje – linija za pakovanje priprema pelete za dalji transport; • Utovar na kamion ili drugo prevozno sredstvo.
4.3.1. Inovativna tehnologija
Inovativna tehnologija obuhvata: 1. Skladištenje i pred tretman sirovog materijala – postoji, 2. Sušenje sirovog materijala – ne postoji, izbačeno, 3. Proces proizvodnje peleta – postoji, 4. Hlađenje peleta – ne postoji, izbačeno, 5. Skladištenje peleta (pakovanje i skladištenje) – postoji.
Novi proces proizvodnje peleta je posebno sveobuhvatan: • smanjen je utrošak energije, jer je izbačeno sušenje sirovog materijala i hlađenje peleta,ovaj
proces je patentiran, ima visoku produktiovnost i proizvodi visok kvalitet peleta,sadržaj vlage u materijalu do 35% ne predstavlja problem,mogu da se proizvedu pelete različitih dužina granula,proizvod je stabilan, homogen i gustina je održiva,utroši se samo 50 do 100 kWh energije po jednoj toni materijala, sa rasponom sadržaja vlage od 15 do 35%,ovaj postupak proizvodnje peleta reprezentuje drastično smanjenje cene koštanja peleta u poređenju sa konvencionalnom presom,procesiranje sirovog materijala do 35% sadržaja vlage se lako obavlja, sa nižim temperaturama (mehanički), pri čemu se u istovrijeme obavlja sušenje i sabijanje materijala.
• Hlađenje peleta nije potrebno.
52
Kod ovog sistema sirovi materijal ulazi sa strane spoljnjeg dijela matrice, a pelete se proizvode unutar matrice. Temperatura peleta se poveća za 10 do 15°C, a maksimalna radna temperatura matrice je u intervalu 55 do 60°C. Na t akvoj relativno niskoj radnoj temperature za matricu, nema emisije gasova (isparenja) i/ili para VOC i nije potrebno nabavljati opremu za hlađenje. Druga prednost ovog sistema je što je on sposoban da prikupi sirov materijal sa sadržajem vlage do 35%, bez neke dalje operacije (tretmana) i onda faza sušenja može da se izbjegne u većini slučajeva, koja je sa visokom cijenom koštanja i početnom investicijom. Za materijal sa sadržajem vlage preko 35% mora da se obavi cjelokupni proces kao kod konvencionalne tehnologije. Mlin za pelete je srž (srce) cijelog sistema. To je posebno višestran uređaj, kod kojeg se mogu procesirati različiti tipovi rinfuznog materijala, takvog kao što je dehidrirani biološki otpadni materijal, sporedni proizvodi sa postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda, biološkaili hemijska đubriva, pulpa (kaša, komina) i troska (šljaka, zgura) od industrijskih procesa,stočna hrana, cerealije, pleva (trice), komušina, slama i stabljike, narasli otpad, organske frakcije građevinskog industrijskog tvrdog otpada, kompost, papir i karton, fabrički otpad,drveni čips, strugotina, piljevina, šumski otpad, plastični materijali povoljni za paletizaciju,itd.Mašina za peletiranje sastoji se od jedne ili dvije matrice za proizvodnju peleta sa prečnikomu rasponu od 6 do 16 mm i jednom spoljnom cilindrično oblikovanom površinom, sa povlačećim lukom smještenim u maksimalno pritisnu površinu. Prečnik i obim luka su u funkciji od sirovog materijala i željene veličine peleta. Operacija svih mogućih konfiguracija je potpuno automatska i prati se uz pomoć mikroprocesora opremljenog sa PLC kontrolnom I upravljačkom tablom. Mikroprocesor PLC može automatski podesiti parametre radnog sistema prema karakteristikama sirovog materijala. Moguće zagušenje može lako da seotkloni jednostavnim kretanjem (obrtanjem) matrice u suprotnom smjeru, bez rasklapanja uređaja ili nekih drugih operacija.
Proizvodnja se odvija u kontrolisanim uslovima u skladu sa DIN 51731 standardom: prečnik od 6 mm, dužina do 30 mm, vlaga ispod 10% i gustina iznad 1,12 kg/dm3. Jedna od najvažnijih prednosti peleta je da pepeo nastao njihovim sagorijevanjem iznosi oko 1%, a energetska vrijednost iznad 18 MJ po kilogramu. Peleti se koriste za peći i kotlove za grijanje, kako u kućama i stanovima, tako i kod velikih potrošača.
Uobičajena su dva pakovanja, ali bi se i u vezi sa ovim pitanjem trebali uspostaviti standardi, za sada su to:
Pakovanje tip I PE vreće od 15 kg(70 vreća na paleti – 1.050 kg) Vreće mogu biti bez štampe, kao i sa bilo kojim dizajnom, a prema potrebama kupca.
Pakovanje tip II PE vreće od 1.030 kg Većim potrošačima u ponudi je takozvani Big Bag težine 1.030 kg, dimenzija 91×91×180 cm. 4.4. Briketi Poznato je da je briketiranje biomase u energetske svrhe počelo sredinom osamdesetih godina prošlog vijeka. Početkom devedesetih godina sa briketiranjem poljoprivredne biomase se stalo iz više razloga. Briketirala se samo piljevina. Poslednjih godina obnovljen je postupak briketiranja biomase u energetske svrhe . Uglavnom se eksperimentisalo sa briketiranjem biomase. U poslednje dve godine izgrađena je briketirnica u Podgorici I u Bijelom Polju.
Energetski (gorivi) briketi sastoje se iz strugotine, čipsa i piljevine. Ove materije su sporedni proizvodi od industrijske prerade drveta (strugare, pilane, šumska gazdinstva). Materijal se presuje pod visokim pritiskom u briketnoj presi.
53
4.5. Peleti i briketi, međusobni odnos i razlike Proizvodnja peleta i briketa je u ekspanziji.Briketi su većih dimenzija. Tipične dimenzije drvenih briketa su: precnik 60 -100 mm, a dužina 20 -200mm. Zbog svoje relativno velike dimenzije briketi nijesu pogodni za male i srednje kotlove sa automatskim doziranjem, za razliku od peleta. Briketi su pogodni za kotlove i ložišta sa ručnim loženjem.Zbog svoje težine i dimenzija briketi su skloniji lomljenju i mrvljenju od peleta. Iz tog razloga su peleti interesantniji kao gorivo. Peleti mogu biti korišćeni u malim kotlovima sa automatskom regulacijom, pošto se doziranje goriva može regulisati. Postoje proizvođači briketa u CG, ali je obim njihove proizvodnje relativno mali. Dosadašnji klasični način briketiranja biomase zasniva se na sledećem: Materijal za briketiranje mora biti prethodno usitnjen (čestice drvene mase treba da budu manje od 5 mm),Sadržaj vlage u briketiranom materijalu treba da bude u granicama 8 do 10%. To znači da treba materijal osušiti do nivoa zahtijevane vlažnosti. Sušenje drvne mase se postiže prethodnim zagrijevanjem usitnjene mase pri temperaturi 200 do 300°C ili zagrijevanjem do temperature 60 do 80°C u toku samog procesa presova nja. U kontaktu sa vodom, odnosno vlagom, dolazi do bubrenja i raspadanja briketa. Briketi potrebne kompaktnosti i čvrstoće mogu se dobiti presovanjem visokim pritiskom10 do 15 MPa, odnosno 100 do 150 bara. Zapreminska masa briketa nalazi se u granicama 1.100 do 1.400 kg/m3 (teški briketi). Tehnološko-tehnički postupak za proizvodnju energetskih briketa iz biomase je u svijetu I kod nas praktično riješen, ali je pitanje njegove ekonomičnosti i konkurentnosti u odnosu na druge energetske izvore još uvek neizvjesno. Zbog toga se postupak briketiranja biomase još uvijek nalazi u fazi usavršavanja i dokazivanja za primjenu u praksi.U prilog primene energetskih briketa, kao alternativne vrste goriva (tzv. biogoriva), pored obnovljivosti izvora sirovina (biomase) svake godine, dolaze do izražaja pozitivni ekološki efekti njihovog korišćenja. Sadržaj sumpora u briketu je zanemarljiv (6 puta je manji nego u uglju). Količina pepela je 2 do 7 puta manja od količine pepela u uglju. Dok je pepeo od uglja štetna materija za okolinu (otpad), pepeo od biomase može da se koristi kao vrlo dobro mineralno đubrivo.Toplotna vrijednost briketa približno je ista kao i domaćeg mrkog uglja (15 do 17 MJ/kg).Postupkom briketiranja zapremina kabaste biomase se smanjuje za 10 do 12 puta.Zapreminska masa briketa iznosi 1.000 do 1.400 kg/m3, a nasipna masa od 400 do 600 kg/m3.Na ovaj način pripremljena biomasa je pogodna roba za tržište. S njom može lako da se manipuliše, može da se lako transportuje, skladišti i čuva.Za kvalitetno briketiranje biomase optimalni sadržaj vlage u biljnom materijalu treba da iznosi od 14 do 18%. Pri manjem i većem sadržaju vlage oblik briketa nije postojan. Briketi strugotine su najekonomičniji način korišćenja čvrstih sredstava za grijanje, s jedne strane, i najčistiji način grijanja stambenog ili poslovnog prostora s druge strane. Korišćenje otpadne strugotine i ugljene prašine u briketiranom (presovanom stanju) daje energetsko-kalorijske vrijednosti iznad vrijednosti najkvalitetnijeg uglja, a pri tom je doprinos zdravlju čovjekove sredine (ekologija) nemjerljiv. Briketi se prave od otpadaka drveta i što takvo korišćenje "čisti okolinu". Pri samom korišćenju briketa, u bilo kojim sistemima grijanja na čvrsto gorivo, ne stvaraju se nikakvi drugi nus produkti osim onih koje je priroda definisala. Dakle, nema pepela, štetnih gasova i slično. Briketi od piljevine pored svoje visoke kaloričnosti kod koje 2 kg briketa mijenja 1 lit lož ulja smanjuje i volumen skladišnog prostora za 10 %. Jedna tona drvenog briketa mijenja 4-5 m3 klasičnog drveta, a za proizvodnju 1 tone briketa potrebno je između 4 i 7 m3 drvene mase. Ova količina zavisi od vrste drveta i vlažnosti sirovine. Prečnik briketa je 90mm, a pakuje se u kutije od 10 i 20 kilograma. Isti je jako tražen na svetskom tržištu. Najveći dio proizvodnje je namijenjen izvozu.
54
Kažu da briketi imaju istu kaloričnu moć kao kameni ugalj. Cijena briketa je oko 100 € po toni, a kamenog ugla 120 € a mrkog 80 €.
Tehnološki postupak briketiranja biomase se formiraju presovanjem usitnjenih čestica lignoceluloznog materijala bez vezivnog sredstva pod određenim uslovima: visok pritisak, povišena temperatura i optimalni sadržaj vlage u materijalu. Udarni pritisak klipa prese iznosi 210 bar-a. Pripresovanju biološkog materijala zapremina se smanjuje oko 10 puta, pri čemu se postiže zapreminska masa briketa 800-1.200 kg/m3. Temperatura alata prese iznosi 90°C.Kompaktnost i zbijenost usitnjenih čestica u briketu obezbjeđuje se bez vezivnog sredstva termoplastičnim slepljivanjem čestica biljnog materijala. Osim odgovarajuće granulacije(usitnjenosti) polaznog materijala (do 3 mm), pri presovanju biomase značajnu ulogu ima i sadržaj vlage u materijalu. Optimalni sadržaj vlage je oko 15%. Sadržaj pepela posle sagorevanja energetskog briketa iznosi 1 do 9%, sumpora ima u tragovima, a toplotna vrijednost briketiranog materijala je 16 do 18,5 MJ/kg. Oblik briketa je valjkast. Prečnik briketa može biti od 25 do 90 mm, a dužina promenljiva. Brikete se obično pakuju u termoskupljajuću foliju, kartonske kutije, papirne ili plastične vreće.Tehnološki postupak briketiranja usitnjenog lignoceluloznog materijala zasniva se navisokom pritisku u alatu prese 150 do 200 bar-a, koji biomasu pretvara u brikete kompaktne forme velike zapreminske mase. Usled dejstva visokog pritiska na biomasu nastaje trenje čestica materijala, što izaziva povišenu temperaturu materijala 70 do 90°C. Napovišenoj temperaturi dola zi do termoplastičnih deformacija lignoceluloznog materijala i njegovog povezivanja bez dodatka vezivnih sredstava. Da bi se biomasa mogla pretvoriti u trajnu čvrstu formu potrebno je obezbijediti da sadržaj vlage bude 10 do 18% (maksimalno do25%) i granulaciju (usitnjenost) materijala maksimalno do 10 mm. Zbog toga za obezbjeđenje ovih uslova potrebno je biomasu dosušiti, a ponekad i osušiti. Brikete su kalorično biogorivo,jer imaju donju toplotnu moć 15 do 18 MJ/kg. Pri potpunom sagorevanju briketa izdvaja se 0,5 do 7% pepela, ne oslobađaju se sumporni oksidi i ne zagađuje se okolna sredina. Zbog toga se može reći da su energetske brikete ekološko gorivo. Briketirani poljoprivredni ostaci mogu se usmjeriti ka proizvodnji stočne hrane za ishranu krupnih i sitnih preživara. Brikete mogu biti kružnog ili pravougaonog oblika minimalne dužine 50 mm. Briketiranjem se zapremina biomase smanjuje 7 do 12 puta i dobija se zapreminska masa briketa 1,0 do 1,4kg/dm3. 4.6. Karakteristike briketa i peleta biomase Postupkom briketiranja i peletiranja zapremina biomase smanjuje se za 10 do 12 puta. Gustina briketa/peleta iznosi 800 do 1.200 kg/m3,a nasipna gustina 400 do 700 kg/m3. Donja toplotna moć briketa/peleta slična je kao I domaćeg uglja (14 do 17 MJ/kg). Za kvalitetno briketiranje i peletiranje biomase optimalni sadržaj vlage u biljnom materijalu treba da je 12 do 18%. Pri manjem i većem sadržaju vlage oblik briketa i peleta nije postojan. Dimenzije peleta iznose: prečnik do 20mm, dužina do 70 mm; brikete: prečnik do 110 mm, a dužina do 300 mm. Pored valjkastog postoji i prizmatični oblik.Biomasa pre presovanja mora da bude pripremljena, usitnjena, i to sa što ujednačenijom večilinom. U brojnim slučajevima to predstavlja problem, a
55
za usitnjavanje je potrebna energija uporedljiva sa energijom potrebnom za presovanje. Odnos energije uložene za pripremu i presovanje i energije otpresaka je najčešće 1:8,40. bog manje gustine i neprilagođenog punjenja presa, najveći broj radeći sa slamom I drugim ostacima poljoprivredne proizvodnje ostvaruje učinak koji je oko 50% od učinka koji se ostvaruje pri radu sa piljevionom od drveta.
Palete su dimenzija 1,10 × 1,20 × 1,60 m i u njih staje oko 2,12 prm krupnog drvnog ostatka.
Proizvodnja presa za briketiranje iziskuje veliku stručnost i opremljenost mašinske industrije, jer uslovi briketiranja, visoki pritisak i temperature, uslovljavaju korišćenje specijalnih vrsta materijala, veliku preciznost pri izradi cilindara, klipova i alata prese I veoma kvalitetnu termičku obradu. Zbog toga je potrebno razviti dobre kooperativne odnose između firmi koje su u stanju da to urade. Poseban je problem kvalitetne izrade I nabavke rezervnih delova za briketirke u pogonu. Takođe, kao problem nameće se stručno održavanje briketirki u pogonu, pošto se pokretni delovi prese brzo troše. Prese za briketiranje su klipne, zupčaste sa ozubljenim valjcima, valjkaste i pužne. Ređe su mobilne. Temperatura presovanog biljnog materijala treba da dostigne vrijednost 80 do 90 °C. Zbog toga je za presovanje potrebno obezbediti pritisak 150-350 bara pa i više. Na posebnim konstrukcijama presa-cediljkama, može da se presuje biljni materijal sadržaja vlage 50 do 60%, pa i više.
Prese za peletiranje su sa prstenastom stacionarnom ili okretnom matricom i podesivom osovinom sa dva valjka, prese sa ravnom nepokretnom matricom i okretnim potiskujućim valjcima i prese sa ravnom, ali okretnom matricom i pasivnim valjcima. Jedno od novih rješenja u EU, pod imenom Kemyx, trebalo bi da omogući proizvodnju peleta od biomase vlažnosti i do 35%, a energija za presovanje je smanjena. Ne postoje rezltati testiranja ovog postupka od strane neutralne institucije i provera pokazatelja koje je definisao proizvođač.Da bi presovani komadi zadržali stabilnost ponekad se pre presovanja vrši mešanje usitnjene biomase (poljoprivrednih ostataka) sa: krečom, natrijum hidroksidom, melasom,brašnom (skrob),vlažnim papirom (kašom, pulpom), polucelulozom, polimerima i drugim vezivnim sredstvima, koja se dodaju za krupne komade do 7%, a za granule samo nekoliko procenata. Još uvek nisu pronađena odgovarajuća i jevtina vezivna sredstva.Preporučuju se organska vezivna sredstva iz ekoloških razloga. Učinak prese zavisi najviše od veličine presovanih komada. Prirodno, manji je za pelete ili granule, nego za brikete i kocke, a veći je u prvom slučaju specifični utrošak energije (kWh). On zavisi od toga da li se primenjuje tzv. „hladni” ili „topli”, suvi ili vlažni postupak briketiranja, kao I od fizičkih i mehaničkih svojstava materijala. 4.7. Korišćenje ogrijevnog drveta u Rožajama Ogrijevno drvo predstavlja tradicionalno glavni energent koji se korsiti za potrebe grijanja i spremanja hrane u domaćinstvima u seoskim ali i brojnim gradskim područjima. Prema sprovedenim istraživanjima ogrijevno drvo je dominantan energent za grijanje domaćinstava u seoskim i gradskim domaćonstvima na sjeveru Crne Gore (Pljevlja, Žabljak, Šavnik, Plužine,Berane, Andrijevica, Plav, Rožaje, Kolašin i Mojkovac). Pored toga ogrijevno drvo se u velikim količinama koristi i u Podgorici, Danilovgradu i Nikšiću. Važnu karakteristiku tržišta ogrijevnog drveta predstavlja činjenica da se domaćinstva snabdijevaju na tri načina: iz sopstvenih šuma (za ona domaćinstva koja posjeduju šume), nabavkom od privatnih šumovlasnika i kupovinom od preduzetnika i preduzeća koja se bave preradom drveta. Razlike u načinu snabdijevanja uzrokuju i cijenu po kojoj se ogrijevno drvo nabavlja.U tom smislu, snabdijevanje od preduzetnika kao posrednika rezultira većom cijenom ogrijevnog drveta u odnosu na cijene po kojima se ogrijevno drvo nabavlja od privatnih šumovlasnika. Prema istraživanjima sprovedenim tokom 2011.godine, prva dva načina snabdijevanja
56
zastupljena su u najvećoj mjeri u seoskim i pojedinim domaćinstvima iz gradskih sredina. Snabdijevanje gradskih domaćinstava u najvećoj mjeri vrši se preko preduzetnika (posrednika) koji kupuju ogrijevno drvo iz privatnih šuma ili od koncesionara (preduzeća za preradu drveta), a zatim vrše preprodaju domaćinstvima u gradksim sredinama. Prodaja ogrijevnog drveta u gradskim sredinama obavlja se uglavnom sa kamiona i u cijenu je uračunat transport sa mjesta prodaje do kuće ili stana potrošača. Mjesta prodaje gde preduzetnici nude ogrijevno drvo su uglavnom na obodima gradskih područja, u najvećem broju slučajeva neuređena I preduzetnici ih smatraju privremenim. Kako na području opštine Rožaje 84 % šume čine četinari, uglavnom se bukva, hrast i ostali lišćari za ogrijev dobavljaju iz susjednih opština Berana, Andrijevice, Plava, Mojkovca, Kolašina.Prema podacima Zavoda za statistiku Crne Gore(MONSTAT 2011), ukupna godišnja količina ogrijevnog drveta koje potroši Rožaje za grijanje i kuvanje je 48.891m3 godišnje.
Sagorijevanje drveta je hemijska reakcija oksidacije drveta koja oslobađa energiju u obliku toplote. Proces sagorevanja se odvija u tri faze, u zavisnosti od temperature: 1.Isparavanje vode: na 100°C drvo po činje gubiti vlažnost; 2. Piroliza: na 100-105°C po činje isparavanje ugljenih hidrata u drvetu.
Drvo mijenja strukturu i njegova poroznost se povećava (ugljen); 3. Sagorijevanje isparivih komponenata: na 500-600°C isparive komponente (gas), koje predstavljavu 75% goriva počinju sagorijevati. Iznad 800-900°C ve ćina energije je oslobođena u obliku toplote. Sagorijevanje drveta je završeno kada su sve komponente reagovale sa vazduhom i kada su izgorele. U ložištu, cilj je maksimizirati efikasnost tih procesa, ograničavajući gubitak energije u obliku gasova koji ne dostignu sagorijevanje. Prisutnost faza sagorevanja uzrokuje intenzitet koji nije uvijek konstantan.Kontrolisana količina dotoka vazduha u modernim ložištima stvara konstantnije uslove sagorevanja, osiguravajući bolje performanse.
Drvo sakuplja energiju: sagorevenjem drva oslobađa se energija proizvedena fotosintezom. Drvo je izvor energije koja je obnavljajuća: korišćenje fosilna goriva (ugalj, naftu, gas) znači brzo iskorištavanje energetskih resursa kojim je potrebno milionima godina da se obnove. Drvo se smatra obnovljivim zbog toga što se može vratiti u prirodu i ponovno obnoviti u vremenskom razdoblju koje je u skladu sa ljudskom potrebom
Kada je periodična sječa drveća manja ili jednaka rastu drveća i šuma, upotreba drva ne doprinosi povećanju CO2 u atmosferi. Količina CO2 koja se oslobodi sagorijevanjem drveta je jednaka količini koje drvo iskoristi iz atmosfere u toku rasta i jednaka količini koja bi se oslobodila prilikom prirodnog procesa raspadanja u šumi. Za razliku od toga, upotreba fosinih goriva uzrokuje značajan rast količine CO2 u atmosferi. Iako se proizvede jednaka količina energije, količina CO2 koja se ispusti u atmosferu pri upotrebi nafte ili gasa je otprilike 20 puta veća od one koja se ispusti korištenjem drva. Upotreba drva ima značajne prednosti i emituje mnogo manje sveukupnog CO2. Tržište ogrijevnog drveta se karakteriše ponudom dva osnovna sortimenta i to tzv.metarskog I cijepanog drveta.
Postoje dvije grupe aktera koje učestvuju u proizvodnji i komercijalizaciji ogrijevnog drveta:
• privatna domaćinstva (koja su djelimični vlasnici šuma), koja sjeku ogrijevno drvo za sopstvene potrebe, a dijelom i za prodaju. To doprinosi prihodima domaćinstava, profesionalni proizvođači ogrijevnog drveta, sa pristupom većim količinama I transportnoj opremi. Za sječu ogrijevnog drveta je potrebna dozvola Uprave za šume. Tabela u daljem tekstu ilustruje razvoj sječe ogrijevnog drveta od 2002. Prihodi od poreza su iznosili € 650,000 2006.godine (ISSP 2007).
57
Energetska vrijednost 4,9 kW/kg
2 kg peleta = 1 litra ulja za loženje
1 m3 peleta = 320 litara ulja za loženje
Težina peleta 1 m3 = cca. 640 kg
Ostatak sagorijevanja 1% pepela
Postoje dva načina za proizvodnju ogrijevnog drveta u Crnoj Gori: • proizvodnja ogrijevnog drveta je tijesno povezana sa proizvodnjom drveta I gazdovanjem
šumama. Prioritet u sječi drveta za ogrijev se daje sječi „bolesnih“ I stabala male vrijednosti, • drugo, postoje šume kojima se posebno gazduje u svrhu proizvodnje ogrijevnog drveta od
lišćara. Ove šume se posebno mogu naći na sjeveru Crne Gore. ISSP 2007 je utvrdio slijedeće najznačajnije probleme u segmentu ogrijevnog drveta:
• bespravna ili neplanska sječa dominira ovim segmentom; • napuštena privatna područja pod šumama su nedovoljno iskorišćena i njima se ne gazduje
dobro. Veliki potencijali ogrijevnog drveta se ne koriste; makar ne na legalan način; • oštećenja koja prouzrokuju divlji požari naročito proganaju šume ogrijevnog drveta.
Ogrijevno drvo se neće detaljno razmatrati u ovoj studiji. Umjesto toga, postoji potreba za procjenom ovog podsektora u posebnoj studiji ili zajedno sa analizom sektora proizvodnje i prerade drveta. Čini se da je ovo drugo od posebnog interesa, obzirom da ogrijevno drvo iz šuma na tržištu ima konkurenciju u ostacima drveta iz drvopreranivačkih industrija. 4.8. Uticaj korišćenja drvnog otpada na životnu sredinu i druge oblasti Korišcenje šumskog i drvnog otpada trebalo bi da se sprovodi na taj način da što manje utiče na život u šumi. Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja i Uprava za šume Crne Gore su nadležni za održivo korišcenje šuma u Crnoj Gori, bilo da su one državne ili privatne. U Rožajama je nadležan organizacioni dio PJ Rožaje. Uspješno šumarstvo treba da doprinese očuvanju biodiverziteta, koji znači očuvanje različitih vrsta biljaka i životinja. Zato su tipične mjere u uzgajanju šuma u EU da ostavljaju određen broj starih drva, oborenih stabala i panjeva pri takozvanoj čistoj sječi,kojih prema sada važećim propisima u Crnoj Gori nema.Međutim, čiste sječe će se javljati kada u Rožajama I u Crnoj Gori zaživi praksa plantažnog gajenja šuma I njihove sječe. Što se tiče grana, da li ih ukloniti ili ne iz šume, mišljenje je da kada je već drvo oboreno, onda je prirodno stanište već narušeno tako da uklanjanje grana neće dodatno narušiti stanište. Iz tog razloga, briga za prirodu ne znači prepreku za korišcenje šumskih ostataka za gorivo. Ali se preporučuje da se ne uklone svi šumski ostaci pri sječi. U zemljištu ostaju panjevi u velikom broju kako zbog potreba zemljišta tako i iz tehničkih razloga (spriječavanje erozije), a ovi ostaci pomažu ocuvanju živih organizama na drvetu. Ako se čuva i održava biodiverzitet u šumi, onda se skoro samo pozitivni efekti mogu dobiti korišcenjem drvnog otpada.Na Konferenciji o klimatskim promenama u Kjotu 1997.godine, međunarodne obaveze su postavljene u cilju ograničenja emisije gasova staklene bašte. Gasovi sa efektom staklene bašte koji su u vezi šumarstva i energetskog sektora su: ugljen-dioksid CO2, metan CH4 I azot-suboksid N2O. EU je riješila da smanji svoju emisiju u periodu 2008.-2012.za 8% u odnosu na emisiju u 1990. godini. Crna Gora nije član Evropske Unije i nema određene obaveze po pitanju smanjenja svoje emisije. Međutim Ugovor o energetskoj zajednici zemalja Balkana postavlja obavezu Crnoj Gori da napravi plan za davanje
58
svog doprinosa sprovodenju Direktive2001/77/EC Evropskog Parlamenta i Savjeta, a koja se odnosi na obnovljive izvore energije. Korišcenje biomase za proizvodnju energije se smatra da je CO2 neutralno, a zasnovano je na činjenici da biljke tokom svog rasta uzimaju CO2 iz prirode tokom procesa fotosinteze.Sagorijevanje biomase oslobađa CO2 ali u istoj količini koja je vec uzeta iz prirode. Ako se korišcenje šume sprovodi na održiv način, onda sav CO2 oslobođen tokom sagorijevanja biomase biva vezan tokom rasta sledeće generacije biljaka. Stoga EU Direktiva sugeriše povećanje korišcenja biomase i drugih obnovljivih izvora energije za energetske svrhe. Pored održavanja ravnoteže CO2 korišcenje biomase ima i druge pozitivne efekte. Poređenjem sadržaja pepela u biomasi i uglju, jasno je da zamjena uglja gorivom od biomase dovodi do smanjenja od nekoliko puta količine pepela koja se stvara tokom sagorevanja. Uzimajući u obzir da pepeo ima otrovne metale, da je pepeo od jednog postrojenja obično deponovan na jednoj odabranoj lokaciji, to znači da je zemljište na toj lokaciji vrlo zagađeno. Smanjenje količine pepela pomoći će da ovakva mjesta budu manje ugrožena. Poređenjem sadražaja sumpora između biomase na jednoj strani i uglja i tečnog goriva nadrugoj strani, pokazuje se da korišcenje biomase umjesto ovih fosilnih goriva dovodi do značajnog smanjenja emisije SO2. SO2 nije gas sa efektom staklene bašte, ali njegov negativan uticaj se sastoji u formiranju takozvanih kisjelih kiša, koje su štetne za šume, jer dovode do opadanja lišca i iglica, a time do sušenja drveca i štete u šumi. Uprkos cinjenici da je korisno zbog biodiverziteta ostavljati drvne ostatke u šumi posle sječe,ipak ostavljanje svih drvnih ostataka u šumi napravilo bi više štete nego koristi. Površina pod drvnim ostacima bi bila degradirana. Šteta nastaje zbog ispiranja azota i metala iz tih ostataka. Azot je vrlo značajan element za rast drveća. Ali, ni nedostatak ni višak azota u zemljištu nijesu dobri za šumu. Od velike je važnosti održavati ravnotežu azota u zemljištu, a takođe I minerala. Održavanje ravnoteže azota u zemljištu može biti kontrolisano ostavljanjem ili uklanjanjem drvnih ostataka iz šume, dok ravnoteža mineralnih materija u intezivnom uzgoju šuma za proizvodnju drva može biti dijelom održavano ostavljanjem drvnih ostataka, ali takođe i vraćanjem pepela biomase u zemljište. To znači da bi pepeo nastao sagorijevanjem biomase trebalo prvo prevesti u granule, a zatim vratiti u zemljište u šumi.Pored uticaja na životnu sredinu korišcenje drvnih ostataka imalo bi pozitvne efekte i na regione bogate šumom. Ako je korišcenje drvnih ostatak pri sječi šume razvijena djelatnost I finansijski interesantna onda će vlasnici šuma i rukovodstvo biti zainteresovani da se prošire površine sa kojih se može prikupljati otpad. Iz tog razloga je neophodno unaprediti postojeću i razviti novu šumsku infrastrukturu. Unaprijeđena infrastruktura u šumi omogućiće da se skoro svim djelovima šuma može prići i po potrebi obaviti aktivnosti na spriječavanju širenja bolesti ili vatre. Potencijalne štete koje mogu da se dogode ako korišcenje šume nije održivo i ako goriva od drveta nijesu efikasno iskorišcena ne smeju biti zaboravljene. Šume moraju biti korišcene na održiv način uz zaštitu biodiverziteta. Održiv način znači da površine pod šumom i masa drveta u šumi nesmije da se smanjuje posmatrano dugoročno, a šumsko zemljište ne smije biti podvrgnuto degradaciji kroz osiromašenje azotom i mineralnim materijama. Biljne i životinjske vrste moraju biti zašticene, a za životinje se mora obezbediti novo stanište prije ciste sece šume.Sagorijevanje biomase je proces koji je generalno neutralan što se tiče emisije CO2 i doprinosi smanjenju emisije gasova sa efektom staklene bašte. Medutim, ako je sagorijevanje u kotlovima i ložištama neefikasno, proizvodi sagorijevanja mogu sadržavati visoke koncentracije metana, kao rezultat nekompletnog sagorijevanja. Metan kao gas ima potencijal za efekat staklene bašte 21 puta veći od CO2. Iz tog razloga nekompletno sagorijevanje biomase sa emisijom metana dovodi do smanjenja pozitivnih efekata korišcenja biomase kao energetskog izvora na bilans gasova sa efektom staklene bašte.
59
4.9. Ekološki aspekt korišćenja biomase u Rožajama Znaèajne kolièine drvnog ostatka koji nastaje u procesu sjeèe drveta i izrade šumskih sortimenata trenutno ostaju i propadaju u šumi. Ista situacija je i sa drvnim ostatkom koji nastaje u procesu prerade drveta, posebno u pilanama, koji se odlaže na deponije pored samih fabrika ili se pali. U tom smislu Rožaje predstavlja lokaciju sa velikom kolièinom piljevina I drvnog otpada, što predstavlja ozbiljan ekološki problem jer su kolièine drvnog ostatka (najviše piljevine) tako velike da æe za njihovo èišæenje biti neophodna znaèajna finansijska sredstva i napori Vlade i lokalne samouprave. Šume moraju biti korišcene na održiv nacin uz zaštitu biodiverziteta. Održiv naèin znaèi da površine pod šumom i masa drveta u šumi ne smiju da se smanjuju posmatrano dugoroèno, a šumsko zemljište ne smije biti podvrgnuto degradaciji kroz osiromašenje azotom i mineralnim materijama. Plansko i održivo korišæenje ovih resursa otvara znaèajne moguænosti za regionalni razvoj pogotovo za razvoj podruèja Rožaja koje ima znaèajno niži indeks razvijenosti od prosjeka. Transfer znanja i tehnologija je ovdje od posebnog znaèaja, uz dalja ispitivanja potencijala, razvoj prioritetnih projekata i osposobljavanje ove opštine u korišæenju tog drvnog ostatka,odnosno raspoložive drvne mase mora se zasnivati na održivim principima obnovljivih resursa drveta.
60
Šume i šumsko zemljište su izloženi brojnim pritiscima, ukljuèujuæi neplansku i nekontrolisanu sjeèu, bolesti šuma i šumske požare. Privredne šume se uglavnom nalaze u sjevernom regionu. U poslednjih nekoliko godina se intenzivno radi na modernizaciji šumarske politike I instrumenata za njeno sprovoðenje, a u toku je i nacionalna inventura šuma koja æe znaèajno popraviti informacionu podlogu. Planira se dobijanje sertifikata za održivo upravljanje šumama. Za razvoj sjevernog regiona je od suštinskog znaèaja da se kroz ove i buduæe procese u oblasti upravljanja šumama osigura znaèajno i efektivno uèešæe lokalnih samouprava I pravièna raspodjela koristi od ovih resursa.U 2011.godini,odnosno u vrijeme izrade ove studije,lokalnoj samoupravi u Rožajama pripada 50% od ostvarenog prihoda iz odobrenih koncesija na korišæenje šuma u ovoj opštini.Od 2012.godine procenat participacije ovim prihodima opštine Rožaje se poveæava za znaèajnih 20% tako da æe ovoj opštini od tog prihoda pripasti 70% ostvarenog priliva sredstava po ovom osnovu.Ovo je izuzetno važno jer ovim dodatnim sredstvima lokalna samouprava u Rožajama može pružiti podršku projektima proizvodnje I korišæenja drvne biomase kroz niz mjera koje æe u ovoj studiji biti preporuèene za realizaciju. Potrebno je podržati pripremu lokalnih planova I definisanje mjera ruralnog razvoja (koji doprinose zaštiti životne sredine i održivom korišæenju resursa), posebno za opštine koje zaostaju u razvoju, kao što je opština Rožaje U praksi su evidentna brojna ogranièenja i izazovi za održivo upravljanja prirodnim resursima. Oni se odnose na kapacitete za planiranje i upravljanje i primjenu instrumenata održivosti (kakvi su na primjer integralno planiranje, strateške procjene uticaja na životnu sredinu i sl.), kao i na nadležnosti lokalnih samouprava u upravljanju prirodnim resursima, ukljuèenost lokalnih zajednica i primjenu regionalnog pristupa. Poseban izazov je identifikacija i razvoj moguænosti I projekata iz oblasti drvne biomase kojoj treba sa stanovišta Rožaja dati adekvatan znaèaj,odnosno izvršiti sve potrebne analize,saèiniti planove I projekte za njeno korišæenje jer ona može biti rješenje mnogih ekonomskih,socijalnih I ekoloških problema sa kojim se sada suoèava opština Rožaje.
61
4.10. Problemi proizvođača briketa/peleta biomase i proizvođača postrojenja Na osnovu rezultata tehno-ekonomske analize proizvodnje peleta i briketa može da se konstatuje da su uložena investiciona sredstva u izgradnju briketirnica ili peletirnica mogu relativno brzo vratiti (od tri do pet godina u zavisnosti od veličine objekta, odnosno učinka opreme). Dužina amortizacionog vijeka opreme računata je na 10 godina.Cijena briketa/peleta nalazi se na 5 mjestu, tj. iza ulja za loženje, električne energije, tečnognaftnog gasa i mazuta, a ispred zemnog gasa, mrkog uglja, tvrdog ogrijevnog drveta i balaslame. Da bi se kompletno mogla sagledati tehno-ekonomska opravdanost primjene briketa/peleta potrebno je u račun uključiti sveobuhvatnu vrijednost investicije za energetsko postrojenje, primjenu drugih vrsta energenata i uslove pod kojim radi energetsko postrojenje.
U Crnoj Gori ne postoje proizvođači opreme za proizvodnju briketa i peleta, pa se do eventualnog ovladavanja domaće industrije treba oslanjati na kvalitetnu i provjerenu opremu iz inostranstva koja je usavršena i u stalnom postupku poboljšanja karakteristika. Ovakvo stanje može biti dijelom problem za lokalne proizvođače biomase, pored svih nepoznanica i novih stvari sa kojima će se susresti. 4.11. Problemi i aktivnosti za proizvođače briketa, peleta I ogrijevnog drveta
• Sigurnost snadbijevanja i obezbjeđivanje sirovina na dugi rok, - Nepostojanje zvanično usvojenih definicija termina, - Nepostojanje zvanične procjene raspoloživosti biomase prema međunarodno priznatoj
metodologiji, koji će se problem riješiti ovom studijom-analizom, ali ostaje obaveza da se na srednjoročnom nivou vrši reprocjena potencijala raspoložive biomase i preduzimanje adekvatnih akcija prema postavljenim ciljevima i donošenju odluka o ulasku u investicione poduhvate,
- Nedostatak transparentnog tržišnog mehanizma, koji se mora izgraditi uz angažovanje i države i lokalne samouprave Rožaja,
• Dozvole i saglasnosti -Nedostatak jasnih procedura za dobijanje dozvola i saglasnosti, pa je u cilju pomoći zainteresovanim stranama u ovoj analizi veoma detaljno obrađen postojeći regulatorni okvir iz kojega se može lako zaključiti kojim propisima se i strategijama reguliše ova oblast u Crnoj Gori a samim tim i u Rožajama. Dodatno su obrađeni i lokalni propisi ali bi bilo neophodno na jednostavan i koncizan način sačiniti na nivou lokalne samouprave Rožaje jedan material koji kao vodič upućuje na preciznu i detaljnu procedure iz kojeg bi zainteresovana lica mogla dobiti potpunu i tačnu informaciju u vezi biomase. -Nepostojanje standarda u Crnoj Gori ,pa samim tim I u Rožajama za ugradnju I korišćenje opreme za proizvodnju proizvoda od biomase(briketi,peleti I drveni čips)
• Komuniciranje -Nedovoljno razumijevanje javnosti o ovim pitanjima i potpuno odsustvo ove teme iz komunikacije kada su u pitanju edukativni program, obrazovni program, istraživanja privredne djelatnosti, konferencija i slično, -Nepostojanje profesionalne asocijacije za biomasu koja bi izuzetno bila značajna i ona bi mogla odigrati veliku pozitivnu ulogu posebno za početne aktivnosti formiranja ovog sektora koji će sigurno u Crnoj Gori biti jak a sa stanovišta Rožaja posmatrano imao bi veliku privredno razvojnu i socijalnu funkciju čiji efekti bi se vrlo brzo mogli vidjeti.
Za eliminisanje postojećih barijera kao I rješavanje problema prizvođača biomase ponuđen je scenarijo u okviru dijela studije koji se odnosi na moguće razvojne intervencije I glavne preporuke iz ove studije.Njihovim prihvatanjem I realizacijom stvoriće se optimalni uslovi za prizvođače biomase iz čega će proisteći I njihova dugoročna ekonomska motivisanost za rad u ovoj oblasti.
62
V. STAV UČESNIKA U PROIZVODNJI I ISKORIŠĆENJU DRVNOG OTPADA U ENERGETSKE SVRHE
Glavni učesnici u proizvodnji i iskorišcenju drvnog otpada mogu biti podijeljeni u dvije glavne grupe:
• oni koji su u lancu proizvodnje drvnog ostatka i • oni koji su u lancu iskorišcenja drvnog ostatka. Učesnici u lancu proizvodnje su: vlasnici šuma, oni koji se bave sječom drva,
drvnoprerađivačka preduzeća i preduzeća za proizvodnju peleta. Učesnici u lancu koji se bave iskorišcenjem drvnog ostatka su: domaćinstva, opštine sa sistemima centralizovanog grijanja u školama, bolnicama i drugim javnim zgradama kao I preduzeća prerade drveta. Vlasnici šuma, privatnih i državnih, su generalno vrlo zainteresovani za što vece iskorišcenje svojih sirovina.Naravno, ograničenje je održivo korišcenje šuma. Oni koji se bave sječom drva u šumama imaju interes da prošire listu šumskih proizvoda koji ce biti komercijalni.
Drvno-preradivacka preduzeća mogu imati suprotan stav.Neka preduzeća koja se bave proizvodnjom nekih tipova drvenih ploča za koje se može koristiti drvni ostatk, a djelimično I kora, ne bi bila uopšte zainteresovana za proizvodnju drvenih peleta.Sigurno, ova vrsta preduzeća bi pokušavala da zadovolje svoje potrebe za toplotnom i električnom energijom korišcenjem drvnih ostataka bez namjere da proizvode pelete.U tom slučaju ona bi koristila drvne ostatke za svoje potrebe.Neki drugi koji se bave preradom drveta i proizvodnjom predmeta od drveta ali ne mogu koristiti nastale drvne ostatke, pokušace da učine da ti ostaci imaju neku vrijednost. Postoje dvije mogucnosti: jedna je da daju ili prodaju drvne ostatke nekom ko će proizvoditi biogorivo od njih ili ih iskoristiti za proizvodnju toplote, a druga da sami proizvode biogorivo/pelete.
Prva varijanta, da besplatno daju nekome drvne ostatke je malo vjerovatna, pošto ne postoji obaveza za one koji stvaraju drvni otpad da rješavaju problem tog otpada.Zato je vjerovatnija varijanta da se drvni ostaci prodaju.
Druga varijanta je da proizvode pelete od svog drvnog otpada. Ovo je opravdana varijanta pod uslovom da preduzeće ima dovoljne količine ostataka, stabilan kvalitet (bez opasnih materija) i da ima finansijske mogucnosti za novu investiciju. Trebalo bi uzeti u obzir da su mnoga preduzeća nova ili su nedavno privatizovana, što znači da su sva već potrošila dosta novca na nove investicije i u liniju glavne proizvodnje.
Medutim u buducnosti, proizvođači peleta koji proizvodnju ne baziraju u značajnoj mjeri na sopstvenim drvnim ostacima, mogli bi da imaju problem da nabave dovoljne količine drvnog ostatka.
Što se tiče potrošaca drvnih ostataka na prvom mjestu trebalo bi uzeti drvno-prerađivacka preduzeća. Obično ta preduzeća koriste svoje raspoložive drvne ostatke uz mogući dodatak ostatak iz drugih obližnjih pilana.Međutim ova potrošnja drvnog ostatka je van tržišta.
Domaćinstva su potencijalno veliki potrošac drvenih peleta. Pored toga, opštine u regionima bogatih šumom sa svojim javnim zgradama (škole, bolnice) su potencijalni potrošaci peleta takođe.
Za sada domaćinstva u selima koriste ogrijevno drvo i druge vrste ostataka biomase prikupljene obično na svojim njivama i zemljištu. Među razlicitim vrstama biomase kao gorivo se u gradovima za grijjanje domaćinstava koristi samo ogrijevno drvo.
Drvni ostaci, ili ostaci biomase bilo koje vrste, generalno se ne koriste u ovim objektima. Problem korišcenja mazuta je njegov sadržaj sumpora, koji dovodi do viših vrijednosti emisije SO2 nego pri korišcenju drugih goriva, čak i domaćih ugljeva. Pošto nema posebnih restriktivnih mjera za zaštitu životne sredine po pitanju korišcenja nisko-kvalitetnog mazuta u stambenim zonama, onda je ovo dobar način za one koji imaju kotlove na tečno gorivo, da koriste jevtino gorivo bez velikih investicija.
63
Javne zgrade koje su u nadležnosti opštinskog rukovodstva imaju obezbijeđen budžet za grijanje od opštine. Iz tog razloga one nijesu motivisane da uvode nove tehnologije radi korišcenja jevtinijeg goriva, a u isto vrijeme to je tehnologija koja je više zavisna od obučenosti operatora i njegove odgovornosti.
Malo ozbiljnije razmatranje budžeta opštine pokazalo bi da korišcenje drvnih ostataka sa svoje teritorije može doprinijeti unapređenju privrede te opštine. Ne bi imali troškove za nabavku uvoznih goriva, neki stanovnici opštine bi bili zaposleni na prikupljanju i transport ostataka biomase, a neka lokalna preduzeća prerade drveta bi mogla imati dodatni prihod. To znači da korišcenje drvnih ostataka ima pozitvne efekte na privredu u tim opštinama. Potrebno je napomenuti da su šumski regioni uglavnom slabo razvijeni.Što se tiče cijena, sadašnje cijene peleta na međunarodnom tržištu su vrlo privlačne za izvoz proizvođača sa ovih prostora, ali te cijene nijesu pogodne za potrošace u Crnoj Gori. Uzimajući u obzir da je cijena pljevaljskog uglja 90,00 €/tona , onda se ne može očekivati za potrošace u Crnoj Gori da za korišćenje peleta plaćaju znatno veću cijenu.
Drveni peleti su prihvatljivi za dobrostojeća domaćinstva i mala preduzeća sa sopstvenim centralizovanim sistemom grijanja. Oni mogu plaćati dodatnu opremu za automatski rad ovih malih kotlova na drvene pelete, i takođe plaćati relativno visoku cijenu drvenih peleta.
Pored raspoloživosti drvenih peleta veoma je važno na tržištu imati široku ponudu kvalitetnih I savremenih kotlova za sagorijevanje drvenih peleta sa dodatnom opremom. Sada to nije slučaj.
Stav razlicitih ucesnika u proizvodnji i korišcenju drvenih peleta može se promijeniti ako se promijene uslovi. Na primjer, izmjene Zakona o otpadu promijeniće stav mnogih preduzeća prerade drveta i primoralo bi ih da vode više racuna o svojim drvnim ostacima.Povećanje znanja i podizanje svijesti u rukovodstvima opština o iskorišcenju lokalnih resursa verovatno bi promenili njihov stav po pitanju korišcenja ostataka biomase.
Još jedna vrlo važna stavka indirektno vezana za potencijalne potrošače peleta je neophodnost usvajanja standarda o kvalitetu drvenih peleta. U uslovima kada nema usvojenih standarda koji propisuju osnovne tehničke parametre (otpornost na lom, standardne dimenzije, toplotna moć) i posebno važno hemijski sastav peleta, na tržištu bi se mogli naći peleti vrlo različitog kvaliteta, čak i oni opasni prilikom sagorevanja. Ovakvo stanje bi obeshrabrilo mnoge potrošače da koriste pelete.
5.1. Vladine ustanove
Sektor šumarstva I korišćenja drvne biomase prelazi granice izmenu odgovornosti i
interesa različitih Vladinih aktera. Što se tiče crnogorskih ministarstava, trenutno su njih tri uključena u aktivnosti vezane, na ovaj ili onaj način,
• Ministarstvo poljoprivrede I ruralnog razvoja, • Ministarstvo održivog razvoja I turizma, • Ministarstvo ekonomije . Veliki broj agencija I direkcija ima nadležnosti nad ovom djelatnošću, kao što su : • Agencija za zaštitu životne sredine • Uprava za vode, • Uprava za šume • Sektor u Ministarstvu ekomomije za obnovljive izvore energije • Direkcija za razvoj malih I srednjih preduzeća Crne Gore • CETI-Centar za ekotoksikološka ispitivanja Crne Gore – Podgorica, • Privredna komora Crne Gore
64
Na osnovu Zakona o šumama Vlada CG donosi odluku o odobravanju koncesija, odnosno davanju prava na korišćenje državnih šuma. Na osnovu te odluke tendersku dokumentaciju shodno Zakonu o javnim nabavkama priprema Uprava za šume CG (Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja) i objavljuje javni poziv zainteresovanim licima. Tenderska dokumentacija se sačinjava na osnovu podataka iz Šumsko-privredne osnove za područje Rožaja, planova i programa gazdovanja i uređivanja šuma te i drugim aktima kojima se upravlja ovim prirodnim bogatstvom.
Redni broj
Ključni akter Stav ključnog aktera
1 Koncesionari Stav koncesionara je pozitivan, jer je anketiranjem i obavljenim intervjuima utvrđeno da podržavaju korišćenja biomase u energetske svrhe jer to njima s jedne strane smanjuje troškove koje imaju za uređivanje šume tzv.šumski red nakon vršenja sječe a sa druge strane prodajom biomase ostvarivaće dodatne prihode.
2 Vlasnici privatnih šuma
Njihov stav je relativno pozitivan, jer su se izjasnili da podržavaju korišćenje šumske biomase uz ograničenje da bi to bilo samo pod uslovom prodaje iste ili eventualno uz kompenzaciju za gotove proizvode. Njihov stav nije izričit kao koncesionara jer oni manji dio te biomase i sada koriste za djelimično obezbjeđenje ogrijevnog drveta i za poljoprivredne potrebe kao što je ograđivanje šumskih i poljoprivrednih posjeda i druge namjene za domaćinstva.
3 Domaćinstva Stav domaćinstava sa ruralnog područja je različit u zavisnosti od toga ako bi oni neposredno bili angažovani na poslovima sakupljanja i korišćenja biomase tada imaju pozitivan stav, a u slučaju da ne bi bili uključeni u taj lanac njihov stav je negativan jer bi izgubili mogućnost sadašnjeg djelimičnog korišćenja otpadne biomase za sopstvene potrebe. Stav ostalih domaćinstava je pozitivan.
4 Lokalna samouprava
Stav lokalne samouprave je izrazito pozitivan sa iskazanom spremnošću da neposredno učestvuje u realizaciji projekta i stavi na raspolaganju svoje resurse u implementaciji ovih projekata.
5 Uprava šuma Uprava šuma ima takođe izrazito pozitivan stav, odnosno odnos prema korišćenju biomase u energetske svrhe uz iskazivanje spremnosti za uklučenje u implementaciju ovog projekta.
6 Drvoprerađivači Stav drvoprerađivača je pozitivan, jer rješavaju dva izuzetno značajna problema. Prvo, problem odlaganja piljevine, kore i krupnog i sitnog ostatka koji deponuju pored objekata, Rijeka I sl. a manje na deponije uz rizike od požara i sankcija ekološke inspekcije i komunalne policije biće u prilici da ili besplatno daju ili čak prodaju. Drugi problem koji rješavaju jeste obezbjeđenje energenta za postrojenja sušara uz mogućnost kompenzacija i eventualno povlašćenih uslova sa perspektivom stalnog izvora toga ogrijeva.
65
VI. ANALIZA TRŽIŠTA BIOMASE
6.1. Uvodne napomene o tržištu
Rožajska industrija je generalno u periodu tranzicije, što ne podrzumijeva samo
promjenu vlasništva, već i promjenu broja zaposlenih, obnovu proizvodnje, promjenu proizvodnog programa i traženje novog ili pokušavanje povratka na stara tržišta. Isti je slučaj I sa privredom Rožaja koju je preko 70% činila drvoprerada. Stoga se iz godine u godinu mijenjaju osnovni parametri proizvodnje u svakom preduzeću. U principu i prije privatizacije, preduzeća drvne industrije su obično imala kotlove na biomasu. Radilo se o kotlarnici “Gornjeg Ibra” koja je koristila piljevinu i drvni ostatak iz više pogona koji je dopreman u kotlovsko postrojenje putem ventilacionog sistema. Ostala preduzeća su koristila ogrijevno drvo a dio kombinovano ugalj i ogrijevno drvo. Međutim, neophodno je napomenuti da je većina kotlova stara, obično preko 20 godina, a da su mnogi od njih van upotrebe već nekoliko godina. Kako je politička i ekonomska kriza započela 1990.godine, preduzeća drvne prerade su gubila svoje tržište, bili su smanjeni prihodi i nivo proizvodnje se bitno smanjio. “Gornji Ibar” kao najveće preduzeće je prestao da radi a zatim i nestao likvidacijom. Kada je ekonomska kriza postala žestoka, cijena električne energije je postala vrlo niska, i opšti trend u mnogim preduzećima je bio zamjena kotlova na biomasu ili fosilna goriva sa kotlovima na električnu energiju, na lož ulje, mazut i sl.
Preduzeća drvne prerade su značajno smanjila proizvodnju, ali potrebe za energijom nijesu proporcionalno smanjene. To je takođe razlog zašto su počela da se koriste fosilna goriva i električna energija. Neka preduzeća su imala pogodnost da nabavljaju relativno jeftino tečno gorivo. Kao posledica, kada je kriza završena, mnoga preduzeća prerade drveta imala su stare kotlove na biomasu koji su više godina van upotrebe. Danas, ova preduzeca pokušavaju da obnove proizvodnju energije koristeći raspoložive ostatke biomase kao gorivo. Međutim, problem je stara oprema, nedostatak investicija za nove, neodgovarajući kvalitet proizvoda, i vjerovatno nemogućnost izlaska na tržište sa nekim proizvodima koje proizvode.
Energetske potrebe nijesu proporcionalne nivou proizvodnje proizvoda od drveta. Pri smanjenoj proizvodnji, energetske potrebe se ne smanjuju u tolikoj mjeri kao što se smanji proizvodnja. Stoga neka preduzeća prerade drveta koja koriste svoje kotlove na biomasu su u situaciji da nemaju dovoljno drvnog otpada. Tako da ako žele da im kotlovi na biomasu rade onda moraju da nabave dodatne kolicine drvnog otpada. Uobičajeno rješenje je da se nabave dodatne količine drvnog ostatka od malih preduzeća, pilana koja nemaju instalisana ložišta i kotlove, i gde postoji problem odlaganja drvnog otpada.
U Rožajama postoji 118 preduzeca prerade drveta. To znači da mnoga preduzeća treba ili da koriste svoj drvni otpad ili da rješavaju problem otpada na drugi način. Na žalost mnoga preduzeća odlažu svoj drvni otpad u blizini, ili ga bacaju u najbližu rijeku, u šumi pored puteva, na proplancima i sl. Male pilane sa periodičnim radom tokom toplih dana uopšte ne koriste drvni otpad. Iz tog razloga je drvni otpad iz malih pilana koje periodično rade, sigurno raspoloživ. Realna količina drvnog otpada raspoloživa za proizvodnju peleta i briketa je negdje između ove dvije granične vrijednosti.
U Rožajama postoji organizovano regularno tržište ogrijevnog drveta, sa prometom od 48891m3 godišnje.Međutim tržište drvenih briketa i peleta u Rožajama praktično ne postoji, uprkos izuzecima njihove prodaje na nakim stovarištima ogrijeva u Crnoj Gori.
Stambeni sektor može da koristi drvni otpad kao gorivo praktično samo ako su domaćinstva blizu pilana. To je slučaj sa malim mjestima, u kojima ima veliki broj pilana. Takođe, u domaćinstvima se mogu koristiti samo krupniji komadi drvnog otpada, ali ne i piljevina i drvna prašina, zbog neopremljenosti odgovarajućim transportnim sredstvima. Ako je pilana u sastavu domaćinstva onda to domaćinstvo ima viškove drvnog otpada, u odnosu na
66
njihove potrebe za grijanjem tokom hladnih dana. Ovaj višak drvnog otpada čak i ako se koristi, to se obavlja van tržišta, ili se što je češce odlaže na neku lokaciju. Iz tog razloga se može reći da se drvni otpad vrlo malo koristi u domaćinstvima. Što se tržišta drvnog otpada tiče može se reći da jedino postoji dijelom organizovano tržište najkrupnijim drvnim otpadom a to su okrajci koji nastaju rezanjem trupaca i nepravilne letve i drugi krupni djelovi drveta čija je mjera traktorska prikolica.
Što se tiče korišcenja drvnog otpada za proizvodnju električne energije ili ko-generacije u kotlovima van preduzeća drvne industrije ili sistemima daljinskog grijanja, u Crnoj Gori ne postoji nijedno postrojenje takve vrste za sada, pa samim tim ni u Rožajama.
Uopšteno posmatrajući na dugi rok korišćenje biomase u energetske svrhe će zavisiti od ekonomske motivacije. Ukoliko je cijena i ostali uslovi prodaje biomase za namjenu proizvodnje peleta, briketa ili drvenog čipsa manje ekonomski privlačna od njene prodaje na primjer za proizvodnju drvenih ploča tržište će po njegovim zakonitostima ovu sirovinu usmjeriti u tu proizvodnju. Ovdje će biti dijelom uključen državni intervencionizam zbog postizanja globalnih i opštih ciljeva koji su nadređeni pojedinačnim ili sitnim interesima pojedinaca ili manjih grupa, kao što je smanjenje efekata tzv. Staklene bašte, regionalni razvoj i podrška razvoju manje razvijenih područja, ekonomski, odnosno finansijski, fiskalni, tehnički i drugi podsticaji i stimulacije proizvodnje produkata od ostatka biomase na području opštine Rožaje.
Funkcionisanje tržišta je uslovljeno postojanjem ponude i tražnje kao i obavljenim prometom, razmjenama i prodajama. Dva osnovna segmenta tržišta su nabavno tržište i prodajno tržište. Ako ne postoje oba segmenta onda nema ni tržišta. Zbog toga će se ovdje obraditi u ovoj analizi oba ova segmenta.
6.2. Tržište nabavke
Šume su, pored vrlo značajne i nezamenljive ekološke funkcije, vrlo važan izvor drveta,
kao domaćeg obnovljivog industrijskog i energetskog materijala. Inventura šuma u Šumsko-privrednom području Rožaje je u toku I završetak tog posla predviđen je za kraj 2011.godine.Prema sada dostupnim informacijama, koje nijesu zvanične, a dobijene su iz do sada urađene inventure povećava se drvna zapremina za oko 30% u Šumsko-privrednom području Rožaja.Tako da se očekuje i srazmjerno povećanje etata a što znači mogućnost I veće proizvodnje drveta za preko 12000 m3.godišnje.Ova činjenica je od izuzetne važnosti za planiranje budućih prerađivačkih kapaciteta za biomasu,odnosno za proizvodnju peleta,briketa I drvenog čipsa.
Sa aspekta analize tokova sirovine i njene potrošnje na domaæem tržištu znaèajno je istaæi sledeæe polazne elemente:
• sistem prodaje drveta iz šuma u državnom vlasništvu zasnovan je na koncesijama kao modelu prodaje u okviru koga postoje zakljuèeni kratkoroèni ugovori dok za sada ne postoji nijedan dugoroèni ugovor sa preduzeæima koja se bave preradom drveta;
• u strukturi preduzeæa koja se bave preradom drveta dominantna je zastupljenost malih preduzeæa;
• proizvodnja u najveæem broju malih preduzeæa je organizovana na zanatski naèin sa velikim uèešæem ljudskog rada. U uslovima takve organizacije i sa tehnologijom koja je zastarela ne može se postiæi zadovoljavajuæa produktivnost i rentabilnost proizvodnje.
Samo nekoliko preduzeæa imaju nešto savremeniju automatizovaniju proizvodnju. Kada se navedenim elementima dodaju i efekti svetske ekonomske krize u drugoj polovini
2010.godine pa do danas. I tokom 2011.godine sve to zajedno je u znaèajnoj mjeri uticalo i na kolièine preraðene sirovine tokom 2010. i 2011.godine.
Prema podacima Uprave za šume ukupno poseèena drvna masa u bruto iznosu u 2010.godini iznosila je 36020 m3,realizacija planiranog godišnjeg etata I oko 2000 m3
67
ogrijevnog drveta u državnim šumama,sjeèa koja je realizovana iz dodatnih planova za obezbeðivanje ruralnog stanovništva ogrijevnim drvetom (bez odreðene kolièine ogrijevnog drveta koje nije evidentirano iz privatnih šuma.i u odnosu na doznaèenu drvnu masu u 2010.godini to je predstavljalo smanjenje samo za nekih 3 %.
Ukupan broj koncesionara sa kojima je zakljuèen ugovor o prodaji drveta u 2010. godini iznosio je 67,a u 2011.godini 57 . U cilju analize tokova drvne sirovine i stepena njene finalizacije napravljen je poseban upitnik i obavljena su terenska istraživanja i posjete najznaèajnijim preduzeæima za preradu drveta u svim djelovima Rožaja. Cilj navedenih aktivnosti sastojao se u prikupljanju podataka o asortimanu proizvodnje i plasmanu drvnih proizvoda za svako preduzeæe pojedinaèno. Dobijanje podataka o sjeèi i strukturi drvne mase, o kolièini otpada koji se formira u šumi, u primarnoj preradi, u finalnoj preradi i njegovom korišæenju, o planovima i namjerama upotrebe toga otpada u narednom periodu. Zbirni pregled tokova neto drvne sirovine i proizvoda od drveta u Rožajama predstavljen je na dijagramu .
Dijagram 1. Tokovi trgovine drvnom sirovinom i proizvodima od drveta u Rožajama
68
Na osnovu sprovedenih istraživanja meðu koncesionarima/preraðivaèima drveta i rezultata predstavljenih na dijagramu 1 može se izvesti opšti zakljuèak da se najveæe kolièine drvne sirovine(tehnièke oblovine) koriste za proizvodnju rezane graðe kao što suprizme, grede, gredice, letve, daske 48 mm, 24 mm, a manje jamske graðe i ploèa. Ovi proizvodi su dominantno zastupljeni u primarnoj preradi drveta u Rožajama.
U 2008.godini od ukupne kolièine tehnièke oblovine izvezeno je 6579 m3 a posmatrano u odnosu na ukupno poseèenu drvnu masu 20%.
Dok je u 2010.godini izvršen izvoz oble i rezane graðe u kolièini od 27358 m3. U daljem procesu prerade manje kolièine rezane graðe (elemenata) se preraðuju u
brodski patos, lamperiju i odreðene profile graðe koji predstavljaju nešto viši stepen finalizacije. Odreðene kolièine èamove rezane graðe se preraðuju u proizvode namještaja, graðevinske stolarije, enterijera, eksterijera kao i lamelirane višeslojne gredice, grede, kao i jednoslojne ploèe razlièitih dimenzija, odnosno širina, dužina i debljina.
Pored navedenih proizvoda rezana graða se preraðuje i u druge proizvode kao što su brodski pod,lamperija, krovni nosaèi i drugi, ali i pored toga ti proizvodi predstavljaju proizvode sa niskim stepenom finalizacije. U odnosu na ukupnu proizvodnju u 2010.godini prema podacima Uprave carine Crne Gore, izvoz rezane graðe iznosio je 14876 m3., što znaèi da su preraðivaèi iz Rožaja kupovali odreðenu kolièinu oble graðe sa podruèja drugih opština I rezali u svojim preraðivaèkim kapacitetima, što poveæala ukupni drvni ostatak u primarnoj preradi. Na osnovu prethodnog može se definisati generalni zakljuèak da rezana graða, sa naprijed naznaèenim sortimentima predstavlja glavne proizvode primarne ili pilanske proizvodnje. Viši nivo prerade u Rožajama predstvalja proizvodnja dašèanih ploèa, lamelirani proizvodi jednoslojne dašèane ploèe,višeslojne grede i gredice, brodski pod i lamperija i sl. Kao takvi svi ovi proizvodi zajedno predstavljaju proizvode niskog stepena finalizacije.
Druga važna karakteristika kada su u pitanju pojedini proizvodi jesu izuzetno male kolièine u kojima se proizvode.
Kada je u pitanju potrošnja rezane graðe na domaæem tržištu važno je istaæi da se najveæe kolièine troše u sferi graðevinarstva (za krovne nosaèe, skele, oplate i druge potrebe), a prema sprovedenim istraživanjima kod preduzeæa koja predstavljaju najveæe proizvoðaèe nameštaja, prozora i vrata i opremanja enterijera i eksterijera došlo se do procjene da se godišnje za te potrebe finalizuje oko 7300 m3, što predstavlja svega 20 % u odnosu na ukupnu proizvodnju rezane graðe.
I pored èinjenice da se 70% tehnièke oblovine preraðuje u Rožajama, zbog niskog stepena finalizacije u tom procesu, stanje u ovoj oblasti se može ocijeniti kao nezadovoljavajuæe.
Ovoj ocjeni potrebno je dodati i nezadovoljavajuæe stanje u pogledu korišæenja drvnog ostatka zbog èega su pojedina preduzeæa postala crne taèke na mapi Crne Gore u ekološkom smislu. 6.3. Potencijal otpadne biomase iz šumarstva i prerade drveta
Znaèajne kolièine drvnog ostatka koji nastaje u procesu sjeèe drveta i izrade šumskih sortimenata trenutno ostaju i propadaju u šumi. Ista situacija je i sa drvnim ostatkom koji nastaje u procesu prerade drveta, posebno u pilanama, koji se odlaže na deponije pored samih fabrika ili se pali. U tom smislu postoji nekoliko crnih taèaka (lokacija) u Rožajama koje predstavljaju ozbiljan ekološki problem jer su kolièine drvnog ostatka (najviše piljevine) tako velike da æe za njihovo èišæenje biti neophodna znaèajna finansijska sredstva i napori i lokalne samouprave.
U poslednje dvije godine postoje mali pomaci u korišæenju krupnog drvnog ostatka koji nastaje u pilanskoj preradi drveta u smislu njegove prodaje lokalnom stanovništvu za grijanje,i ostale potrebe, ali i pored toga još uvek ostaju znaèajne kolièine drvnog ostatka koje se uopšte
69
ne koriste.Ova konstatacija se posebno odnosi na sitni drvni ostatak (piljevinu) koji predstavlja veliki problem za najveæi broj preduzeæa.
Procjena je da trenutno u Rožajama postoji oko 15000 m3 piljevine koja je lagerovana na deponijama rasutim širom Rožaja, u šumi, u rijeke i pored njih, neposredno uz same pilane i sl.. Od te kolièine procjenjuje se da na èetiri lokacije se nalazi oko 5000 m3 dok još toliki ostatak predstavljaju manje deponije koje se takoðe nalaze uz same pilane jer su opštinske vlasti zabranile njeno odlaganje na gradske deponije kao i njeno paljenje.
Meðutim, uprkos zabrani paljenja mnogi pilanari suoèeni sa velikim problemom odlaganja piljevine povremeno ipak vrše njeno spaljivanje koje prouzrokuje danima dimne zavjese, predstavljaju rizik za izazivanje požara i za takav èin ne plaæaju, za sada nikakve kazne.
Obezbjeđivanje i sigurnost snabdijevanja osnovnom sirovinom otpadnom biomasom prije proizvodnje peleta mnogo zavisi od toga da li je buduća farbika paleta smještena unutar preduzeća prerade drveta koje već ima raspoloživi drvni otpad za proizvodnju peleta ili nije. Vrlo jednostvano rješenje bi bilo kada bi fabrika peleta bila unutar preduzeća za preradu drveta, i kada bi potrebe fabrike peleta za sirovinom bile zadovoljene raspoloživim drvnim otpadom iz tog preduzeća. U tom slučaju drvni otpad bi trebalo samo prebaciti sa jednog mjesta na drugo unutar preduzeća, kako bi bilo blizu linije za proizvodnju peleta. Za tu svrhu transport bi mogao biti obavljen vazduhom (pneumatski) kroz cijevi, ili uz pomoć beskonačne trake pokrivene radi zaštite od kiše i snijega.
U slučaju da fabrika peleta nije blizu nekom preduzeću za preradu drveta, a zasniva svoju proizvodnju na sirovini koja treba da bude prikupljena u šumi ili dovezena iz nekog udaljenog preduzeća za preradu drveta, onda rukovodstvo preduzeća treba da riješi problem pouzdanosti snabdijevanja sirovinom. Pouzdanost snabdijevanja nije samo pitanje troškova i obezbjeđivanja transportnih vozila, nego raspoloživosti drvnog ostatka na dugi rok. Može se ocekivati da investitori instaliraju linije za proizvodnju peleta samo malog kapaciteta ako nemaju svoju sopstvenu sirovinu, barem neku ograničenu količinu. U svakom slučaju, ako neko odluči da gradi fabriku za proizvodnju peleta uz dogovor sa vlasnicima šuma i preduzećima za preradu drveta on mora angažovati nekog za transport drvnog ostatka ili kupiti transportna vozila.
Drvni otpad u šumi se prikuplja u odredenoj mjeri, ali se ne prikuplja sav ostatak pri sječi, i ono što se prikupi biva složeno pored puta u šumi. Obično ostaci koji ostaju u šumi čine grane tanje od 7cm. Sav ovaj otpad treba da bude prikupljen ručno.
70
Rožaje ima 21953 ha šume, sječa drveta u šumama iznosi 46342m3 na godišnjem nivou, a razni ostaci nastali pri sječi drva u šumama iznose 9212m3.
Uzimajući u obzir da nije sav šumski otpad raspoloživ, vec samo jedan njegov dio tkz.tehnički iskoristiv otpad, od oko 4819 m3.
Regionalna zastupljenost preduzeća drvne industrije je relativno dobra, odnosno poklapa se sa raspoloživom sirovinskom osnovom i potrebama stanovništva Crne Gore. U pojedinim regionima, zahvaljujući ranijoj politici korišćenja sredstava iz Budžeta. 6.4. Generalni tok drveta i drvnih ostataka u drvnoj industriji U dobro organizovanim preduzećima koja se bave proizvodnjom ploča ili celuloze i papira, praktično svi nus proizvodi, a to znači i drvni ostaci, mogu biti interno iskorišćeni. Neke količine drvnog ostatka mogu se reciklirati ili iskoristiti kao gorivo. Ovi proizvodni procesi zahtijevaju dosta toplotne energije, pare ili tople vode, pored električne energije, tako da ova preduzeća ne bi trebalo da budu mjesta gde bi budući proizvođači drvenih peleta nabavljali sirovinu za svoju proizvodnju. Tako bi trebalo da je u dobro organizovanim preduzećima.
Kao sirovina za proizvodnju peleta najveća količina drvnog ostatka dolazi iz sječe drveta u šumi i iz pilana. Ostala preduzeća prerade drveta, posebno ona mala, imaju raspoložive ostatke drveta takođe. 6.5. Pilanska prerada u opštini Rožaje
Trupci dovezeni iz šume se obično prije piljenja odkoravaju. Glavni proizvod pilanske prerade je rezana građa. Učešće, karakteristike i struktura otpatka u preradi zavisi od vrste drveta i zahtjeva kupaca, odnosno plana rezanja. Građa se prije isporuke, ukoliko za to postoji zahtjev ili potreba, hidrotermički obrađuje (pari i/ili suši).
6.6. Finalna prerada drveta
U finalnoj preradi drveta se osušena rezana građa odgovarajućim postupcima pretvara u finalni proizvod. Bilans utrošenog materijala i otpatka-ostatka se mijenja i zavisi od vrste proizvoda i karakteristika primenjene tehnologije.
71
S obzirom na privredni značaj predviđa se da će korišćenje biomase u razne svrhe, kao obnovljive sirovine, biti sve intenzivnije. Da bi kabasta biomasa mogla da stigne i do najudaljenijih korisnika neophodno je istu koncentrisati (sabiti) u najpovljniji oblik i veličinu za manipulaciju, transport, skladištenje i čuvanje. Na taj način biomasa bi postala roba za tržište, tj. bila bi dostupna većem broju korisnika.
Najefikasnije je presovanu biomasu koristiti u energetske svrhe blizu mjesta prikupljanja (u krugu od 10 do 15 km), u obliku malih prizmatičnih, konvencionalnih (četvrtastih) bala zbog skupog transporta na veća rastojanja. Zbog toga se korišćenje biomase ograničava na 15 km od mjesta prikupljanja. S druge strane posmatrano, neracionalan je način sagorijevanja biomase u postojećim ložištima u stanju u kome je prikupljena (doziranje biomase u ložište mora biti kontinualno, rastresiti materijal sagorijeva velikom brzinom i dr). Zbog toga se danas primjenjuje postupak sagorevanja biomase na većim društvenim gazdinstvima u posebno konstruisanim ložištima. Najveća prepreka masovnijem korišćenju biomase u energetske svrhe je visoka cijena specifičnih postrojenja za sagorijevanje biomase u odnosu na postojeća postrojenja koja koriste fosilna goriva. Za razliku od postupka direktnog sagorevanja biomase upakovane u obliku bala, kojim investitori obezbeđuju sopstveno (autonomno) snabdijevanje toplotnom energijom, postupak briketiranja biomase namijenjen je prije svega za snabdijevanje drugih korisnika (domaćinstava I industrije). Briketiranje biomase pokazuje niz prednosti u odnosu na ostale postupke spremanja biomase (smanjuje se volumen, smanjuju se troškovi manipulacije i transporta, potreban je znatno manji prostor za skladištenje, veća je otpornost materijala na biološke procese kvarenja, povećava se efikasnost u procesu sagrevanja, i dr.)
Energetske brikete mogu da se koriste u svim vrstama ložišta za čvrsto grivo, uz pažljivo doziranje. Po energetskoj vrijednosti brikete su slične našim domaćim mrkim ugljevima. Osim toga korišćenje briketa umesto uglja ima značajnu ekološku prednost, jer sadržaj sumpora je u tragovima (manje se zagađuje okolina sa produktima sagorevanja), a pepeo od briketa može da se koristi kao dobro mineralno đubrivo.
Energetske potrebe nijesu proporcionalne nivou proizvodnje proizvoda od drveta. Pri smanjenoj proizvodnji, energetske potrebe se ne smanjuju u tolikoj mjeri kao što se smanji proizvodnja. Stoga neka preduzeća prerade drveta koja koriste svoje kotlove na biomasu su u situaciji da nemaju dovoljno drvnog otpada. Tako da ako žele da im kotlovi na biomasu rade onda moraju da nabave dodatne količine drvnog otpada.
Uobičajeno rješenje je da se nabave dodatne količine drvnog ostatka od malih preduzeća, pilana koja nemaju instalisana ložišta i kotlove, i gde postoji problem odlaganja drvnog otpada. Sada, ovaj vid saradnje između nekih velikih i malih preduzeća prerade drveta je dobar, pošto svako u ovoj saradnji rješava svoj problem. Međutim, ovo rješenje je održivo pod uslovom da su mala preduzeća relativno blizu velikom.
U Rožajama postoje preduzeća prerade drveta. To znači da mnoga preduzaća treba ili da koriste svoj drvni otpad ili da rješavaju problem otpada na drugi način. Na žalost mnoga preduzeća odlažu svoj drvni otpad u blizini, ili ga bacaju u najbližu rijeku. Što se tiče količina drvnog otpada koji se koristi kao izvor energije ili za proizvodnju briketa ili peleta, teško je napraviti preciznije procjene, pošto se stanje mijenja iz godine u godinu, i od preduzeća do preduzeća.
Procjena energetskog potencijala biomase usmjerena je na najvažnije resurse-šumsko bogatstvo, drvno industrijski otpad, i dijelom na poljoprivredu, uglavnom voćarstvo. U odnosu na prednje osnovni potencijali za proizvodnju biomase mogu se izraziti proporcijom:
72
6.7. Preduzeća drvoprerade
Preduzeća za drvnu preradu je 118 registrovano u Privrednom sudu 2010.g.Od čega je sa šifrom 16.10 za djelatnost rezanje I obrade drveta,registrovano 97 preduzeća, za djelatnost 16.21 proizvodnja furnira I ploča od drveta registrovano 1 preduzeće,za proizvodnju parketa sa šifrom 16.22 registrovano 7 preduzeća, za proizvodnju ostale građevinske stolarije I elemenata sa šifrom 16.23b registrovano 12 preduzeća I za proizvodnju drvne anbalaže sa šifrom 16.24 registrovano 1 preduzeće. 6.8 .TRŽIŠTE PRODAJE
U opštini Rožaje ukupno na gradskom i seoskom području ima 24 škola koje za grijanje koriste ili ugalj ili ogrijevno drvo ili pak kombinaciju ogrijevnog drveta i uglja. Gradske škole su 2 osnovne škole i to: Osnovna škola “Mustafa Pećanin” koja je izvršila 2010. godine rekonstrukciju sistema grijanja sa prosječnom godišnjom potrošnjom od 50000 litara lož ulja.
Druga osnovna škola je škola”25.maj” koja za grijanje koristi prosječno godišnje 200 tona pljevaljskog uglja.
Pored ove dvije osnovne škole u gradskom području nalazi se gimnazija “30.septembar” i stručna mješovita škola. Ove dvije škole koriste jedinstveni sistem grijanja, odnosno jedno kotlovsko postrojenje koje koristi kao gorivo ugalj. Prosječna godišnja potrošnja uglja iznosi 210 tona. Ove škole bi bile pogodne za korišćenje drvne biomase u prvom redu briketa ili peleta,
73
obzirom da tokom godine od sagorijevanja uglja dolazi do značajnog zagađenja najužeg gradskog jezgra u kome se ove škole i nalaze.
Iz obavljenih intervjua tokom kraja oktobra i do sredine decembra sa ovlašćenim predstavnicima ovih škola iskazan je interes za korišćenje ovog ogrijevnog materijala iz mnogo razloga. Međutim postavljena su i mnoga pitanja koja bi se u daljoj obradi morala definisati a to su: Da li postojeća oprema u tim školama zadovoljava tehničke i tehnološke karakteristike za gorivo biomase, kolika je sigurnost stabilnog dugotrajnog snabdijevanja, koje su cijene I da li država subvencioniše takvu nabavku i sl. Pored toga nema čak ni elementarnog znanja o tome šta je to briket i pellet, kako se koriste, koje su prednosti i nedostaci i sl. Zbog toga bi bilo neophodno organizovati određenu kampanju, edukaciju i sl. kako bi se ova goriva promovisala. Što se tiče osnovnih škola na seoskom području nije vjerovatno da bi one bile veliki potrošači ove vrste biomase jer se snabdijevaju ogrijevnim drvetom iz neposrednog okruženja po izuzetno povoljnim uslovima i eventualno manjim količinama uglja. Iz obavljenog intervjua dvije veće škole u Biševu i Baću su pokazale intersovanje za korišćenje ovog goriva.
Sasvim sigurno bar gradske škole predstavljaju ozbiljno prodajno tržište za pelete i brikete. Dalji konkretniji razgovori mogli bi i dati detaljne i precizne informacije o ovom tržištu.
Za prodajno tržište ili tržište plasmana proizvoda biomase van ogrijevnog drveta izuzetno su značajne ustanove kao što su: zgrada Opštine Rožaje, objekti MUP-a Crne Gore, Centar za kulturu u Rožajama, Osnovni sud i Dom zdravlja.
Sa gradonačelnikom opštine Rožaje obavljen je intervju sredinom oktobra mjeseca na početku aktivnosti na izradi ove studije koji je iskazao punu podršku ovom projektu i spremnost da se ova opština sa organima lokalne samouprave uključi u promociju i realizaciju projekta. Ovo je od izuzetne važnosti za uspjeh cjelokupnog projekta iz razloga što je opština veliki kupac ovih proizvoda i može da odluči da se sve institucije koje za to imaju uslova uključe u kupovinu ovih proizvoda za grijanje. U konkretnom intervjuu gradonačelnik je pokazao prioritetno interesovanje da se ovim gorivom obezbijedi grijanje za zgradu lokalne samouprave i Centar za kulturu koje su i fizički jedna pored druge a ujedno su i veliki potrošači toplotne energije.
U neposrednoj blizini, odnosno uz objekat zgrade Opštine nalazi se i zgrada područne jedinice MUP-a Crne Gore i Uprava policije koji su takođe značajni potrošači toplotne energije. Procijenjeno je da bi objedinjeni sistem grijanja za ova tri objekta prosječno godišnje trošio oko 240 tona briketa i peleta.
Ukoliko bi se na ovaj sistem priključio i Osnovni sud u Rožajama sa tužilaštvom koji je na istoj strani ulice i udaljen od centra za kulturu oko 50-ak metara onda bi potrošnja bila povećana na oko 320 tona.
Izgradnja ovog sistema za ove objekte bila bi sa stanovišta ekonomske opravdanosti i visine investicionih ulaganja najracionalniji projekat a pored toga to bi bio podsticaj i za ostale ustanove da se uključe u sistem koriščenja čiste energije.
Dom zdravlja u Rožajama bi mogao biti izuzetno interesantan jer je veliki potrošač toplotne energije sa razloga što posjeduje površinu od 3700 m2 koju je potrebno zagrijavati tokom cijele godine izuzev dijela juna i jula mjeseca, kako bi se pacijentima u ovom planinskom mjestu obezbijedila adekvatna sobna temperature.
Iz intervjua sa ovlašćenim predstavnicima Doma zdravlja došlo se do saznanja da bi ova ustanova bila zainteresovana za uvođenje sistema grijanja na brikete ili pelete. Pogodnost za to je što je rekonstruisan i izuzetno osavremenjen sistem grijanja dok bi bilo vjerovatno potrebno izvesno adaptiranje ložišta i eventualno kotla.
Prema izvršenim terenskim istraživanjima, iako to nije bio projektni zadatak, utvrđeno je da su javne ustanove u Rožajama dugoročno posmatrano najsigurniji i najstabilniji potencijalni kupac ovih proizvoda, odnosno one čine izuzetno stabilno tržište za brikete i pelete. U ovom pravcu bi trebalo graditi dalju strategiju i preduzimati konkretne aktivnosti obzirom na opredjeljenje države CG i mogućnost subvencioniranja potrošnje ove energije a posebno jer su to korisnici budžetskih sredstava.
74
Mesna industrija Gradina Company za zagrijavanje koristi ogrijevno drvo u količini oko 300 m3 godišnje što zauzima veliki prostor. Dio ogrijevnog drveta se koristi za dimljenje gotovih prouzvoda ove mesne industrije kao što su pršuta, sudžuk, kobasice i sl. Obzirom na ovu činjenicu moralo bi se uzeti u obzir da bi dio od najmanje 100 m3 ogrijevnog drveta ovo preduzeće i dalje nastavilo da koristi ukoliko se nebi dokazalo da drveni čips može adekvatno da zadovolji potrebe za ovom namjenom. Kako se drveni čips koristi za roštilje tehnološki bi trebalo ispitati da li bi drveni čips mogao zamijeniti ogrijevno drvo za dimljenje gotovih mesnih proizvoda.
U industrijskoj zoni Zeleni na koncentrisanom prostoru postoji više preduzeća koja su potencijalni korisnici i potrošači ove energije.
Na bazi terenskih istraživanja i obavljenog intervjua može se konstatovati da su vrlo zainteresovani za korišćenje ove energije preduzeće Servis trans u Rožajama industrijska zona Zeleni, ljekobilje u istoj zoni, i Famod sa kapacitetima za industrijsku namjenu i velikim restoranom od skoro 1.000 mjesta koji čini jedinstvenu cjelinu i za čije zagrijavanje je potrebna velika količina toplotne energije.
Naravno, i ova preduzeća interesuju pitanja o mogućnosti organizovanja proizvodnje briketa i peleta, u kojem roku je to moguće objektivno očekivati, kakav je odnos troškova tog ogrijeva u odnosu na električnu energije, ugalj, ogrijevno drvo ili lož ulje.
Pored toga, obzirom na nadmorsku visinu na kojoj se nalaze preduzeća od 1.050 pa do 1.200 mnv potreba zagrijavanja prostorija je uglavnom gotovo kontinuirana tokom cijele godine. Konačno, ova preduzeća veliku količinu toplotne enrgije koriste i za svoj tehnološki proces i to u prvom redu za snabdijevanje sušara rezane građe ili stvaranja pritiska.
Dinamički posmatrano ova preduzeća će biti prvi korisnici proizvoda biomase jer je to utvrđeno i terenskim istraživanjima a pored toga najvjerovatnije će neka od tri veća preduzeća iz ove oblasti se opredijeliti za proizvodnju briketa ili peleta. Samim tim ona će te proizvode dijelom koristiti i za podmirivanje sopstvene toplotne energije a dio za prodaju. Kako su ova preduzeća u jednom dijelu i tehnološki povezana sasvim je prirodno da među njima dođe do razmjene proizvoda briketa i peleta koje bi koristili za zagrijavanje za proizvode komercijalne namjene iz drvoprerade i druga relacija zamjena proizvoda za sirovinu, odnosno zamjena briketa i peleta za drveni otpad od koga se prave briketi i peleti.
Dakle, sva saznanja upućuju da će dinamički posmatrano prva proizvodnja i prva potrošnja ovih proizvoda biti u preduzećima drvoprerade. To znači da će ona predstavljati i dio tržišta plasmana, odnosno prodaje i najveći izvor sirovine, odnosno tržišta nabavke. Iz tog razloga preporučuje se intenzivan dalji rad sa ovim preduzećima u cilju realizacije ovih projekata uz još jednu komparativnu prednost što ta preduzeća pored svih ranije naznačenih prednosti i tradicije bavljenja ovim poslom posjeduju i značajne građevinske kapacitete, značajan dio opreme i mehanizacije kao što su LKT traktori za izvlačenje drvne biomase, kamioni za transposrt, dizalice za utovar i istovar, skladišta i sl. Svemu ovome treba dodati da ova preduzeća zamjenjuju nekadašnji rožajski gigant drvoprerade “Gornji Ibar” koji je zapošljavao svojevremeno oko 3.000 radnika. Ovaj privatni sektor je tek u početnom razvoju sa ogromnim razvojnim potencijalom kome je potrebna stručna, tehnička i finansijska podrška za ostvarenje postavljenih ciljeva.
U gradu Rožaje ima oko 40 većih stambenih zgrada u kojima sistem centralnog grijanja ili nije izgrađen a tamo gdje je izgrađen tehnički je neispravan i uglavnom nije u funkciji. Zagrijavanje ovih zgrada je veliki problem jer svi stanovi gotovo koriste ogrijevno drvo za zagrijavanje. Jedina stambena zgrada koja koristi mazut ili lož ulje je zgrada “Sofico” koja ima oko 4500 m2 stambenog prostora i oko 1800 m2 poslovnog prostora. Prema sadašnjim procjenama mala je mogućnost da u kraćem vremenskom periodu od narednih 5.godina dođe do izgradnje nekog centralnog sistema grijanja u stambenim zgradama koji bi kao gorivo koristio brikete ili pelete. Realnija je varijanta da za dogledno vrijeme brikete i pelete koriste stanari ovih zgrada kao nezavisnih jedinica iz mnogo razloga a jedan koji je izuzetno važan jeste prostorni
75
smještaj briketa i peleta i njihova raspoloživost za nabavku tokom cijelog perioda jer za toliko stambenih jedinica jednostavno nema prostora za smještaj ogrijevnog drveta, pa su stambene zgrade bukvalno zatrpane brdima ogrijevnog drveta. Za razliku od toga briketi i peleti se za jednomjesečnu potrošnju mogu lagerovati u hodniku, tersi ili drugom pogodnom mjestu a da ne remeti normalno funkcionisanje u stanu.
Dakle, stambene zgrade kao jedinstvene cjeline bar za dogledno vrijeme ne mogu biti ozbiljno tržište prodaje, odnosno plasmana za brikete i pelete. Pojedinačne stambene jedinice sa velikom vjerovatnoćom će biti ozbiljno tržište za kupovinu briketa i peleta i to prema sadašnjim saznanjima daleko izvjesnije nego samostalna domaćinstva u porodičnim kućama u gradu a posebno sa velikom prednošću u odnosu na prigradska domaćinstva.
Prema podacima Zavoda za statistiku Crne Gore(MONSTAT 2011),na teritoriji opštine Rožaje živi 23312 stanovnika, od toga u urbanom dijelu 9567 u 2479 domaćinstava, 2778 stanova. Na selu živi 13745 stanovnika u 3205 domaćinstava, odnosno 3898 stanova.
Tržište prodaje treba bazirati i na potrošnji briketa i peleta za grijanje i kuvanje u domaćinstvima. Već je konstatovano da domaćinstva u stanovima stambenih zgrada predstavljaju realno očekivano tržište za prodaju proizvoda biomase. Ovih stambenih jedinica ukupno u Rožajama ima oko 400 stanova,od kojih bar 15% će biti sigurni kupci briketa i peleta, odnosno oko 60 stanova čija bi ukupna prosječna godišnja potrošnja ovih proizvoda iznosila 120 tona, što predstavlja izuzetno značajnu količinu posebno za proizvodnju koja bi se mogla organizovati u početnom periodu. Treba naglasiti da se terenskim istraživanjem došlo da zaključka da bi kupci ovih proizvoda u stanovima bila ona domaćinstva koja su u prvom redu sa većim životnim standardom, odnosno veće platežne moći, što je ohrabrenje za ovu proizvodnju imajući u vidu moguću cijenu koja bi se mogla postići.
Pored domaćinstava u stanovima koja čine ozbiljno tržište prodaje, i tržište domaćinstava u individualnim stambenim zgradama – kućama je veoma interesantno. Prvenstveno se ovdje misli na gradska domaćinstva kojih u gradu u Rožajama ima oko 2479 kuća. Domaćinstva koja su prigradskog karaktera će imati manji interes dok će najmanje biti zainteresovana domaćinstva na selu, koja se koriste ogrijevnim drvetom za grijanje i kuvanje.
Domaćinstva su dugoročno posmatrano izuzetno značajno tržište za brikete i pelete ali je za ovladavanjem tim tržištem potrebno duže vrijeme, dosta edukativnih aktivnosti, da zažive stimulacije države I da se steknu navike. Dakle, iako je ovo tržište izuzetno značajno u početnom periodu ono će imati periferni karakter u odnosu na preduzeća drvoprerade, javne ustanove i organe kao i dio ostalih preduzeća industrijske, proizvodne ili uslužne djelatnosti.
Generalno, proizvođači peleta u Rožajama imaju dvije mogucnosti: • da izvoze pelete u neku zemlju EU ili • da prodaju na domacem tržištu.
Plasman energije u Crnoj Gori na bazi biomase, u širokoj potrošnji u ovom vremenu, praktično ne postoji. Određeni plasmani energenata na bazi drvne biomase plasiraju se u internoj tehnologiji, jednog dijela postojećih drvnih industrija. Prostorno drvo lišćara, koristi se kao energent za grijanje domanćinstava u klasičnom tradicionalnom transferu drvne biomase u toplotnu energiju-sagorijevanjem, u pećima šporetima. Proizvodnja male kolicine briketa, u Podgorici plasira se na inostranim tržištima. Značajniji plasman na lokalnom tržištu treba očekivati sa masovnijom proizvodnjom energenata na bazi biomase (pelet, briket, elektroenegija) u kom smislu će biti potrebno paralelno uvođenje tehnološkog transfera za takav vid potrošnje energenata. Kako je sve izvjesnija potražnja za energijom na bazi biomase, a sa aspekta: cijene, ekočistote, obnovljivosti-to se može reći da je plasman za moguću proizvodnju energenata na bazi biomase u Crnoj Gori na: lokalnom, regionalnom i širem tržištu, sasvim izvjestna. U Crnoj Gori postoji jedna Fabrika za proizvodnju briketa u Podgorici na bazi vinove loze i cjelokupnu proizvodnju izvozi u inostranstvo – Italija. Sada postoji nekoliko preduzeća koja su zainteresovana za organizovanje ove proizvodnje. Takođe su zainteresovani i neki novi preduzetnici da instaliraju
76
opremu za proizvodnju peleta ili briketa. Sve je to posljedica stanja na tržištu, pošto sadašnja cijena drvenih peleta na inostranom tržištu (preko 150 €/t) izgleda finansijski vrlo privlačna za domaće proizvođače. Međutim u budućnosti, proizvođači peleta koji proizvodnju ne baziraju u značajnoj mjeri na sopstvenim drvnim ostacima ili na dugoročnim ugovorima ili koncesijama države, mogli bi da imaju problem da nabave dovoljne količine drvnog ostatka. Što se tiče potrošača drvnih ostataka na prvom mjestu trebalo bi uzeti drvno-prerađivačka preduzeća. Obično ta preduzeća koriste svoje raspoložive drvne ostatke uz mogući dodatak ostatak iz drugih obližnjih pilana.Međutim ova potrošnja drvnog ostatka je van tržišta. Domaćinstva su potencijalno veliki potrošač drvenih peleta. Pored toga, opštine u regionima bogatih šumom sa svojim javnim zgradama (škole, bolnice) su potencijalni potrošači peleta takođe. Za sada domaćinstva u selima koriste ogrijevno drvo i druge vrste ostataka biomase prikupljene obično na svojim posjedima ili iz šuma na lokalitetima koji gravitiraju njihovim sjedištima -prebivalištima. Među različitim vrstama biomase kao gorivo se u gradovima za grijanje domaćinstava koristi samo ogrijevno drvo.Većina javnih zgrada u regionima bogatih šumom koriste fosilna goriva. Drvni ostaci, ili ostaci biomase bilo koje vrste, generalno se ne koriste u ovim objektima. Škole gradske a i one na selima koriste fosilna goriva, uglavnom ugalj, a samo dijelom ogrijevno drvo. Javne zgrade koje su u nadležnosti opštinskog rukovodstva imaju obazbeđen budžet za grijanje od opštine. Iz tog razloga one nijesu motivisane da uvode nove tehnologije radi korišćenja jeftinijeg goriva, a u isto vrijeme to je tehnologija koja je više zavisna od obučenosti operatora i njegove odgovornosti. Malo ozbiljnije razmatranje budžeta opštine pokazalo bi da korišćenje drvnih ostataka sa svoje teritorije može doprinijeti unapređenju privrede te opštine:
• Ne bi imali troškove za nabavku uvoznih goriva, • neki stanovnici opštine bi bili zaposleni na prikupljanju i transportu ostataka biomase, a • neka lokalna preduzeća prerade drveta bi mogla imati dodatni prihod.
To znači da korišćenje drvnih ostataka ima pozitvne efekte na privredu u opštini. Potrebno je napomenuti da su šumski regioni uglavnom slabo razvijeni a među najmanje razvijene opštine spada i opština Rožaje. Što se tiče cijena, sadašnje cijene peleta na međunarodnom tržištu su vrlo privlačne za izvoz proizvođača iz Crne Gore, ali te cijene nijesu pogodne za potrošače u Crnoj Gori pa ni u opštini Rožaje. Drveni peleti su prihvatljivi za dobrostojeća domaćinstva i mala preduzeća sa sopstvenim centralizovanim sistemom grijanja. Oni mogu plaćati dodatnu opremu za automatski rad ovih malih kotlova na drvene pelete, i takođe plaćati relativno visoku cijenu drvenih peleta. Pored raspoloživosti drvenih peleta veoma je važno na tržištu imati široku ponudu kvalitetnih i savremenih kotlova za sagorijevanje drvenih peleta sa dodatnom opremom. Sada to nije slučaj u Crnoj Gori mada je situacija u okruženju drastično bolja, jer na primjer u susednoj Srbiji imaju vrlo razvijenu proizvodnju vrlo savremene opreme za ove namjene, sa tendencijom stalnog usavršavanja. Izvjesnost tržišne perspektive energenata na bazi biomase predstavlja osnovni generator valorizacije crnogorskih resursa u ovoj sveri a u periodu koji neposredno slijedi.Situacija sa tržištem biomase koja važi za Crnu Goru, uglavnom se može konstatovati i za opštinu Rožaje. 6.9. Rezime aktuelnog stanja i moguænosti razvoja tržišta drvne biomase u Rožajama
Rezime aktuelnog stanja u oblasti proizvodnje i korišæenja drvne biomase za energetske potrebe u Rožajama predstavljen je kroz matricu SWOT analize sa ciljem da se pored analize raspoloživih potencijala i moguænosti dobije i jasnija slika u pogledu ogranièenja i problema koji postoje u ovoj oblasti. Proizvodnja peleta i briketa od biomase za tržište u Crnoj Gori je
77
praktično beznačajna. Domaći standardi za proizvodnju peleta i briketa još nijesu usvojeni. Ali pošto je sadašnja proizvodnja peleta uglavnom usmjerena ka zemljama EU, onda proizvođači proizvode pelete prema standardima tih zemalja. Prisustvo i aktivnosti odreðenih meðunarodnih organizacija i njihovo opredeljenje i podrška konverziji fosilnih goriva u sistemima od javnog znaèaja sa gorivima na biomasu polazni su, za sada, element razvoja tržišta drvne biomase u Crnoj Gori. Takoðe, važan element i jedan od segmenata jakih strana poveæanog korišæenja drvne biomase u bliskoj buduænosti u Crnoj Gori svakako predstavljaju zemlje u okruženju u kojima duži ili kraæi vremenski period veæ funkcioniše tržište drvnih goriva i u kojima zainteresovane strane (stackeholders) iz Crne Gore mogu vidjeti primjere dobre prakse.
Korišæenje drvnog ostatka koji nastaje u šumasrtvu, preradi drveta za proizvodnju energenata je nezadovoljavajuæe. S druge strane mnoga preduzeæa u preradi drveta se suoèavaju sa problemima odlaganja drvnog ostatka pa su neka preduzeæa postala crne ekološke taèke jer je kolièina drvnog ostatka koja je deponovana u neposrednoj blizini objekata u kojima se obavlja proces prerade drveta tolika da se može slobodno upotrijebiti termin ''planine od piljevine''. Godišnja kolièina drvnog ostatka iz prerade drveta na nivou cijele opštine Rožaja dovoljna je za jednu fabriku peleta srednjeg kapaciteta kakve postoje u okruženju , što je nestimulativno za investiture iz inostranstva.
Proces rekonstrukcije objekata od javnog znaèaja (škole, bolnice, domovi zdravlja, zgarde Vlade I drugi) koji se odvija kroz nekoliko kreditnih linija koje koristi Crna Gora polazna je šansa za otpoèinjanje korišæenja drvne biomase kao energenta za potrebe grejanja ovih objekata. Ovo tim prije što je u tom procesu poseban akcenat dat konverziji fosilnih goriva koja su korišæenja u ovim objektima sa gorivima na drvnu biomasu. Spremnost pojedinih vlasnika preduzeæa za preradu drveta za pronalaženjem strateških partnera I sve ozbiljnija razmišljanja da je krajnjevrijeme da se otpoène sa proizvodnjom drvnih goriva dodatna su šansa razvoju tržišta ovih energenata. Tu šansu poveæavaj postojeæa regulativa koja uslovljava izadavanje dozvola za gradnju novih objekata uslovom da minimum 20% energije za potrebe tih objekata mora biti iz obnovljivih izvora energije. Najave iz pojedinih vladinih institucija da æe uskoro biti donet paket zakonskih propisa podrške proizvoðaèima i potrošaèima u obliku stimulacija dodatni su element šansi za ubrzani razvoj tržišta drvih goriva u bliskoj buduænosti.
Jedna od glavnih prijetnji buduæem razvoju proizvodnje goriva na bazi drveta predstavlja prijetnja da u proces proizvodnje uðe veliki broj preduzeæa sa kapacitetima koji bi postali nerealno veliki u odnosu na raspoložive kolièine drvnog ostatka. Takav scenario je veæ postao problem za neke kompanije u zemljama u okruženju jer zbog predimenzionisanih kapaciteta cijene drvne sirovine su dostigle takav nivo da je, uz druge probleme, proizvodnja u mnogim kompanijama postala nerentabilna. Imajuæi u vidu da je problematika goriva na bazi drvne biomase postala vrlo aktuelna i predmet svakodnevnih razmišljanja i planova u nekoliiko preduzeæa u preradi drveta, postoji prijetnja da se isti scenario iz susednih zemalja prenese i u Crnu Goru.
PREDNOSTI
Veliki raspoloživi potencijal biomase, a ista se ne koristi i čini veliki ekološki problem Rožaja, problem za ribolov, za razvoj turizma, potencijalni uzrok požara i izazivanja bolesti kod drveća, Blizina nabavnog tržišta jer se biomasa nalazi bukvalno na par kilometara od grada a najudaljenije oko 35 km, Dostupnost neiskorišćenih zemljišta za
SLABOSTI
Problem odlaganja drvnog ostatka èije je odlaganje na javne površine kao i paljenje i bacanje u rijeke strogo zabranjeno Kašnjenje Vlade u pogledu donošenja feed-in tarifa I akcionog plana za biomasu Kolièine drvnog ostatka sa kojima se realno može raspolagati na godišnjem nivou su, sa stanovišta jakih inostranih kompanija, nedovoljno stimulativne za njihove eventualne
78
podizanje plantaža brzo rastućih vrsta za energetske potrebe, Smanjenje emisije CО2 , Podsticaj za koncesionare i vlasnike privatnih šuma Rožaja zbog dodatnih prihoda koje do sada nijesu imali Koristi za šumarstvo, sanacije i razvoja šumarstva i podsticaji za drvoprerađivače u primarnoj i finalnoj preradi u okviru drvne industrije, Proizvodnja značajnih količina energije iz obnovljivih izvora za domaćinstva i javni sektor, Preko 2.000 domaćinstava koja žive od tzv. socijane pomoći, odnosno materijalnog obezbjeđenja porodice, Veliki broj nezaposlenih lica na evidenciji zavoda za zapošljavanje Postizanje energetskog suficita.
investicije. Neposjedovanje znanja i neinformisanost o mogućnosti korišćenja biomase za energetske svrhe, Nedovoljna istraženost bio energetskih resursa, Još uvijek niske cijene tradicionalnijh energenata, Nedostatak sopstvenih finasijskih razvojnih sredstava, Ne postoji opšta edukacija stanovništva o mogućnostima i prednostima korišćenja biomase, Slaba ponuda opreme za korišćenje biomase u Crnoj Gori, posebno za manje kapacitete, Nepostojanje adekvatne, zakonodavne stimulativne regulative, Nepotpuno informisanje javnosti o energetskom potencijalu biomase.
MOGUĆNOSTI
Prihodi za koncesionare, drvoprerađivače i posebno domaćinstva sa niskim primanjima – prihodima u opštini Rožaje, Jačanje energetske stabilnosti, smanjenje zavisnosti od uvoza drveta iz drugih područja, Direktna zamjena fosilnih goriva, Moguć je manji Izvoz energije-briketa ili peleta, Uvećanje društvenog proizvoda opštine Rožaje, Otvaranje novih radnih mjesta, posebno za teže zaposlive kategorije stanovništva, Razvoj lokalne privrede, novi kapaciteti, nova radna mjesta, uvećanje prihoda, smanjenje troškova is l. Korišćenje subvencija države, banaka, Korišćenje EU fondova, CDM investicije i koristi države Crne Gore od mehanizama Kjoto Protokola.
PRIJETNJA
Potencijalna konkurencija I na tržištu nabavke koje je lokalno i na tržištu prodaje koje je lokalno i izvozno, Svjetska cijena fosilnog goriva može biti manja, Inteziviranje proizvodnje energije na bazi: sunca,vjetra, malih HE i sl., Viša sila u smislu mogućih požara šuma stanja u kome se preduzeæa za preradu drveta nalaze kako u pogledu tehnološke opremljenosti tako i u pogledu poslovanja, neka preduzeæa nijesu u stanju da redovno izmiruju obaveze po koncesionim ugovorima za drvnu sirovinu.
6.10. TRŽIŠTE EVROPSKE UNIJE
U martu 2007.godine zemlje Evropske Unije su se složile da se obavežu da do 2020. godine učešće obnovljivih izvora u proiozvodnji energije bude 20%. Biomasa će imati glavni doprinos u dostizanju ovog cilja. Prema Evropskoj Komisiji, tehnologije korišćenja biomase će do tada dostići proizvodnju energije od 215-239 miliona tona ekvivalentne nafte (Mtoe), (samo na osnovu korišćenja domaćih izvora). Pošto su goriva od drveta (uključujući drvene pelete)
79
najraspoloživiji vid biomase u većini zemalja EU, onda će ova goriva imati ključnu ulogu u dostizanju cilja u 2020. godini. Pored toga, trgovina gorivom (to jest uvoz) predstavljaće značajnu pogodnost da se postavljeni cilj dostigne i čak pređe.
Glavni cilj Akcionog Plana EU usvojenog u decembru 2005.godine je dupliranje udjela od 4% energije biomase u proizvodnji energije do 2010. godine. Raposloživost sirovine, konkurentna cijena i razvijena energetska politika favorizuju razvoj industrije drvenih peleta u Evropi. Švedska, Danska, Nemačka i Austrija imaju najrazvijenije tržište drvenih peleta.
Druge zemlje kao Italija, Belgija, Francuska i Velika Britanija od nedavno prate ovaj trend. U 2006.godini proizvodnja peleta u Evropi je bila oko 4,5 miliona tona, sa Švedskom, Austrijom i Nemačkom kao glavnim proizvođačima. Skoro 300 postrojenja za proizvodnju drvenih peleta postoji u EU, od malih sa godišnjim kapacitetom od 2 000 tona peleta godišnje pa sve do onih sa 150 000 tona godišnje.
U 2006.godini u EU potrošnja drvenih peleta je iznosila oko 5,5 miliona tona, što govori o postojanju vrlo velikog uvoza drvenih peleta. Drveni peleti se koriste kako u proizvodnji toplotne tako i proizvodnji električne energije, kako u velikim tako i u malim postrojenjima.
Najviše cijene drvenih peleta su u Njemačkoj, a slijede ih Austrija i Švedska. Cijene su niže u Finskoj i Švedskoj. Austrija i Švedska imaju vrlo visoke cijene uprkos činjenici da imaju velike količine sirovine. Njihova tržišta biogorivima su razvijena, i potražnja za njima je dovoljno visoka da vodi ka visokim cijenama.
Sve veći broj proizvođača drvenih peleta se pojavljuje u Evropi izvan EU (Ukrajina, Belorusija, a i Bosna & Hercegovina, Srbija i Hrvatska takođe) i ponuda peleta je veća, i verovatno dovodi do pada cijena. Holandija ima vrlo ograničene količine domaćeg drvnog ostatka, ali Holandija ima veliku potrošnju drvenih peleta. Prema izveštaju ProPellets iz Austrije godišnja potražnja za peletima u Holandiji je oko 1.4 miliona tona. Drveni peleti se uvoze iz Južne Afrike, Sjeverne Amerike (uglavnom Kanade), i Južne Amerike (Čile i Brazil).
6.11. Mogućnost korišćenja drvnog otpada u ne-energetske svrhe
Različite vrste drvnog otpada se javljaju pri sječi drveta u šumi i pri preradi drveta. Tipični otpad pri sječi drveta u šumi je: panj sa korijenom, tanke grane do 7cm u prečniku, kora skinuta sa trupaca i ostaci pri sječi drva radi dobijanja odgovarajućeg oblika i dimenzije komercijalnog proizvoda. Ovi ostaci imaju vrlo ograničenu mogućnost da budu resurs za proizvodnju neke vrste proizvoda, ili neku drugu komercijalnu upotrebu osim kao gorivo. To znači da bi procenjena količina šumskog drvnog otpada od 1,1 milion m3 mogla biti korišćena uglavnom kao gorivo.
Drvni ostaci u preduzećima drvne prerade (kao što su pilane, fabrike celuloze i papira, proizvodnja drvenih ploča, ili proizvodnja vrata, prozora i nameštaja) su različite vrste. U pilanama i fabrikama celuloze i papira drvni ostaci se uglavnom sastoje od kore, piljevine drvene prašine, a takođe i drvni otpad koji sadrži neke otrovne materije nakon hemijskog tretmana drveta. Piljevina je vrlo interesantan materijal za razlicito korišcenje, posebno za proizvodnju drvenih ploča. Drvena prašina takode može biti iskorišćena za proizvodnju ploča, dok je kora uglavnom interesantna samo za korišcenje kao gorivo. Drvni otpad koji sadrži određene otrovne materije može biti korišćen samo kao gorivo.
Ostaci u proizvodnji drvenih prozora i vrata, kao i nameštaja, mogu biti čisto drvo, zagađeno drvo, i djelovi ploča. Ako je ostatak zagađeno drvo, to jest drvo koje je prethodno zašticeno smolama ili je farbano, ili komadi ploča koji sadrže smole kao vezivo, onda je njihovo korišcenje vrlo ograničeno. Ako nije moguće pronaći svrhu za čak i veće komade drvnog ostatka u postojećem procesu proizvodnje namještaja, prozora ili vrata onda bi ove ostatke trebalo iskoristiti kao gorivo u procesu sagorijevanja, ali na ekološki prihvatljiv način. Ekološki prihvatljiv način znači da gasovi nastali sagorijevanjem moraju zadovoljiti definisane granične
80
vrijednosti koncentracija otrovnih gasova koji sadrže hlor i živu, kao i da pepeo sa povećanom koncentracijom nekih metala (kadmijum, cink, olovo) bude posebno tretiran.
To znači da ova vrsta drvnog otpada nije pogodna za proizvodnju peleta, posebno ne za pelete koji se koriste u domaćinstvima sa otvorenim ložištem (na primjer kamin). Standardi za drvene pelete (u Austriji, Danskoj, Nemackoj, EU) određuju gornju granicu sadržaja pojedinih opasnih materija (hlor, živa, olovo) u peletima. Rješenje za prozvodnju peleta bi moglo biti da se pomiješa drvni otpad sa niskim koncentracijama štetnih materija sa čistim drvetom, kako bi se dobili drveni peleti koji zadovoljavaju standarde. 6.12. EU standardi briketa i peleta
U cilju racionalne manipulacije biomasom kao izvorom obnovljive energije, u smislu smanjivanja zapremine, vrši se briketiranje i peletiranje. S obzirom na tendencije Evropske Unije za korišćenje OIE, bilo je neophodno definisati niz standarda u cilju lakšeg pakovanja i manipulacije finalnim proizvodima biomase od strane krajnjih korisnika (pre svega domaćinstva i industrija).
U martu 2004.god. uveden je standard Evropske Komisije ptCEN/TS-14961:2004 kojim su definisane kategorije peleta prema porijeklu (ostaci iz poljoprivrede ili drvni otpad) i prema načinu korišćenja u termoenergetske svrhe. Iako se Standard ptCEN/TS-14961:2004 ne odnosi na brikete, i proces briketiranja, on jasno propisuje maksimalno učešće pojedinih hemijskih elemenata u strukturi biomase, a samim tim i kvalitet briketa. Na taj način, kontrolisanje hemijske strukture biomase, odnosno briketa i peleta utiče na zadovoljenje propisanih graničnih vrijednosti emisije zagađujućih materija koje se oslobađaju prilikom sagorevanja
6.13. Odnos procijenjene ponude i potražnje na lokalnom tržištu
Odnos procijenjene biomase i proizvoda briketa, peleta, čipsa i ogrijevnog drveta, kao tržišta nabavke ili ponude i procijenjene količine korišćenja proizvoda na području Rožaja kao tržišta prodaje, plasmana i lokalne tražnje pokazuje, na bazi izvršenih potraživanja dosta izbalansiran odnos. Činjenica koja je uticala na obim povećane tražnje proizvoda biomase je što Rožaje ima veoma male količine kvalitetnog, tvrdog ogrijevnog drveta, pa se isto u preko 95% slučajeva uvozi iz susjednih opština.
81
VII. REGULATORNI OKVIR ZA KORIŠTENJE BIOMASE
7.1. Domaće zakonodavstvo i regulativa Stvaranje povoljnog investicionog ambijenta sa aspekta zakonske infrastrukture vezano za energetiku, zasnovano je na propisima koji pokrivaju područja: energetike, organizacije privrednih društava i poreskog sistema, imovinsko pravnih odnosa, vodoprivrede i šumarstva, investicija, uređenja prostora, zaštite životne sredine i izgradnje u širem smislu. Zakonska infrastruktura daje dobru osnovu za realizaciju investicionih zahvata u ovom sektoru. Ipak, radi se dalje na otklanjanju normativnih barijera i poboljšanju propisa kroz njihovo usklađivanje sa propisima Evropske Unije. U vrijeme izrade ove studije izuzetno je intenzivna aktivnost Vlade Crne Gore i resornih ministarstava na izradi propisa koji imaju neposredan uticaj na korišćenje biomase u Crnoj Gori, a samim tim i u opštini Rožaje. Ministarstvo održivog razvoja i turizma CG u okviru svojih nadležnosti ima posebnu jedinicu koja se odnosi na tzv. CDM potencijal i CDM projekte u CG. CDM je akronim engleskih riječi za “Clean Development Mechanism” tj. Mehanizam Čistog Razvoja. Crna Gora je pristupila UNFCC Konvenciji aktom o nasljeđivanju 23. Oktobra 2006. godine, nakon sticanja nezavisnosti, dok je Kyoto protocol ratifikovan 4. Jula 2007. godine. Nakon toga CG je radi primjene Kyoto protokola pristupila stvaranju odgovarajućeg okruženja kako bi mogla postati korisnik CDM projekata. CG raspolaže velikim potencijalom za generisanje velikog broja tzv. “Karbon kredita” usmjeravanjem investicija u sektor energetike, upravljanje otpadom šumarstva i poljoprivrede. Ove mogućnosti se realizuju projektima kojima se smanjuje emisija GHG gasova. Izuzetno je važno napomenuti da je ovo ministarstvo utvrdilo listu tekućih projekata koji su u pripremi iz okvira CDM na kojoj je prvo mjesto dato projektu “Pretvaranje drvne biomase u energiju na sjeveru Crne Gore” sa tipom projekta “Small scale”, odnosno što podrazumijeva male projekte koji imaju sljedeće elemente i to: obnovljiva energija kapaciteta do 15 MW, energetska efikasnost koja smanjuje potrošnju ekvivalentnu sa 15 GWh/god i umanjuju emisiju i emituju CO2 manje od 15 kt/god. Naznačeno je da se studija izvodljivosti trenutno radi. Ova aktivnost Vlade CG je dakle apsolutno kompatibilna ovoj studiji i ukazuje na značaj koji i stvarno i pravno se pridaje ovoj materiji. Pored toga, sačinjena je procjena potencijala za smanjenje CO2 po sektorima tako da je u okviru sektora obnovljivih izvora energije pod-sektoru Biomasa izvršena procjena da ima godišnji potencijal 55 ktCO2ekv. Iz ovoga se može zaključiti koji veliki potencijal u CG ima biomasa. 7.2. Zakoni i podzakonski akti Vlada CG je na 37. sjednici održanoj 20.10.2011. godine utvrdila Predlog Zakona o upravljanju otpadom koji u članu 3 propisuje sljedeće: Članom 3 Predloga ovog zakona propisano je šta se smatra Biomasom u smislu ovog zakona, a to je: 2) biomasa je biljni materijal nastao iz poljoprivrede ili šumarstva i prehrambene industrije,koji se koristi za grijanje ili u industrijskom procesu; vlaknasti biljni otpad iz proizvodnje primarne celuloze i papira iz celuloze ako se spaljuje na mjestu proizvodnje i ako se toplota dobijena spaljivanjem koristi za grijanje ili u industrijskom procesu; otpad od plute; drvni otpad, osim drvnog otpada koji sadrži halogene organske materije ili teške metale koji nastaju upotrebom proizvoda za zašitu drveta ili premaza i koji naročito uključuje drvni otpad koji potiče od građevinskog otpada ili otpada nastalog rušenjem.
82
Ovo je učinjeno sa razloga što će pitanje drvne biomase i biomase uopšte biti regulisano posebnim propisom. Veoma je važno napomenuti da je Predlogom ovog zakona propisana Proširena odgovornost proizvođača, koja ukazuje da će odgovornost i za drvni otpad biti drastično sankcionisana tako da će sadašnja praksa i navika zagađivanja ukupne okoline drvnim otpadom biti sigurno eliminisana. Ovo ide u prilog interesima formiranja proizvodnje proizvoda od biomase za energetske svrhe jer će proizvođači otpada morati tražiti rješenja za njegovo zakonito zbrinjavanje. Ovime će biti stvoren pogodan ambijent za obezbjeđenje sirovine za proizvođače proizvoda od drvne biomase. Takođe je u postupku usvajanja i Predlog Zakona o komunalnim djelatnostima koji se dijelom odnosi i na drvnu biomasu a posebno i za ogrijevno drvo. I niz drugih podzakonskih akata je u procedure nacrta ili predloga a koji se na posredan ili neposredan način odnose I na pitanja drvne biomase. Posebno se ističe Zaključak Vlade CG u vezi obnovljivih izvora energije i Zaključak po osnovu implementacije Nacionalne strategije održivog razvoja Crne Gore od 20.10.2011.godine. Dakle, proces zaokruživanja pravne regulative kao okvira za biomasu a samim tim i drvnu biomasu je u intenzivnoj ali i finalnoj fazi pa se može očekivati da će taj proces biti uglavnom zaokružen do kraja 2012.godine. Pored toga što je ovo “živi” proces u nastavku se daje pregled regulatornog – pravnog okvira kojim se reguliše pitanje biomase, a samim tim i drvne biomase u CG, koji će se primijeniti na opštinu Rožaje. Pravni poredak u Crnoj Gori kojim se uređuje pitanje biomase obiluje nizom propisa, a u najkraćem sastoji se od :
• Zakona o energetici – ZoE (»Službeni list CG«, br.28/10), • Zakona o energetskoj efikasnosti – ZoEE (»Službeni list CG«, br.29/10), • Zakona o ratifikaciji Kjoto protokola uz Okvirnu konvenciju Ujedinjenih nacija o promjeni klime
(»Službeni list CG«, br.17/07), • Ministarske Deklaracije o Jonsko-jadranskom gasovodu (25. septembar 2007. godine), • Prvog nacionalnog izvještaja Crne Gore o klimatskim promjenama prema Okvirnoj konvenciji
Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama (UNFCCC) (2010. godina), • Nacionalne strategije održivog razvoja Crne Gore (2007. godina) • Strategije regionalnog razvoja Crne Gore 2010-2014 (2010. godina) • zakona i dokumenata koji regulišu oblasti zaštite životne sredine, planiranja i uređenja prostora i
drugih relevantnih zakona • Prostorni plan Republike Crne Gore do 2020. godine i drugi propisi.
Regulativa na području organizacije privrednih subjekata i poreskog sistema: Zakon o privrednim društvima, Zakon o porezu na dodatu vrijednost, Zakon o porezima na imovinu, Zakon o porezu na nepokretnosti. Regulativa na području imovinsko-pravnih odnosa: Zakon o osnovama svojinsko pravnih odnosa, Zakon o eksproprijaciji, Zakon o koncesijama. Regulativa na području vodoprivrede i šumarstva: Zakon o vodama, Zakon o šumama. Regulativa na području investicija: Zakon o stranim ulaganjima, Zakon o učešću privatnog sektora u vršenju javnih usluga. Regulativa na području građenja: Zakon o izgradnji objekata. Regulativa na području prostornog uređenja: Zakon o planiranju i uređenju prostora. Regulativa na području zaštite životne sredine: Zakon o životnoj sredini (»Sl.list CG«, br. 48/08,40/10 i 40/11
• Uredba o visini naknada, načinu obračuna i plaćanja naknada za zagađivanje životne sredine (»Sl.list RCG« br. 26/97, 9/00, 52/00, »Sl.list CG«, br.33/08, 05/09, 64/09, 40/11)
83
• Uredba o popisu vrsta opasnih materija, dozvoljenim količinama i kriterijumima za kategorizaciju opasnih materija (»Sl.list CG«, br.5/11)
• Pravilnik o obliku, sadržaju, načinu štampanja i upotrebe vinjete (»Sl.list CG«, br.81/08, 3/11) • Pravilnik o emisiji zagađujućih materija u vazduhu (»Sl.list RCG», br.25/01) • Pravilnik o izmjenama i dopunama Pravilnika o obliku, sadržaju, načinu štampanja i upotrebe
vinjete – (»Sl.list CG«, br.5/10 ) • Pravilnik o bližem sadržaju i načinu vođenja katastra zagađivača životne sredine („Sl.list CG“,
br. 43/10) • Uredba o izmjenama Uredbe o visini naknada načinu obračuna i plaćanja naknada zbog
zagađenja životne sredine („Službeni list CG“, br.40/11) Zakon o procjeni uticaja na životnu sredinu (»Sl.list RCG«, br 80/05 i Sl.list CG br. 40/10,73/10 i 40/11)
• Uredba o projektima za koje se vrši procjena uticaja na životnu sredinu (»Sl.list CG«, br.20/07) • Pravilnik o sadržaju dokumentacije koja se podnosi uz zahtjev za odlučivanje o potrebi procjene
uticaja na životnu sredinu (»Sl.list CG«, br. 14/07) • Pravilnik o sadržaju dokumentacije koja se podnosi uz zahtjev za određivanje obima i sadržaja
elaborata o procjeni uticaja na životnu sredinu (»Sl.list CG«, br.14/07) • Pravilnik o sadržaju, obliku i načinu vođenja javne knjige o postupcima i odlukama o procjeni
uticaja na životnu sredinu(»Sl.list CG«, br. 14/07) • Pravilnik o sadržini elaborata o procjeni uticaja na životnu sredinu (»Sl.list CG«, br. 14/07)
Zakon o strateškoj procjeni uticaja na životnu sredinu (»Sl.list RCG«, br 80/05 i Sl.list CG br. 70/10 i 40/11) Zakon o integrisanom sprječavanju i kontroli zagađivanja životne sredine (»Sl.list RCG«, br 80/05 i Sl. List CG br.54/09, 73/10 i 40/11
• Uredba o kriterijumima za određivanje najboljih dostupnih tehnika, za primjenu standarda kvaliteta, kao i za određivanje graničnih vrijednosti emisija u integrisanoj dozvoli (»Sl.list CG«, br. 7/08)
• Uredba o sadržini programa mjera prilagođavanja rada postojećeg postrojenja ili aktivnosti propisanim uslovima (»Sl.list CG«, br. 7/08)
• Uredba o vrstama aktivnosti i postrojenja za koje se izdaje integrisana dozvola(»Sl.list CG«, br. 7/08)
• Pravilnik o sadržini, obliku i načinu popunjavanja zahtjeva za izdavanje integrisane dozvole (»Sl.list CG«, br. 3/08)
• Pravilnik o sadržini i načinu vođenja registra izdatih integrisanih dozvola (»Sl.list CG«, br. 3/08) • Pravilnik o sadržini i obliku integrisane dozvole (»Sl.list CG«, br. 3/08)
Zakon o upravljanju otpadom (»Sl.list RCG«, br 80/05, „Sl.list CG“,br.73/08, 73/10 i 40/11) • Pravilnik o kriterijumima za izbor lokacija, načinu i postupku odlaganja otpadnih materija (»Sl.list
RCG«, br. 56/00) • Pravilnik o bližim karakteristikama lokacije, uslovima izgradnje, sanitarno-tehničkim uslovima,
načinu rada i zatvaranja deponija za otpad, stručnoj spremi, kvalifikacijama rukovodioca deponije i vrstama otpada i uslovima za prihvatanje otpada na deponiji („Sl.list CG“, br. 84/09)
• Uredba o kriterijumima, visini i načinu plaćanja posebne naknade za upravljanje otpadom (»Sl.list CG«, br.11/09, 46/09,15/11 )
• Pravilnik o obliku, sadržaju i načinu popunjavanja formulara o transportu otpadi evidencije o otpadu, godišnjem izvještaju o otpadu, sadržini i načinu vođenja registra podataka i sadržaju i formi zbirnog izvještaja (“Sl.list CG”, br. 46/10)
• Pravilnik o spaljivanju otpada („Sl.list CG“, br. 14/11) • Pravilnik o načinu i postupku obrade opreme i otpada koji sadrži PCB („Sl.list CG“, br. 34/11)
84
• Uredba o izmjenama Uredbe o kriterijumima, visini i načinu plaćanja posebne naknade za upravljanje otpadom („Službeni list CG“, br.15/11)
• Pravilnik o klasifikaciji otpada i postupcima njegove obrade, prerade i odstranjivanja ( „Službeni list CG“, br.68/09 i 86/09)
• Pravilnik o uslovima koje u pogledu opreme i kadra mora da ispunjava postrojenje za preradu ili odstranjivanje otpada i bližem sadržaju detaljnog opisa radnog procesa („Službeni list CG“, br.75/10) Zakon o zaštiti vazduha (»Sl.list CG«, br.25/10 i Sl.list CG, br.40/11)
• Uredba o uspostavljanju mreže mjernih mjesta za praćenje kvaliteta vazduha (»Sl.list CG« br. 44/10,13/11) bila je greška u broju sl.lista
• Uredba o supstancama koje oštećuju ozonski omotač i alternativnim supstancama (»Sl.list CG«, br. 5/11)
• Uredba o graničnim vrijednostima emisija zagađujućih materija u vazduh iz stacionarnih izvora (»Sl.list CG«, br. 10/11)
• Uredba o utvrđivanju vrsta zagađujućih materija, graničnih vrijednosti i drugih standarda kvaliteta vazduha (»Sl.list CG«, br. 45/08)
• Pravilnik o dozvoljenim koncentracijama štetnih materija u vazduhu (»Sl.list SRCG«, br. 4/82, 8/82)
• Pravilnik o metodologiji ispitivanja, rokovima i načinu obavještavanja o rezultatima praćenja i utvrđivanja štetnih materija u vazduhu na izvorima zagađivanja (»Sl.list SRCG«, br. 4/82)
• Pravilnik o dozvoljenim koncetracijama štetnih materija u vazduhu (»Sl.list RCG«, br.4/82) • Pravilnik o emisiji zagađujućih materija u vazduhu (»Sl.list RCG«, br.25/01 i 10/11) • Pravilnik o načinu I uslovima praćenja kvaliteta vazduha (“Službeni list CG”, br.21/11) • Uredba o graničnim vrijednostima emisije zagađujućih materija u vazduhu iz stacioniranih izvora
(“Službeni list CG”, br.10/11) Zakon o ratifikaciji Kjoto protokola uz okvirnu Konvenciju UN o promjeni klime (»Sl.list CG«, br. 17/07) Zakon o zaštiti prirode (“Sl.list CG”, br. 51/08, 21/09 i 40/11)
• Pravilnik o bližem sadržaju i načinu vođenja registra zaštićenih prirodnih dobara (“Sl.list CG”, br. 79/09)
• Pravilnik o bližim uslovima koje mora da ispunjava upravljaè zaštiæenog prirodnog dobra (»Sl.list CG«, br. 35/10) Zakon o nacionalnim parkovima (»Sl.list CG«, br 56/09) Zakon o šumama (“Sl.list RCG”, br.74/10) Zakon o hemikalijama (“Sl.list CG”, br.11/07)
o Rješenje o utvrđivanju liste otrova (“Sl.list SRJ”, br.25/94) o Spisak otrova čiji su proizvodnja, promet i korišćenje zabranjeni (“Sl.list SRJ”, br.12/00)
Zakon o zaštiti od jonizujućih zračenja i radijacione sigurnosti (“Sl.list CG”, br. 56/09, 58/09) Zakon o zaštiti buke u životnoj sredini (“Sl.list RCG”, br.45/06 I novi zakon pod brojem br.28/11)
o Uredba o zaštiti od buke (“Sl.list RCG”, br.25/03) o Pravilnik o metodima i instrumentima mjerenja buke i uslovima koje moraju da ispunjavaju
organizacije za mjerenje buke (“Sl.list RCG”, br.37/03) o Pravilnik o graničnim vrijednostima nivoa buke u životnoj sredini (“Sl.list RCG”, br.75/06)
Zakon o vodama (“Sl.list CG”, br.27/07 ) o Uredba o klasifikaciji i kategorizaciji površinskih i podzemnih voda (“Sl.list CG”, br.2/07) o Ukaz o proglašenju zakona o regionalnom vodosnadbijevanju crnogorskog promorja (“Sl.list
CG”, br.13/07) o Pravilnik o kvalitetu i sanitarno tehničkim uslovima za ispuštanje otpadnih voda u recipijend i
javnu kanalizaciju, načinu postupka ispitivanja kvaliteta otpadnih voda, minimalnom broju ispitivanja i sadržaju izvještaja o utvrđenom kvalitetu otpadnih voda (“Sl.list CG”, br. 45/08 )
85
o Odluka o visini i načinu obračunavanja vodnih naknada i kriterijumima i načina utvrđivanja stepena zagađenosti voda (“Sl.list CG”, br. 29/09 ) Zakon o hidrografskoj djelatnosti („Sl.list CG”, br.26/10) Zakon o uređenju prostora i izgradnju objekata (“Službeni list CG”, br.51/08)
o Odluka o izradi prostornog plana posebne namjene za obalno područje CG (“Službeni list CG”, br.23/11) Zakon o uređenju prostora i izgradnji objekta (“Službeni list CG”, br.51/08)
o Odluka o donošenju prostornog plana posebne namjene “Bjelasice I Komovi” (“Službeni list CG”, br.4/11) Proizvodnja peleta i briketa od biomase za tržište u Crnoj Gori je praktično beznačajna. Domaći standardi za proizvodnju peleta i briketa još niijesu usvojeni. Ali pošto je sadašnja proizvodnja peleta uglavnom usmjerena ka zemljama EU, onda proizvođači proizvode pelete prema standardima tih zemalja. Pošto drvni otpad u količinama koji proizvode preduzeća prerade drveta može ugroziti kvalitet vode u rijekama, to znači da je zabranjeno bacati drvni otpad u rijeke. Ova zabrana je zvanično na snazi, ali u praksi se kazne rijetko određuju. Zakon o šumama se bavi upravljanjem šumama, kako bi se bolje iskoristile šume, ali ne određuje postupak ili šta treba raditi sa drvnim ostacima u šumi. Generalni stav je da se panjevi bukve, hrasta i četinara ostavljaju, pošto su troškovi vađenja tih panjeva iz zemlje veliki. Dio ostataka biomase u državnim šumama se obično prikuplja, uklanja iz šume i deponuje u šumi pored puta, i u zavisnosti od tržišne vrijednosti se prodaje ili daje lokalnom stanovništvu. Ali ako neka vrsta otpadne biomase ne predstavlja tržišnu vrijednost u tom slučaju se otpad ostavlja u šumi. Pošto grane debljine preko 7 cm imaju tržišnu vrijednost, može se očekivati da grane tanje od 7 cm bivaju ostavljene u šumi. 7.3. STRATEGIJA RAZVOJA ENERGETIKE CRNE GORE DO 2025. GODINE ( 2007.) ZELENI PAPIR 7.3.1. Glavna strateška opredjeljenja Crna Gora će nastojati da ispuni sve potrebne mjere za uspješnu realizaciju Acquis Communautaire za energetiku, životnu sredinu, konkurenciju i obnovljive izvore energije prema zahtjevima i dinamici iz Sporazuma o Energetskoj zajednici; Preduzeti odlučne mjere da se postigne 20% udio obnovljivih izvora energije u ukupnoj potrošnji primarne energije u skladu sa ciljem koji je postavila Evropska komisija; Smanjenje energetske zavisnosti (smanjenje uvoza energije) i poboljšanje sigurnosti snabdijevanja države Crne Gore energijom; Podrška razvoju i ubrzano uključivanje obnovljivih izvora energije, zamjena industrijskih i malih kotlarnica kogeneracijama na tečni naftni gas (TNG) i tečna goriva, uvođenje drugih sistema lokalne energetike u energetski sistem države; Realizacija programa regulatornog, legislativnog i operativnog uključivanja u proces približavanja EU na području energetike i ekologije; U skladu sa usvojenom Energetskom politikom CG, kao i smjernicama razvoja energetskog sektora Evropske Unije, nastaviti reforme energetskog sektora u cilju stvaranja uslova za sigurno, bezbjedno, pouzdano i kvalitetno snabdijevanje potrošača energijom po konkurentnim cijenama, uz poštovanje principa održivog razvoja i tržišnog poslovanja; Na osnovi ratifikacije Kyoto protokola u martu 2007. godine, kao zemlja van aneksa razvijenih zemalja bar do 2012. godine, pružati mogućnost i podršku stranim investitorima za realizaciju projekata tzv. Mehanizma čistog razvoja (CDM).
86
7.4. STRATEGIJA UVOĐENJA OBNOVLJIVIH IZVORA ENERGIJE (u pripremi) Strategija predviđa upotrebu obnovljivh izvora energije bar u visini 20% ukupne potrošnje primarne energije do 2020-2025. godine. Evropska komisija je 10. januara 2007. godine objavila dokument pod naslovom: Energetska politika za Evropu. U tom dokumentu su postavljeni vrlo ambiciozni obavezni ciljevi da se do 2020. godine postigne 10% udio biogoriva u ukupnoj potrošnji goriva u prometu i što je najvažnije 20% udio obnovljivih izvora energije u ukupnom primarnom energetskom bilansu. To znači dodatno povećanje udjela obnovljivih izvora s obzirom na cilj iz 2001. godine, kada se predvidjelo da bi taj udio u 2010. godini iznosio 12%. Biomasa: Iako su potrebna dodatna istraživanja za dobijanje pouzdanijih podataka, prema procjenama tehnički potencijal je dovoljan za najmanje 3 do 5 manjih elektrana sa specifičnim kapacitetom između 5 i 10 MW. Za sada Strategija ne predviđa takva postrojenja ali ostaje otvorena za potencijalni interes privatnih investitora. 7.4.1. Zaštita životne sredine Realizacija Strategije je esencijalno povezana sa procesima zaštite životne sredine. Predviđa se aktivno učešće predstavnika zainteresovanih strana, kako u procesu pripreme projekata za realizaciju (studije,dozvole, saglasnosti UNESCO, itd.), tako i u procesu izgradnje energetskih objekata. Strategija u tom pogledu anticipira decentralizaciju poluga vlasti i demokratizaciju kao bitan element koncepta ekološke države. U suštini, zaštita životne sredine je kompleksan proces upravljanja prirodnim i stvorenim resursima, što je potpuno identično sa razvojem energetskog sektora kao što se vidi u ovoj Strategiji. Stoga je potpuno jasno da Strategija bazira na zahtjevima ekološki održivog razvoja i u odlučujućoj mjeri nosi koncept Crne Gore kao ekološke države, uvažavajući nužnost ekonomskih i drugih razvojnih aspekata. 7.5 .Analiza scenarija razvoja energetike sa aspekta zaštite životne sredine Uticaj EES na životnu sredinu u Strategiji je posmatran kroz prizmu emisija štetnih materija u životnu sredinu, koje nastaju kao posljedica sagorijevanja fosilnih goriva u TE prilikom procesa transformacije toplotne energije goriva u električnu energiju. Materije koje se emituju kao rezultati procesa u TE u suštini negativno djeluju na životnu sredinu na dva načina: · narušavanje kvaliteta vazduha (emisije SO2, NOx, prašine, CO, žive ...), · narušavanje globalne klime na zemlji zbog efekta staklene bašte (emisije CO2, CH4, N2O...). U pogledu uticaja na životnu sredinu, u slučaju izgradnje novih HE i pripadajućih akumulacionih jezera, potrebno je izraditi detaljne studije uticaja hidroenergije na životnu sredinu, prostor i prirodne resurse. Posebno je potrebno istražiti višenamjensku mogućnost iskorišćavanja hidropotencijala u cilju snabdijevanja pitkom vodom, razvoja turizma i uzgoja ribe, navodnjavanja poljoprivrednih površina itd., imajući u vidu Deklaracije UNESCO o zaštiti rijeke Tare i druge domaće i međunarodne odrednice. 7.6 .Bolonjska konvencija U odgovarajućoj mjeri, energetika, a naročito energetska efikasnost treba da budu veoma zastupljene i u nižim nivoima školstva (osnovna i srednja škola). To bi, pored određene edukacije tehničkih kadrova, doprinijelo i podizanju svijesti i ukupne kulture u svim djelatnostima, pa i u energetskoj.
87
Radi efikasnije realizacije strateških ciljeva, u edukativni sistem treba uvesti koncept kontinualnog obrazovanja, kako bi se stručnim kadrovima omogućilo praćenje i inovacija savremenih znanja i tehnologija. 7.7. Akcioni plan energetske efikasnosti Energetska Strategija predstavlja puteve, potrebne mjere i dinamiku (tzv. „roadmap”) prema kojoj će CG realizovati usvojene ciljeve dugoročne Energetske politike. Međutim iskustva iz prošlosti pokazuju, da deklarativni dokumenti prema definiciji trebaju i Akcioni plan za tekuće održavanje zacrtane dinamike realizacije. Aktivnosti mogu biti realizovane u kombinaciji sa aktivnostima po osnovu "low-carbon" strategije i korišcenja CDM mehanizama. Takođe aktivnosti mogu biti kombinovane sa olakšicama za unapređenje energetskih karakteristika zgrada koje ne posjeduju odgovarajuće dozvole prilikom procesa njihove legalizacije 7.8. Domaćinstva Besplatnim energetskim savjetovanjem podsticati štednju energije u domaćinstvima; Povremeno treba ponuditi finansijske podsticaje za obnovu stambenih objekata i upotrebu OIE, koje će se građanima dodjeljivati preko javnih raspisa! 7.9.Energija iz biomase Preporučuje se izrada dodatnih procjena raspoloživosti resursa biomase u CG i studije izvodljivosti u lokalnim uslovima da bi se mogao utvrditi ekonomski potencijal korišćenja biomase u konkretnim projektima! 7.10. Uvođenje kogeneracija u skladu sa direktivom 2004/8/EC Preporučuje se izrada dodatnih procjena raspoloživosti resursa za uvođenje industrijskih i malih kogeneracija u CG i studija izvodljivosti u lokalnim uslovima da bi se mogao utvrditi ekonomski potencijal korišćenja kogeneracija u konkretnim projektima! Budući ekonomski razvoj svake zemlje prirodno je uvijek povezan sa puno nedoumica, konfliktnih situacija i interesa; njihovo pravovremeno rješavanje veoma je bitno za realizaciju programa i projekata u energetici, koji su po pravilu uvijek dugogodišnji programi, njihova priprema i realizacija dugo traju, dok njihovi konačni efekti komercijalne eksploatacije tek naknadno postižu pozitivne efekte, kako kod stanovništva, tako i u široj javnosti. Glavni makro ekonomski efekat primjene izgradnje novih energetskih objekata Crnoj Gori donosi povećanje bruto domaćeg proizvoda, smanjenje uvoza energije odnosno spoljnotrgovinskih deficita, otvaranje novih razvojnih mogućnosti uz povećanje zaposlenosti i održivi razvoj životne sredine, i konačno, povećanje konkurentnosti UKUPNE crnogorske ekonomije. 7.11. Strategija energetske efikasnosti republike Crne Gore 2005 Opšti ciljevi Strategije EE U skladu sa pozitivnim iskustvom i dobrom praksom razvijenih zemalja tokom posljednjih 30 godina generalni cilj Strategije EE je da istakne doprinos efikasnog korišćenja energije na: - sigurnost snabdijevanja, - tržišnu konkurentnost i
88
- zaštitu okoline i - da potvrdi značajnu ulogu EE oko kreiranja novih poslovnih mogućnosti i povećanja zapošljenosti, kao i na ostale koristi na regionalnom i globalnom nivou. Pokretanje lokalnih aktivnosti i zapošljavanja kroz gradnju malih elektrana i drugih postrojenja obnovljive energije i lokalnih preduzeća za proizvodnju, montažu i održavanje EE opreme, kao i izvođenje svih usluga vezanih za energetsku efikasnost. Po prvom pristupu, glavni sektori koji moraju biti uzeti u obzir su: - domaćinstva - javni sektor - komercijalne zgrade - industrija - poljoprivreda - saobraćaj. Biomasa Od svih raspoloživih oblika biomase za energetske potrebe se u najvećoj mjeri koristi ogrjevno drvo (oko 150 – 220 000 m3 godišnje), posebno u domaćinstvima i djelimično u javnom i komercijalnom sektoru. Izvjesna količina drvnog otpada u drvopreranivačkim kapacitetima koristi se za dobijanje tehnološke pare za sopstveni proizvodni proces. Šume prekrivaju oblast od 6.750 km², što je oko 42% ukupne površine Crne Gore. Osim tradicionalnog korišćenja šume, do sada nije uspostavljen način korišćenja ove vrste izvora energije (biljnog i životinjskog otpada). 7.12. Energetska politika Crne Gore do 2030.godine Shodno Zakonu o energetici (»Službeni list CG«, br. 28/10), energetskom politikom Crne Gore utvrđuju se ciljevi energetskog razvoja Crne Gore i način i mjere za njihovo ostvarivanje. Vlada Crne Gore, u skladu sa svojim obavezama iz: usvojenih zakona i u skladu sa dokumentima Evropske unije (EU), Energetske zajednice, Svjetskog savjeta za energiju, Međunarodne agencije za energiju, prepoznajući da je energetika stub sveukupnog, održivog i dugoročno stabilnog razvoja države Crne Gore, sa evidentno pozitivnim makroekonomskim efektima, ovim dokumentom utvrđuje ciljeve energetskog razvoja Crne Gore do 2030. godine. 7.12.1 .Glavni prioriteti
7.13. Održiv energetski razvoj Obezbjeđenje održivog razvoja energetike koji se temelji na ubrzanom ali racionalnom korišćenju vlastitih energetskih resursa uz uvažavanje principa zaštite životne sredine,
89
povećanje energetske efikasnosti (EE) i veće korišćenje obnovljivih izvora energije (OIE), kao i potreba za socio-ekonomskim razvojem Crne Gore.
(1) Održivi razvoj energetike u odnosu na zaštitu životne sredine i međunarodna saradnja u ovoj oblasti, naročito oko smanjenja emisije gasova sa efektom staklene bašte
(2) Na osnovu ratifikacije Kjoto protokola, kao zemlja van aneksa razvijenih zemalja bar do 2012. godine, pružanje podrške investitorima i obezbjeđenje uslova za realizaciju projekata tzv. Mehanizma čistog razvoja (CDM)
a) Izrada programa korišćenja i razvoja OIE i kogeneracije u skladu sa ZoE (čl. 17 i 19); Uspostavljanje Državna energetska politika Crne Gore posebno naglašava značaj proizvodnje energije iz obnovljivih izvora. Biomasa, drvna i druga, u kontekstu energetske racionalnosti sve više dobija na značaju. Naime, postoje globalne procjene da Crna Gora posjeduje značajne resurse za proizvodnju energije na bazi biomase, gdje dominantne količine, u toj strukturi, predstavlja drvna biomasa- šumska, drvnoindustrijska i poljoprivredna. Njihova valorizacija će bitno zavisiti, od stvorenog ambijenta u kojem će to biti moguće izvesti. Međutim, bazni parametri - motivi su izvjesni , odnosno: • izvjesna je respektibilna količina biomase iz: - sadašnjih šumskih sastojina, - drvnoindustrijskog otpada, - potencijalnih plantaža brzorastućih vrsta drveća, - vinogradarske proizvodnje, - voćarske proizvodnje, - druge strukture primarnog i sekundarnog otpada. Dakle, za početak, u intezivnijem angažovanju oko proizvodnje energije na bazi biomase, drvne i druge, odlučujući je važno da: • postoji resurs, • postoji tržište energenata, • postoji efikasna tehnologija, • postoji interes za takvom proizvodnjom (supstitucija uvoza, profit, zaposlenost, multiplikativni efekti). Nacionalna politika Crne Gore, za racionalno korišćenje biomase za proizvodnju energije, može se definisati kao hod od resursa do njegove značajne ekonomske valorizacije koji ima u vidu-transfer najracionalnijih tehnologija (istraživanje, projektovanje, finansiski inženjering, klasterska organizacija poslovanja, subvencija države...). Prema predlogu Zakona o energetici (januar 2010.g.) cjenovne relacije elektro energije proizvedene na bazi biomase, na pragu elektrane, predlažu se od 0,012 do 0,014 €/KWh. Ovakve tarife neće biti dovoljan stimulans za značajnije ulaganje u ovaj sektor proizvodnje energije. Što se tiče lokalnih propisa koji uređuju materiju biomase na području opštine Rožaje može se dati opšta konstatacija da je ova oblast sa lokalnog nivoa Rožaja vrlo malo regulisana. Strategijom integralnog razvoja opštine Rožaje iz novembra mjeseca 2003.godine utvrđen je strateški pravac privrednog razvoja koji je formulisan kao iskorišćavanje sekundarnih sirovina drveta.Ovo je utvrđeno u tački 5.3.Osnovni pravci privrednog razvoja.Isti ovaj dokumenat je ukazao I na potrebu korišćenja drvnog ostatka u šumi(str.125) kao I na veće korišćenje drvne biomase u kom smislu je definisan I strateški pravac veće otvorenosti šuma (str.115). Prostornim planom opštine Rožaje koji je u procedure usvajanja pitanje drvne biomase je obrađeno u dijelu koji se odnosi na šumarstvo I drvopreradu.Pored toga istim dokumentom date su smjernice o korišćenju drveta kao I uslovi za njegovo korišćenje I preradu. Pitanje biomase u određenom smislu pomenuto je u Studiji o razvoju turizma u opštini Rožaje iz aprila 2010.godine.Radi se o dijelu studije koji se odnosi na strateške pravce turističkog razvoja rožajske opštine (str.38) I to u više djelova u smislu stvaranja uslova, polaznih osnova I destinacija turističke ponude.
90
Obzirom na ove činjenice da je regulisanje pitanja biomase neadekvatno regulisano u opštini Rožaje ovu materiju je neophodno urediti na lokalnom nivou Rožaja shodno značaju koji biomasa ima za opštinu Rožaje kao cjelinu.Dakle,potrebno je detaljno I precizno urediti ova pitanja planskim dokumentima I programima a nakon toga I konkretnom inplementacijom mjera podrške razvoja proizvodnje I korišćenja biomase u opštini Rožaje.Razlog za ovakvu preporuku stoji u činjenici da šume I šumsko zemljište zauzimaju 62 % cjelokupne teritorije opštine,kao I u činjenici da šumarstvo I drvoprerada predstavljaju okosnicu privrednog razvoja ove opštine sa dugogodišnjom istirijskom tradicijom.Prema tome biomasa čini značajan razvojni potencijal privrede ove opštine,pa je shodno tome potrebno dati značaj koji ona zaslužuje I sa stanovišta lokalnog legulatornog okvira opštine Rožaje 7.14. Inostrana relevantna regulativa Jedna od uvodnih odredbi Zakona o energetici, da je »Regulisanje energetskog sektora objektivno, transparentno i nediskriminatorno i u skladu sa važećim međunarodnim standardima, uključujući Evropsku energetsku povelju i odredbe EU iz oblasti energetike«, osvjetljava opredjeljenje CG da njena energetska politika i regulisanje sektora energetike budu usaglašeni sa evropskom praksom na tom području. Kao što je već napomenuto, Sporazum o Energetskoj zajednici zahtijeva implementaciju i poštovanje rokova i odredbi:
• Direktiva o unutrašnjem tržištu električne energije i gasa (2003/54/EC i 2003/55/EC), Propisa o uslovima pristupa mreži za prekograničnu razmjenu električne energije (1228/2003/EC), te sporazuma o rokovima za kvalifikovane potrošače (svi potrošači osim domaćinstava od 1. Januara 2008. godine, a svi ostali potrošači od 1. januara 2015. godine dalje) do 1. jula 2007. godine;
• Direktive o procjeni uticaja određenih javnih i privatnih projekata na životnu sredinu (85/337/EC, nadopunjena Direktivom 97/11/EC i 2003/35/EC) od 1. jula 2006. godine, Direktive o smanjenju sadržaja sumpora kod nekih tečnih goriva (1999/32/EC, dopunjena Direktivom 93/12/EC) do 31.novembra 2011. godine, Direktive o ograničenjima emisija određenih zagađivača u vazduh iz velikih postrojenja na sagorijevanje do 31. decembra 2017. godine, odgovarajuću odredbu Direktive o očuvanju divljih ptica (79/409/EC) od 1. jula 2006; Takođe CG treba do 1. jula 2017. godine pripremiti za Evropsku Komisiju plan o implementaciji direktiva o obnovljivim izvorima energije: 2001/77/EC (o promociji električne energije iz obnovljivih izvora energije) i 2003/30/EC (o promociji korišćenja biogoriva za transport). U realizaciji projekata i programa definisanih u ovoj Strategiji, Crna Gora će u potpunosti slijediti i afirmisati međunarodne ugovore i preuzete obaveze i svoj razvoj uskladiti sa međunarodnim propisima. CG je ratifikovala Kyoto protokol ka Okvirnoj konvenciji o klimatskim promjenama Ujedinjenih Nacija (UNFCCC) 27. marta 2007. godine (Zakon o ratifikaciji, Sl.list CG, 17/2007). CG nije na listi razvijenih zemlja i/ili onih u tranziciji ka tržišnoj ekonomiji (Aneks 1), pa stoga nema direktnih obaveza za smanjenje gasova staklene bašte bar u prvom periodu do 2012. godine. Sa potpisivanjem protokola CG je takođe ispunila jedan od uslova za pridruživanje Evropskoj Uniji. Na Konferenciji o klimatskim promjenama u Kjotu 1997. godine, međunarodne obaveze su postavljene u cilju ograničenja emisije gasova staklene bašte. Gasovi sa efektom staklene bašte koji su u vezi šumarstva i energetskog sektora su: ugljen-dioksid CO2, metan CH4 i azot-suboksid N2O. EU je riješila da smanji svoju emisiju u periodu 2008.-2012. za 8% u odnosu na emisiju u 1990. godini. Crna Gora još nije član Evropske Unije i nema određene obaveze po pitanju smanjenja svoje emisije. Međutim Ugovor o energetskoj zajednici zemalja Balkana postavlja obavezu Crnoj Gori da napravi plan za davanje svog doprinosa sprovođenju Direktive 2001/77/EC Evropskog Parlamenta i Savjeta, a koja se odnosi na obnovljive izvore energije.
91
Uz to, Crna Gora je ratifikovala Kjoto Protokol u septembru 2007. godine, i sada ima pravo da koristi jedan od mehanizama određenih Kjoto Protokolom: mehanizam čistog razvoja (clean development mechanism- CDM). Ovaj mehanizma omogućava dodatnu zaradu od prodaje količine smanjene emisije CO2 kroz realizaciju projekata koji dovode do smanjene emisije. Ovi projekti mogu zajedno biti realizovani u saradnji sa inostranim partnerom.slijedeći korak Vlade je utvrđivanje institucionalne organizacije i usvajanje Strategije sprovođenja CDM projekata. Najveći broj CDM projekata će biti baziran na korišćenju biomase u energetske svrhe. Korišćenje biomase za proizvodnju energije se smatra da je CO2 neutralno, a zasnovano je na činjenici da biljke tokom svog rasta uzimaju CO2 iz prirode tokom procesa fotosinteze. Sagorijevanje biomase oslobađa CO2 ali u istoj količini koja je već uzeta iz prirode. Ako se korišćenje šume sprovodi na održiv način, onda sav CO2 oslobođen tokom sagorevanja biomase biva vezan tokom rasta sledeće generacije biljaka. Stoga EU Direktiva sugeriše povećanje korišćenja biomase i drugih obnovljivih izvora energije za energetske svrhe. Pored održavanja ravnoteže CO2 korišćenje biomase ima i druge pozitivne efekte. Poređenjem sadržaja pepela u biomasi i uglju, jasno je da zamjena uglja gorivom od biomase dovodi do smanjenja od nekoliko puta količine pepela koja se stvara tokom sagorijevanja. Uzimajući u obzir da pepio ima otrovne metale, da je pepio od jednog postrojenja obično deponovan na jednoj odabranoj lokaciji, to znači da je zemljište na toj lokaciji vrlo zagađeno. Smanjenje količine pepela pomoći će da ovakva mjesta budu manje ugrožena. Poređenjem sadražaja sumpora između biomase na jednoj strani i uglja i tečnog goriva na drugoj strani, pokazuje se da korišćenje biomase umjesto ovih fosilnih goriva dovodi do značajnog smanjenja emisije SO2. SO2 nije gas sa efektom staklene bašte, ali njegov negativan uticaj se sastoji u formiranju takozvanih kiselih kiša, koje su štetne za šume, jer dovode do opadanja lišća i iglica, a time do sušenja drveća i štete u šumi. 7.15. Evropska dimenzija energetike CG Crna Gora će nastaviti sa vođenjem aktivne politike pridruživanja evropskim integracijama, sa konačnim ciljem punopravnog članstva u EU. Zbog toga postoji potreba da su Energetska politika i Strategija CG usaglašene sa energetskom politikom EU. Predložena Energetska Strategija odražava sve potrebne elemente takvog pristupa i geo-političkog razvoja CG. Konstatuje se da je CG pristupila:
(i) Ženevskoj Konvenciji o dalekosežnom prekograničnom zagađenju vazduha (1979), (ii) Multilateralnom Ugovoru o energetskoj povelji i Protokolu energetske povelje o energetskoj
efikasnosti i s njom povezanom zaštitom životne sredine (1994), (iii) Sporazumu o Energetskoj zajednici (2005) i (iv) Kyoto protokolu (2007).
CG prihvata energetsku politiku EU, koja se temelji na pet grupa evropske energetske regulative u smislu određivanja razvoja u budućnosti:
(i) sigurnost snabdijevanja energijom, (ii) zajedničko tržište za električnu energiju i prirodni gas, (iii) efikasna potrošnja i proizvodnja energije, (iv) upotreba obnovljivih izvora energije i (v) nuklearna energija.
CG je saglasna sa predlogom Evropska komisije (Januar 2007. godine), da se ispune sljedeći ciljevi u državama članicama EU do 2020. godine:
• Smanjiti emisiju gasova staklene bašte za 20%, • Drastično povećati energetsku efikasnost i smanjiti potrošnju energije za bar 20%, • Povećati udio obnovljivih izvora energije na 20% ukupne potrošnje primarne energije,
92
• Povećati udio biodisel goriva na bar 10%. VIII. ANALIZA KORISNIKA BIOMASE (OVDJE POSEBNO UZETI U OBZIR KORISTENJE OGRIJEVNOG DRVETA) I OPREME ZA GRIJANJE
Učesnici u lancu koji se bave iskorišćenjem drvnog ostatka su: � domaćinstva, � opštine sa sistemima centralizovanog grijanja u � školama, � bolnicama i � drugim javnim zgradama kao i � preduzeća prerade drveta.
Grijanje na drvo znači korišćenje energije u kružnom toku prirode jer se ugljen dioksid koji nastaje kroz sagorijevanje drveta koristi, zajedno sa sunčevom energijom, za stvaranje nove biomase. Drvo je izvor energije koji se stalno obnavlja pri dugoročnom iskorišćavanju šuma i predstavlja jedan CO2 neutralan nosilac energije. Znači, sirovo drvo je već pri nastajanju u šumi dio ekosistema koji nam nudi zaštitu i blagostanje, i može se eksploatisati bez nanošenja dugoročne štete šumama. Korišćenje drveta za energetske svrhe stvara kod korisnika razumijevanje i pozitivan odnos prema sopstvenoj prirodi i životnoj sredini. Stav različitih učesnika u proizvodnji i korišćenju drvenih peleta može se promijeniti ako se promijene uslovi. Povećanje znanja i podizanje svijesti u rukovodstvima opština o iskorišćenju lokalnih resursa vjerovatno bi promenili njihov stav po pitanju korišćenja ostataka biomase. Ali najmoćniji mehanizam za promjenu stava je cijena.Sa regulisanim odnosom cijena različitih goriva i električne energije, dodavanjem ili ukidanjem taksi, neka goriva i ostaci bi mogli biti favorizovani
Uporedni pregled cijena grijanja za različita goriva u Rožajama za domaćinsta sa godišnjom potrošnjom data je u slijedećoj tabeli: Tabela br.9. Uporedni pregled cijena grijanja za različita goriva u Rožajama za domaćinstva
Vrsta energenta Jedinica mjere
Energetska vrijednost (kWh/Jm)
Potrebna količina
Cijena €/Jm
Ukupni troškoviza potrebnu količinu
goriva (€) Ogrijevno drvo
bukve (trupci)
m3 1.865 10 40 400,00
Ogrijevno drvo bukve
(metarsko)
prm 1.865 12 35 420,00
Ogrijevno drvo bukve
(cijepano)
prm 2.265 12 35 420,00
Ogrijevno drvo hrasta
prm 2.200 10 40 400,00
93
(metarsko) Čamovo
ogrijevno drvo
prm 1.342 20 15 300,00
Drvni peleti tona 4.800 3,9 180 702,00 Ugalj-Pljevlja tona 3.750 5,0 90 450,00
Mazut/Lož ulje tona 11.500 1,8 1000 1.800,00 Električna energija
(srednja tarifa)
kWh 1 18.650 0,069 1.287,00
Proizvodi biomase van ogrijevnog drveta izuzetno su značajne za ustanove kao što su:
zgrada Opštine Rožaje, objekti MUP-a Crne Gore, Centar za kulturu u Rožajama, Osnovni sud i Dom zdravlja.
Sa gradonačelnikom opštine Rožaje obavljen je intervju sredinom oktobra mjeseca na početku aktivnosti na izradi ove studije koji je iskazao punu podršku ovom projektu i spremnost da se ova opština sa organima lokalne samouprave uključi u promociju i realizaciju projekta. Ovo je od izuzetne važnosti za uspjeh cjelokupnog projekta iz razloga što je opština veliki kupac ovih proizvoda i može da odluči da se sve institucije koje za to imaju uslova uključe u kupovinu ovih proizvoda za grijanje. U konkretnom intervjuu gradonačelnik je pokazao prioritetno interesovanje da se ovim gorivom obezbijedi grijanje za zgradu lokalne samouprave i Centar za kulturu koje su i fizički jedna pored druge a ujedno su i veliki potrošači toplotne energije.
U neposrednoj blizini, odnosno uz objekat zgrade Opštine nalazi se i zgrada Područne jedinice MUP-a Crne Gore i Uprava policije koji su takođe značajni potrošači toplotne energije. Procijenjeno je da bi objedinjeni sistem grijanja za ova tri objekta prosječno godišnje trošio oko 240 tona briketa i peleta.
Ukoliko bi se na ovaj sistem priključio i Osnovni sud u Rožajama sa tužilaštvom koji je na istoj strani ulice i udaljen od centra za kulturu oko 50-ak metara onda bi potrošnja bila povećana na oko 320 tona.
Izgradnja ovog sistema za ove objekte bila bi sa stanovišta ekonomske opravdanosti i visine investicionih ulaganja najracionalniji projekat a pored toga to bi bio podsticaj i za ostale ustanove da se uključe u sistem koriščenja čiste energije.
Dom zdravlja u Rožajama bi mogao biti izuzetno interesantan jer je veliki potrošač toplotne energije sa razloga što posjeduje površinu od 3700 m2 koju je potrebno zagrijavati tokom cijele godine izuzev dijela juna i jula mjeseca, kako bi se pacijentima u ovom planinskom mjestu obezbijedila adekvatna sobna temperature.
Iz intervjua sa ovlašćenim predstavnicima Doma zdravlja došlo se do saznanja da bi ova ustanova bila zainteresovana za uvođenje sistema grijanja na brikete ili pelete. Pogodnost za to je što je rekonstruisan i izuzetno osavremenjen sistem grijanja dok bi bilo vjerovatno potrebno izvesno adaptiranje ložišta i eventualno kotla.
Prema izvršenim terenskim istraživanjima, iako to nije bio projektni zadatak, utvrđeno je da su javne ustanove u Rožajama dugoročno posmatrano najsigurniji i najstabilniji potencijalni kupac ovih proizvoda, odnosno one čine izuzetno stabilno tržište za brikete i pelete. U ovom pravcu bi trebalo graditi dalju strategiju i preduzimati konkretne aktivnosti obzirom na opredjeljenje države CG i mogućnost subvencioniranja potrošnje ove energije a posebno jer su to korisnici budžetskih sredstava.
Mesna industrija Gradina Company za zagrijavanje koristi ogrijevno drvo u količini oko 300 m3 godišnje što zauzima veliki prostor. Dio ogrijevnog drveta se koristi za dimljenje gotovih prouzvoda ove mesne industrije kao što su pršuta, sudđuk, kobasice i sl. Obzirom na ovu činjenicu moralo bi se uzeti u obzir da bi dio od najmanje 100 m3 ogrijevnog drveta ovo
94
preduzeće i dalje nastavilo da koristi ukoliko se nebi dokazalo da drveni čips može adekvatno da zadovolji potrebe za ovom namjenom. Kako se drveni čips koristi za roštilje tehnološki bi trebalo ispitati da li bi drveni čips mogao zamijeniti ogrijevno drvo za dimljenje gotovih mesnih proizvoda.
U industrijskoj zoni Zeleni na koncentrisanom prostoru postoji više preduzeća koja su potencijalni korisnici i potrošači ove energije.
Na bazi terenskih istraživanja i obavljenog intervjua može se konstatovati da su vrlo zainteresovani za korišćenje ove enrgije preduzeće Servis trans u Rožajama industrijska zona Zeleni, ljekobilje u istoj zoni, i Famod sa kapacitetima za industrijsku namjenu i velikim restoranom od skoro 1.000 mjesta koji čini jedinstvenu cjelinu i za čije zagrijavanje je potrebna velika količina toplotne energije.
Naravno, i ova preduzeća interesuju pitanja o mogućnosti organizovanja proizvodnje briketa i peleta, u kojem roku je to moguće objektivno očekivati, kakav je odnos troškova tog ogrijeva u odnosu na električnu energije, ugalj, ogrijevno drvo ili lož ulje. U svakom slučaju moguće je sasvim pouzdano računati da će ova tri preduzeća čija bi prosječna godišnja potrošnja iznosila 1.000 tona briketa i peleta biti relativno pouzdano prodajno tržište za ove proizvode.
Tehnološko-tehnički postupak za proizvodnju energetskih briketa i peleta od biomase je u svijetu i kod nas praktično riješen, pa je pitanje njegove ekonomičnosti i konkurentnosti u odnosu na druge energetske izvore sve manje diskutabilno. Najviše se briketira i peletira piljevina. Postupci briketiranja i peletiranja poljoprivredne biomase nalaze se u nas još uvijek u fazi probnih pogona. Postepeno se kod nas razvija tržište briketa i peleta. U Evropi je već 5 godina razvijeno tržište peleta. Cijena koštanja briketirane ili peletirane piljevine kod nas oko 80-90, a u Evropi 120 evra/toni u rinfuzi. Manja pakovanja imaju višu cijenu 150 do 250 evra/toni, pa čak i 350 evra/toni.
Još jedna vrlo važna stavka indirektno vezana za potencijalne potrošače peleta je neophodnost usvajanja standarda o kvalitetu drvenih peleta. U uslovima kada nema usvojenih standarda koji propisuju osnovne tehničke parametre (otpornost na lom, standardne dimenzije, toplotna moć) i posebno važno hemijski sastav peleta, na tržištu bi se mogli naći peleti vrlo različitog kvaliteta, čak i oni opasni prilikom sagorijevanja. Ovakvo stanje bi obeshrabrilo mnoge potrošače da koriste pelete. 8.2. OPREMA ZA PROIZVODNJU BRIKETA, PELETA I DRVNOG ČIPSA - briket prese - oprema za usitnjavanje drveta
Briket presa namijenjena je za presovanje usitnjene biomase, koja se javlja kao nusproizvod u poljoprivrednoj proizvodnji, drvnoj industriji i dr. Briket presa primjenu nalazi u savremenim poljoprivrednim gazdinstvima sa ciljem korištenja biomase kao obnovljivog izvora energije, u industriji prerade drveta korištenjem otpada-piljevine. Briket presa - je stabilne konstrukcije, na postolju je postavljen pogonski elektro motor koji pokreće hidrauličnu pumpu. Na postolje je postavljen prihvatni koš sa dozatorom materijala u radni cilindar.
95
Opis Uređaja Briket presa je pouzdan uređaj koji se sastoji od postolja, prihvatnog koša, radnog dijela i hidraulične instalacije. Prilikom briketiranja prethodno pripremljen materijal (adekvatno usitnjen i optimalne vlažnosti) se dovodi u prihvatni koš. Dozator na dnu koša uvodi materijal u radni cilindar. Proces presovanja se odvija pod dejstvom hidrauličnog cilindra sa promenljivom brzinom klipa. Materijal prolazi kroz čeljusti sa mogućnošću podešavanja i preko vođica odlazi na uvrećavanje. 8.3. MAŠINE ZA USITNJAVANJE DRVNIH OTPADAKA (drobilice)
Štedljiv i snažan stroj za usitnjavanje LR700 Jednoosovinski stroj za usitnjavanje primjenjuje se najviše u stolarskim i tesarskim pogonima s otpadnim drvom u količini od 4 do 12m3 / sedmično.
Usitnjavati se mogu slijedeći materijali: - puno drvo (drvene kocke) - iverice - furniri (miješano s drvom) - MDF-ploče - kartonaža (miješano s drvom) - palete (prethodno usitnjene) - kora drveća (tvrdo drvo)
Istovrsni krajnji proizvod usitnjavanja vrlo je prikladan za pri dobivanje toplotne energije
za grijanje unutrašnjih prostora ili za komore za sušenje kao i za proizvodnju drvenih briketa.
Mašine za proizvodnju peleta Peletirka ML 200-400 Ova linija se koristiti za granuliranje (prešanje, peletiranje) drvene piljevine, slame,
biomase. . . Glavni dijelovi postrojenja:
• Dozator, pužni transporter sa zatvorenim spremnikom sirovine. • Mikser za masu • Granulator, pelet preša • Jedinića za razvrstavanje i hladnjak za gotov proizvod
• Središnji sastav za podmazivanje
• Upravljanje, elektro instalacija
96
8.4. Kompaktno postrojenje za proizvodnju peleta 450 i 850
Postrojenje za proizvodnju peleta složeno u grijanom, osvijetljenom i izoliranom kontejneru dužine 6 metara. U kompletu s ciklonskim separatorom, rotacijskim ventilom, dopremnim mehanizmom, presom za pelete, transportnom trakom, hlađenjem, sitom, spremnikom za gorivo, ventilacijom i upravljačkom pločom.
8.5. Kotlovi na biomasu od 30 do 1500 kW
Postrojenje za spaljivanje biomase sastoji se od pet osnovnih dijelova koji su važni za besprijekorno funkcioniranje postrojenja a oni su: • kotao • komora za spaljivanje biomase • rezervoar goriva • transportni sastav za gorivo • automatska regulacija
97
8.6. Edilkamin – peći na pelet za centralno grijanje
Model Ecoidro snage 11 kW namijenjen je za zagijrevanje putem radijatorskog ili podnog grijanja. Zahvaljujući svojoj snazi namijenjen je za zagrijevanje malih stambenih jedinica do 120 m2. Rad kotla je u potpunosti automatizovan i sam po sebi je u potpunosti dovoljan za potpuno
uživanje.Izradjen je kao „mini kotlarnica“ što podrazumeva da u sebi ima pumpu, ekspanzionu posudu, ventil sigurnosti, rezervoar za gorivo (27 kg) i termostat sa sedmodnevnim programom. Kao dodatna oprema se može instalirati sobni termostat ili komanda za upravljanje radom putem telefona.Stepen iskorišćenja je izuzetno visok i iznosi oko 91%. Estetski su izuzetno prihvatljivi. Izrađuju se sa oblogom od lima i detaljima od keramike u bež ili bordo boji ili sa oblogom od dekorativne keramike.Skladne dimenzije omogućavaju ugradnju u svaki prostor (55 x 55 x 95 cm).
Zbog svoje konstrukcije i načina rada ne zahtijevaju velike dimnjake. Odvod dimnih
gasova je prečnika 80mm a neophodna visina dimovoda potrebno je da bude minimalno 2 m. 8.7. HERZ Kotlovi na biomasu
HERZ kotlovi su proizvedeni po najvišim standardima, posebno ispunjavajući zahtjeve zakona zaštite životne sredine. Kotlovi se proizvode od kotlovskog čelika debljine 6 mm, austrijske proizvodnje. Sav potreban materijal se proizvodi u Austriji.
98
Materijali ispunjavaju EN 303 standard za kotlove na biomasu. Kotlovi se ne mogu ložiti na piljevinu i druga goriva u prahu. Kotlovi mogu da rade čak i
na košpice od maslina. Svako gorivo koje želi da se upotrebi u HERZ kotlovima mora biti ispitano i odobreno od strane fabrike da bi funkcionalnost kotla, pa i garancija, bili važeći. Kotlovi su modularnog tipa. To omogućava lako postavljanje i transport. Svaki kotao ima automatsko doziranje goriva, čiščenje rešetke, izmenjivača i odstranjivanje pepela iz kotla. Ovi procesi se odvijaju pri radu kotla. Automatika može da vodi do 6 krugova grejanja. Proces sagorevanja i grijanja se reguliše u odnosu na spoljnu temperature preko senzora spoljne temperature. Automatika može da upravlja mješnim ventilima, pumpama, kontroliše temperaturu potisa i povrata, održava neophodnu temperaturu vode u akumulatoru toplote i upravlja sistemom za pripremu tople sanitarne vode.
Vrlo važan dio sistema je lambda sonda. Lambda sonda mjeri sadržaj CO, SOx, NOx, CO2 i vlage u dimnim gasovima. Prema podacima koje prikupi lambda sonda, računar vrši korekciju procesa grijanja. Prema kvalitetu goriva može da se podesi optimalno sagorijevanje za to gorivo. Lambda sonda određuje potrebnu količinu sekundardnog vazduha i doziranje goriva. Svaki kotao raspolaže ventilatorom promenljive brzine koji služi za stvaranje potpritiska u kotlu, doziranja svežeg vazduha i odstranjivanje dimnih gasova. HERZ kotlovi su kotlovi sa prinudnom promajom.
Preporučuje se upotreba akumulatora toplote radi što veće uštede energije i bolje regulacije procesa grijanja. Zapremina ovih posuda se kreće od 300-5000L. Akumulatori toplote se mogu postavljati i u seriji. Naravno neophodno je izolovati ove posude. HERZ akumulatori toplote se isporučuju sa izolacijom debljine od oko 150 mm.
Kotlovi velikog kapaciteta mogu da rade sa sečkom i peletom. Takođe i sa briketima gde se briket usitnjava prilikom transporta. HERZ preporučuje upotrebu goriva određenog kvaliteta i sa minimalnim sadržajem vlage. Preporuka je da pelet ima do 6% a sečka do 20% sadržaja vlage da bi sagorijevanje bilo prihvatljivog kvaliteta. Pepeo koji ostaje posle sagorijevanja treba da je oko 0.5%.
HERZ nudi kompletno rješenje u vidu sistema „ključ u ruke“. Uz kotao dolazi i sistem za transport goriva, preporuke za izgradnju skladišta goriva kao i 3D i 2D prikaz kotlarnice i skladišta za potrebe naših klijenata.
99
Za transport sečke postoje takozvani agitator sistemi doziranja. Agitator se sastoji od
dvije metalne ploče spojene na centralnu osovinu koja se okreće. Tako rotirajući „disk“ gura sečku u otvoreni horizontalni puž koji dalje sečku transportuje to samog kotla. U zavisnosti od dimenzija, izgleda i zahtijeva skladišta postoji nekoliko izvedbi transportnog sistema koje se mogu videti u katalogu. Svaki zahtev, projekat tj. sistem je jedinstven tako da postoje raznorazna rješenja od kojih se bira najoptimalnije i nudi klijentu kao rješenje. Isto važi i za sistem za transport peleta. U ovim sistemima umjesto agitatora koristi se horizontalni puž.
8.8. Princip rada kotla na pelet
Kotao sagorijeva drveni pelet sa elektronski kontrolisanim sagorijevanjem. Pelet je gorivni materijal u obliku malih cilindara napravljenih od presovanog drveta. Toplota koja se proizvede sagorijevanjem najvećim dijelom zagrijeva vodu u sistemu, a samo mali dio toplote zrači u prostoriju u kojoj se kotao nalazi. Spremište za pelet (A) se nalazi na gornjem dijelu kotla. Spremište se puni peletom kroz otvor ispod poklopca koji se nalazi na gornjoj ploči kotla.
Gorivo(pelet) se automatski izvlači iz spremišta(A) i ubacuje u ložište u komori za sagorijevanje(D) uz pomoć pužnog transportera za ubacivanje peleta (B) sa zupčastim elektro-motorom. Pelet se pali vazduhom užarenim preko grijača (E) koji se usisava u komoru za sagorijevanje uz pomoć centrifugalnog ventilatora (F). Vazduh potreban za sagorijevanje se usisava iz prostorije (u kojoj mora postojati ventilacioni otvor) radom ventilatora (F) kroz cijev za usis vazduha (G).
Dim proizveden sagorijevanjem se izvlači iz ložišta uz pomoć istog centrifugalnog ventilatora (F) i izbacuje kroz otvor (H) na donjem dijelu zadnje strane kotla. Pepeo se skuplja u posudu za čićenje (I). Voda koja se nalazi u sistemu unutar kotla se zagrijeva i transportuje dalje u grejnu instalaciju putem pumpe koja je ugrađena u kotlu. Kotao poseduje ugrađenu ekspanzionu posudu i sigurnosni ventil. Količinu potrebnog goriva i vazduha za sagorijevanje, kao i rad pumpe, se kontroliše pomoću elektronske programske ploče kako bi se ostvarila najveća efikasnost iskorišćenja goriva 8.9. Peći na pelet i drvo
Peć na drva sa dodatnom pecnićom,max snaga Kw 7,4-vazdušno grijanje.Stepen korisnosti 85%,zagrevanje 182 m3,težina 170 kg,dimezije peći cm 54x46,2x(H) 131,2.
100
Tehnički podaci Tip goriva Pelet Nominalna snaga 7 KW/h Nominalno korištenje 89.10% Satna potrošnja min. 0.70 kg/h Satna potrošnja max 1.60 kg/h Zapremina prostora koji se greje 172 m³ Grijanje pećima na pelet je veoma komforno jer one mogu samostalno da održavaju plamen i po nekoliko dana . Ovakva autonomija se prati elektronskim putem preko sinoptičkog panela poslednje generacije koji reguliše funkcionisanje peći . Sinopticki panel se može podesiti tako da podešava razlicite tempreature za razlicita doba dana ili razlicite dane, već prema potrebama.Ovo rješenje garantuje kontrolu grejanja na praktican i komforan nacin ; dodite kući u kojoj će vas docekati topla i prijatna atmosfera.
101
IX. MOGUĆNOSTI RAZVOJNIH INTERVENCIJA ZA PROIZVODNJU I KORIŠTENJE BIOMASE
Polazeći od opisanog stanja kao i činjenice da su problemi u oblasti korišćenja drvne biomase do te mjere složeni da ih ne mogu rješavati sama preduzeća već da je za njihovo rješavanje potrebna međuinstitucionalna saradnja ali i činjenice da ukoliko se ne identifikuju i ne preduzmu obuhvatne mjere onda ni mjere u okviru politike pojedinačnih preduzeća neće dati zadovoljavajuće rezultate, u nastavku je dat predlog ključnih mjera koje je potrebno preduzeti u najkraćem roku kako bi se ubrzao razvoj tržišta drvnih goriva na nivou opštine Rožaje. Pri tom, prijedlog mjera je podijeljen u dvije grupe od kojih se mjere u okviru prve grupe odnose na mjere vladine politike, a drugu grupu sačinjavaju mjere u okviru lokalne samouprave Rožaje i samih preduzeća. Svemu prethodnom potrebno je dodati i činjenicu da je država preuzela određene međunarodne obaveze u pogledu svog doprinosa smanjenju efekata globalnog zagrevanja od kojih je najznačajnija da se do 2020.godine dostigne nivo korišenja energije iz obnovljivih izvora u iznosu od 20% (prema Direktivi EU 2009/28). U ovoj analizi razvoju sektora se pristupa kroz razvoj lanca vrijednosti,kojeg karakteriše dodavanje vrijednosti kroz ciljanu saradnju u okviru podsektora.Iako svaki akter igra svoju ulogu, interakcija u svakoj oblasti aktivnosti će obezbijediti dodatu vrijednost. Takve procese može omogućiti interni ili eksterni fasilitator. Tipičan proces omogućavanja razvoja lanca vrijednosti ima slijedećih sedam aspekata: 1. omogućavanje procesa izgradnje udruženja i kolektivne akcije na nivou opštine Rožaje ali istovremeno i na nivou Crne Gore jer, izolovano formiranje takve asocijacije na lokalnom nivou bez postojanja takve organizacije na nivou države nebi moglo imati željene razvojne domete, 2. pružanje podrške akterima u podsektoru drvne biomase u ostvarivanju uticaja na izradu politike i vladavine u podsektoru ,u smislu uticaja I uvažavanja preporuka ovih aktera u procesu usvajanja politika iz oblasti drvne biomase, 3. obezbjeđivanje adekvatnih podataka o tržištima i strategijama marketinga, u oblasti biomase a posebno imajući u vidu pogodnosti izvoza gotovih proizvoda na inostrana tržišta, zašta je potrebno standardizovati mnoge procedure proizvodnje I kvaliteta proizvoda te njihove promocije radi plasmana na domaćem,regionalnom I izvoznom tržištu, 4. poboljšanje kros-sektorske integracije tema I saradnje međuinstitucijonalnog I međusektorskog karaktera, koje se odnose na drvni otpad, 5. davanje ukupne(finansijske,tehničke, stručne,I sl.) podrške pružaocima usluga u sektoru drvne biomase, 6. omogućavanje pristupa kapitalu za osnivanje preduzeća I drugih organizacionih oblika koji se bave drvnom biomasom i ulaganja u izgradnju I opremanje kapaciteta za proizvodnju I korišćenje biomase,
102
7. pružanje stručnih i naučnih smjernica u pravcu proizvodnje I korišćenja biomase sa tehničko-tehnološkog stanovišta potencijalnim I stvarnim investitorima I ostalim akterima u lancu vrijednosti biomase kao I davanje doprinosa konkretnim rješenjima za tehničke probleme u podsektoru.
Na osnovu analize, postoje dva moguća scenarija razvoja sektora drvne biomase Rozaja: • Prvi scenario je da se Sektor manje-više, razvija samostalno. To podrazumijeva da domaće tržište može rasti donekle, kao rezultat individualnih projekata.U ovom scenariju koji bi se realizovao bez intervencija lokalne samouprave Rožaja I vladinih institucija kao rezultat bi imali da se najveća količina biomase I dalje ne koristi, rasipa i zagađuje životnu sredinu a manji dio biomase bi se koristio.Pri ovom scenariju ključno tržište još uvijek bi bilo tržište ogrijevnim drvetom. S obzirom na to da su zarade radne snage koja bi se bavila biomasom na relativno niskom nivou, bez dodatnih stimulansa, subvencija I pomoći Lokalne samouprave Rožaje kao i države Crne Gore, trend razvoja posektora zadržati postojeće stanje ili u najboljem slučaju obezbijediti neki manji rast u narednom periodu. Treba očekivati da će ekonomski značaj podsektora drvne biomase dobiti dodatne stimulanse I podršku kako lokalne samouprave tako I države Crne Gore kao I brojnih donatora tako da ovaj scenario nije vjerovatan I u daljoj obradi sa njim ne treba računati. • Drugi scenario podrazumijeva da se najznačajnija aktivnost preduzima u pravcu razvoja sektora kao održivog sektora kvalitetnih proizvoda biomase na području Rožaja.Ovaj scenario podrazumijeva brojne razvojne intervencije od strane lokalne samouprave Rožaje I dominantno nadležnih državnih organa za inplementaciju održivog razvoja drvne biomase. Obrađivač predlaže scenario razvojnih intervencija. 9.1. Moguće razvojne intervencije: a. Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja preuzima liderstvo u razvoju podsektora: - formulisanje političkih ćiljeva; - pokretanje formulisanja zajedničkog sektorskog programa od strane partnera. b. Relevantna ministarstva uvode i/ili poboljšavaju neophodni regulatorni okvir i okvir podrške, u saradnji sa partnerima i lokalnom samoupravom Rožaje,što treba da uključi(između ostalog)sljedeće: - uređen, slobodan pristup sirovini za sakupljače biomase; - regulisan, registrovan i kontrolisano korišćenje u prvom redu biomase u šumi a naravno I kod prerađivača, - da se uredi međunarodni promet biomase, kako uvoz tako i izvoz; - primjena propisa Crne Gore I EU o standardima zdravlja i kvaliteta, u vezi sertifikacije za proizvodnju I proizvode I sl. - podršku privatnom sektoru u poštovanju standarda zdravlja I kvaliteta (HACCP treba smatrati minimalnim standardom); - poboljšanje savjetodavnih usluga, prvenstveno na lokalnom nivou opštine Rožaje a neposredno I ćiljnih grupa - usklađivanje opštih mjera za podršku poslovanju potrebama sektora (usluge preko Privredne komore, Direkcije za razvoj MSP i regionalnih I lokalnog biznis centara), posebno Investiciono razvojnog fonda Crne Gore, - druge mjere koje se smatraju neophodnim. c. Lokalna samouprava Rožaje će donijeti poseban Program pomoći i podrške razvoja biomase u opštini Rožaje sa zainteresovanim stranama (stackeholders) I brinuti o njegovoj realizaciji d. Drvoprerađivači , što u ovom slučaju uključuje koncesionare, prerađivače primarne prerade i finalne prerade organizuju Udruženje drvoprerađivača koje ima sve elemente dobro
103
organizovane organizacije, koja obuhvata cijeli sektor drvoprerade i šumarstva na nivou Rožaja pri čemu: - osnovaće I formirati posebnu organizacionu jedinicu u okviru Udruženja koja će se baviti pitanjima biomase I koja će biti partner lokalnoj samoupravi Rožaja I Vladinim organima I institucijama u procesu kreiranja I usvajanja politike razvoja biomase u opštini Rožaje,sa svojim predlozima,sugestijama,primedbama I sl.na razna akta I dokumenta kojima se bude regulisalo pitanje biomase u opštini Rožaje, - zastupaju svoje interese kod relevantnih ministarstava i drugih Vladinih institucija (porezi, takse, dozvole, uredbe koje se odnose na uvoz i izvoz, itd.), koncesije i sl.; - uvode pravila za saradnju i trgovinu među članovima u okviru Udruženja, - uspostavljaju kontakte sa drugim organizacijama u Rožajama i van Rožaja, - primjenjuju marketinški pristup promotivnim aktivnostima kao što su sajmovi razne manifestacije i sl. što će se bitno poboljšati u narednom periodu; - prikupljaju i distribuiraju informacije i podatke o tržištu biomase; - podržavaju poštovanje standarda kvaliteta i zdravlja od strane individualnih prerađivača i trgovaca; - podržavaju poboljšanje dizajna, pakovanja, etiketiranja I marketinga proizvoda, kao i pristup novoj tehnologiji za proizvodnju proizvoda biomase ; - podržavaju medijsku kampanju za promociju crnogorskih proizvoda biomase a u prvom redu proizvedenu u Rožajama radi prodaje na domaćem i stranim tržištima; - druge neophodne aktivnosti za podršku sektoru. d. Pružaoci usluga (Institut za šumarstvo,Biotehnički fakultet, Privredna komora, Direkcija za mala i srednja preduzeća i lokalni biznis centar, Uprava za šume, fakultet drvoprerade u Pjevljima I drugi): - vrše ocjenu usluga koje se pružaju sektoru sa prerađivačima biomase, - sprovode zajednički program akcija u cilju poboljšanja i usklađivanja usluga. e. Donatorske organizacije pružaju neophodnu finansijsku podršku I tehničku pomoć I omogućavaju izradu sektorskog programa kao što je i ovdje slučaj kod izrade ove studije-analize lanca vrijednosti drvne biomase - omogućavaju formiranje i razvoj „organizacija proizvođača“; - pružaju tehničko znanje o relevantnim, velikim dijelom, propisima EU - pružaju savjete partnerima o djelotvornom korišćenju opštih Vladinih programa za podršku poslovanju, kao i specifičnih mjera programa iz oblasti biomase; - pružaju sredstva za realizaciju razvojnog programa (i možda određenu inicijalnu investiciju).
Analiza potencijala obnovljivih izvora energije u opštini Rožaje pokazuje da obnovljivi izvori energije mogu imati značajnu ulogu u energetskom bilansu ove opštine. Međutim, postoji niz prepreka koje onemogućavaju širu upotrebu obnovljivih izvora energije u Rožajama, npr. veoma niske cijene tradicionalnih energenata i goriva, nedovoljno investitora zainteresovanih za ulaganja u pomenute tehnologije, zatim nepostojanje još uvijek potpuno zaokružene ne samo zakonske već što je nekad bitnije podzakonske osnove kako bi se promovisala upotreba obnovljivih izvora energije, i najzad nedovoljno informisanje javnosti koja nije upoznata sa mogućnostima korišćenja obnovljivih izvora energije. Sa aspekta povraćaja investiranih sredstava, zapaženo je da u ovom trenutku, usljed trenutne još uvijek niske cijene električne energije, direktno poređenje između konvencionalnih i obnovljivih tehnologija ne ide u prilog korišćenju obnovljivih izvora energije.
Obnovljivi izvori energije u Rožajama u pravcu razvojnih intervencija zahtijevaju : • Podršku lokalne samouprave, Ministarstva poljoprivrede i ruralnog razvoja, Uprave za šume Crne Gore na stvaranju motivacije i uslova obezbjeđenja dodatnih izvora energije korišćenjem biomase,
104
• Lokalna samouprava i nadležno ministarstvo kao i Ministarstvo ekonomije propisuju uslove i ograničenja za stvaranje novih tržišta za promet biomase po principu tendera – koncesija • Ova djelatnost treba da bude oslobođena poreza i prireza jer je od posebnog značaja zbog toga što je izvor prihoda lokalnom stanovništvu uz istovremeno očuvanje šumskog fonda, doprinosa ekološkoj održivosti, komunalnom uređenju i uređenoj sredini, • Asocijacija za biomasu koja će se formirati na lokalnom nivou će predložiti da Ministarstvo održivog razvoja i turizma propiše jednostavne procedure dobijanja dozvola za izgradnju ovih pogona uz poštovanje osnovnih načela uređenja prostora kako bi investitori mogli imati na jednom mjestu sve informacije kako mogu realizovati investiciju pogona za biomasu (briketi, peleti, čips i sl.). Uređenje ove oblasi na terenu bitno će doprinijeti uslovima I za razvoj turizma,koji je prioritetna razvojna grana opštine Rožaje, • Rožaje je poznato kao opština koja po broju ima najviše tačaka ekoloških problema po osnovu otpada drveta, odnosno biomase. Realizacijom ovih projekata će se riješiti ovi problem u budućnosti. Realizaciju projekata prerade biomase će podržati Agencija za zaštitu životne sredine, Ministarstvo održivog razvoja i turizma predlaganjem podrške iz finansijskih sredstava koje Crna Gora dobija u okviru komponente III IPA, gdje su grantovi i do 85%., • Asocijacija za biomasu će inicirati da Ministarstvo ekonomije predloži subvencije i druge stimulacije sa nivoa države za ove projekte jer doprinose ekonomskom unapređenju korišćenja otpada, otvaranje novih radnih mjesta u Rožajama i korišćenje lokalnih resursa za razvoj u šumarstvu i drvopreradi. • Posebna razvojna podrška će biti iz sredstava Ekološkog fonda Crne Gore koji će se formirati do kraja 2012.godine (Nacrt Zakona je u toku izrade). • Opština Rožaje će budžetom predvidjeti finansijsku podršku za racionalno korišćenje biomase iz sredstava koja dobija po osnovu naplate na date koncesije za korišćenje državnih šuma u opštini Rožaje. • Ovo poglavlje naglašava potrebu da svaki fasilitator razvije strategiju izlaza I očekivanih rezultata prije uključivanja u razvojne intervencije.
U smislu razvojnih intervencija potrebno je preduzeti sljedeće (najznačajnije) mjere i aktivnosti od strane kreatora ekonomske, ekološke i energetske politike u Crnoj Gori koje će se implementirati u oblasti biomase na nivou lokalne samouprave Rožaje: 1. definisati metodologiju za praćenje raspoloživosti i korišćenja drvne biomase za potrebe statističkog evidentiranja, a na osnovu međunarodno prihvaćenih pravila i standarda za klasifikaciju drvnih goriva. Ovo tim prije što je u međunarodnim okvirima i metodologiji za praćene pojedinih zemalja i njenih kvota za emisiju CO2 usvojen pristup izveštavanja na bazi zvanične statistike. Utvrđivanje te metodologije će se sastojati iz nekoliko djelova: definisanja metodologije za prikupljanje podataka, usvajanje statističkog modela prikazivanja prikupljenih podataka I definisanje metodologije za objavljivanje podataka. Utvrđena metodologija će se dugoročno koristiti i biće usklađivana u skladu sa razvojem u ostalim zemljama EU. Vlada Crne Gore će usvojiti rezultate raspoloživosti drvne biomase dobijene po toj utvrđenoj metodologiji i iste koristiti za definisanje dugoročnih ciljeva (poslije 2012.) i mjera za povećano korišćenje drvne biomase kao obnovljivog izvora energije. 2. Ministartsvo poljoprivrede i ruralnog razvoja će, u saradnji sa Ministarstvima ekonomije i Ministarstvom održivog razvoja i turizma definisati aktivnosti u okviru međusektorske saradnje koje će se odnositi na stvaranje uslova za povećano korišćenje potencijala drvne biomase kroz mjere u okviru feed-in tarifa, akcionog plana za biomasu, a finansijskim sredstvima pod povoljnim uslovima podržati I stimulisati preduzeća i korisnike za veće korišćenje drvnih goriva. 3. Ministarstvo ekonomije će u okviru svojih nadležnosti zajedno sa predstavnicima lokalne
105
Samouprave Rožaja preduzeti aktivnosti na uvođenju tzv. ‘’lokalnih energetskih menadžera’’ koji će imati zadatak da vode praktične poslove u realizaciji politike koja je definisana Akcionim planom iz kojeg će opština Rožaje definisati svoje mjere I aktivnosti koje će implementirati na svom području u oblasti drvne biomase . 4. Ministarstvo ekonomije će uzeti aktivno učešće u podizanju svijesti među bankama o značaju postojanja povoljnih komercijalnih mikro kredita za sve korisnike drvnih goriva(domaćinstva, hoteli, poslovni objekti i drugi) kako bi isti u najkraćem mogućem roku postali značajni potrošači ovih goriva. 5. Ministarstvo ekonomije i Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja će podsticati ostala ministartsva i Vladine agencije kao i lokalne samouprave da integrišu drvnu biomasu kao obnovljiv izvor energije u proces javnih nabavki energenata za njihove potrebe. Time će se dati značajan doprinos razvoju tržišta drvnih goriva. 6. Ministarstvo ekonomije će pratiti aktivnosti i rješavaće administrativne barijere vezane zaobaveze aktera na energetskom tržištu za povezivanje na mrežu, kao i za distribuciju električne/toplotne energije proizvedene iz biomase u skladu sa Akcionim planom čim on bude donesen. 7. Ministarstvo ekonomije i Direkcija za metrologiju će definisati listu tehničkih standarda koji se odnose na drvnu biomasu kako na polaznu sirovinu tako i na proizvedena drvna goriva sa posebnim akcentom na ispitivanje kvaliteta i izdavanje sertifikata o kvalitetu drvnih goriva. Poseban segment tehničkih standarda predstavljaće standardi za uređaje za sagorijevanje drvne biomase kako bi se korisnici zaštitili od zloupotreba u tom segmentu. Na osnovu prethodnog nadležni državni organ mora da objavi listu tehničkih standarda, sirovina i drvnih ostataka koji mogu da se koriste u energetske svrhe. Ova aktivnost mora da se koordinira sa aktivnostima koje su vezane za sertifikaciju i izdavanje atesta i licenci. 8. Ministarstvo ekonomije će zajedno sa Ministarstvom poljoprivrede i ruralnog razvoja podsticati održivu proizvodnju drvne bioamse, u ruralnim područjima čime će se dati doprinos njihovom bržem razvoju. 9. Ministarstvo ekonomije će zajedno sa Ministarstvom poljoprivrede i ruralnog razvoja i lokalnom samoupravom Rožaje podržati realizaciju pilot projekata koji će biti izgrađeni u svrhu demostriranja i promovisanja korišćenja drvne biomase.To se već pokazalo kao najbolji način za promovisanje korišćenja drvne biomase u ostalim zemljama uokruženju i u EU. 10. Ministarstvo finansija u saradnji sa Ministarstvom ekonomije i Ministarstvom poljoprivrede i ruralnog razvoja će predložiti smanjenje stope PDV-a na drvna goriva čime će dati konkretan doprinos povećanju njihove konkurentnosti u odnosu na fosilna gorivai stvoriti uslove za prihvatljive cijene za što veći broj korisnika, prije svega u privatnim domaćinstvima. Ova mjera je od izuzetnog značaja imajući u vidu nizak životni standard velikog broja domaćinstava u Rožajama gdje je preko 2.000 porodica korisnici tzv. Materijalnog obezbjeđenja (“socijale”).
U skladu sa predloženim mjerama potrebno je nastaviti rad i ubrzati aktivnosti na njihovoj implementaciji imajući u vidu da Crna Gora trenutno predstavlja jedinu zemlju u Regionu sa veoma niskim nivoom korišćenja drvne biomase, posebno drvnog ostatka u energetske svrhe. Posebno važan korak bilo bi usvajnje uredbi kojima bi se uvele podsticajne mjere za proizvodnju energije iz obnovljivih izvora energije.U većini evropskih zemalja se primenjuju fid-in tarifa, kao podsticajna mjera. Druge mjere podsticaja u različitim zemljama su umanjene ili oslobađanje poreza i učešće u ulaganjima prije svega u tehnologiji. Podsticanje proizvodnje toplotne energije uglavnom se sastoji od ulaganja u početnoj fazi i oslobađanja od poreza u kasnijim fazama. Kriterijumi za selekciju obnovljivih izvora energije i tehnologija su energetski potencijal, mogućnosti privrede i stepen razvoja tehnologija i tržišta na međunarodnom planu. Jedan od prvih koraka u razvoju oblasti obnovljivih izvora energije bilo bi utvrđivanje svih neophodnih koraka i postojećih procedura za investitore kako bi im se na jednom mestu
106
pružile informacije o tome šta im je potrebno od dozvola i saglasnosti. U tom ćilju treba prikupiti podatke iz svih nadležnih ministarstava i predstaviti u jednoj brošuri za biomasu. Ovaj zadatak bi moglo kao razvojni podsticaj uraditi Ministarstvo održivog razvoja i turizma i lokalna samouprava Rožaje.
Nakon toga treba pristupiti drugom koraku koji bi trebalo da bude pojednostavljivanje tih procedura. Neke olakšice za izgradnju objekata za obnovljive izvore energije omogućit će se izmjenama Zakona o uređenju prostora i izgradnji objekata (“Službeni list CG”, br.51/08). Akcioni plan za biomasu bio bi pravo rješenje ukupnih problema koji bi usvojila Vlada Crne Gore ili njeno nadležno ministarstvo a isti prihvatila i implementirala Lokalna samouprava Rožaje. Ključni problem kod biomase je da se osigura dugoročno snabdijevanje tom sirovinom. Za investitore je ključno da kada ulaze u velike investicije osiguraju snabdijevanje biomasom na više godina, kako se ne bi desilo da jedne godine raspolažu sirovinom a druge ne. To je ujedno i jedan od uslova koje traže banke da bi finansirale takve projekte. Za to treba da postoje izvjesna zakonska ograničenja, poput obaveze da se na tenderima realizuje prodaja biomase onim subjektima koji posjeduju kapacitete za proizvodnju I preradu boimase zbog čega ne mogu da se sklapaju dugoročni ugovori o prodaji trećim licima koja ne ispunjavaju te uslove a da investitori rizikuju da ostanu bez te sirovine ako ne pobijede na tender isključivo po osnovu ponuđene cijene. 9.3. POTENCIJALNI PODSTICAJNI FONDOVI 9.3.1. Domaći fondovi
Investiciono razvojni fond Crne Gore je izuzetno moćan fond koji podržava razvoj i privatnog i javnog sektora u smislu finansiranja infrastrukture i drugih javnih potreba. Ovaj Fond bi u značajnoj mjeri svojom politikom mogao podržati razvoj ovog sektora u Rožajama, kao i u Crnoj Gori.
U Crnoj Gori postrojenja za proizvodnju toplotne energije korišćenjem biomase treba podržati iz sredstava Fonda za obnovljive izvore energije iz ustupanja koncesija nad tim izvorima.
Ekološki fond Crne Gore će se formirati do kraja 2012.godine iz kojeg će se odobravati kreditna i bespovratna sredstva za finansiranje projekata za korišćenje biomase u Crnoj Gori kao i u Rožajama.
Banke u saradnji sa Vladinim institucijama u prvom redu ministarstvima odobravaju povoljna sredstva-kredite za korišćenje biomase kao obnovljivog izvora energije.
Opština Rožaje bi trebala da iz sopstvenog budžeta odobrava dio sredstava za podršku investitorima za korišćenje biomase.
Fondovi za podsticaj vrše odobravanje bespovratnih sredstava za projekte korišćenja biomase. Pored toga i preko 50%, bespovratnih sredstava tipično je za izgradnju demonstracionih postrojenja. Korisnik je tada u obavezi da svoje postrojenje da na uvid javnosti i da, u skladu sa ugovorom, omogući posjete. Podsticaji su još veći ukoliko je riječ o pilot postrojenju na kojem se obavljaju dodatna ispitivanja,radi unapređenja. Tipično je da se izrada idejnog projekta, pretprojekta, ispitivanje i eksperimentalni rad na demonstracionim postrojenjima plaća iz javnih fondova,kako materijalni troškovi, tako i stručna radna snaga. To se sprovodi čak i ukoliko demonstraciono postrojenje gradi kompanija koja namjerava da ga kasnije proizvodi ili komercijalno koristi.
Kofinansiranje predstavlja izraz podrške društva i država unapređenju razvoja i zaštiti životne sredine.
Za finansiranje budućih demonstracionih i komercijalnih postrojenja na raspolaganju su brojne mogućnosti. Jedna od najznačajnijih je karbon kredit.
107
Pored toga, postoje različiti podsticajni fondovi Evropske unije, namijenjeni članicama, zemljama kandidatima, potencijalnim kandidatima pa i trećim zemljama,ukoliko je riječ o provejrenom doprinosu zaštiti životne sredine ili podsticaju za razvoj. Takođe, na raspolaganju su i brojni nacionalni fondovi, kako za gradnju demonstracionih postrojenja, tako i ostalih. 9.4. Posebne podsticajne mjere "Feed in" tarife
Sistem povlašćenih tarifa predstavlja najefikasniji način za brzo postizanje održivih ćiljeva u pogledu toplotne energije iz obnovljivih izvora – uspjeh koji dobro ilustruju njemačka dostignuća u prizvodnji struje na vjetar. Ovaj sistem je najbrojniji u primjeni, što opet ne znači da je ekonomski najefikasniji u pristupu, ali je prepoznat od strane investitora kao znak sigurnosti jer je transparentan, lak za administraciju i fleksibilan.
Sistem kvota Sistemi kvota zasnivaju se na izboru i sprovođenju obaveze (zakonski uslov) da se jedan
minimalni dio toplotne energije proizvede iz obnovljivih izvora. Ako proizvođači ne ispune kvotu ponekad se mogu primijeniti novčane kazne. Takođe, da bi se podržalo efikasno korišćenje sistema kvota koriste se programi izdavanja zelenih sertifikata kojima se može trgovati.
Zeleni bonus U Češkoj postoji dvostruki sistem podrške, u okviru kojeg proizvođači struje iz obnoljivih
izvora mogu da biraju klasičnu fiksnu povlašćenu cijenu ili prodaju po tržišnim cijenama uz dodatne fiksne ekološke ("zelene") dotacije po osnovu Kjoto protokola.
Karbon kredit Namjena davanja karbon kredita jeste da se smanji emisija CO2 u atmosferu, a time povećanje debalansa i uticaj na povećanje efekta staklene bašte. Karbon kredit jedan je od mehanizama za ostvarenje zahtjeva Kjoto protokola. Karbon kredit može da se odobri za više aktivnosti, a najčešće za one kojima se: • Smanjuje ili eliminiše emisija CO2, na primjer, korišćenjem biomase ili vodotokova, • djeluje na očuvanje životne sredine i negativnog efekta staklene bašte.
Najbolji način da se ispita mogućnost za dobijanje Karbon kredita jeste da se o tome obavijesti nacionalna institucija zadužena za ovu oblast. Druga mogućnost je da se kontaktira UNFCC – United Nations Framework Convention Climate Change.
Sporazum o energetskoj zajednici evropskih i zemalja Jugoistočnog Balkana,u kojem se, u zahtjevima u vezi sa zaštitom životne okoline, jasno naglašava značaj Kjoto protokola i sugeriše potpisnicama da nađu način za što bržu primjenu. 9.5. Podsticajni fondovi Evropske unije
Evropska unija raspolaže brojnim fondovima za podsticanje ciljeva koji su zacrtani Bijelom knjigom i pratećim direktivama. Neki od fondova namijenjeni su za gradnju demonstracionih, a neki za komercijalna postrojenja. Većina fondova namijenjena je subjektima iz zemalja članica, ali postoje i oni za druge zemlje. Za Crnu Goru su najznačajniji pretpristupni fondovi, te su posebno naglašeni.Pored fondova koji su namenjeni sufinansiranju investicije, postoje mnogi koji su namijenjeni podsticanju istraživanja i razvoja, te tehnološkog unapređenja. Oni mogu da se koriste kao potpora za aktivnosti za pripremu i testiranje demonstracionih i pilot kogeneracionih postrojenja za biomasu. Grupa fondova namijenjena je za stručni monitoring sprovođenja zacrtane energetske politike i primjene obnovljivih izvora energije.
Programi u periodu 2007-2013.su: • IPA (Instrument za pretpristupnu pomoć) posebno komponenta III je izuzetno značajna za javne ustanove državnog ili lokalnog nivoa za period 2007-2013.
108
Za podsticanje istraživanja i razvoja, ali i za podsticanje međunarodne saradnje i stvaranje evropskih mreža na raspolaganju su brojni fondovi i institucije. • FP7 – Sedmi okvirni program za istraživanje i razvoj (Seventh Framework Programme) www.cordis.lu. Evropski projekti koji obuhvataju oblast primjene obnovljivih izvora energije, pa i kogeneraciju iz biomase. • EREC, European Renewable Energy Council, www.eubia.org. Ova institucija razmatra sve kvalitetne predloge projekata u oblasti energetske primjene biomase, bez obzira na to da li dolaze iz zemlje članice EU ili ne. Sredstva su na nivou koji može da obezbijedi izradu idejnih projekata i praćenje efekata rada demonstracionih postrojenja. Aktivnosti su više usmjerene ka popularizaciji primjene obnovljivih izvora energije. 9.6. Nadležne institucije • Ministarstvo održivog razvoja i turizma • Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja • Ministarstvo ekonomije • Jedinica lokalne samouprave • Agencija za zaštitu životne sredine • Elektroprivreda Crne Gore • AGENCIJE ZA ENERGETIKU CRNE GORE • Uprava za šume Crne Gore
109
X. ANALIZA TRZIŠTA, RAZMOTRENA SA STRANE POTREBE ZA ENERGIJOM, DOSTUPNI ANTELNATIVNI IZVORI ENERGIJE I KOMPARATIVNA ANALIZA SA CIJENAMA RAZNIH VIDOVA ENERGIJE NA BAZI DRVETA
Ogrijevno drvo predstavlja tradicionalno glavni energent koji se koristi za potrebe
grejanja I spremanja hrane u domaæinstvima u seoskim ali i brojnim gradskim podruèjima. Prema sprovedenim istraživanjima ogrijevno drvo je dominantan energent za grijanje domaæinstava u seoskim i gradksim domaæinstvima na sjeveru Crne Gore (Pljevlja, Žabljak, Šavnik, Plužine,Berane, Andrijevica, Plav, Rožaje, Kolašin i Mojkovac). Pored toga ogrijevno drvo se u velikim kolièinama koristi i u Podgorici, Danilovgradu i Nikšiæu. Tržište ogrijevnog drveta se karakteriše ponudom dva osnovna sortimenta i to tzv. metarskog I cijepanog drveta. Druga važna karakteristika tržišta ogrijevnog drveta predstavlja èinjenica da se domaæinstva snabdijevaju na tri naèina: iz sopstvenih šuma (za ona domaæinstva koja posjeduju šume), nabavkom od privatnih šumovlasnika i kupovinom od preduzetnika i preduzeæa koja se bave preradom drveta. Razlike u naèinu snabdijevanja uzrokuju i cijenu po kojoj se ogrijevno drvo nabavlja.U tom smislu, snabdijevanje od preduzetnika kao posrednika rezultira veæom cijenom ogrijevnog drveta u odnosu na cijene po kojima se ogrijevno drvo nabavlja od privatnih šumovlasnika.
Prema istraživanjima sprovedenim tokom 2011.godine prva dva naèina snabdijevnja zastupljena su u najveæoj mjeri u seoskim i pojedinim domaèinstvima iz gradskih sredina. Snabdijevanje gradskih domaæinstava u najveæoj mjeri vrši se preko preduzetnika (posrednika) koji kupuju ogrijevno drvo iz privatnih šuma ili od koncesionara (preduzeæa za preradu drveta), a zatim vrše preprodaju domaæinstvima u gradskim sredinama.
Prodaja ogrijevnog drveta u gradskim sredinama obavlja se uglavnom sa kamiona i u cijenu je uraèunat transport sa mjesta prodaje do kuæe ili stana potrošaèa. Mjesta prodaje gde preduzetnici nude ogrijevno drvo su uglavnom na obodima gradksih podruèja, u najveæem broju sluèajeva neureðena I preduzetnici ih smatraju privremenim.
Cijene tzv. cijepanog ogrijevnog drveta od bukve u grejnoj sezoni 2010/11 godina na teritoriji Rožaja iznosile su 35 €/prm sa prevozom do kuæe potrošaèa plus 4 €/prm za usluge rezanja.
Cijene bukovih ogrijevnih trupaca iznosile su 40 €/m3. Cijena metarskog drveta od hrsta bila je za 1 €/prm veæa u odnosu na bukovo drvo ili ista. Cijene cijepanog drveta dimanezija 33 cm iznosile su 40 €/prm ukljuèiv i prevoz do potrošaèa. Cijene su bile iste i za bukvu I za hrast. Cijene ogrijevnog drveta iz privatnih šuma koje otkupljuju preduzetnici u istom periodu bile su od 15- 20 €/prm na kamionskom putu u šumi sa utovarom u kamion. Cijena zavisi od vrste drveta i kako su cepanice i oblice složene u složajeve (da li ima puno šupljina ili ne).Svi prodavci koji su poseæeni imali su uredan šumski žig i prateæu dokumentaciju o legalnom porijeklu drveta koje su prodavali. Na osnovu sprovedenih istraživanja prosjeèna potrošnja jednog domaæinstva u seoskim i gradskim podruèjima se kreæe oko 12 prm/godišnje, a u Podgorici i primorskim gradovim oko 5 prm/godišnje. Ovako velika razlika rezultat je izraženih klimatskih razlika èinjenice da su, zbog hladnije klime, potrebe jednog domaæinstva u kontinentalnom dijelu
110
zemlje za grijanjem su oko sedam mjeseci, a u primorskom dijelu i u Podgorici oko èetiri meseca u toku godine.
Zbog nepostojanja daljinskih sistema za grijanje brojni gradovi u kontinentalnom dijelu zemlje u toku zimskih mjeseci lièe na velika skladišta ogrijevnog drveta. Ova konstatacija se posebno odnosi na stambene zgrade bez centralnog grejanja èiji stanari lageruju ogrijevno drvo oko zgrada. - Istraživanja na terenu su pokazala da su u potrošnji energenata za grijanje u domaæinstvima u Rožajama dominantno zastupljeni slijedeæi energenti: elektrièna energija, mazut, ugalj i drvo. Prema sprovedenim istraživanjima ogrijevno drvo je dominantan energent za grijanje domaæinstava u Rožajama. Najèešæe se koristi ogrijevno drvo bukve(trupci,metarsko,cijepano),èak 63%,dok se ogrijevno drvo hrasta I èetinara koristi u daleko manjim kolièinama 30%.Drugi energenti se vrlo malo koriste za grijanje domaæinstava u Rožajama.
Prema podacima Zavoda za statistiku Crne Gore(MONSTAT 2011), ukupna godišnja količina ogrijevnog drveta koje potroši Rožaje za grijanje i kuvanje je 48.891m3 godišnje.
Energetske potrebe nisu proporcionalne nivou proizvodnje proizvoda od drveta. Pri smanjenoj proizvodnji, energetske potrebe se ne smanjuju u tolikoj mjeri kao što se smanji proizvodnja. Stoga neka preduzeća prerade drveta koja koriste svoje kotlove na biomasu su u situaciji da nemaju dovoljno drvnog otpada. Tako da ako žele da im kotlovi na biomasu rade onda moraju da nabave dodatne količine drvnog otpada.
Uobičajeno rješenje je da se nabave dodatne količine drvnog ostatka od malih preduzeća, pilana koja nemaju instalisana ložišta i kotlove, i gdje postoji problem odlaganja drvnog otpada. Sada, ovaj vid saradnje između nekih velikih i malih preduzeća prerade drveta je dobar, pošto svako u ovoj saradnji rješava svoj problem. Međutim, ovo rješenje je održivo pod uslovom da su mala preduzeća relativno blizu velikom.
111
Mnoga preduzaća treba ili da koriste svoj drvni otpad ili da rješavaju problem otpada na drugi način. Na žalost mnoga preduzeća odlažu svoj drvni otpad u blizini, ili ga bacaju u najbližu rijeku.
Što se tiče količina drvnog otpada koji se koristi kao izvor energije ili za proizvodnju briketa ili peleta, teško je napraviti preciznije procjene, pošto se stanje mijenja iz godine u godinu, i od preduzeća do preduzeća.
Jedan od glavnih razloga za ne korišćenje biomase kao goriva je praktično nepostojanje zahtijeva za korišćenje drvenih peleta, nema domaćeg proizvođača peći i kotlova na drvene pelete. Oprema za korišćenje drvenih peleta, koja se sastoji ne samo od peći ili kotla nego i od sistema za automatsko doziranje goriva, moglo je da se nabavi samo iz razvijenih zemalja kao što su Austrija i Italija a u novije vrijeme I iz Srbije, Hrvatske I Slovenije.
Ogrijevno drvo predstavlja veoma značajan segment šumarskog sektora Crne Gore. Ogrijevno drvo se ili sječe za domaću upotrebu, ili u komercijalne svrhe. Postoje dvije grupe aktera koje učestvuju u proizvodnji i komercijalizaciji ogrijevnog
drveta: - privatna domaćinstva (koja su djelimični vlasnici šuma), koja sjeku ogrijevno drvo za sopstvene potrebe, a dijelom i za prodaju. To doprinosi prihodima domaćinstava, - profesionalni proizvonači ogrijevnog drveta, sa pristupom većim količinama i transportnoj opremi.
Za sječu ogrijevnog drveta je potrebna dozvola Uprave za šume. Postoje dva načina za proizvodnju ogrijevnog drveta u Crnoj Gori:
- proizvodnja ogrijevnog drveta je tijesno povezana sa proizvodnjom drveta i gazdovanjem šumama. Ogrijevno drvo je sporedni proizvod sječe ili planirani proizvod prorede. Prioritet u sječi drveta za ogrijev se daje sječi „bolesnih“ i stabala male vrijednosti,
Jednačina zapreminskog energetskog sadržaja je :
1 m3 ulja za loženje (bure nafte) = 3 m3 tvrdih drva (složaj) = 18 m3 drvenog čipsa (strugotine) = 3 m3 drvenih peleta
112
XI. EKONOMSKA OPRAVDANOST PROIZVODNJE BRIKETA
Na bazi ukupnih istraživanja došlo se do zakljuèka da je prosjeèna struktura troškova proizvodnje peleta i briketa kako slijedi:
Grafik br. 4: Tipièan udio operativnih troškova pri proizvodnji drvenih peleta
U sluèaju kada je fabrika peleta smještena u Crnoj Gori, troškovi plata ne predstavljaju znaèajan udio u ukupnim operativnim troškovima.Ipak u razvijenim zemljama, ovaj trošak može predstavljati znaèajnu stavku u operativnim troškovima.
Slijedeæi parametri su usvojeni pri tehno-ekonomskoj analizi: Investicioni troškovi: 300.000 € Godišnja proizvodnja: 7 000 tona (1 smjena, 5 radnih dana nedeljno) Cijena drvnog otpada: 30 €/t (ukljuèujuæi troškove transporta do fabrike) Cijena elektriène energije po 1 toni peleta: 7,84 €/t Godišnja plata: 6 000 € po radniku Radna snaga: 4 radnika u 1 smeni Cijena transporta peleta u Crnoj Gori: 6 €/t Cijena transporta za Evropu: 36 €/t (kamion + brod) Cijena peleta u Crnoj Gori : 130 €/t (bez PDV, transport ukljuèen) Cijena peleta u EU: 120 €/t (bez PDV, transport ukljuèen) Diskontna stopa: 10%
113
Radni vijek: 15 godina Godišnji prihod fabrike peleta pod prethodno postavljenim pretpostavkama je 560 000 €
usluèaju prodaje na tržištu Crne Gore, a 840 000 € ako se pelete izvoze u EU. Godišnji prihod znatno prevazilazi ukupne investicione troškove.Pošto su investicioni troškovi mali u odnosu na operativne troškove, onda prosto vrijeme povratka investicija i interna stopa povrtaka investicija (IRR) nijesu dobri pokazatelji ekonomske opravdanosti investicije. Prosto vrijeme povratka investicija nije ni pod kakvim pretpostavkama veæe od èetiri godine, a u nekim sluèajevima je manje od 3 godine. Interna stopa povratka investicija se takoðe odnosi na ukupne investicione troškove tako da ni ona nemože dati pravi odgovor o ekonomskoj opravdanosti projekta.Relevantni finansijski pokazatelji za procjenu opravdanosti investicije u projekat su: odnos ukupnih prihoda i troškova (B/C) i dobit (B-C). Prihodi (B) i troškovi (C) predstavljaju sadašnje vrijednosti diskontovanih svih prihoda i troškova tokom radnog vijeka postrojenja.Ako se drveni peleti prodaju u Crnoj Gori onda korišæenje drvnog otpada po cijeni od 25 €/t donosi ukupnu dobit tokom radnog vijeka postrojenja (B-C) od 1,48 miliona € sadašnje vrijednosti, a odnos B/C je 1,46. Ako proizvoðaè peleta može da nabavi drvne ostatke po nižoj cijeni, za na primjer 8€/t, onda bi projekat proizvodnje peleta postigao bolje finansijske parametre: ukupna dobit tokom radnog veka bi bila 2 miliona €, a odnos B/C bi bio 2,11. U oba sluèaja je interna stopa povratka investicija Prethodna analiza je sprovedena na osnovu pretpostavljene prodajne cijene peleta od 120 €/t.Ova cijena ukljuèuje transport kamionom do neke zemlje EU. Pa bi u sluèaju izvoza peleta u zemlje EU ukupni troškovi transporta, ukljuèujuæi i prevoz kamionomu Crnoj Gori sa utovarom i istovarom a ako se izvozi I transport brodom rijekom I sl, bili 36 €/t. U tom sluèaju druga varijanta je da se transport u potpunosti obavi samo kamionom.U tom sluèaju su troškovi viši. Poveæanje troškova sa 36 €/t na 50 €/t dovodi do smanjena dobiti (B-C) sa 1,48miliona € na 0,85 miliona €. Ako se transportni troškovi još više poveæaju na 60 €/t onda je dobit tokom cijelog radnog vijeka postrojenja od 15 godina svega 0,45 miliona € sadašnje vrijednosti . Odnos B/C se snižava sa 1.41 (za troškove 36 €/t) na 1.10 (za 60 €/t). Interna stopa povratka investicije (IRR) je visoka (45%) za niske troškove transporta (36 €/t), ali se za više troškove transporta (60 €/t) IRR smanjuje na 26%.Može se zakljuèiti da poveæanje troškova dramatièno utièe na opravdanost proizvodnje drvenih peleta. Iz tog razloga je neophodno detaljno istražiti razlièite naèine transporta I pažljivo odabrati destinaciju (tržište) na kome æe se prodavati peleti.
Cijena peleta se formira na osnovu investicionih troškova, troškova pogona i održavanja, troškova transporta, taksi i poslovnog profita.
Operativni troškovi se sastoje od: troškova nabavke drvnog ostatka, troškova energije (električne i toplotne), troškova za plate, održavanje i osiguranje. Udio pojedinih troškova je prikazan na slici – grafiku na početku ovog dijela analize.
Najveći udio u operativnim troškovima ima trošak za nabavku sirovine (51%). Troškovi goriva su na drugom mestu po važnosti među operativnim troškovima. Proces
sušenja i mljevenja drvnog ostatka, kao pripremna faza pri proizvodnji peleta, zahtijevaju električnu energiju za mljevenje i manipulacije kao i toplotnu energiju za sušenje. Presa, kao glavna mašina pri proizvodnji peleta, zahtijeva takođe električnu energiju za svoj pogon. Ako je cijena drvnog ostatka mala, onda troškovi energije mogu porasti preko 50% ukupnih troškova pogona.
Pretpostavljena je greenfield investicija i ona obuhvata: troškove opreme (sušara, presa, kotao), troškove kupovine zemljišta, građevinske troškove izgradnje skladišta i zgrada za pogone, povezivanje na električnu mrežu, vozila za unutrašnji transport.
Kratka analiza investicija i operativnih troškova pokazuje da su godišnji operativni troškovi vrlo visoki, i da mogu biti viši od investicionih troškova. Čak i kada su troškovi sirovine niski, godišnji operativni troškovi su vrlo bliski ukupnim investiconim troškovima. To znači da
114
investicioni troškovi nemaju važnu ulogu u procjeni ekonomske opravdanosti projekta proizvodnje drvenih peleta.
Dva osnovna operativna parametra za postizanje ekonomske opravdanosti projekta proizvodnje drvenih peleta su: cijena sirovine i cijena električne energije.
Da bi se biomasa mogla koristiti u energetske svrhe potrebno je da država povoljno kreditira izgradnju ložišta za sagorijevanje biomase. Korišćenjem biomase u energetske svrhe značajno bi se smanjila potrošnja deficitarnih goriva, zaposlila bi se domaća mašinogradnja za izradu pogona za briketiranje i zaposlilo bi se više radne snage u pogonima za briketiranje biomase. XII. ANALIZA MOGUĆNOSTI KORIŠĆENJA BIOMASE NA IZABRANIM OBJEKTIMA
Na osnovu izvrsenog terenskog istrazivanja koje je sprovedeno u toku mjeseca
novembra 2011.godine na području opstine Rozaje doslo se do zaključka da su najpogodniji objekti slijedeći: - Gimnazija “30.septembar” i Stručna mješovita škola - Zgrade Opštine i zgrada područne jedinice MUP-a Crne Gore i Uprava policije - Dom zdravlja
Istrazivanje je izvrseno na način sto je neposredno izvrsen uvid u stanje objekata,opreme I instalacija za grijanje, obavljen intervju sa direktorima Javnih ustanova ili drugim ovlasćenim licima I pribavljeni potrebni podaci I informacije.
Daljom analizom po svim bitnim parametrima (veličina prostora koji se zagrijavaju, mogućnost korisćenja postojeće opreme za upotrebu biomase - briketi ili peleti,vrijednost potrebnih ulaganja za prilagođavanje postojeće opreme za upotrebu biomase,opsti značaj objekta,broj mogućih međusobno povezanih objekata za korisčenja jedinstvenog sistema grijanja,količina korisćenja fosilnih goriva I slično) te uvida u raspolozivost dokumentacije o tim objektima I opremi,kao I iskazane spremnosti I zainteresovanosti lica koja o tome donose odluke utvrđeno je da od ova tri, uslovno rečeno,objekta prioritet treba dati objektu,odnosno objektima Gimnazija “30.septembar” u Rozajama i Stručna mješovita škola u Rozajama sa objektom AMD u Rozajama u kojem su I radionice za praktičnu obuku učenika kao I drugi sadrzaji.
Ovi objekti mogu koristiti jedinstveni sistem pri čemu su potrebna relativno manja ulaganja u adaptiranje I rekonstrukciju postojeće opreme I sistema za grijanje.Prostorna distribucija objekata je takva da se njihove krajne tačke na prečniku nalaze udaljene svega maksimalno 100 metara.
Dva subjekta godisnje trose za zagrijavanje između 180 I 200 tona uglja koji oslobađa ogromnu količinu stetnih gasova koji imaju stetni uticaj I na lokalnom I na globalnom nivou.Povrsina ova dva objekata je oko 5000 m2( JU “Gimnazija 30.septembar Rožaje 2200 m2,JU Stručna mjesovita škola 2800 m2),povrsina trećeg objekta je oko 1000 m2. Treći objekat koji je ovde označen kao AMD Rozaje sa pratećim sadrzajima za grijanje prostorija koristi električnu energiju.
U ovim Javnim ustanovama skolu ili obuku pohađa ukupno 1300 učenika a pored toga u oblasti izvođenja nastave (teorijske ili praktične) radi oko 120 zaposlenih, računajući I pomoćno osoblje. Dakle, ovi objekti sa stanovista opstine Rozaje, imajući u vidu naprijed date podatke o broju učenika I zaposlenih predstavljaju jedan od najznačajnijih javnih objekata I institucija ove opstine.
Prepoznajući ovaj značaj u proslom periodu na ovu temu bilo je inicijativa od strane značajnih stranih institucija kao sto su Lux-Development, Caritas I drugih ali do realizacije ipak
115
nije doslo.Pored toga značaj za rjesenje ovog problema definisalo je I nadlezno ministarstvo kao I lokalna samouprava u Rozajama.
Sa svih ovih razloga prioritetno se predlaze ovaj objekat,odnosno ovi objekti u kojima bi se uveo sistem grijanja za korisćenje biomase.
Ostala dva selekcijom odabrana objekta, odnosno povezani objekti su izuzetnog značaja za Rozaje I oni ispunjavaju sve potrebne preduslove I zadovoljavaju potrebne kriterijume za korišćenje biomase u energetske svrhe. XIII. ANALIZA POTROŠNJE GORIVA U SLUČAJU ZASEBNIH I ZAJEDNIČKOG GRIJANJA IZABRANIH OBJEKATA
U predhodnom poglavlju ove analize izvrsena je obrada I analiza efekata uspostavljanja
jednog, jedinstvenog sistema grijanja I upotrebe za to grijanje energenta od biomase kao sto su briketi ili peleti.
Prednosti tog principa, odnosno sistema su visestruke I njemu je dat prioritet iz razloga sto se radi o tri objekta na maloj udaljenosti ili neposredno jedni pored drugih pri čemu su izdaci za investiciona ulaganja njihovog međusobnog umrezavanja cijevnim transportnim sistemom veoma mali pa čak I simbolični.
U koliko bi ovi objekti zadrzali ili izgradili nezavisne ili pojedinačne sopstvene sisteme grijanja za to bi se moralo investirati de facto skoro tri puta u osnovnu tehnolosku opremu a jedina usteda bi bila u manjem cijevnom I transportnom sistemu orijentacione duzine 70 m a sto prema procjeni potrebnih ulaganja za jedan kapacitet osnovne tehnoloske opreme ne iznosi vise od 3%.Iz ovoga proističe jasan zaključak da su za potrebe grijanja ovih izabranih objekata apsolutno neracionalna ulaganja,odnosno investiranja u nezavisne sisteme ne samo zbog investicionih jednokratnih ulaganja već I zbog troskova eksploatacije takvih sistema.U opciji tri sistema na prečniku od 100 m pored zauzimanja dragocjenog prostora izgrađenog građevinskog zemljista (jer se radi o centralnom gradskom području)za opsluzivanje tih sistema morala bi se angazovati tri lica, udvostručilo bi se trosenje energije koja pokreće tehnologiju, troskovi investicionog I tehničkog odrzavanja bi bili daleko veći.
Kada je proračunom utvrđeno investiranje u osnovnu tehnologiju imalo se u vidu činjenično stanje I okolnost da bi za pojedinačne sisteme bilo neophodno instalirati manje kapacitete nego ako se radi o jedinstvenom sistemu,pa pojedinačni sistemi nebi predstavljali automatski I tri puta veći investicioni trosak.Međutim,ovdje treba imati u vidu činjenicu da bi I jedinstveni system zahtijevao sa stanovista potrosnje relativno mali kapacitet tako da bi se tesko mogla obezbijediti značajno jeftinija I manja osnovna tehnoloska oprema u odnosu na jedinstveni jer su tehnoloske karakteristike te opreme sa određenim reperima koji postizu maksimum ili minimum ispod kojeg je ekonomski neopravdano instalirati ta postrojenja. Izučavajući I analizirajući sve podatke I imajući u vidu utvrđeno činjenično stanje nepobitno se doslo do zaključka da je jedinstveni sistem apsolutno opravdan a da je potpuno neracijonalno uspostavljanje nezavisnih sistema grijanja.
116
XIII. GLAVNE PREPORUKE ZA UNAPREĐENJE PROIZVODNJE I KORISTENJA BIOMASE
Za korišćenje biomase kao obnovljivih izvora energije, potrebno je stvoriti odgovarajuće
uslove i prevazići različite prepreke i probleme. Glavne preporuke potrebne za unapređenje proizvodnje I korišćenje biomase vezane su za sljedeće grupe: • sigurnost snabdijevanja i korišćenja sirovine • licence • komunikacija • finansijski i ekonomski aspekti 13.1 Sigurnost snabdijevanja i korišćenja sirovine Raspoložive količine biomase su presudne kada se odlučuje o njenom korišćenju. Istovremeno, neophodno je obezbiijediti sigurnu dugoročnu isporuku po razumnim i konkurentnim cijenama. Trenutno, raspoloživi potencijal se nedovoljno koristi pošto ne postoji organizovano sakupljanje biomase za energetske potrebe i odgovarajuća infrastruktura, što bi doprinijelo većem korišćenju i razvoju tržišta, kao i usljed nedovoljne svijesti o različitim mogućnostima iskorišćenja biomase. Osim toga, usled velikih mogućnosti za korišćenje biomase u Crnoj Gori kao I u Rožajama , neophodno je prpremiti program/strategiju za veće uzgajanje plantažnih šuma kao I veće pošumljavanje zemljišta. 13.2 Odsustvo zvanične definicije termina
U postojećem zakonu i propisima nijesu definisani neki neophodni termini vezani za predmet potencijala biomase i njeno korišćenje kao izvora energije. Odsustvo zvaničnih definicija određenih termina može da izazove probleme u mnogim različitim sektorima, pošto korisnici često ne znaju šta se kvalifikuje kao biomasa, a šta ne. 13.2 Preporuke na državnom nivou • pripremiti listu neophodnih termina i odgovarajuće definicije koja će se usvojiti i objaviti u zvaničnim dokumentima. • usvojiti tehničke standarde za otpade koji su podesni za korišćenje kao biomasa. 13.3 Nepostojanje zvanične kalkulacije raspoloživosti biomase prema međunarodno priznatoj metodologiji
117
Potencijal biomase u Rožajama je utvrđen na osnovu izvršenih terenskih istraživanja, neposrednim obilaskom terena I uvidom na licu mjesta,anketiranjem koncesionara,drvoprerađivača(primarna I finalna prerada) kao I vlasnika privatnih šuma,na osnovu obavljenih intervjua sa zainteresovanim stranama te I raspoloživih statističkih podataka o stanju šuma, procjene ostataka u raznim sektorima industrije (npr. drvnoj industriji), kao i na osnovu raspoloživih podataka o biomasi iz drveta. Statistička metodologija prikupljanja podataka nije u skladu sa sistemima koji se koriste u zemljama EU. 13.4.Preporuke na državnom I na lokalnom nivou
Definisati metodologiju za raspoloživost biomase na osnovu koherentnog i sistematskog pristupa. Ta metodologija mora da se odabere u konsultaciji sa naučnim i stručnim institucijama i mora da se uskladi sa međunarodnim iskustvima (zemalja EU). Utvrđivanje te metodologije će se sastojati iz nekoliko djelova: definisanja metodologije za prikupljanje podataka, usvajanje statističkog modela prikazivanja prikupljenih podataka, definisanje metodologije za objavljivanje podataka. Raspoloživost biomase mora da se razmatra prema dva različita kriterijuma • fizički raspoloživu biomasu i • ekonomski održiv potencijal biomase. Moraju se definisati mogućnosti i stvoriti uslovi za povećanje potencijala biomase . Povećanje potencijala biomase mora da bude praćeno podizanjem svijesti među zainteresovanim stranama za razvoj šumarstva,drvoprerade I korisnika biomase kao energetskog goriva sa pitanjima mogućnosti i održivosti. Taj proces podizanja svesti mora biti trajna aktivnost. 13.5. Nedostatak transparentnog tržišta Još uvijek ne postoji pravo tržište sirovina za biomasu. Ponuda i potražnja nijesu u odovarajućoj ravnoteži i ne postoji efikasna raspodjela raznih tokova biomase. Privredna komora Crne Gore, Unija poslodavaca Crne Gore I montenegrobiznis alijansa u saradnji sa nadležnim državnim organima I Lokalnom samoupravom Rožaje moraju da iznađu mogućnosti za podržavanje razvoja tržišta. Razvoj domaćeg tržišta će imati uticaj na veću proizvodnju biomase, proces sertifikacije i povećanje broja zaposlenih. Aktivnosti na tržištu moraju da budu transparentne i dostupne svim glavnim akterima i učesnicima. Informacije o aktivnostima na tržištu (promjene cijena, obim trgovanja, mjesta prodaje, povezivanje učesnika, mogućnosti izvoza) moraju da budu raspoložive na Web sajtu ili u nekim adekvatnim publikacijama, dostupnim proizvođačima I korisnicima biomase.
Razvoj tržišta mora biti podržan kroz usvajanje dodatnih podzakonskih dokumenata koji će omogućiti prevazilaženje postojećih administrativnih barijera. 13.6. Preporuka Preporuke na državnom nivou • podsticati lokalne vlasti da integrišu biomasu kao OIE u proces javnih nabavki energenata. • Donijeti propise o pravilima korišćenja,prerade,odnosno upotrebe drvne biomase I njenog korišćenja na tržištu Crne Gore,što bi najbolje mogla da urade dva ministarstva I to:Ministarstvo ekonomije I ministrarstvo poljoprivrede I ruralnog razvoja.
118
• praćenje zakonitog poslovanja u oblasti biomase vršiće u koordinaciji tržišna inspekcija I šumarska inspekcija. Preporuke na lokalnom nivou • lokalna samouprava će u saradnji sa zainteresovanim stranama na lokalnom nivou definisati svoje specifičnosti I predložiti da se ugrade u predloge propisa koji će se donijeti u vezi tržišta biomase. 13.7.Licence/sertifikati Vezano za razne mogućnosti korišćenja biomase, moraju da se obezbijede odgovarajuće dozvole ili sertifikati: sertifikati za postrojenja I uređaje, kao I sertifikat za gotove proizvode (briketi,peleti I drveni čips). Investitori koji hoće da ulažu u sektor biomase treba da dobiju jasne informacije o neophodnim dozvolama i procedurama. Postupak licenciranja treba da se pojednostavi i da se realizuje za što je moguće kraće vrijeme u kome ne može da se izostavi ni jedan jedini od značajnih faktora u smislu bezbjednosti postrojenja, ispunjavanja energetskih i ekoloških zahtjeva, itd. Investitori treba da znaju koji je nivo odgovoran za izdavanje dozvola (vlada ili opštine), kao i institucije koje su odgovorne za izdavanje dozvola. Te dozvole bi mogle da se odnose na prostorno planiranje i aspekte zaštite radne I životne sredine. Postupak za licence za izgradnju i funkcionisanje postrojenja i sertifikati za različite proizvode (uređaje/aparate i goriva) mora da bude jasno definisan, kao i institucije koje učestvuju u njihovom izdavanju. Naročito je važno da se definiše vrsta licenci i dokumenata (dozvole za lokaciju, tehničkih dokumentcija, tehnički nadzor, građevinske dozvole, procjene uticaja na životnu sredinu, upotrebne dozvole, povezivanja na mrežu, veza sa mjerama podsticaja za male i velike kapacitete i za postrojenja za proizvodnju toplotne energije na biomasu) i odgovornosti institucija koje učestvuju u ovim aktivnostima (od nacionalnog do lokalnog nivoa). Ti postupci za licence/sertifikate će biti obavezni za različite vrste postrojenja, uređaja/aparata i goriva. Taj proces uspostavljanja efikasnog i jasnog sistema za pribavljanje licenci i sertifikata mora da se bazira na iskustvima zemalja u EU.
Osim toga, biogoriva (briketi, pelete) moraju da zadovoljavaju kvalitet prema odgovarajućim standardima. Ne postoje jasni sistemi za opisivanje proizvoda od biomase. Bolje specifikacije proizvoda će koristiti poslovanju, sertifikaciji i mogućnosti plasiranja tih proizvoda kupcima. Isti postupak sertifikacije mora da se primenjuje za sva tržišta. U procesu sertifikacije, moraju da se koriste međunarodna iskustva sa namjerom da se prevaziđu problemi koje su imale druge zemlje u toku ovog procesa. U budućnosti, u skladu sa iskustvom zemalja EU, neophodno je razraditi sertifikaciju biomase po kriterijumu održivosti. Ova sertifikacija treba da uključuje proizvodnju biomase za proizvodnju toplotne energije. Uspostavljanje sistema sertifikacije u smislu održivosti predstavlja značajnu aktivnost zbog mogućnosti izvoza biomase u zemlje EU. energetske efikasnosti (visoki gubici usled nepotpunog sagorevanja) i nivoa emisija toksičnih komponenti. Uređaji/aparati za korišćenje biomasa (npr. peći i kotlovi) moraju da budu sertifikovani. Problem procesa sertifikacije su: nepostojanje nacionalnih standarda (mogli bi da se usvoje i koriste standardi EU). 13.8. Preporuke na državnom nivou • Definisati ovaj problem i izvršiti identifikaciju i analizu broja licenci i dozvola koje su potrebne za proizvodnju i korišćenje biomase kao OIE, uključujući i sledeće aspekte: građevinske dozvole, povezivanja na mrežu, vezu sa mjerama podsticaja za male i velike
119
kapacitete za proizvodnju toplotne energije iz biomase. Usvajanje i objavljivanje tog postupka u zvaničnim vladinim dokumentima. • izrada edukativne brošure sa opisanim postupkom,vrstom I brojem dozvola,sertifikata I licenci za proizvode I postojenja • identifikovati sve neophodne standarde za sertifikaciju uređaja/aparata. • Identifikacija institucija koje su odgovorne za sertifikacije • Usvajanje i objavljivanje ovog postupka u zvaničnim vladinim dokumentima • Podizanje nacionalnih administrativnih tehničkih i pravnih kapaciteta za verifikaciju i sertifikaciju.
13.9. Preporuke na lokalnom nivou • Podizanje svijesti među lokalnim vlastima. • Organizovati nekoliko događaja sa namjerom da se objasni postupak za licence. • Izrada edukativne brošure sa opisanim postupkom,vrstom I brojem dozvola,sertifikata I licenci za proizvode I postojenja iz nadležnosti lokalne samouprave Rožaje. • Izrada brošure sa kompletnom procedurom I redoslijedom koraka koje je dužan da provede potencijonalni investitor od momenta iskazivanja zainteresovanosti do isporuke gotovog proizvoda na tržište,sa jasno definisanim obavezama I dinamikom obezbeđivanja dokumentacije I izvršavanja drugih aktivnosti 13.10.Komuniciranje Odsustvo znanja o mogućnostima korišćenja biomase je jedna od važnih činjenica za nizak nivo razvijenosti u ovoj oblasti. Moraju da se obave različite aktivnosti među glavnim akterima sa namjerom da se objasni značaj i koristi od biomase. Za uspješnu realizaciju korišćenja biomase neophodno je izbjeći konfuzije i nesporazume. Na primjer, postoje mnogi tokovi biomase sa različitim nivoima uticaja na životnu sredinu u tom lancu, što dovodi do odsustva društvene prihvatljivosti i sledstveno tome, stvara barijeru za ambijent za investiranje. Bolje komuniciranje o biomasi, djelimično podržano rezultatima diskusije o održivosti, trebalo bi da poveća društveni konsenzus.
13.11. Odsustvo razumevanja javnosti
Crnogorski potrošači nijesu upoznati sa bioenergetikom i nedostaje im razumijevanje mogućnosti primjene biomase. Osim toga, problem leži u odsustvu jasne komunikacije o terminu ‘bioenergetika’, naročito između energetskih privrednih društava i ekoloških organizacija. Preporuke na državnom nivou • Podržati realizaciju pilot projekata koji bi mogli da pomognu u demonstriranju I promovisanju korišćenja biomase, • Podržati promotivne aktivnosti vezane za različite programe o korišćenju biomasa kao OIE i subvencijama Preporuke na lokalnom nivou
120
• Obezbijediti menadžera za biomasu na lokalnom nivou u okviru lokalne samouprave Rožaje čiji bi zadatak bio da uspostavi kvalitetnu komunikaciju sa zainteresovanim stranama, da pruža objašnjenja u vezi biomase, da daje odgovore na postavljena pitanja o biomasi,da učestvuje I doprinosi radu asocijacije drvoprerađivača I šumara za biomasu,predleže projekte iz ove oblasti,iznalazi,definiše I predlaže mjere stimulansa I motivacije za proizvođače I korisnike biomase I predlaže lokalne propise u vezi sa tim. • Lokalna samouprava Rožaje će zajedno sa svim zainetesovanim stranama organizovati okrugle stolove o biomasi na lokalnom nivou,seminare,diskusije I sl.i za to će obezbijediti I prisustvo pisanih I elektronskih medija. • Lokalna samouprava će sa lokalnim Biznis centrom I Udruženjem drvoprerađivača Rožaja će organizovati medijsku kampanju u vezi proizvodnje I korišćenja biomase u Rožajama uz uključivanje I Turističke organizacije u Rožajama. 13.3.Finansijski i ekonomski aspekti Glavna prepreka za povećano korišćenje biomase za proizvodnju toplotne energije je još uvijek niska cijena proizvedene električne energije. Uvođenje podsticaja za toplotnu energiju proizvedenu iz biomase će stvoriti uslove za investitore koji su zainteresovani za izgradnju ovih vrsta postrojenja. Biomasa za proizvodnju toplotne energije opravdava njenu upotrebu umjesto ostalih goriva a u prvom redu fosilnih goriva koja u određenoj mjeri imaju nešto nižu cijenu ali sa izuzetno velikim zagađenjem životne a vrlo često I radne sredine.Međutim za sada pri postojećem stanju nepostoji značajna motivacija korisnika da sa fosilnih goriva pređu na korišćenje biomase. Finansijska i ekonomska podrška korišćenju biomase predstavlja složeno pitanje i neophodna je prvenstveno u periodu uvođenja biomase radi njenog korišćenja u energetske svrhe. Prema iskustvu drugih zemalja, moglo bi da se očekuje da period uvođenja može da traje od 5 do 10 godina i tada će se postići uslovi za dalji samo-razvoj sektora biomase. Razvoj sektora biomase nije moguć bez stranih investicija i različitih finansijskih i ekonomskih mjera I podrške države Crne Gore kao I Lokalne samouprave Rožaje. 13.4. Nedostatak konkurentnih mikro-kredita
Upotreba biomase u energetske srvhe uključuje velike investicije u raličitim fazama i aktivnostima, što nije prihvatljivo i za privatni i za javni sektor. Proizvodnja određenih vrsta biomase, kao i nabavka opreme za pripremu i transformaciju biomase u različita biogoriva (pelete, brikete I čips) ili za sagorijevanje (peći, kotlovi I bojleri) zahtijeva znatna materijalna sredstva, što nije moguće ostvariti bez obezbeđenja povoljnih zajmova. Brojne banke nude zajmove stanovništvu i privrednim društvima, ali zbog niske kupovne moći stanovništva, nemoguće je njihovo veće korišćenje, kao i, zbog brige o sopstvenoj likvidnosti kao I likvidnosti njihovih klijenata,odnosno priverdnih društava. Neophodno je sačiniti program za promociju postojećih mikro-kreditnih linija i podsticati njiihovo korišćenje.
Preporuke na državnom I lokalnom nivou • Podrška realizaciji pilot projekata • Podrška promotivnim aktivnostima vezanim za različite programe korišćenja biomase i subvencija 13.5. Karbon kredit
121
Namjena davanja karbon kredita jeste da se smanji emisija CO2 u atmosferu, a time povećanje debalans a i uticaj na povećanje efekta staklene bašte. Karbon kredit jedan je od mehanizama za ostvarenje zahtjeva Kjoto protokola. Karbon kredit može da se odobri za više aktivnosti, a najčešće za one kojima se: • Smanjuje ili eliminiše emisija CO2, na primjer, korišćenjem biomase ili vodotokova, • Djeluje na očuvanje životne sredine i negativnog efekta staklene bašte. Najbolji način da se ispita mogućnost za dobijanje Karbon kredita jeste da se o tome obavijesti nacionalna institucija zadužena za ovu oblast.Druga mogućnostje da se kontaktira UNFCC – United Nations Framework Convention Climate Change. Sporazum o energetskoj zajednici evropskih i zemalja Jugoistočnog Balkana,u kojem se, u zahtjevima u vezi sa zaštitom životne okoline, jasno naglašava značaj Kjoto protokola i sugeriše potpisnicama da nađu način za što bržu primjenu.
13.6. Nedostatak efikasnog mehanizma podrške Mogli bi da se koriste različiti efikasni mehanizmi podrške za korišćenje biomase. Subvencije svakako predstavljaju vrlo važnu mjeru podrške korišćenju biomase. One nijesu najvažnije, možda čak nijesu ni presudne, ali svakako su vrlo važan dio u ukupnoj podršci praktične politike. Te subvencije ne moraju da budu direktne, ali mogu da se vrše kroz razne oblike poreskih i drugih povlastica. Moglo bi da se primijeni uvođenje nekih posebnih naknada za druge oblike energije. Ciljna grupa za podršku kroz subvencije može da se nađe u čitavom lancu od proizvođača opreme preko potrošača do isporučilaca sirovina. Ti mehanizmi podrške bi mogli obuhvatati sledeće mjere: • Subvenciju – državna subvencija se smatra djelotvornom mjerom za povećanje uvođenja kotlova na biomasu i ostale bioenergetske opreme. Iznos te subvencje treba definisati u skladu sa iskustvom u zemljama EU i zavisno od vrste bioenergetske opreme. • Poreski i carinski podsticaji – uobičajeno se primenjuju za opremu porebnu za proizvodnju I korišćenje biomase a koja se uvozi. • Smanjenje PDV – uobičajeno se primenjuje za biomasu koja se prodaje i koristi kao gorivo ili biljna sirovina za proizvodnju biogoriva. 13.7. Potencijalni podsticajni fondovI
Za uspješno otklanjanje finansijskih i ekonomskih prepreka, neophodno je identifikovati fondove i sredstva. Ti fondovi i sredstva bi mogli da se identifikuju na nacionalnom nivou, ali i na lokalnom nivou.Ovakvi fondovi na međunarodnom planu postoje I dostupni su potencijalnim proizvođačima I korisnicima biomase. Ovo je takođe važno pošto bi investitori u sektor bioenergetike željeli da koriste različite finansijske programe.
Cilj je podsticati korišćenje različitih raspoloživih fondova i finansijskih sredstava za razvoj sektora biomase kako nacionalnih I lokalnih fondova tako ( Investiciono razvojni fond Crne Gore,Fond za obnovljive izvore energije, Ekološki fond Crne Gore, Banke, Opština Rožaje,"Feed in" tarife, Sistem kvota,Zeleni bonus Karbon kredit ) i • internacionalnih i evropskih fondovi. (IPA (INSTRUMENT ZA PRETPRISTUPNU POMOĆ) , EREC, "FEED IN" TARIFE(NJEMAČKI SISTEM POVLAŠČENIH TARIFA)SISTEM KVOTA, ZELENI BONUS… 13.8. Nadležne institucije
Nadležne institucije koje će realizovari ove Glavne preporuke su: • Ministarstvo održivog razvoja i turizma
122
• Privredna komora Crne Gore • Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja • Uprava za šume Crne Gore • Ministarstvo ekonomije • Jedinica lokalne samouprave • Lokalni biznis centar Rožaja • Agencija za zaštitu životne sredine • Elektroprivreda Crne Gore • Agencija za energetiku Crne Gore XIV. ZAKLJUČAK
Rezultati istraživanja pokazali su da Rožaje ima značajne potencijale biomase(drvne i
druge) koju bi najracionalnije bilo upotrijebiti za proizvodnju toplotne energije. Najveći potencijal energetske biomase je u sektoru šumarstva čija je sadašnja produkcija manja od prirodnog potencijala, a posebno se drvni ostatak u šumi sada eksploatiše sa svega 10% u odnosu na ukupnu raspoloživost, pa u toj sveri postoje značajne produkcione rezerve. Posebnu rezervu na koju treba računati u budućnosti bi bilo i podizanje plantaža brzorastućih vrsta drveća-isključivo za energetske potrebe, za koje postoje zemljišni i drugi uslovi. Mogući iskazani efekti kroz količinu energije ukazuju na velike ekonomske benifite od ovakve proizvodnje. Energija na bazi biomase je obnovljiva i praktično ne zagađuje eko sredinu, naprotiv ona je samom supstitucijom energije na bazi fosilnih goriva unapređuje. Rožajama, kao uostalom i Crnoj Gori se sugeriše transfer najracionalnijih razvojnih tehnologija koje najbolje generišu ubrzani razvoj ovog tako važnog ekonomsko-društvenog segmenta za sadašnji status i budući razvoj Crne Gore. Na osnovu analize konsultant će napraviti odgovarajuće preporuke koje će promovisati održivi razvoj goriva na bazi drveta, koje zadovoljavaju zahtjeve potrošača. Konkretne preporuke treba da se odnose i na mogućnosti proširenja/poboljšanja proizvodnje goriva na bazi drveta.
U ovoj Analizi-studiji predstavljeni su rezultati istraživanja tehnički raspoloživih količina drvnog ostatkaiz šumarstva i prerade drveta u Rožajama koji se mogu staviti u funkciju proizvodnje drvnih goriva kao i potencijala za plasman tih goriva za potrebe grijanja objekata od javnog značaja (škole,bolnice, gradske toplane i drugi). Najznačajniji zaključci sprovedenih istraživanja dati su u nastavku.
1. Ukupni potencijali za proizvodnju energije iz drvne biomase u šumama u Rožajama (zbirno državne i privatne šume) procenjeni su na 17.399 godišnje. Ovaj iznos predstavlja maksimalno moguću vrijednost energije i uključuje energiju iz ogrijevnog drveta i drvnog ostatka koji nastaje u sektoru šumarstva. S obzirom da iz tehničkih ali i ekonomskih i ekoloških razloganije moguće iskoristiti u potpunosti svaki metar kubni drvne biomase koja se planira u planskim dokumentima, istraživanja su pokazala da se iz tehnički (realno) raspoložive količine od 10.042 m3 drvne biomase u šumarstvu na području opštine Rožaje može dobiti oko 22.333 MWh energije na godišnjem nivou. Pri tom, 22.333 MWh predstavlja energija iz ogrijevnog drveta, iz drvnog ostatka koji nastaje u procesu sječe i izrade drvnih sortimenata.
2. Uzimajući u obzir da u daljem procesu prerade drveta nastaje takođe određena količina drvnog ostatka pogodna za proizvodnju drvnih goriva, istraživanja su pokazala da se od tehnički raspoloživih količina drvnog ostatka iz prerade drveta može dobiti 13.439 m3, od čega iz primarne drvoprerade 10.539 m3 I iz finalne drvoprerade 2.900 m3, na godišnjem nivou od
123
ove količine drvnog ostatka se može dobiti 29.334 MWh energije na godišnjem nivou . Sveukupno, u Rožajama postoje tehnički (realno)raspoloživi potencijali za proizvodnju 51.667 MWh energije na godišnjem nivou, iz drvne biomase koja nastaje u šumarstvu i preradi drveta u iznosu od 23.481 m3 (zbirno ogrijevno drvo, drvni ostatak u šumarstvu i u preradi drveta).
3. Aktuelno stanje u pogledu korišćnja drvne biomase u Crnoj Gori se može ocijeniti kao nezadovoljavajuće, prije svega u segmentu korišćenja drvnog ostatka koji nastaje u šumarstvu i preradi drveta. To potvrđuje i podatak da se od cjelokupne količine drvnog ostatka koji nastaje u preradi drveta (prije svega piljevine) na nivou Rožaja godišnje može proizvesti maksimalno oko 7.000 tona briketa, drvnih peleta i drvne sečke uopšte, u toku godine. S druge strane mnoga preduzeća u preradi drveta se suočavaju sa problemima odlaganja drvnog ostatka čije je odlaganje na javne površine kao i paljenje i bacanje u rijeke strogo zabranjeno.
4. Neka od preduzeća su postala crne ekološke tačke jer je količina drvnog ostatka koja je deponovana u neposrednoj blizini objekata u kojima se obavlja proces prerade drveta tolika da se može slobodno upotrijebiti termin ''planine od piljevine''. Taj problem sama preduzeća nijesu sposobna da riješe. S druge strane, količine drvnog ostatka sa kojima se realno može raspolagati na godišnjem nivou su, sa stanovišta jakih inostranih kompanija, nedovoljno stimulativne za njihove eventualne investicije. Svemu ovome treba dodati i činjenicu da se drvni ostatak koji nastaje u šumarstvu u procesu sječe i izrade drvnih sortimenata ostavlja da trune u šumi.
5.Proces rekonstrukcije objekata od javnog značaja (škole, dom zdravlja i drugi) polazna je šansa za otpočinjanje korišćenja drvne biomase kao energenta za potrebe grejanja ovih objekata.Ovo tim prije što je u tom procesu poseban akcenat dat konverziji fosilnih goriva (koja se trenutno koriste u ovim objektima) sa gorivima na drvnu biomasu.
6. Imajući u vidu sve naprijed navedeno, treba biti oprezan kod planiranja potrošnje drvnog ostatka za proizvodnju drvnih goriva u ostalim fabrikama kako se ne bi dogodilo da dođe do predimenzioniranosti kapaciteta što bi prouzrokovalo brojne druge probleme.
7. Za sagledavanje efekata zamjene fosilnih sa drvnim gorivima u sistemima za grijanje objekata od javnog značaja postoje značajne prednosti u smislu ušteda u grijanju objekata ako se koriste drvna goriva (drvna sečka, briketi i peleti)umjesto mazuta kao i uštede u konverziji uglja sa drvnom sečkom i briketima. Generalno, sve tri vrste drvnih goriva su cjenovno konkurentne mazutu, a drvna sečka i briketi uglju. Drvni peleti nijesu cjenovno konkurentni uglju zbog relativno visoke cijene. Imajući u vidu ostale elemente korišćenja drvnih goriva (nizak nivo emisije CO2), rješavanje problema ekološke prirode usmislu odlaganja drvnog otpada, konfor u pogledu loženja, male količine pepela i zanemarljivo mali troškovi njegovog odlaganja u odnosu na pepeo koji nastaje sagorijevanjem uglja može se izvesti opšti zaključak da su goriva na bazi drveta necjenovno konkurentnija u odnosu na dvije dominantno zastupljene vrste fosilnih goriva-ugalj i mazut.
8. Drvna goriva zahtijevaju drugačije uređaje za sagorijevanje (kotlove) u odnosu na mazut, a da se pojedini tipovi kotlova na čvrsta goriva (ugalj) mogu koristiti i za drvna goriva. Zbog toga je neophodno predvidjeti za svaki pojedinačni objekat,odgovarajuće tipove uređaja za sagorijevanje u zavisnosti od tipa goriva koje će biti korišćeno. Na kraju je zajednički konstatovano da je obnovljiva energija iz drvene biomase od velike važnosti za reformu sektora šumarstva i pravi odgovor za brojne izazove koji su pred Rožajama kao u ostalom što je i pred Crnom Gorom u ostvarivanju održivog gazdovanja šumama i ruralnog razvoja. Naime, podrška pokretanju održivog tržišta drvne energije u Crnoj Gori bi pomogla Crnoj Gori da implementira međunarodne obaveze (Kjoto protokol), istovremeno otvarajući nove mogućnosti za zapošljavanje u ruralnim područjima stimulisanjem i profesionalizovanjem sječe, prerade i tržišta za drvnim energentima.Pored toga, poboljšalo bi se stanje šuma u Rožajama i održivim uklanjanjem i preradom drvne biomase nižih kategorija i obezbjedilo ekonomsko korišćenje industrijskog drvnog otpada koji trenutno predstavlja rizik po životnu sredinu. Takođe, otvorile bi se mogućnosti za ostvarivanje dodatnih koristi od prodaje
124
karbon kredita kroz mehanizme čistog razvoja i promovisalo uspostavljanje savremenih tehnologija za sagorijevanje drveta u javnim i privatnim objektima za potrebe zagrijavanja prostora.
Realizacija projekata korišćenja drvne biomase u Rožajama u energetske svrhe obezbijedit će ostvarenje opštih ciljeva Crne Gore, održivi razvoj Rožaja (ekološka, ekonomska i socijalna komponenta), povećati koristi svih učesnika u lancu vrijednosti biomase (proizvođačima biomase i korisnicima biomase).
Pomoć i podrška Lokalne samouprave Rožaja, nadležnih državnih organa i institucija Crne Gore sa svim elementima koje poznaje pozitivna praksa u okruženju i EU neophodna je za potpuni uspjeh ovog projekta, kvalitetnog korišćenja drvne biomase u Rožajama. U dijelu koji se odnosi na moguće razvojne intervencije i glavne preporuke detaljno je analizom ukazano na pravce i mjere koje treba preduzeti.
