Embed Size (px)
Citation preview
Studija izvodljivosti uspostavljanja prekograničnog Čovjek i biosfera rezervata - Skadarsko jezero
Naslovne fotografije: Skadarsko jezero, Crna Gora i Albanija; © Ana Katnić, Nela Vešović Dubak, Maras Rakaj
Mart, 2014
2
Studija izvodljivosti za uspostavljanje prekograničnog Čovjek I biosfera rezervata (MAB TBC BR) Skadarsko jezero Naručilac studije: NVO Green Home i NVO INCA
Projekat: Ka prekograničnom rezervatu biosfere Skadarsko jezero
Donator: UNESCO Participativni Program 2012-2013
Autor: Ana Katnić, MSc., Nezavisna konsultantkinja
Posebna napomena: Ovaj izveštaj je pripremljen od strane nezavisnog konsultanta i ne zastupa interese ili stavove zainteresovanih strana.
Priznanje: Želim se zahvaliti svim učesnicima sastanaka, na razmjeni informacija, otvorenim diskusijama i konstruktivnim pitanjima. Zahvaljujem Jovani Janjušević i Zamiru Dedejuna iskrenom i profesionalnom angažovanju i olakšavanju procesa istraživanja i učešća svih zainteresovanih strana.
3
Lista skraćenica ALB – Albanija BR – Rezervat biosfere CBC – Prekogranična saradnja CEPF –Partnerski fond za zaštitu kritičnih ekosistema CSBL –Očuvanje i održivo korišćenje biodiverziteta jezera: Prespa, Ohrid i Skadar EU – Evropska unija GEF –Globalni fond za životnu sredinu GH – Zeleni dom GIZ –Njemačka međunarodna organizacija za saradnju GWP-Med – Globalno partnerstvo za vode – Mediteran IBA – Značajno područje za ptice ICC –Međunarodni koordinacioni savjet IHP –Međunarodni hidrološki program INCA –Institut za zaštitu prirode u Albaniji IPA – Značajno područje za biljke IPA – Instrument za predpristupnu pomoć IUCN –Međunarodna unija za zaštitu prirode IWRM - Integrisano upravljanje vodnim resursima KAP – Aluminijumski Kombinat Podgorica LSIEMP - Projekat integralnog upravljanja ekosistemom Skadarskog jezera MAB –Čovjek i
MDD -
Biosfera MAP - Madridski Akcioni Plan
Mura Drava Dunav MNE – Crna Gora MORT – Ministarstvo održivog razvoja i turizma MoU – Memorandum o razumjevanju NGO – Nevladina organizacija NP – Nacionialni Park PA – Zaštićeno područje PAP/RAC - Program za prioritetne akcije/Centar za regionalne aktivnosti REC –Regionalni centar za životnu sredinu SAP - Sporazumi o stabilizaciji i pridruživanju SH – zainteresovane strane TB - Prekogranični UNDP – Razvojni program Ujedinjenih nacija UNECE - Ekonomska komisija Ujedinjenih nacija za Evropu UNESCO –Organizacija Ujedinjenih nacija za obrazovanje, nauku i kulturu UNOPS -
Kancelarija Ujedinjenih nacija za projektne usluge WB – Svjetska Banka WH – Svjetska baština WNBR - Svjetska mreža rezervata biosfere WWF – Svjetski fond za zaštitu prirode
4
Pozadina
U okviru UNESCO programa participacije 2012-2013, NVO Green Home iz Crne Gore, u partnerstvu sa NVO INCA (Zavod za zaštitu prirode u Albaniji) realizuje projekat "Ka prekograničnom rezervatu biosfere Skadarskog jezera". Ovaj projekat se oslanja na rezultate i saradnju dvije NVO, realizovane tokom projekta: "Podrška predloženom prekograničnom rezervatu biosfere Skadarskog jezera putem participativnog pristupa" (IPA prekogranični program, 2009). Osnov za nastavak procesaproglasenja utvrđen je izradom studija i izveštaja o društveno-ekonomskom i ekološkom kontekstu oblasti, pristupom informacijama o globalnom znanju o Čovjek i biosfera rezervatima (MAB BR), uspješnim sprovođenjem aktivnosti obuka i izradom radnih materijala koji su urađeni kroz komponentu projekta:izgradnja kapaciteta i uključivanje širokog kruga zainteresovanih strana; na taj način gradeći snažnu prekograničnu platformu saradnje, interesovanja i posvećenosti svih aktera. Odobren i podržan od strane Nacionalne komisije zaUNESCO u Crnoj Gori i Ministarstva održivog razvoja i turizma (MORT) iz Crne Gore, NVO Green Home dobija sredstva kroz UNESCO program participacije 2012-2013, za projekat: "Ka prekograničnom rezervatu biosfere Skadarskog jezera". Projekat je do sada rezultirao izradom nekoliko studija o turizmu i upravljanju u Crnoj Gori i Albaniji, diskusijom i izradom zonacijske mape u formi prijedloga i uspostavljanjem MAB komiteta u Albaniji. Kako su obje zemlje bile suočene sa zahtjevnim procesom finalizacije i podnošenja Nominacionog formulara, crnogorske vlasti su zatražile detaljne informacije o samom procesu, mogućnostima i prednostima imenovanja, MAB programu, zahtjevima i obavezama koji će nastupiti nakon imenovanja. Ovo naročito u pogledu sukoba i razvojnih prepreka koje se mogu javiti ukoliko i kada se lokalitet imenuje rezervatom. Kao posljedica toga, prvobitno planirana izrada nacrta Nominacionog formulara, zamjenjena je pripremom izveštaja "Studija izvodljivosti uspostavljanja prekograničnog Čovjek i biosfera rezervata Skadarsko jezero".
Metodologija
"Studija izvodljivosti uspostavljanja prekograničnog Čovjek i biosfera rezervata Skadarsko jezero" se radi u cilju analize i identifikacije prioriteta, praznina i mogućnosti prekogranične saradnje i zaštite. Takođe, u pogledu izgradnje kapaciteta i na političkom nivou planirano je poboljšanje razumjevanja MAB programa i prakse, kako bi se poboljšao proces odlučivanja i uključivanje različitih relevantnih zainteresovanih strana. To je učinjeno kroz participativnu radionicu i diskusije na sastancima o procesu imenovanja u složenom i otvorenom kontekstu regiona Skadarskog jezera. Izrada studije uključivala je širok spektar aktivnosti na različitim nivoima, integrišući različite slojeve rada kako bi se olakšao i podržao participativni pristup, širenje znanja i pospiješilo zalaganje ivlasništvo nad procesom: ⇒ Pregledana su ranija istraživanja o globalnim i regionalnimsaznanjima, procesima, kretanjima,
kontekstu i slučajevima. Pregledana jenacionalna dokumentacija na obje strane i razmotrena raspoloživa lokalna dokumenta.
⇒ Održani intervjui/sastanci sa donosiocima odluka i ključnim akterima u dvije zemlje, sa ciljem diskusije o političkoj volji i razumijevanju procesa, kao i sposobnosti vlada i drugih aktera na regionalnom i lokalnom nivou. To je učinjeno kako bi se procijenila posvećenost i identifikovale
5
neophodne aktivnosti u postupku uspostavljanja TB MAB BR. Preporuke su tražene za označavanje ključnih pitanja i aktera, i propusta u znanju, koje bi ova studija trebalo da pokrije. Lista sastanaka je data u Aneksu I.
⇒ Upitnik je sastavljen na osnovu IUCN Vodiča, (Erg et al. 2012) i prilagođen da odgovara specifičnim potrebama za dobijanje informacija u kontekstu imenovanja TB MAB BR Skadarsko jezero.Distribuiran je među širom grupom SHs sa obje strane u cilju analize mišljenje i stavova prema mnogim elementima TB saradnje. Aneks II sadrži formu upitnika, kao i spisak SHS koji su isti popunili.
⇒ Organizovana je dvodnevna radionicau cilju unapređenja znanja i diskusije ozajedničkomupravljanju i koordinaciji različitih sektora i zainteresovanih strana za obezbjeđivanje očuvanja i održivog razvoja. Različiti konteksti, o TB projektnom području su analiziraniu pogledu problema, sličnosti i razlika. ’Know-how’ prakse o prekograničnom upravljanju prirodnim resursima su razrađene sa namjerom proširivanja vidika o mogućim scenarijima za TB MAB BR proces imenovanja. Radionica je takođe poslužila kao sredstvo identifikovanja praznina u izgradnji kapaciteta, kao i "praznina u jačanju" važnih za proces participacije i dalje uključivanje SHs. Dnevni red radionice i spisak učesnika dat je u Aneksu III.
⇒ Organizovani konsultativni sastanci sa vođom projekta u NVO GH i sa projektnom radnom grupom kada je to bilo potrebno. Raspravljano je i izvještavano o naučenim lekcijama kao i nastavku aktivnosti.
⇒ Izveštavanje: priprema prvog nacrt je urađena u cilju razmjene nalaza saprojektnomradnom grupom i SHs, pružajući još jednu priliku za diskusiju i dodatne informacije. Nakon toga, izrađen je završni izveštaj, preveden na crnogorski jezik, dostavljen svim učesnicima projekta i šire, koji bi trebao da služi kao okosnica za nastavak procesa imenovanja.
Fotografija1: Radna grupa, Januar, 2014. ©NVO Green Home
6
Sadržaj
Lista skraćenica ............................................................................................................................................. 3
Pozadina ........................................................................................................................................................ 4
Metodologija ................................................................................................................................................. 4
Skorija istorija prekogranične saradnje dvije zemlje u regionu Skadarskog jezera ...................................... 7
1. Kontekst životne sredine ................................................................................................................... 9
Glavna pitanja ....................................................................................................................................... 9
Prekogranični kontekst Skadarskog jezera ................................................................................................... 9
2. Društveno-ekonomski kontekst ...................................................................................................... 13
3. Politički kontekst dvije države ......................................................................................................... 14
4. Međunarodni kontekst ................................................................................................................... 16
Međunarodni okvir za imenovanje MAB BR ....................................................................................... 18
Čovjek i biosfera program ........................................................................................................................... 18
Upravljanje rezervatima biosfere ........................................................................................................ 19
MAB Nacionalni Komitet/kontakt osoba ............................................................................................ 19
De-imenovanje– uklanjanje sa liste Svjetske mreže rezervata biosfere ............................................. 19
MAB vs. WH ........................................................................................................................................ 20
MAB BR vs. NP ..................................................................................................................................... 20
Prekogranični MAB rezervat biosfere ................................................................................................. 20
Koristi, mogućnosti ..................................................................................................................................... 21
Izazovi i ograničenja .................................................................................................................................... 23
Budući koraci u procesuimenovanja Skadarskog jezero kao TB BR ............................................................ 26
Polazna stanovišta pristupa odozgo na dolje (top down approach) ................................................... 27
Aneks I: Lista sastanaka ........................................................................................................................... 29
Aneks II: Upitnik i lista zainteresovanih stranakoji su popunili isti ......................................................... 30
Aneks III: Agenda i lista učesnika ............................................................................................................ 35
Reference ................................................................................................................................................ 38
7
2000 – Počela je implementacija prvog međunarodnog projekta "Promocija mreža i razmjene u zemljama jugoistočne Evrope". Glavni cilj projekta bio je poboljšanje saradnje između susjednih zemalja preko zajedničkih prirodnih resursa. 2000-2009 –Uspostavljen je Prekogranični forum za Skadarsko jezero, koji okuplja predstavnike različitih institucija dvije zemlje relevantnih za upravljanje i zaštitu Skadarskog jezera (ministarstva, Nacionalni park, lokalne uprave, nevladine organizacije, zavodi za zaštitu prirode, obrazovne institucije). Oni su produbili saradnju dvije zemlje kroz različite aktivnosti koje su realizovane zajednički. 2003 –Potpisan je Memorandum o razumijevanju (MoU) od strane predstavnikarelevantnih ministarstava dvije zemlje, na temu životne sredine i sprovođenja principa održivog razvoja. 2005 – U oktobru 2005 godine održana je međunarodna konferencija na temu "Skadarsko jezero, međunarodno imenovanje za teritorijalni razvoj",koja je poslužila NVO Green Home i INCA-i kao inspiracija za projekat. Tom prilikom premijer Crne Gore, gospodin Milo Đukanović i premijer Albanije, gospodin Sali Beriša, u svojim govorima istakli su značaj koordinisanih i sveobuhvatnih teritorijalnih razvojnih planova za ovo važno jezero i njegov sliv koji dijele ove dvije zemlje.
Sastanak je organizovan u okviru "Inicijative Dinarskog luka", posebnog obilka saradnje između relevantnih kancelarija UNESCO, WWF, IUCN, UNDP i Savjeta Evrope. Glavni cilj sastanka je bila diskusija svih glavnih aktera o scenariju budućeg razvoja prekograničnog područja Skadarskog jezera i njegovog sliva, jedinstvenog močvarnog područja u kraškom pejzažu Jugoistočne Evrope, koja se odlikuje izvanrednom prirodnom i kulturnom baštinom. 2008-2012 - Pokrenut projekat, Integralno upravljanje ekosistemom Skadarskog jezera (LSIEMP), najveći međunarodni projekat upravljanja resursima Skadarskog jezera podržan
od strane GEF i WB (≈5 miliona €). Tokom ovog projekta potpisan je Sporazum između Ministarstva turizma i zaštite životne sredine Crne Gore i Ministarstva životne sredine, šumarstva i vodoprivrede Republike Albanije, o zaštiti i održivom razvoju Skadarskog jezera, istovremeno uspostavljajući Komisiju za Skadarsko jezero. Projekat je poslužio kaoosnova za posvećenu promociju održive, pravične i efikasne upotrebe vode kroz unapređenje integralne prekogranične saradnje i pristupa usklađivanja. Međutim, održivost inicijativa, saradnje i zajedničke platforme nisu bile obezbjeđene, ni kroz projekte niti od strane SHs, sugerišući da je potrebna konkretnijaposvećenost i jasno liderstvo. U toku je nekoliko prekograničnih projekata vezanih za jezero:
- GIZ -Unapređenje prekograničnog upravljanja vodnim resursima: Očuvanje i održivo korišćenje biodiverziteta jezera: Prespa, Ohrid i Skadar (CSBL);
Skorija istorija prekogranične saradnje dvije zemlje u regionu Skadarskog jezera
Fotografija 2: Sastanak na visokom nivou, obraćanje premijera, Oktobar, 2005 (Ramsarska Konvencija, www.ramsar.org).
8
- CEPF, IUCN, Green Home i INCA –Podrška dugoročno održivom upravljanju Skadarskim jezerom; - CEPF, NoéConservation –Zaštita pelikana, ključne vrste za biodiverzitet Skadarskog jezera.
Većina aktivnosti u prekograničnom regionu Skadra su fokusirani na područje jezera. Šire područje je u fokusu sledećih projekata:
- UNOPSprojekat finansiran od strane GEF-a: "Omogućavanje prekogranične saradnje i integralnog upravljanja vodnim resursima u proširenom slivu rijeke Drim".
Kao i neki prekogranični projekti vezani za rijeku Bojanu: - PAP/RAC, GWP-Med i UNESCO-IHP u saradnji sa ministarstvima u Albaniji i Crnoj
Gori:
Prekogranični integralni plan upravljanja za rijeku Bojanu.
Finansiranje prekogranične saradnje, planovi i aktivnosti u području, u velikoj mjeri se oslanjaju na pomoć međunarodnih donatora. Spoljno finansiranje omogućava sprovođenje političkih i investicionih reformi što opet ne znači održivo rješenje na duge staze. Treba pomagati napore da se razviju lokalni resursi ili prihodi za upravljanje slivom jezera. Zbog toga je važno da se koriste eksterni izvori finansiranja za iniciranje promjena uprocesu upravljanja koje bi vodile samoodrživosti–i to u širem području - u zemljama sliva (ILEC, 2005).
9
Basen Skadarskog jezera pripada Crnoj Gori i Albaniji i to u razmjeri 2/3, odnosno 1/3 površine. Ovo jezero je najveće na Balkanu i od posebnog značaja za zemlje koje ga
dijele, i kao resurs i kao zaštićeno područje. Takođe je važno međunarodno žarište biodiverziteta i zajednički vodni resurs. Riječ je o zapanjujućem mestu koje se odlikuje bogatim prirodnim i kulturnim nasleđem.
1. Kontekst životne sredine Crnogorska strana basena Skadarskog jezera je proglašena za Nacionalni park (IUCN kategorija II) 1983 godine, dok je albanska strana zaštićeno područje Prirodni rezervat kojim se upravlja (IUCN kategorija IV). Od 2005 godine rijeka Bojana je takođe nacionalno zaštićena na albanskoj strani sa statusom Zaštićeni pejzaž (IUCN kategorija V). Godine 1995., 20.000ha jezerske površine u CG je uključeno na Ramsar listu močvara od međunarodnog značaja na osnovu bogatstva i raznovrsnosti ornitofaune dok je u Albaniji1
Ukupan biodiverzitet je visok, a sam region se smatra biogenetskim rezervatom evropskog značaja. Veliki, geografski i ekološki povezan i složen sistem močvara Skadarskog jezera i rijeke Bojane je identifikovan kao jedan od 24 prekogranična močvarna lokaliteta od međunarodnog značaja poznata kao "Ecological Brick Sites" (UNECE, 2009).
isto učinjeno 2006 godine, kada je 49.562ha površine Skadarskog jezera zajedno sa rijekom Bojanom poprimilo prekogranični karakter. Region Skadarskog jezera se nalazi na listi važnih područja za biljke (IPA) kao i na listi važnih područja za ptice (IBA). Na osnovu kriterijuma datih Bernskom konvencijom, 17 Emerald staništa, sa procentom dobre reprezentacije, identifikovano je u regionu jezera. Iako je rad na identifikaciji Natura 2000 staništa, zasnovanog naEU direktivama o staništima i pticama, započet u Crnoj Gori i Albaniji, spisak tih staništa još nije završen.
Glavna pitanja Izazovi zaštite biodiverzitetaSkadarskog jezera različitog su porijekla: prirodni, kao što su poplave, zemljotresi, prirodni i ljudski koji uzrokuju eutrofikaciju jezerai klimatske promjene. Štaviše, evidentan je gubitak biodiverziteta izazvan visokim antropogenim pritiskom, opisan u nekoliko studija. Štaviše, nedavna istraživanja i informacije o stanju biodiverziteta jezera su siromašne. Zbog opterećenja nutrijentima, jezero je eutrofiralo u manjem stepenu. Direktni i indirektni pritisci ljudskih aktivnosti su zabrinjavajući na obje strane:
1Source: http://www.ramsar.org
Prekogranični kontekst Skadarskog jezera
Obije zemlje preduzimajumjere radi zaštite ovog jedinstvenog ekosistema. Skoro cijela površina Skadarskog jezerai rijeke Bojane je pod nacionalnim statusom zaštite kao i na Ramsar listi međunarodno značajnih močvara. Što se tiče upravljanja zaštićenim područjima, Crna Gora je nešto naprednija. Pa ipak, mnoga pitanja ostaju neriješena a zakoni zaostaju sa implementacijom. Prekogranično usklađivanje mjera i integralno upravljanje sa posebnim akcentom na lokalno stanovništvo će donijeti korist i za zaštitu i za održivi razvoj ovog područja.
10
- Režim voda Hidrologija zajedničkog sistema voda Skadarskog jezera je veoma složena. Najvažnije pritoke Skadarskog jezera utiču u jezero sa sjevera: Morača, Rijeka Crnojevića, Orahovštica, Karatuna, Baragurška rijeka u Crnoj Gori i rijeke Perroi, Thate, Rjolli i Vrakau Albaniji. Naveći procenat vodeSkadarskog jezera, 62%, dolazi rijekom Moračom.Jezero se takođe snadbijeva vodom preko sublakustičnih izvora. Onose prazni preko 44 km duge rijeke Bojane (dijeli Albaniju i Crnu Goru) u Jadransko more. Veza između rijeke Drim,Bojane i Skadarskogjezera određuje sezonske varijacije statusa i karakteristike jezera ali ima i važan uticaj na morfologiju delte Bojane. Hidrološki režim je uslovljen, između ostalog i ispustima vode iz velikih hidro-elektrana i njihovih brana na rijeci Drim u Albaniji. Pražnjenje rijeke Drim u Bojanu onemogućava slobodan protok vode iz jezera i utiče na vodni režim Bojane. Ova situacija u kombinaciji sa nejednakom količinom padavina tokom godine, glavni je uzrok poplava- najčešće i intenzivno prisutnih u novembru i decembru. Poplave u crnogorskim delovima jezera imaju štetne posljedice na higijenu lokalnog stanovništva. U nekim regionima površinska oticanja dostižu iznose 6 puta veće od svjetskog prosjeka (Svetska banka, 2003). Zbog toga, postoje trenuci kada tok rijeka ima obrnut smjer. Dno korita rijeke Bojane je niže od nivoa mora ("kriptodepresija"), što dovodi do prodiranja morske u jezersku vodu koja otiče. Prije donošenja odluka, potrebno je jasno razgraničiti i objasniti uticaje na jezerske-riječne-močvarne-podzemne sisteme, ekonomskog razvoja hidro-elektrana na Morači i planova obije zemlje, koje uključuju alternativne upotrebe vode i vodnih tijela (kao što su: produbljivanje korita Rijeke Bojane u Albaniji iz razloga čišćenje sedimenata, ublažavanje efekata čestih poplava, i obezbeđivanje veze jezera sa morem). To jesu i ostaće ključna pitanja i problemi nacionalnih odluka da se donesu naprekograničnom nivou.
Slika 3: Prekogranična površinska vodna tijela:Druga procjena prekograničnih Rijeka, jezera i podzemnih voda (UNECE, 2011).
Činjenica da su opisana vodna tijela, komponente šireg hidrološkog sistema koji odvodi vodu u Jadran, moga bi "podići" nivo planova i upravljanja iz jedne zemlje i jednog vodnog tijela na šire područje koje pokriva skoro dvadeset odsto teritorije Balkanskog Poluostrva.
11
- Zagađenje Poljoprivredna kao i industrijska zagađenja (teška industrija na crnogorskoj strani iz Nikšića i Podgorice (KAP kao najistaknutiji)), i zagađenja iz komunalnih otpadnih voda obje zemlje (uglavnom iz Podgorice, Cetinja, Skadra), svoj put do jezera pronalaze površinski ali i podzemnim vodama (usljed karstne geologije). Zagađenja teškim metalima, naročito u jezerskim sedimentima, kao i umjerena patogena opterećenja su lokalnog karaktera i primijećena u izdanima. Rijeka Drim tome doprinosi u izvijesnoj mjeri, tragovima metala porijeklom iz odlagališta nusproizvoda rudnika gvožđa i bakra koji se nalaze uzvodno. Industrijska i opštinska zagađenja voda dolaze od kanalizacionih ispusta u gradovima i selima koji se prazne direktno u jezero što je uzrok obogaćivanju vode nutrijentima i hemijskim deterdžentima kojiutiču na povećanje eutrofikacije voda i akumulaciju štetnih hemikalija u lancu ishrane. U Zetskoj ravnici, oko 9.000ha zemljišta se koristi u poljoprivredne svrhe: oko 4000ha vinograda i voćnjaka (uglavnom u vlasništvu 'Plantaža') i oko 5000ha drugih usjeva. Ne postoje precizni podaci o količini đubriva koje se koristi, ali procjena je oko 2970t godišnje. U poljoprivredi se godišnje koristi oko 80t herbicida, insekticida, fungicida i pesticida. Dobar dio ovih hemikalija (od kojih su neki otrovi iz kategorije III i IV), dospijeva u jezero. Ukupna površina plavljenog poljoprivrednog zemljišta procjenjena je na oko 5000ha, a količina vode koja se koristi za navodnjavanje iznosi oko 1500000m3 godišnje (Radujković i Šundić, 2012). Neadekvatno upravljanje čvrstim otpadom u obje zemlje i nelegalno odlaganje otpada direktno u vodna tijela vrši pritisak na jezero. U blizini Skadarskog jezera, u gradskim opštinama Golubovci i Tuzi, postoji oko petnaest nelegalnih deponija, na kojima se odlaže građevinski otpad, komunalni čvrsti otpad i tzv. „baštenski otpad“, sa ukupnom zapreminom od 12300m3. U "baštenskom otpadu" često se nalazi i plastika, staklo i ambalaža toksičnih herbicida i pesticida, sa ostacima istih. Iako nadležne inspekcije i preduzeća uklanjaju ovaj otpad, stanovništvo stvara nove deponije, sa istom vrstom otpada (Vugdelić, 2012). U Albaniji one doprinose velikom količinom materija neprijatnih mirisa na obalama jezera. Glavni zagađivač čvrstim otpadom i otpadnim vodama je grad Skadar sa oko 110.000 stanovnika, ali i sela Zogaj i Široka na zapadnom dijelu jezera, kao i Gril, Koplik, Sterbeq, Kamice i Gashaj na istočnoj strani jezera. Određene toksične pa čak i opasne materije mogu dospjeti spiranjem sa deponija u jezero. Ukupna godišnja količina takvog otpada nije poznata, ali predstavlja veliki problem zagađenja na albanskoj strani (WB, 2008). Takođe veoma nepovoljno utiče na turizam narušavajući izgled pejzaža i ukupan utisak.
- Promjene u načinu korišćenja zemljišta Na crnogorskoj strani, obradivo zemljište čini 40%, a pašnjaci 10% sliva. U Albaniji, 13% zemljišta se koristi za poljoprivredne aktivnosti, a 64% su šume, pašnjaci i napuštena zemljišta (UNECE, 2009). Širenje ljudskih naselja (proširenje građevinarstva, turizma i poljoprivrednih aktivnosti) u "tranzitnoj" zoni - izvan zaštićenih područja, stvara pritisak na ekosistem jezera i usluge ekosistema. Nelegalna izgradnja i upotreba resursa unutar zaštićenih granica, (npr. vađenje pijeska i šljunka iz korita rijeka, nekontrolisana sječa trske i vađenje treseta, bespravna sječa, prekomjerna berba lekovitog bilja, itd.) utiče
Slika 4:Indikativna lokacija glavnih izvora zagađenja i pritisaka u slivu Skadarskog jezera (Royal Haskoning, 2006).
12
nafragmentaciju i degradaciju staništa, eroziju i narušava pejzaž. Neodrživo gazdovanje šumama na albanskoj strani i naknadna erozija, kao i nelegalna gradnja, doveli su do propadanja obalnih staništa. Na crnogorskoj strani evidentnta je nelegalna gradnja čak i u okviru granica nacionalnog parka. Na albanskoj strani 32% stanovništva živi u nelegalnim naseljima. U tom pogledu oblana zona rijeke Bojane je najviše pogođena. U Crnoj Gori Velika plaža je, uprkos proglašenju za spomenik prirode,uništavana nelegalnim objektima, iskopavanjem pijeska i lovom (Faloutsos, 2006).
- Uvođenje i širenje invazivnih vrsta Strateški cilj 5, Strategije biodiverziteta EU do 2020: borba sa invazivnim vrstama, postaje prioritet i briga Evropske unije. U regionu Skadarskog jezera najviše zabrinjava širenje Ailanthus altissima u blizini sela i duž puteva kao i Amorpha fruticosa na obalama jezera, rijeka i pritoka. Takođe vrstaXanthium strumarium je već zauzela veliku površinu jezerskih obala. Poslednjih nekoliko godina identifikovane su neke invazivne travnate vrste koje su bile malo i nikako zastupljene na jezeru: Bidens frondosa, Elodea canadensis (u južnom dijelu jezera) i Paspalum distichum sa ograničenim širenjem.
- Nelegalni lov i ribolov Još uvjek postoje mnogi problemi nezakonitog lova, zabilježeni od strane medija, lokalnog stanovništva i stručnjaka. Monitoring je slab i ograničen na određene vrste i mjesta. Čak i sa zabranom lova u svim parkovima u Crnoj Gori i aktuelnim dvogodišnjim zabranom na teritoriji cijele Albanije, sprovođenje zakona i propisa izostaje. Takođe, nezakonit ribolov i upotreba neadekvatnih sredstava je i dalje veliki problem. Pored toga, kao što je primijećeno od strane SH, praksa upravljanja populacijom riba koja podrazumeva zabranu ribolova svake godine na nekoliko mjeseci, je uspostavljena za različite periode u svakoj od zemalja i ne postuje se u potpunosti. Podaci o ribljem fondu još uvjek nedostaju kako bi se vršila dobra procjena i donosile odluka za pravilno upravljanje i kontrolu.
- Niska ekološka svijest Nedostatak alternativnih načina za lokalni i regionalni ekonomski razvoj, predstavljaju izvor konstantne borbe između zaštite i razvoja, pomiješanog sa neodrživom upotrebom resursa. Konflikti, nizak nivo povjerenja između lokalnog stanovništva u zaštićenom području i okoline i nadležnih organa, zajednička su karakteristika ovog područja. Kako je pritisak čovjeka na jezero velik na obje strane i kako se jezerotradicionalno koristi kao generator lokalne privrede, potrebne su hitne mjere za pomirenje pristupa očuvanja i uključivanje lokalnih SH šireg područja u planiranje i upravljanje koje će donijeti dugoročna poboljšanja. UNESCO imenovanje može poslužiti kao osnova za povećanje ponosa mještana i njihov angažman u održivim akcijama.
Ekosistem Skadarskog jezera se prostire preko dvije državne granice i podliježe zajedničkimali i različitim potencijalno konfliktnim praksama, neodrživom razvoju, upravljanju i korišćenju zemljišta. Stoga je neophodna prekogranična saradnja i harmonizacija za dobrobit usluga ekosistema izloženih političkim, a ne ekološkim granicama.
Slika 5: Amphora fruticosa, Skadasko jezero©SlavicaDjurovic (NP Crne Gore)
13
2. Društveno-ekonomski kontekst Zemlje u fokusu su među najsiromašnijim zemljama u Evropi sa ekonomijom još uvjek u fazi tranzicije ka tržišnoj ekonomiji, koje se rangiraju kao države sagornjim srednjim prihodima (’’upper middle income country“). Dodatni jednako važan faktor je kompleksan skup sukoba iz skorije prošlosti koji su ostavili svoj trag i uticali na stavarnje socijalnih problema. Istorija neodrživog upravljanja zaštitom životne sredine i prirodnim resursima, kao rezultat borbe za ekonomski rast doprinosi ovoj situaciji (Faloutsos i saradnici, 2006). Basen Skadarskog jezera je region sa bogatim kulturnim nasleđem i istorijom od preko 2000 godina. U obje zemlje, postoje brojni lokalitetiod kulturnog i istorijskog značaja, uključujući i arheološka nalazišta, manastire i druge spomenike kulture, kao što su ruralna naselja od etnografskog značaja sa potencijalima za razvoj seoskog turizma. Koegzistencija grupa različitog etničkog i vjerskog porijekla duži vremenski period, uticala je na istoriju, kulturu i razvoj regiona. Stanovništvo na teritoriji jezerskog sliva broji oko 600.000 ljudi (65% stanovnika živi na crnogorskoj strani). Više od 60 procenata stanovništva živi u urbanim sredinama nekoliko gradova - Skadar i Malesi e Madhe (Albanija) i Podgorica, Nikšić, Danilovgrad i Cetinje (Crna Gora). Ruralno stanovništvo naseljava okolinu jezera u velikom broju manjih sela (36 u Crnoj Gori, 25 u Albaniji). U Crnoj Gori, oblast oko jezera karakteriše visoka raseljenost i poodmakli demografski proces starenja stanovništva, gdje mladi ljudi odlaze u gradove i priobalna područja. S druge strane, grad Skadar se širi. U odnosu na Crnu Goru, lokalna privreda i infrastruktura u Albaniji je nešto manje razvijena. Rastuća emigracija, nedostatak povezanosti na električnu mrežu, kao i slaba ekonomija, stvorili su lošu socijalnu integraciju i društveni kapital, dok je spremnost za lokalne inicijative, investicije i kreativnost, smanjena (WB, 2004). Glavne aktivnosti stanovništva su poljoprivreda, stočarstvo, ribarstvo i turizam. U Albaniji su to poljoprivreda i stočarstvo. Ribolov je aktivnost koju praktikuje lokalno stanovništvo obje zemlje, trenutno slabo kontrolisan i bez tačne statistike. Turizam se praktikuje više na crnogorskoj strani. U Albaniji je uglavnom razvijen u zapadnom dijelu jezera i na plaži Velipoja u blizini ušća rijeke Bojane. Turistička naselja su male i srednje veličine, ali u nekim specifičnim oblastima kao što je obala Velipoje, turistička naselja se brzo šire i to u dijelu ka laguni Viluni na zapadu.
14
Loši socio-ekonomski uslovi i prateća slaba socijalna kohezija, rezultirala je oslabljenim lokalnim grupama, što predstavlja faktor ograničenog učešća javnosti u procesu upravljanja jezerom i slivom. Na crnogorskom dijelu jezera, lokalne zajednice su fragmentirane: ribari i zemljoradničke zadruge su slabi. Na albanskoj strani, poljoprivredne zadruge iščezavaju; a lokalne zajednice nisu u stanju da mobilišu građane (GEF, 2004).Slaba vidljivost i privreda lokalnog stanovništva omogućava veoma česte zloupotrebe ovog resursa koji se podvrgavaju različitim, vrlo često nezakonitim ili ad hoc razvojnim planovima. Takođe, slabo informisane ili nezainteresovane lokalne zajednice u kombinaciji sa odsustvom politike održivog razvoja i akcija uopšteno, imaju negativan uticaj na jezero i basen, ostavljajući prostora za nelegalne aktivnosti. Shodno tome veliki pritisak na ekonomsku dobit, se stvara u zoni izvan zaštićenog područja (tranzitna oblast) i u manjem obimu u okviru zaštićenog
područja. Ovo u velikoj mjeri utiče na ekosistem i njegovu budućnost. Ruralni razvoj i turizam, zajedno sa skormnim planovima i trendovima obnovljive energije, će biti dodatno diskutovani u okviru prekogranične održive vizije i jasnihsmjernica za širu oblast Skadarskog jezera.
3. Politički kontekst dvije države Nacionalne politike u ove dvije zemlje, u post-konfliktnom periodu, su formulisane tako da uključuju zaštitu životne sredine na nacionalnom i regionalnom nivou, vođeni uglavnom političkim i socio-ekonomskim faktorima. Adresiranje nekoliko neodložnih potreba i problema npr. siromaštvo i nezaposlenost, diktiralo je strateške izbore i odluke u smislu formulisanja politika i postavljanje prioriteta za njihovo sprovođenje. Kao rezultat toga, održivo upravljanje je bilo sporadično iprilično nisko rangirano mada još uvjek u velikom procentuzavisi od političke volje i strukture. Administracija u oblasti zaštite životne sredine je generalno slaba a učešće javnosti i svijest ograničena, jer nisu uspostavljeni formalni i jasno definisani procesi. Zakonodavstvo je fragmentirano, propisi se često preklapaju ili su čak kontradiktorni. Shodno tome, potreba da se poveća prihod stanovnika je dovela do pogoršanja prirodnih resursa samog basena jezera. Obje zemlje su u prošlostiradile i dalje rade na poboljšanju zakonodavstva, planova, politika i strategija. Faktor spoticanja značajnog poboljšanja na terenu mogao bi biti sledeći. Imajući u vidu sektorsku organizaciju vlada,teško jepronaći integralnu politiku posebno na nivou upravljanja jezerskim slivom. Namjere vlada u pogledu upravljanja jezerom su sadržane u različitim strategijama uz izostavljanje održivog razvoja i ekoloških principa, štaviše bez dugoročnih i jasnih formulacija uticaja. Ograničena koordinacija između različitih agencija za upravljanje i njihovih nejasnih ili sukobljenih nadležnosti predstavljaju dodatne razloge da rezultat bude ograničen: aktivnosti jednog sektora često ugrožavaju ili kompromituju aktivnosti drugog. Pored toga, postoje institucionalna ograničenja unutar sektora zaštite životne sredine, nacionalne zaštite i sistema upravljanja: nizak nivo prioriteta u okviru vladine politike u oblasti životne sredine, dugotrajna iponavljana revizija i ažuriranje strategija i zakona, nizak stepen izvršenja i posvećenosti, nedostatak jasne vizije i pravaca, slabi institucionalni kapaciteti i odgovornost, loša horizontlna i vertikalna koordinacija, itd.
Region Skadarskog jezera sadrži mnoge neiskorišćene potencijale, koji se trebaju istraži i staviti u službu održivog življenja. Uključivanje ključnih aktera - javnih i privatnih - u transformisanje načinana koji se jezero koristi u održivu, efikasnu i pravičnu upotrebu, treba da bude princip lokalnog i regionalnog ekonomskog razvoja.
15
Da bi okvir za TB MAB BR bio u potpunosti efikasan, sektor zaštite životne sredine mora imati kapacitete da preuzme jedan korak dalje u cilju postizanja održivog razvoja i to u rasponu od nacionalne kaprekograničnoj do međunarodne ljestvice. U tom nastojanju mora postojati dugoročna posvećenost iskorijenjivanju siromaštva i očuvanju životne sredine, ispunjavanjuviših društvenih ciljeva, kao što je aspekt jednakosti u okviru principa održivog razvoja. Ovo neće samo zahtevati prevazilaženje koordinacijskih propusta u javnim politikama na nacionalnom i prekograničnom nivou nego i tranziciju ka društvu koje misli na budućnost i teži opštem dobru. Sektor životne sredine u Albaniji odnedavno pokazuje veliki autoritet u sprovođenju ekoloških politika i odluka, kao što su dvije godine zabrane lova u celoj zemlji, planovi za zabranu sječe šuma, snažna posvećenost izgradnji boljeg sistema zaštite i kontrole, kao i planovi za uspostavljanje direktnih jedinica za upravljanje zaštićenim područjima. Albanije je takođezemlja sa najvećim procentom zaštićenih oblasti u jugoistočnoj Evropi.Visoki predstavnici Albanije pokazuju značajan entuzijazam zaproglašenje i uspostavljanje TB MAB BR. Ova posvećenost je izražena u razumijevanju MAB programa i postojanju vizije o tome koji su to specifični državni i prekogranični ciljevi koji se trebaju postići. Takođe, ukazano je na postojanje mogućnostifinansiranja rada upravljačke organizacije budućeg TB MAB BR iz državnog budžeta. Nedavno je osnovan i MAB komitet, iako u zemlji još uvjek nema uspostavljenih rezervata biosfere. Takođe je izkazana spremnost za sastanke, diskusiju i potpisivanje Memorandum o razumijevanju sa susjednim crnogorskim kolegama. Evidentna je dobro uspostavljena saradnja i povezanost predstavnika vrha nacionalne i regionalne vlasti u sektoru životne sredine u slučaju okruga Skadar (Qark), ukazujući na sinergijuciljeva i težnju ka uspostavljanju TB MAB BR. Šef Regionalnog Savjeta Skadra izrazio je spremnost i posvećenost da radi na pitanjima zagađenja, posebno u pogledu tretmana otpadnih voda i izrazio želju da oživi vodni transport i turizam u saradnji sa crnogorskim kolegama. Politička posvećenost ovdje veoma zavisi od strukture i spremnosti donosilaca odluka.
Na crnogorskoj strani glavni problemi leže u sektorskim planovima za korišćenje resursa. Iz tog razloga postoji potreba za većim obimom ministarskih sektora koji bi bili uključeni u sam proces, u cilju priznavanja potrebnih planova i procesa ali i da bi se postigao dogovor o integraciji politike u pravcu ostvarivanja ciljeva budućeg TB MAB BR. Postrojenja za sakupljanje i tretman otpadnih voda, kao i izgradnja postrojenja za upravljanje čvrstim otpadom predstavljaju takođe problem na crnogorskoj strani.
Obije strane su saglasne da ovi problemi zahtijevaju hitne mjere koje bi unaprijedile stanje u okviru MAB TB BR procesa i imenovanja.
Razumjevanje modela i posvećenosti uspostavljanja prekograničnog rezervata biosfere, unutar vlade ali i civilnog sektora obje zemlje, fokusirano je na sam procesproglasenja - dezignacije, umjesto na dugoročni plan uspostavljanja uspješnog lokaliteta – ‘site of excellence’. Pitanja zajedničkog upravljanja, finansiranja, usluge ekosistema i slično se još uvjek ne razmatraju. Ova bi trebalo biti poboljšano u cilju pripreme Nominacionog formulara, jer su ova pitanja danas obavezan uslov samog sadržaja formulara.
Stepenučešća javnosti u donošenju odluka u obje zemlje nije precizan. Takođe je nejasna podjela mandata i uloga. Pristup informacijama i zajedničko planiranje su na lošem nivou. Postoje primjeri koji pokazuju da je učešće zainteresovanih strana neadekvatno, djelimično ili konfliktno. Evidentan je nedostatak relevantnog iskustva, mehanizama i kapaciteta na lokalnom nivou za izvršavanje novih zadataka i uključivanja lokalne zajednice. Ovo može zahtijevati intervenciju na duže staze.
Lokalne organizacije/vlasti (predstavnici) još uvjek imaju ograničeno razumijevanje problematike u kontekstu imenovanja i upravljanja budućeg TB MAB BR. Čini se da su zainteresovane strane u
16
Albanijiviše posevećene ovoj ideji. Međutim, predstvanici na albanskoj stranisu vise harmonizovani u smislu pozicijakoje su većinom vezane za životnu sredinu itime i uključenih organizacija što će se svakako morati poboljšati kroz raznovrsnije, multisektorsko i višeslojno predstavljanje. Zainteresovane strane u Crnoj Gori praktikuju odozgo na dolje -’top down’ pristup, ističući da nemaju mandat da se uključe, odlučuju ili planiraju. Takođe oklijevaju u značaju stepena učešća u procesu proglašenja i budućim aktivnostima na održivom razvoju. Skeptični su po pitanju pristupa i dostignuća koja bi mogla biti postignuta. Ovo potvrđuje nedostatak iskustva zajedničkog planiranja i prakse učešća, koji zahtijevaju više pažnje u cilju unapređenja. Mogućnosti leže u dobrom upravljanju i kontrolisanom procesu angažovanja koji obezbjeđuju održivost. Takođe, dobri primjeri trebaju biti prezentovani da biposlužili kao inspiracija ali i da se preslikaju, nacionalno i lokalno. Rad sa lokalnim stanovništvom–još uvjek predstavlja izazov, jer nisu adekvatno organizovani u udruženja koja bi mogla zastupati svoje interese. Međutim, oni su veoma važni za proces imenovanja i daljeg uspostavljanja TB BR. Postoje mnoge studije koje pokazuju da pravilno uključivanje SH u ranoj fazi imenovanja zaštićenog podrucja, povećava mogućnost za njegovo dobro funkcionisanje. Odozdo na gore - ’bottom-up’ pristup mora da ide ruku pod ruku saodozgo na dolje – ’top down’ pristupom da bi imenovanje i buduće upravljanje bili uspješni.
4. Međunarodni kontekst
Prekogranična saradnja za upravljanje jezerom, pod uticajem je zbivanja na političkoj i društveno-ekonomskoj sceni, kako na nacionalnom tako i na regionalnom nivou, kao i pod uticajem bilateralnih ili multilateralnih odnosa primorskih zemalja. U okruženju - širom evropskog kontinenta - gdje se promoviše saradnja na svim nivoima, učešće EU i nekoliko UN agencija, kao i drugih međunarodnih organizacija i NVO bilo je katalitičko (Faloutsos i saradnici, 2008.). Postoje određeni, specifični, pozitivni koraci koji su ohrabrujući za buduću prekograničnu saradnju jezera u ovom regionu (Ohrid, Prespa, Skadarsko jezero). Ipak, dalek je put do primjene Integralnog upravljanja vodnim resursima (IWRM). Pristupanje Evropskoj uniji je strateški izbor dvije zemlje. Albanija ima status potencijalnog kandidata, dok je Crna Gora zemlja kandidat koja ostvaruje napredak u regionu. Sporazum o pristupanju i stabilizaciji potpisan od strane obje zemlje predviđa zaključivanje bilateralnih sporazuma sa susjednim zemljama u regionu, u domenu životne sredine i prekograničnih voda. Tekuće reforme dvije zemlje koje teže aproksimaciji pravnim tekovinama EUi pristupanju, kao zajednički krajnji cilj, postepeno će dovesti do usklađenog pravnog okvira. Ovo predstavlja idealnu priliku za promovisanje saradnje na jezeru. Prekogranična saradnjatakođe je podržana kroz IPA programe i fondove. Opšti cilj prekogranične saradnje je da smanji negativne efekte granica kao administrativnih, pravnih i fizičkih barijera, riješi zajedničke probleme i iskoristi neiskorišćene potencijale. Kroz zajedničko upravljanje programima i projektima jača se uzajamno povjerenje i razumijevanje kao i saradnja.S druge strane, koncept rezervata biosfere je posebno dobro primljen od strane zemalja u razvoju, sa idejom dvojne zaštite i ciljevima održivog razvoja atraktivnim za podsticanje društveno-ekonomskog razvoja i očuvanja pejzaža. Prekogranični rezervat biosfere predstavlja nov i interesantniji razvoj, u velikoj mjeri favorizovanspuštanjem gvozdene zavjese u Evropi. Interes takvih bilateralnih lokaliteta jasan je u smislu ekologije (zaštita faune), upravljanja (veće jedinice sa kompatibilnim metodama) i naravno kao simbol mira sa velikom političkom vidljivošću. Teškoće ovog pristupa ne treba potcijeniti (neželjeni pokreti ljudi, jezičke barijere), ali ni prednosti dobrih praksi upravljanja i razmjene iskustava. Ovakav razvoj stoga
17
treba podsticati (UNESCO, 2001). Svjetska mreža broji610 rezervata biosfere, uključujući 12 prekograničnih u 117 zemalja (ICC, 2012), sa bogatim iskustvom od preko 40 godina održivog razvoja. Šest ovakvih rezervata nalazi se u Evropi. Najskoriji su (2012): West Polesie (Bjelorusija/Poljska/Ukrajina) i Mura Drava Dunav - MDD, (Hrvatska/Mađarska). Ministarsku deklaraciju za proširenje rezervata MDD na još 3 zemalje, potpisali su ministri Hrvatske, Mađarske, Srbije, Slovenije i Austrije. Susjedne zemlje (Albanija i Makedonija)podnijele su nominacioni formular MAB Sekretarijatu za Ohridsko i Prespansko jezero. Ramsar i MAB BR:Program zajedničkog rada zasnovanog naKonvenciji o močvarama (Ramsar, 1971) i UNESCO Čovek i biosfera Programu, prihvaćen je na 26. sastanku Stalnog Ramsar komiteta (2001.) i od strane MAB Međunarodnog koordinacionog saveta (2002.). Zajednički program je razvijen jer postoji obostrani interes za aktivnosti Ramsarske konvencije i Čovek i biosfera programa posebno u oblasti identifikacije lokaliteta, upravljanja, procjene, praćenja, komunikacije, obrazovanja i javne svijesti. Realizacija zajedničkog programa priznaje da uspješna implementacija mudre (održive) upotrebe i očuvanja Ramsar lokaliteta i rezervata biosfere zavisi od punog učešća svih zainteresovanih strana, uključujući lokalne zajednice i starosjedioce, kao i uravnotežen pristup u odnosu na održavanje močvarnih dobara i usluga, i socio-ekonomske i kulturne karakteristike. Memorandumi o saradnji su dogovoreni, a sredstva za podršku aktivnosti zajedničkog programa obezbjeđena.
18
Čovek i biosfera program zagovara harmoničan razvoj čoveka i prirode kao krajnji cilj.
• in situ (na terenu) zaštita prirodnih i polu-prirodnih ekosistema i pejzaža;
Zakonski okvir i Svjetska Mreža Rezervata biosfere (WNBR) pokrenuti su 1975 godine kao program zaštite prirode, fokusiran na reprezentativne pejzaže, integralno upravljanje, obrazovanje i istraživanje.
"Seviljska Strategija" je diskutovana tokom međunarodne konferencije u Sevilji(Španija, 1995) i ponovno potvrđena tokom konferencijeSevilja +5 u Pamploni 2000 godine (UNESCO MAB, 2002). Nove teme i programi, kao što su održivi turizam, kvalitet ekonomije, edukacija o održivom razvoju i klimatskim promjenama, nedavno su obrađene u Madridskom akcionom planu (MAP) za period 2008-2013 (UNESKO MBA, 2008). Prema Seviljskoj strategiji, svi rezervati biosfere trebaju imati sledeće tri osnovne funkcije:
• razvoj,demonstrativna područja za ekološku i društveno-kulturološku održivu upotrebu; • logističkapodrška istraživanju, praćenju, obrazovanju, obukama i razmjeni infomacija.
Rezervati biosfere su organizovani u tri međusobno povezane zone: • centralna zona • tampon zona • tranzitna zona
Samo centralna zona zahtjeva pravnu zaštitu i stoga može odgovarati već postojećem zaštićenom području, kao što je rezervat prirode ili nacionalni park. U stvarnosti ova šema zonacije se primjenjuje na različite načine kako bi odgovarala geografskim, socio-kulturološkim uslovima, raspoloživim pravnim mjerama zaštite i lokalnim preprekama. Ova fleksibilnost se može kreativno koristiti i jedan je od najjačih aduta koncepta rezervata biosfere, a to je olakšavanje integracije zaštićenih područja u širi pejzaž. Danas poslije Sevilje, rezervati biosfere predstavljajujedina međunarodna imenovanja koja pokrivaju sve glavne tipove ekosistema, uključujući i one urbane, gdje više od 80% ukupne površine leži izvan zakonom zaštićenih centralnih zona. Vjerovatno da ne postoji bolji set međunarodno umreženih oblasti gdje se mogu izučavati i testirati zaštita i održiva upotreba biodiverziteta i odnosi sa širim regionalnim perspektivama održivog razvojai dijeliti stečena iskustva i znanja među svim narodima sveta (Ishwaran, 2008).
Termin rezervat biosfere je stoga pogrešan: imenovanje ne znači restrikcije niti ekskluzivitet, osim ako to ne zahtjeva zakonom uspostavljena centralna zona. Uzet kao cjelina nije zaštićeno područje kako je definisano po IUCN kategorizaciji. Prije se radi o jedinom globalnom imenovanju - ili akreditaciji - za područje koje pokazuje uspješnost održivog razvoja u praksi. Stoga, mnogi rezervati biosfere grade ime i logo koji predstavlja mjesto i viziju, kako bi se prevazišla konfuzija koncepta rezervata i principaodrživog razvoja koju promovišu rezervati biosfere.
Međunarodni okvir za imenovanje MAB BR Rezervati biosfere nisu predmet obavezujuće međunarodne konvencije ili sporazuma već su regulisani na osnovu "mekihpolitika" - Statutarnog okvira za rezervate biosferekoji je usvojen je od strane UNESCO Generalne konferencije i koji sve države članice posvećeno primjenjuju. Kao posljedica toga, UNESCO Sekretarijat nema "funkciju policije", pa je odgovornost svake zemlje, preko Nacionalnog MAB Komitetaili MAB kontakt osobe, da obezbjedi pravilno funkcionisanje rezervata biosfere i poštovanje odgovarajućih kriterijuma. U većini zemalja nije potrebno usvajati posebne zakone za rezervate biosfere, već koristiti postojeće pravne okvire za zaštitu prirode i upravljanje zemljištem/vodama.
"Suština rezervata biosfere nije samo zaštita ili očuvanje već izgradnja obostrano korisnog odnosa između zaštite i razvoja kroz istraživanja, monitoring, izgradnju kapaciteta i participativni pristup upravljanjakoji su alati za razvojzaštitarko-razvojne veze" (ICC, 2012: CONF 201/2, str 11).
Čovjek i biosfera program
19
Takoreći, sve veći broj zemalja sada daju rezervatima biosfere poseban pravni status u cilju jačanja njihove primjene. U slučaju postojanja problema, npr. planova izgradnje naftne rafinerije u okviru lokaliteta, status rezervata biosfere trebakoristiti kao platformu za dijalog kako bi se došlo do optimalnog rešenja. U takvim slučajevima MAB Sekretarijat će podsjetiti Nacionalni MAB Komitet/kontakt osobu na njegovu odgovornost.
Upravljanje rezervatima biosfere
Stvarna snaga BR pristupa je: Za one koji ne žele ili ne podržavaju visoko regulatorski pristup zaštite životne sredine, BR nudi konstruktivniji i pomirljiviji pristup.
UNESCO ne zahtjeva nikakve promjene u zakonu ili vlasništvu: svaki rezervat biosfere ima svoj sistem upravljanja kako bi se osiguralo da ispunjava svoje funkcije i ciljeve. Sistem upravljanja rezervata biosfere treba da bude otvoren, prilagodljiv i daomogućava razvoj, kako bi lokalne zajednice bolje odgovorile na spoljne političke, ekonomske i društvene pritiske, koji bi uticali na ekološke i kulturne vrijednosti područja. Stoga je neophodno uspostaviti odgovarajući mehanizam upravljanja, na primjer komisiju ili odbor, da planiraju i koordiniraju sve aktivnosti relevantnih aktera, svako u okviru svoje nadležnosti i mandata. Obično je koordinator rezervata biosfere imenovan kao kontakt osoba za sva pitanja koja se tiču BR.
MAB Nacionalni Komitet/kontakt osoba Usvakoj zemlji u kojoj postoji MAB BR (ili ako je planirano imenovanje), treba uspostaviti Nacionalni MAB Komitet/kontakt osobu - Focal Point, što je i zahtjev današnjeg MAB programa. Uloga komiteta je veoma važna u procesu imenovanja, praćenja i izveštavanja, u horizontalnoj i vertikalnoj koordinaciji i umrežavanju.
1. promoviše, olakša i podrži osnivanje rezervata biosfere;
U procesu imenovanja i uspješnog upravljanja, uloga Nacionalnog MAB Komiteta/Focal Point-a je da:
2. identifikuje društvene potrebe i politički relevantna pitanja (uključujući različite sektore); 3. stimuliše, podrži i koordinira interdisciplinarna istraživanja (uključujući naučnu zajednicu - ne
samo ekologe! - i korišćenje mreže rezervata biosfere kao teritorijalnu laboratoriju!); 4. stimuliše širenje dobrih praksi i davanje političkih saveta (povezivanje sa okolnim teritorijama i
vladinim tijelima). A u smislu umrežavanja:
5. promoviše prekograničnu saradnju; 6. učestvuje u regionalnim/međunarodnim projektima; 7. učestvuje u razmjeni dobrih praksi (dvosmjerno) i sticanjukoristi kroz napore izgradnje
kapaciteta; 8. promoviše održivi razvoj; 9. razvija veze sa ostalim UNESCO programima (IHP, WH konvencije, itd).
De-imenovanje– uklanjanje sa liste Svjetske mreže rezervata biosfere Zakonski okvir predviđa periodične provjere svakih 10 godina. Periodične izvještaje priprema matična zemlja i proslijeđuje dokument UNESCO Sekretarijatu. Izvještaji se ispituju po utvrđenoj proceduri. U slučaju da lokalitet označen kao rezervat biosfere ne zadovoljava kriterijume, nakon razumnog vremenskog perioda, područje više neće biti imenovano kao rezervat biosfere i dio Svjetske mreže. Do danas, ova procedura nikada nije sprovedena.
Postoji veliki broj međunarodnih izazova u primjeni koncepta rezervata biosfere, čija realizacija se ogleda u mnogim primjerima. Međutim, sa rigoroznijim pristupom u ocjenjivanju lokaliteta od
Međutim, nekoliko zemalja je dobrovoljno povuklo "nefunkcionalne" lokalitete što jebilo dobro prihvaćeno od strane Međunarodnog MAB Koordinacionog Savjeta.
20
2011/2012, vjerovatno je da će rezervati biosfere, koji ne funkcionišu kako koncept nalaže, kao što je slučaj sa rezervatima biosfere koji su to samo u smislu brenda a ne i u praksi, biti povučen sa WNBR liste u bliskoj budućnosti, poboljšavajući uspehe MAB programa globalno (Coetzer i sar., 2013).
MAB vs. WH Rezervat biosfere je reprezentativno ekološko područje sa tri međusobno interaktivne funkcije: zaštita, održivi razvoj i logistička podrška za naučna istraživanja i obrazovanje. Zajedno, svi rezervati biosfere formiraju Svjetsku Mrežu povezanu razmjenom iskustava i znanja. Oni su dio UNESCOnaučnog programa, koji je regulisan "mekim politikama" tj. Statutarnim okvirom. Prirodna svjetska baština mora biti od izuzetne univerzalne vrijednosti u skladu sa UNESCO Konvencijom
MAB BR vs. NP
o zaštiti svjetske kulturne i prirodne baštine (1972), što BR ne mora da zadovoljava. Napori da se osnaži lokalni razvoj i promovišu naučna saznanja, predstavljaju sredstva za obezbjeđenje zaštite prirodnih vrijednosti Svjetske baštine. Samo apliciranje na WH listu uključuje dobro razrađen Plan upravljanja, što nije slučaj kod MAB rezervata biosfere. U nekim slučajevima, centralna zona rezervata biosfere može ispuniti kriterijume Svjetske baštine. U tom slučaju, običnose radi o većim rezervatima biosfere, područje može poslužiti kao komplementarno sredstvo za zaštitu integriteta Svjetske baštine.
Rezervat biosfere:zaštita pejzaža, uz održivo kultivisanje, minimum 5% teritorije mora biticentralna zona, zaštita prirode uključujeljude i ekonomiju.
Nacionalni park:zaštita prirodnih područja,kroz očuvanje prirode, najmanje 75 % centralne zone, zaštita prirode često isključuje ljude ili smanjuje njihovu aktivnost.
Prekogranični MAB rezervat biosfere TB BRsluži kao sredstvo za zajedničko upravljanje. TB BR je zvanično priznanje na međunarodnom nivou, i to od strane institucija UN, da postoji politička voljaza saradnjom u domenu zaštite i održivog korišćenja, kroz zajedničko upravljanje, dijeljenog ekosistema. Prekogranični rezervat biosfere predstavlja posvećenost dvije ili više zemalja da zajednički primijene Seviljsku Strategiju i njene ciljeve.2
2Izvor: www.unesco.org
21
Stvarne koristi realizovane u okviru MAB programa zavisiće od percepcije potreba, lokalnih kapaciteta i mogućnosti da se one ispune uspostavljanjem rezervata biosfere. Takođe, politika će imati važnu ulogu po ovom pitanju.
Rezervate biosfere karakteriše niz odličnih mogućnosti, ne samo po pitanju zaštite ekosistema i scenarija globalnih promjena, posebno zbog veličine njiove teritorije, već i za strukturalna interdisciplinarna istraživanja (Coetzer i dr. 2013). Koncept rezervata biosfere može se koristi kao okvir za usmjeravanje i jačanje projekata za poboljšanje životnog standarda ljudi i obezbediti održivost životne sredine. UNESCO priznanje u tom smislu može poslužiti da se istaknu i nagrade pojedinačni napori. Uspostavljanje"Rezervata biosfere" može da podigne svijest među lokalnim stanovništvom, građanima i državnim organima nadležnim za zaštitu životne sredine i razvojna pitanja, što može pomoći da se privuku dodatna finansijska sredstva iz različitih izvora. Na nacionalnom nivou, rezervati biosfere mogu poslužiti kao pilotili "edukativni lokaliteti" sa ciljem da se istraže i demonstriraju pristupi očuvanja i održivog razvoja, pružajući lekcije koje se mogu primijeniti i drugdje. Pored toga, predstavljaju konkretne mjeredržavama da sprovode Agendu 21, Konvenciju o biološkoj raznovrsnosti (npr.ekosistemski pristup), različite Milenijumske razvojne ciljeve (npr. održivost životne sredine) i UN Dekadu za Obrazovanje o Održivom Razvoju. U slučaju velikih prirodnih područja koja se prostiru van nacionalnih granica, prekogranični rezervati biosfere mogu biti zajednički, uspostavljeni od strane zainteresovanih zemalja, svjedočeći o dugoročnim naporima na saradnji3. Već postoje rezervati biosfere sa dobrim funkcionisanjem. Potencijal je ogroman4
kratkoročno gledano, nagrada u smislu globalno prepoznatljivog brenda koji potvrđuje kvalitet; imenovanje ima potencijal da:
:
o privuče one u potrazi za visokim kvalitetom održivo upravljane životne sredine i pratećih usluga (odmor, rekreacija, avantura, istraživanje, prijatno životno okruženje) – povećanje broja turista;
o pruži praktičan i ujedinjen fokus za inicijative održivog razvoja; o podiže nivo svijesti, razumijevanja i ponosa u lokalnoj sredini,za način na koji se
prostoromupravlja, što zauzvrat može ubrizgati i privući dinamičnostu lokalnoj ekonomiji; o bude sredstvo dodatne podrške ili projektnih sredstava osiguravajući ne samo kvalitet
životne sredine već i održivost lokalne ekonomije. pristup povezanim marketinškim mogućnostima za održivu proizvodnju ili održivo kontrolisano
okruženje; povećanje dodatne i realne vrijednosti proizvoda sa lokaliteta; obezbjeđenje praktičnog fokusa na identifikovaničovjek-priroda sistem, ili određeno "mjesto", čije
poboljšanje se može vidjeti kroz implementaciju BR; poboljšanje mehanizma upravljanja za održivi razvoj i koordinaciju; povezivanje lokaliteta sa međunarodnim mrežama kroz koje se dijele iskustva i razvijaju partnerstva; čast međunarodnog priznanja i prepoznatljivosti snažne posvećenosti za prekograničnu koordinaciju
i upravljanje. Etiketa rezervata biosfere je jedini postojeći globalni "standard" koji se dovodi u vezu sa područjem zasnovanom na održivom razvoju.
3 Različiti web izvori: http://www.watertonbiosphere.com/benefits-biosphere-reserve.html; http://intim8ecology.wordpress.com/biospheric/, http://www.georgewright.org/mab, http://tourismplanningprofessionals.com/?p=472, 4Izvor: Adjusted from Hambrey et al., 2008
Koristi, mogućnosti
22
Dodatni potencijali koji se mogu koristiti za rad sa lokalnim stanovništvom u rezervatima biosfere su: Jasne funkcionalne veze kvaliteta životne sredine i života lokalnog stanovništva; Veliki prostor da se podrže značajne aktivnosti održive upotrebe zemljištai nivo proizvodnje ili
proizvodi koji se mogu stavljati u promet pod etiketom rezervata biosfere, etiketom održivog razvoja.
Percepcija potrebe za regeneracijom, novim inicijativama, novim načinom rada među i sa lokalnim stanovništvom i ključnim igračima i široko zasnovanom interesu u održivom razvoju;
Prilika za poboljšanje života, prihoda ili novi razvoj povezan sa kvalitetima prirodnog okruženja (npr. lokalna hrana ili proizvodi od drveta; rekreacija; turizam);
Postojanje lokalnih zanata ili lokalne proizvodnje hrane i prirodnih proizvoda; Visok nivo svijesti o prirodnim vrijednostima; Lokalne institucije ili pojedinci koji teže "šampionskom" razvoju i očuvanju; Lokalne uprave koje pružaju snažnu podršku–sa granicama koje se poklapajusa rezervatom biosfere; Koherentna zajednica - zajednički osećaj identiteta i ponosa - povezani na neki način sa prirodnim
okruženjem (npr. ribarstvo, farmerstvo, lov, obrazovanje, rekreacija, itd); Učešće lokalne zajednice u upravljanju (dizajn, planiranje i implementacija), proces participacije
visoko pozicioniran na agendi razvoja i zaštite. Kada se postignu značajni uspjesi,a imenovanje postane funkcionalno, koristi se mogu dodatno postići na nacionalnom i prekograničnom nivou: Ekonomija obima - ’economy of scale’ (npr. u programima obuke, promocije, pristupu finansiranju
ruralnog razvoja, širenju najboljih praksi) Integracija sektorskog upravljanja (LAG-ovi, turizam klasteri - DMO/RMO i drugi ekonomski klasteri); A na nivou Svjetske mreže rezervata biosfere: Djeljenje iskustva i učenje; Zastupanje interesa i iskustava rezervata biosfere na međunarodnom nivou. Istraživanja na BR mrežama otkrivaju širok spektar međusobnih aktivnosti podrške, uključujući zajedničko istraživanje i učenje, obuke i demonstraciju, izgradnju kapaciteta, marketing, praćenje informacija, prikupljanje sredstava i podizanje svijesti.
Uprkos tome, ne treba žuriti sa uspostavljanjem prekograničnih rezervata biosfere u cilju stvaranja "potpuno funkcionalne saradnje". Potrebno je mnogo vremena i truda da se stekne podrška i podigne svijest do nivoa koji bi mogao da stvori potražnju za uspostavljanjem uspješnog rezervata biosfere, kao što je slučaj sa nekim područjima. Naglasak treba biti stavljen na kvalitet i uspješnost budućeg TB BR kako bise dokazao pristup i poboljšala polazna tačka imenovanja i brenda.
23
Dostupni podaci ukazuju na to da, iako su izvjesni koraci preduzeti, upravljanje životnom sredinom je još uvjek slaba karikau mnogim zemljama, a upravljanje jezerskim basenom i dalje neodrživo. Međutim, ni upravnje postojećim rezervatima biosfere u regionu nije na zavidnom nivou. Razlozi za to su višestruki: teški uslovi
prošlosti kao što je politička nestabilnost, dugačak period tranzicije zemalja ka tržišnoj ekonomiji, loša socijalna kohezija, slaba posvećenost održivom razvoju, itd. Neodržive prakse različitih privrednih aktivnosti rezultirale su brojnim pritiscima na prirodne resurse što je posljedica razvojnih politika koje ne uključuju principe održivosti, a bile su dio ’ad hoc’ i neintegrisanih sektorskih aktivnosti. Sektorska organizacija vlada i slaba koordinacija institucija sa ograničenim ljudskim i finansijskim kapacitetima dodatno pogoršava situaciju. Pravni okvir i neintegrisani instrumenti upravljanja pokazali su se kao slaba sredstva u rješavanju postojećih izazova. Usporavanje procesa imenovanja rezervata biosfere u regionu, povezano je sa navedenim izazovima. Proces je takođe oslabljen kapacitetom da se isti organizuje, posebno u dijeluproblematike posvećenosti i vlasništva nad procesom na crnogorskoj strani. U ovakvim situacijama sljedeća ograničenja se mogu identifikovati:5
- Nedostatak institucioanlnih kapaciteta (osoblja i znanja) u sektoru zaštite životne sredine; nedostatak liderstva i jasne vizije što dovodi do inferiornosti sektora životne sredine.
- Pored toga, oblasti životne sredine su fragmentisane i često nisu sektorski usaglašene. - Slaba sposobnost upravljanja životnom sredinom na opštinskom nivou doprinosi ograničenjima. - Sektorski donosioci odluka nisu naviknuti da sagledaju perspektivu sliva kako bi se izborili sa
izazovima upravljanja resursima. - Sektorima se upravlja i regulisani su nezavisno pa često imaju različite ciljeve i zadatke u okviru istog
sliva/basena. - U Crnoj Gori, u poslednje vrijeme, od zaštićenih područja se očekuje da sama finansiraju svoje
upravljačke aktivnosti neprimajući finansijsku niti institucionalnu podršku Vlade, na taj način sprečavajući bilo kakav aktivan zaštitarski rad.
- Takođe, ni novi rezervat biosfere ne bi bio finansijski podržan iz centralnog budžeta Crne Gore. - U albanskom dijelu Skadarskog jezera i rijeke Bojane, pravni status Direktorata za upravljanje
zaštićenim područjima onemogućava postojanje posebnih bankovnih računa i vođenje zasebnih finansija.
- U Albaniji još uvjek ne postoji direktna upravljačka organizacija imenovana za svako zaštićeno područje ponaosob, već su sva pod nadležnošću Direktorata za šume.
- Upravljači zaštićenog područja imaju vrlo malo iskustva u primjeni novih principa kako bi odgovorili na izazov očuvanja biološke raznovrsnosti unutar i oko zaštićenih područja. Takođe pokazuju i slabe apsorpcione kapacitete i nedostatak proaktivnosti, što predstavlja otežavajući uslov u procesu uspostavljanja TB BR.
- Nevladine organizacije na crnogorskoj strani nisu prepoznate kao snažan partner od strane relevantnih državnih institucija, ne uspjevajući da kod partnera generišu vlasništvo nad projektomi posvećenost.
- Postojeći podaci u velikoj su mjeri zastarjeli i nepotpuni na obje strane dok sedržavni podaci o ekosistemskim parametrima ne dijele sa zainteresovanim organizacijama i pojedincima.
5Izvor: (Preuzeto, UNDP) Projektni dokument. GEF “Integralno upravljanje ekosistemom basena Prespanskog jezera u Albaniji, Makedoniji i Grčkoj”
Izazovi i ograničenja
24
- Monitoring podaci i praksa se razvijaju putem eksternog finanasiranja, što se može pokazati kao neodrživo.
- Postoji ozbiljan nedostatak regulatornih snaga na obje strane. - Učešće zajednice i korisnika u upravljanju prirodnim resursima u obje zemlje je nezadovoljavajuće
jer još uvjek ne postoje funkcionalni mehanizmi koji bi dali lokalnim vlastima i korisnicima resursa više udjela u koristima od zaštite. Ovo važi za gotovo sve sektore, uključujući poljoprivredu, ribarstvo, šumarstvo, divlji svijet, zaštićena područja.
Na osnovu svega pomenutog, skup ključnih izazova treba dalje raspraviti: - Nastavak postojećeg procesa imenovanja na nacionalnom i prekograničnom nivouobezbjeđujući
koordinaciju, veću posvećenost i vlasništvo koje će predstavljati osnovu za integralno i održivo upravljanja basena jezera.
- Obezbijediti nastavak procesa nakon imenovanja usvajanjem dugoročnog plana i posvećenosti SH, osiguranjem sredstava za realizaciju identifikovanih ciljeva i podrške za uspostavljanje i funkcionisanje TB MAB BR upravljačkog tijela koje će realizovati aktivnosti zasnovane na konceptu izgradnje područja uspješnosti.
- Razviti mehanizme koji će olakšati održivo finansiranje upravljanja prirodnim resursima u skladu sa principom "korisnik" i "zagađivač plaća", a u skladu sa društveno-ekonomskim uslovima na lokalnom nivou.
- Uskladiti pravila i propise za zajedničko upravljanje basenom jezera. - Posebno je važno uvesti ljudima okrenute zaštitarske pristupe, kao kod modela rezervata biosfere,
onih koji se sprovodi efikasno.
Na prekograničnom nivou: - Troškovi prenosapovezani sa pomjeranjem na sljedeći nivo saprekograničnog sporazuma na
principe i osnove za prekograničnu saradnju u cilju razvijanja i podrške specifičnih mehanizamasaradnje mogu piti problem. Na primjer, možda bude potrebno uspostavljanje prekogranično koordinacionog tijela, sa formalno-pravnim mandatom, stalno zaposlenim stručnim osobljem, kao i napraviti odgovarajuću preraspodjelu resursa.
- Takođe, troškovi administracije u procesima učešća javnosti mogu biti neočekivano visoki. - Dijeljenje podataka o ključnim pitanjima koji utiču na region jezera je ograničeno na nekoliko
uskih tema i sputano različitim strategijama uzorkovanja, metodama prikupljanja podataka i ukorijenjenom nespremnošću dostupnosti podatka. Podaci se doživljavaju kao roba, a ne kao naučni resurs.
- Ograničen pristup podacima i loša komunikacija među državama u prošlosti dovela je do različitih razvojnih intervencija i planova, često odražavajući samo nacionalne, a ne i prekogranične prioritete.
- Nedovoljna usaglašenost pravila nanivou pojedinačnih državado sada je bila ograničena nepostojanjem zajedničkog pravnog okvira na prekograničnom nivou. Način da se promoviše zajednička šema propisa je kroz promovisanje usklađivanja postojećeg nacionalnog zakonodavstva. Takav napor je od suštinske važnosti jer jedino kroz harmonizaciju, region Skadarskog jezera može da se tretira kao neprekidni sistem kojim se upravlja na integralan način. Do sada je napredak bio ograničen, mada su neki koraci učinjeni.Evidentni su problemi sprovođenja širom regiona.
25
Imajući u vidu sve navedeno, aktivnosti i problematika u regionu Skadarskog jezera zahtijeva snažno, jasno i dugoročno integralno prekogranično upravljanje. Ovo zahtijeva postojanje i dobro funkcionisanje procesa koordiniranog od strane organa upravljanja na nacionalnom i prekograničnom nivou. Stoga, dok su nevladine organizacije pioniri u promovisanju učešća javnosti i inicijativa koje promovišu socijalnu koheziju podržani kroz eksterne programe finansiranja, za uspjeh na duže staze vladini službenici trebajubiti potpuno posvećeni i angažovani. Dok se ne postigne takva sinergija, svake godine kada se jezerom ne upravlja na odgovarajući način, očekivanja zainteresovanih strana, lokalna i regionalna privreda ali i fondovi bivaju izgubljeni, a neodrživa, nekontrolisana ekonomija sve više ukorenjena.
26
Evidentant je poziv za rad, na različitim nivoima: Lokalno:Predstaviti i demonstrirajtiizvodljivost održivog razvoja kroz uspješne pokazne slučajeve, koji će opravdati uspješnost modela rezervat biosfere. Raditi na razumijevanju MAB programa i uloga koje lokalno stanovništvo može preuzeti, da bi se podržalo njihovo osnaživanje i posvećenost. Razbijti famu termina "rezervat"i raditi na konceptu održivog življenja i aktivnosti na Skadarskom jezeru. Kao zaključak dvodnevne radionice, jedan od učesnika je rekao: "mi ne trebamo mjesto da bi se divili ljepoti a umirali od gladi, ono što nama treba je sinergija ljudi, njihovih aktivnosti i prirode". Rad sa lokalnim upravama treba poboljšati, u svrhu znanja i razumijevanja, ali i angažovanja i izgradnje posvećenosti. Lokalne administrativne jedinice mogu biti od vitalnog značaja za obezbijeđivanje početnog kapitala za upravljanje MAB BR. Stoga, treba ohrabriti nadležne da poboljšaju procese učešća javnosti. Kampanje jačanja svijesti, informativne kampanje i edukacija mogu dovesti do podizanja svijesti, jačanja korisničkih grupa i unapređenja njihovog djelotvornog učešća u donošenju odluka i održivom upravljanju jezerom. Međutim, treba pažljivo planirajti zavisno od situacije i konteksta i trošenja resursa naspram efekata kojise trebaju napraviti u cilju postizanja željenog. U slučaju regiona Skadarskog jezera možda će biti potrebno više resursa kako bi se angažovali SH, ponekad uključujući intervenciju’licem u lice’, obzirom na nizak interes i agilnost u ovom trenutku. Takve aktivnosti trebaju biti strateški podržane i povezane kako bi osigurale pravac, kontinuitet i efikasnost. Dvije već uključene nevladine organizacije imaju potrebno iskustvo i povjerenje lokalnog stanovništva, zbog čega mogu igrati važnu ulogu na ovom nivou. One su već sad dostigle značajan nivo za razumijevanja MAB Programa, procesa imenovanja, prednosti i izazova. Predstavnik INCA-e je naglasio da jeod početka procesa znanjeevoluiralo čak i u krugovima civilnog sektora gdje je fokus pomjeren sa zaštite prirodena današnju viziju razvoja prekograničnog regiona koji se postiže kroz održive aktivnosti i očuvanje životne sredine, a koji idu ruku pod ruku,i gdje se lokalno stanovništvo prepoznaje kao najvažniji korisnik. Obje NVO uključene u proces istakle su koordinaciju kao fundamentalnu komponentu za uspješno usklađivanje ekonomskih aktivnosti i ciljeva očuvanja, kao preduslov za rad na važnim zajedničkim pitanjima kao što su nezakonite aktivnosti, integralno brendiranja, ekoturizam, itd. Nacionalno:Izgraditi jako vlasništvo i vođstvo nad procesom kod donosioca odluka. Da bi to postigli potrebno jepromovisati unaprijeđenje životne sredine i socijalnu koheziju, uz paralelno otvaranje radnih mjesta, pod okriljem međunarodno priznatog područja izvrsnosti! Podrška bi mogla biti obezbijeđena uspostavljanjem više-sektorskih radnih grupa
Postoji očigledna potreba bliske saradnje na sektorskoj integraciji. Dakle, možda postoji potreba da ovaj proces bude vođen od strane relevantnog nezavisnog nacionalnog/međunarodnog konsultanta koji
u obije zemlje na istom nivou, a koje bi se sastojale od: predstavnika različitih ministarstava, predstavnika horizontalnih koordinacionih tijela (ako ih ima), vertikalnih koordinacionih tijela (ako ih ima), i operativnog MAB komiteta/kontaktosobe. Osnivanje Nacionalnog MAB Komiteta ili’focal pointa’ – kontakt osobe u Crnoj Gori je neophodan uslov. Povezati prostorno planiranje, politike i zakone u zajedničku viziju budućnosti BR, uskladiti pravce ukazujući na pitanja koja bi mogla biti dio zadataka radne grupe!
Budući koraci u procesuimenovanja Skadarskog jezero kao TB BR
27
možeraditi na tehničkim, ali i unakrsnim pitanjima sektorske koordinacije. Takođe, kada se planira imenovanje, postoji potreba za osiguranjem održivosti procesa, ispunjenjem dugoročnog održivog razvoja i integralnih ciljeva upravljanja i korišćenjem pogodnosti koje su date kao mogućnosti, i to prije samog uspostavljanja. Prekogranično:Visoki predstavnici obje zemlje pokazali su razumijevanje MAB BR imenovanja i zajednički iščekuju rad na zagađenju i drugim pitanjima na koordinisan način. Izjave treba raširiti na dobro formulisan način, tokom procesa imenovanja i koordinacije, i potvrditi ih formalnim i dobro pripremljenim sastancima i dogovorima. Složena situacija zahtijeva uspostavljanje mehanizamadobro izgrađene saradnje u cilju razmjene podataka i iskustava između donosioca odluka i upravljača, a kako bi se došlo do zajedničke vizije. Dakle, neophodno je još u ranoj fazi, olakšati i obezbijediti otvoren proces, izgraditi povjerenje za ove ključne komponente, između ministarskih predstavnika dvije zemlje, ali i drugih zainsteresovanih strana. Takođe je potrebno olakšati i osigurati potpisivanjedeklaracije ili druge vrste formalnih dokumenata, kako bi se potvrdila posvećenost, formulisali ciljevi i akcije dvije vlade ka uspostavljanju TB MAB BR. Međunarodno: Tijesno sarađivati sa Nacionalnom komisijom promovišući model na međunarodnom nivou i unutar UNESCO kancelarija u Veneciji i Parizu, uključujući eventualno UNESCO ambasadore dvije zemlje. Steći koristi od katalitičkog učešća međunarodne zajednice za unapređenje saradnje na upravljanju jezerima i njihovim slivovima, kako na nacionalnom tako i na prekograničnom nivou. Proces imenovanja nije lak niti brz. Obično je potrebno mnogo vremena od ideje započinjanja procesa i izgradnje posvećenosti, do podnošenja nominacionog formulara i upisa na listu Svjetskih rezervata biosfere. Za uspeh procesa pripreme nominacionog formulara oba pristupa treba primjeniti, odozgo na dolje i odozdo na gore.
Polazna stanovišta pristupa odozgo na dolje (top down approach) Različiti sektori i nacionalne politike treba prevesti na mehanizme koji će obezbjediti da pristup resursima jezera bude pravedno i efikasno podijeljenizmeđu mjerodavne upotrebe i korisnika. Veoma važna osnova ovih principa u kontekstu regiona jezera treba da sadrži 3 ključna pitanja: - Formulisanje dugoročne vizije i strateških pravaca u okviru novog TB MAB BR. - Usklađeno pravilno, jasno zoniranje i mehanizmi za njegovo sprovođenje, sa prostornim planom. - Vrlo konkretno, rad na primenjivim standardima ispuštanja otpadnih voda i drugih vaznih pitanja ovog područja. Prvi prijedlog zonacije
- Usklađivanju predloženecentralne zone sa već postojećim nacionalno zaštićenim zonama, kako bi se obezbijedila pravno obavezujuća funkcija zaštite (bilo sa prirodnim rezervatima ili granicama NP).
je već urađen (slika 6 ispod) na osnovu mišljenja dobijenih na različitim sastancima i okruglim stolovima. Isti je izazvao mnoge debate što znači da treba više raditi na:
- Usaglašavanju tampon zone sa prostorom ekološki povezanog sistema. - Praćenju trendova/zahtjeva rezervata biosfere "novog doba", gdje je tranzitna zona veliki
prostor pogodan za promociju i rad na održivom razvoju, ali i gdje su prisutni uticaji kao i pritisci ljudskih aktivnosti na ekosistem.
- Imajući u vidu veliku površinuMAB BR podrucja,raditi na prihvatanju kompleksne i izazovne društveno-ekonomske, političke i ekološke povezanosti sistema.
- Usklađivanju vizije i strateškog pravca, pristupa i pitanja dijeljenja koristi budućeg TB BR.
28
Slika 6: Prvi prijedlog zonacije urađen na osnovu diskusija i dvije osnovne mape,© Danilo Mrdak
Pristup odozdo na gore (bottom-up approach) Uključivanje lokalnih zajednica u proces uspostavljanja je ključanza uspjeh i upravljanje budućim TB MAB. Postoji nekoliko instrumenata koje treba prodiskutovati i promovisati zaraduključenja lokalnih aktera u proces pripreme nominacionog dosijea pa i dalje. Napori treba da budu usmjereni ka inspirisanju i usmeravanju ljudi i njihovih postupaka u cilju promjene nepoželjnog ponašanja u ona održiva. To podrazumijeva razgovore o pristupu i razmjeni koristi između zainteresovanih strana i lokalnih upravljačkih organizacija. Neki od mehanizama i tema mogu biti sljedeći:
- Takse i subvencije za podsticanje sprovođenja zajedničke strateške vizije i održivog korišćenja prirodnih resursa.
- Izgradnja i marketing jedinstvenog brenda.
- Rad na podizanju ponosa mještana na području.
- Ojačati lokalne zajednice edukacijom i uključivanjem.
- Podržati njihovu bolju koheziju. - Slaviti pionirstvo u održivom razvoju. - Uključiti lokalnu omladinu u aktivnosti.
29
Aneks I: Lista sastanaka
1. Zoran Mrdak, direktor; Nacionalni Parkovi Crne Gore, 28 Januar, 2014. 2. Bosiljka Vuković, šef Odeljenja za podršku Nacionalnom savjetu za održivi razvoj,Ministarstvo
održivog razvoja i turizma Crna Gore, 043. Lidija
Februar, 2014.
4.
Šćepanović, pomoćnica direktora Agencije za zaštitu životne sredine; Milena Bataković, savjetnica u sektoru za monitoring; Agencija za zaštitu životne sredine – EPA, 04 Februar, 2014. Ivana Vojinović, pomoćnica ministra, Ministarstvo održivog razvoja i turizma, 05
5. Februar, 2014.
Daliborka Pejović, državni sekretar, Ministarstvo održivog razvoja i turizma, 076.
Februar, 2014. Djana Bejko, pomoćnica ministra, Ministarstvo životne sredine u Albaniji;
Maxhid Cungu, šef Regionalnog Savjeta Skadra,09 Februar, 2014.
30
Aneks II: Upitnik i lista zainteresovanih stranakoji su popunili isti
Pripremila: Nezavisna konsultantica, Ana Katnić Nalogodavac: NVO Green Home Projekt: Ka proglašenju Skadarskoj jezera prekograničnim rezervatom biosfere Projektni zadatak: Studija izvodljivosti uspostavljanja prekograničnog rezervata biosfere Skadarskog
jezera Donator: UNESCO PARTICIPATIVNI PROGRAM 2012-2013
Opis: Prije nego što se vlade dvije zemlje, Crne Gore i Albanije, suoče sa procesom finalizacije i podnošenja Nominacionog formulara, treba izraditi "Studiju izvodljivosti uspostavljanja prekograničnog rezervata biosfere Skadarskog jezera".Ovo iz razloga da se analiziraju izazovi i mogućnosti prekogranične zaštite i saradnje u okviru MAB Programa, na participativan način, koji uključuje šire grupe relevantnih aktera.
Geografsko područje:
Region Skadarskog jezera i rijeke Bojane, granice nisu definisane.
Ovaj upitnik se šalje civilnom i privatnom sektoru, zainteresovanim stranama obje zemlje, nacionalnim, regionalnim i lokalnim zainteresovanim grupama. Analiza i zaključci odgovora će biti predstavljeni i razmotreni na radionici, koja će se održati krajem januara, 2014. Detalji mjesta održavanja kao i pozivna pisma biće poslata naknadno. Oba će služiti kao input za studiju izvodljivosti, posebno u poglavljima o: koristi i resursi, neophodni koraci, podrška, upravljanje i političke postavke. Konsultant je dužan da bude nepristrasan i objektivan kako bi ostvario dvosmjernu komunikaciju sa zainteresovanim stranama. Konsultant je dužan da jasno i efikasno reflektuje pitanja i mogućnosti sa zainteresovanim stranama i partnerima. Za sva vaša pitanja i nedoumice, ne ustručavajte se kontaktirati vođu projekta pri NVO Green Home, Jovanu Janjušević:Phone/Fax: + 382 20609375, E-mail: [email protected], ili nezavinog konsultanta Anu Katnić: [email protected]. Hvala vam za pronalaženje vremena i iskazivanje interesa za ovaj proces. Ana Katnić Nezavisni konsultant Biodiverzitet, zaštićena područja, održivi razvoj, upravljanje, monitoring i evaluacija projekata
31
Ime ispitanika: Naziv pozicije: Institucija/ Organizacija:
Mjesto: Datum: Upitnik za utvrđivanje izvodljivosti prekograničnog projekta: rezervat biosfere Skadarsko jezero Uputstvo za popunjavanje: Označite pravi odgovor zaokruživanjem. Možete zaokružiti više od jednog odgovora. Kada se pitanje odnosi na Vas/Vašu organizaciju zaokružite odgovarajuću opciju, a onda odgovorite na pitanje. 1. Da li imate prethodna znanja o UNESCO MAB BR programu?
Da Ne Malo 2. Na koji način ste došli do tih saznanja?
Literatura Posao Kurs/radionica Drugo:
3. Navedite zaštićene oblasti u ovom regionu u vašoj zemlj:
4. Navedite prekogranične zaštićene oblasti u ovoj regiji, ako ih ima:
5. Navedite organe koji rukovode zaštićenim oblastima u vašoj zemlji:
6. Navedite prekogranične organe rukovodstva:
7. Navedite bilo koji organ koji bi trebao/mogao da ima određenu rukovodeću ulogu u trenutnoj situaciji, a da ne obavlja taj posao:
8. Navedite bilo koji organ koji bi trebao/mogao da ima određenu rukovodeću ulogu u prekograničnoj PA (protected areas-zaštićena područja) koordinaciji:
9. Da li je funkcija očuvanja zaštićenih područja trenutno ispunjena u ovoj regiji? Da Donekle Ne Objasniti:
10. Koja alternativa/dodatne strukture treba da se osnuju da bi postojalo efikasno rukovođeje zaštićenim oblastima u ovoj regiji trenutno?
11. Koji je nivo saradnje rukovodećih organa između dvije zemlje u ovom trenutku? Nema saradnje Komunikacija Konsultacije Saradnja Saradnja u planiranju Puna saradnja Objasniti:
32
12. Koji je nivo saradnje Vas/Vaše organizacije/institucije sa organizacijama/institucijama susjednih zemalja? Nema saradnje Komunikacija Konsultacije Saradnja Saradnja u planiranju Puna saradnja Objasniti:
13.
Da li bi uspostavljanje prekogranične saradnje pomoglo zašiti ili obnavljanju i održanju bilo koje vrste, staništa ili ekosistema? Da, značajno Donekle Možda Ne uopšte Nije primjenjivo
14. Da li bi osnivanje UNESCO TB MAB BR pomoglo zašiti ili obnavljanju i održanju bilo koje vrste, staništa ili ekosistema? Da, značajno Donekle Možda Ne uopšte Nije primjenjivo
15. Bi li osnivanje UNESCO TB MAB BR poboljšalo uslove života lokalnih zajednica? Da, značajno Donekle Ne uopšte Možda Nije primjenjivo Objasniti:
16. Da li bi osnivanje UNESCO TB MAB BR poboljšalo političke, socijalne i ekonomske izglede regiona? Da, značajno Donekle Ne uopšte Možda Nije primjenjivo Objasniti:
17. Kad bi proces osnivanja UNESCO TB MAB BR trebalo da počne? Odmah U sledećih 2-5 godina U sledećih 5-10 godina Nikad
18. Koji su problemi /prijetnje u ovom regionu?
19. Bi li se one mogle prevazići kroz osnivanje UNESCO TB MAB BR? Da, značajno Donekle Ne uopšte Možda Nije primjenjivo Objasniti:
20. Koje aktivnosti bi se bolje izvodile ako bi se osnovao UNESCO MAB BR? Očuvanje održivog turizma Intezivna upotreba resursa
21. Koje su mane osnivanja TB MAB BR u ovom regionu?
22. Da li postoji neki pritisak (politički, javni, internacionalni, itd.) za osnivanje UNESCO MAB BR u ovom regionu? Da Donekle Ne uopšte
23. Da li postoji planiranje ili neki drugi dokumenti koji promovišu UNESCO MAB BR u ovom regionu? Da Ne previše jasni Ne uopšte Ne znam Objasniti:
33
24. Bi li osnivanje UNESCO MAB BR u ovoj regiji doprinjelo/poboljšalo bilo šta od sledećeg? Znanje Izgradnja kapaciteta Finansijska sredstva Transparentnost Umrežavanje
25. Jesu li zaštita i razvojni ciljevi zaštićenih oblasti slični kod obje strane? Da, značajno Donekle Ne uopšte Ne znam
26. Nabrojte administrativne jedinice (opštine/zaštićene oblasti) koje bi trebale da budu dio UNESCO MAB BR iz vaše zemlje?
27. Biste li Vi/Vaša organizacija/institucija voljeli da učestvujete u osnivanju UNESCO MAB BR? Da Možda Ne
28. Koje su glavne prepreke za osnivanje UNESCO MAB BR u ovoj regiji?
29. Da li postoje neki veći politički problemi koji bi mogli da uspore osnivanje TB MAB BR? Da Donekle Možda Ne
30. Da li bi ključne zainteresovane strane profitirale od osnivanja UNESCO MAB BR? Da, većina Samo neke Ne
31. Bi li ijedna zainteresovana strana bila u nezgodnoj poziciji ako bi se osnovao TB MAB BR? Da, mnogo Samo donekle Ne Zašto:
32. Da li su zainteresovane strane voljne da dijele resurse sa kolegama iz druge zemlje? Da većinu Samo dio Ne
33. Da li postoji ozbiljan nedostatak ljudskih kapaciteta/resursa za rukovođenje MAB BR-om? Da Ne
34. Ko bi trebao da vodi proces osnivanja?
35. Da li postoje neke prepreke u komunikaciji između zemalja učesnica? Infrastruktura Kultura Jezik Znanje Pristup Drugo: Ne Objasniti:
36. Da li postoje neki preduslovi/prepreke koje treba ispuniti/prevazići, u cilju da se TB MAB završi?
Neka su pitanja kreirana od strane: IUCN, 2012.,Inicijacija efikasne prekogranične zaštite 37. Dodatni komentari na temu:
38. Komentari u vezi ove metode:
39. Komentari u vezi upitnika:
34
Popunjeni upitnici u Crnoj Gori:
1. Radosav Nikčević, izvršni odbor ‘Zelenih Crne Gore’ 2. NikoletaNikčević, TO Bar 3. Damir Mašović, savjetnik, Oština Bar 4. Nikola Vukanović, savjetnik za marektnig, Nacionalni Parkovi Crne Gore 5. Mirela Kalamperović, savjetnica i sekretarka za međunarodne odnose, Prijestonica Cetinje 6. Milica Krezović – Šestović, Mladi info 7. Miodrag Rašović, zamjenik urednika nedeljnika ‘Monitor’ 8. Emin Adžović, sekretar, Gradska opština Tuzi 9. Ivan Čađenović, novinar, Dnevni list ‘Vijesti’
Popunjeni upitnici u Albaniji: 10. Idriz Kurtaj, ekspert za životnu sredinu, PA, Koplik 11. Festim Broja, ekspert biologije, Direktorat za šume, Skadar 12. Edmond Terthorja, predsjedavajući, Regionalna agencija za životu sredinu, Skadar 13. Dritan Dhora, viši savjetnik, Regionalna agencija za životu sredinu, Skadar 14. Simon Smalaj, šef kancelarije pri Direktoratu za šume u Kopliku, Malesi e Madhe 15. Arben Brojai , Ekspert , Direktorat za šume u Kopliku, Malesi e Madhe 16. Qemal Zenelaj, Ekspert, komuna Kastart 17. Bruna Broqaj, Finance Director, Bashot Commune, Koplik 18. Besmir Hykaj, Direktor pmoćne službe, “Malesi e Madhe” Direktorat za šume 19. Enida Verça, student “Žurnalistike i komunikacija”, Skadar 20. Klevisa Çira, student “Žurnalistike i komunikacija” 21. Elsiona Ymeri, Biolog, NGO Koplik 22. Ejëll Kalaj, direktor srednje škole “Dod Kaçaj”, Bajzë, Kastrat 23. Ramdar Mane, Bashkia Koplik 24. MirsadaHasaj, profesor, Malesi e Madhe 25. Vlash Limadi, Direktor, Kancelarija za edukaciju, Malesi e Madhe
35
Aneks III: Agenda i lista učesnika
Dan I: Četvrtak, Januar 30 10.00 Dolazak i registracija učesnika
30’
10.30 Uvodna obraćanja: Green Home – gđica Jovana Janjušević Institut za zaštitu prirode u Albaniji – gdin Zamir Dedej
15’
10.45 Predstavljanje inicijative, projekta i rezultata: Green Home: Jovana Janjušević INCA: Zamir Dedej Diskusija i pitanja
15’
11.00 11.30
Predstavljanje TB MAB BR procesa proglašenja u regionu: Studija slučajaMura-Drava–Dunav,gđa Duška Dimović, WWF Dunavsko-Karpatski Program Kafe pauza
30’ 30’
12.00 Uvod u radionicu: Nezavisni konsultant: gđa Ana Katnić, Diskusija i pitanja
30’
12.30- 14.00 Ručak Radionica I dio Moderator - Ana Katnić, nezavisni konsultant 14.00 - Predstavljanje:
Zaštićena područja Trendovi i studije slučaja UNESCO proces proglašavanja Principi dobrog upravljanja
1h
15.30 16.30
30’
Radne grupe kroz različite aspekte: Kontekst životne sredine Politički kontekst Društveni kontekst Ekonomski kontekst
Izvještavanje u plenumu
1h
00’
Zaključci 45’ Dan II: Petak, Januar 31 09.30 10.00
Predstavljanje procesa proglašenja MAB rezervata biosfere u Crnoj Gori i uopšteno Generalni sekretar Nacionalne komisije za saradnju sa UNESCO u Crnoj Gori: gđa Marija Raznatović Predstavljanje procesa proglašenja MAB rezervata biosfere u Albaniji, inicijativa
30’ 20’
36
Prespa – Ohrid, KfW predstavnik 10.20 10.40
Predstavljanje procjena i rezultata projekta Albanija – Genti Kromidha: Rezultati 2 konsultativna sastanka u Skadru i Kopliku Crna Gora – Danilo Mrdak: Zonacija potencijalnog TB MAB BR Skadarsko jezero
20’ 20’
11.00 Kafe pauza Radionica, II dio 11.30 Rad u grupama povodom TB MAB BR Skadarsko jezero:
Zoniranje Posvećenost Struktura Finansiranje
1h
13.00 Ručak
30’
14.30
Zajednički rad na mogućnostima i koristima
30’
15.00
Zajednički rad na ekonomičnosti
30’
15.30 Zajednički rad na budućim koracima i vremenskom okviru 30’ 16.00 Ispunjavanje upitnika 45’ 16.45 Zaključci 17.10 Završetak radionice
Feasibility of establishing Trans-boundary Man and Biosphere Reserve Shkodra/Skadar Lake Workshop, Bar 30-31 January 2014
Ime Organizacija/institucija Kontakt 01. Ana Katnić Nezavisni konsultant [email protected] 02. Marija Ražnatović Nacionalna komisija za
UNESCO [email protected]
03. Goran Škatarić NPSJ [email protected] 04. Nikola Vukanović JP Nacionalni parkovi CG [email protected] 05. Radosav Nikčević Zeleni-Crne Gore 06. Nikoleta Nikčević TO Bar [email protected] 07. Damir Mašović Opština Bar [email protected] 08. Mihailo Burić Zeleni-Crne Gore [email protected] 09. Amra Strujić NVO Bonum [email protected] 10. Jelena Lakić NVO ’Mladiinfo’ [email protected] 11. Milica NVO ’Mladiinfo’ [email protected]
37
KrezovićŠestović 12. Miodrag Rašović Monitor [email protected] 13. Ivan Čađenović ND ’Vijesti’ [email protected] 14. Aida Ramović Gradska opština Tuzi [email protected] 15. Emin Adžović Gradska opština Tuzi [email protected] 16. Amra Pepić Gradska opština Tuzi [email protected] 17. Mirela Kalamperović Prijestonica Cetinje [email protected] 18. Momčilo Martinović Prijestonica Cetinje [email protected] 19. Ruža Ćirović Agencija za zaštitu životne
sredine [email protected]
20. Biserka Stamatović TO glavnog grada Podgorice [email protected] 21. Duška Ljiljanić NVO Zeleni Crne Gore [email protected] 22. Anđela Vlahović Zeleni Crne Gore [email protected] 23. Sanaj Čabarkapa NVO Ekosfera [email protected] 24. Emma Heywood Undiscovered Montenegro [email protected] 25. Aleksandra Rolović NVO Green Home [email protected] 26. Duška Dimović WWF [email protected] 27. Genti Kromidha INCA [email protected] 28. Diana Muriqi Univ. ’L. Gurakuqi’ [email protected]
29. Donalda Lacej Univ. ’L. Gurakuqi’ [email protected] 30. Suzana Golemi USH ’Luigj Gurakuqi’ [email protected] 31. Lindita Bushati 32. Nadire Agaj 33. Tauland Bejko Forumi Shqiptar, Liqeni i
Shkodres [email protected]
34. Amela Zaganjori Forumi Shqiptar Liqeni Shkodres
35. Mahir Hoti Forumi Shqiptar Liq. Shk. [email protected] 36. Dajana Maraqeshi Forumi Shqiptar Liqeni Shk [email protected] 37. Aurela Rrukaj Forumi ShqiptarLiqeni Shk [email protected] 38. Ramadan Mema Forumi ShqiptarLiqeni Shk [email protected] 39. Qemal Mehja Dshpyor Shkoder [email protected] 40. Zamir Dedej INCA [email protected] 41. Maja Kandić Green Home [email protected] 42. Jovana Janjušević Green Home [email protected] 43. Katarina
Ljubisavljević Crnogorsko društvo ekologa [email protected]
44. Marija Vugdelić UDG [email protected] 45. Jovana Drobnjak UDG [email protected] 46. Thiniaq Lako TBR Prespa project [email protected] 47. Vasil Male P. K. Prespa Al. [email protected] 48. Andon Mazenkofski TBR. Pespa project [email protected] 49. Donaldo Lacej Univ. I Shkodres [email protected]
38
Reference Coetzer,K. L., Witkowski,E. T. F. and Erasmus,B. F. N., 2013.Reviewing Biosphere Reserves globally: effective conservation action or bureaucratic label? Biol. Rev. Erg, B., Vasilijević, M., McKinney, M. (eds.), 2012. Initiating effective transboundary conservation: A practitioner’s guideline based on the experience from the Dinaric Arc. Gland, Switzerland and Belgrade, Serbia: IUCN Programme Office for South-Eastern Europe. European Commission, 2011. Our life insurance, our natural capital: an EU biodiversity strategy to 2020, COM(2011) 244 final Faloutsos, D., 2012. Drin Basin: A Situation Analysis. GWP-Med Faloutsos, D., Constantianos, V., Scoullos, M., 2006. Assessment of the Management of Shared Lake Basins in Southeastern Europe. A report within GEF IW:LEARN Activity D2. GWP-Med, Athens GEF, 2004. Lake Shkoder Integrated Ecosystem Management Project Preparation Mission. Unpublished Getzner M., Jungmeier M. & Pfleger B., 2012.Evaluating Management Effectiveness of National Parks as a Contribution to Good Governance and Social Learning, In Tech Hambrey, J., Evans, S., Price, M. and Moxey, A. 2008. The potential for Biosphere Reserves to achieve UK social, economic and environmental goals. Report by Hambrey Consulting For DEFRA Ref: CR 0393 ILEC, 2005. Managing Lakes and their Basins for Sustainable use: A Report for Lake Basin Managers and Stakeholders. International Lake Environment Committee Foundation: Kusatsu, Japan Ishwaran,N., Persic,A. and Tri, N.H. 2008, Concept and practice: the case of UNESCO biosphere reserves.not published Ministry of tourism and environment, 2008. Montenegro tourism development strategy to 2020. Radujković, B. & Šundić, D. 2012. Pollution of the Skadar Lake. Unpublished UNDP, 2007. Project document. GEF “Integrated Ecosystem Management in the Prespa Lakes Basin of Albania, FYR Macedonia and Greece”. UNECE, 2009. Assessment of transboundary rivers, lakes and groundwaters In South-Eastern Europe discharging in the Adriatic sea. ECE/MP.WAT/2009/10 UNESCO, 1987.Appendix A from Practical Guide from Man in the Biosphere UNESCO, 2001.Seville + 5, International meeting of experts. MAB report series no. 69 Vugdelić, M. 2012. Analysis of synergies, gaps and complementarities on integrated environmental management at regional levelSkadar Lake – Montenegro. Unpublished
39
Water Notes and Water Fact Sheets.The World Bank, Washington D.C. World Bank, 2003b. Water Resources Management in South Eastern Europe, Volume II, Country World Bank, 2008. PAD - Project Appraisal Document Lake Skadar-Shkoder integrated ecosystem management project. Washington dc, World Bank and global environment facility (GEF). http://iwlearn.net/iw-projects/1665/experience-notes-and-lessons-learned
www.ramsar.org
www.unesco.org
