struktura na selo.pdf

8/15/2019 struktura na selo.pdf

1/88

3

JORDE JAKIMOVSKI

OP[TESVENATA STRUKTURA

NA SELOTO

Skopje, 2004 godina


2/88

4

Izdava~:

Fondacija " Fridrih Ebert" - Kancelarija SkopjeZa izdava~ot:Peter Telen

Tehni~ka podgotovka, dizajn na korica:Todor Trajkovski

Lektura:Simona Gruevska-Maxoska

Prevod: Angliski: Vera Vasileva Angelova

Pe~ati:DPI- Skopje

Tira`: 300

CIP: Katologizacija vo publikacijata

Narodna i univerzitetska biblioteka" SV. Kliment Ohridski" Skopje

316.334.55(497.7)338.43(497.7)

JAKIMOVSKI, JordeOp{testvenata struktura na seloto / Jorde Jakimovski ; (prevod

angliski Vera Vasileva Angelova). - Skopje : Fondacija "FridrihEbert", 2004. - 88, 84 str. : tabeli, graf. prikazi; 24 sm

Nasl. str. na pripe~ateniot tekst: Rural social structure / Jorde Jaki-movski. - Obata teksta me|usebno pe~ateni vo sprotivni nasoki

ISBN 9989-109-18-41. Jakimvski Jorde Rural social structurea) Selo - Socijalni aspekti - Makedonija b) Selo - Ekonomski aspekti -MakedonijaCOBISS.MK-ID 58242314


3/88

5

S O D R @ I N A

Voved ........................................................................................................... 5

1. Prirodnata okolina na Republika Makedonija .......................... 11

2.ôvekovite resursi vo ruralnite sredini .................................... 15

3. Kvantificirani prihodi po doma}instva ................................... 30

4. Socijalna za{tita na zemjodelcite ............................................... 35

5. Socijalnata stratifikacija i nejzinite karakteristiki ....... 38

6. Sistemot na socijalna pomo{ .......................................................... 60

7. Fukcioniraweto na lokalnata vlast vo ruralnite op{tini .. 62

8. Grià na dràvata za razvojot na seloto ...................................... 68

9. Interes za politika i vklu~uvawe vo politi~kiot ìvot ...... 70

10. Pristap do infrastrukturata - komunalnata i socijalnatainfrastruktura ................................................................................. 74

11. Mesto na ìveewe i rabota ............................................................ 78

12. Sostojbi - nasoki na deluvawe ....................................................... 82


4/88

6

VOVED

Intenzivnite promeni so koi sekojdnevno se soo~uva nase-lenieto vo Republika Makedonija, ~esto odat vo nasoka nanaru{uvawe na negovata socijalna sigurnost. Vakvite promenii procesi osobeno stanaa aktuelni posle raspa|aweto na soci- jalisti~kiot sistem, koga nasproti prvi~nite o~ekuvawa zapozabrzan razvoj i povisok ìvoten standard, naselenieto sesoo~i so u{te pote{ki socijalni krizi vo sporedba so pre-thodniot period. Vo godinite na tranzicija, vo RepublikaMakedonija, namalenata stopanska aktivnost i permanentniotporast na nevrabotenosta, neposredno dovedoa do vlo{uvawe naìvotniot standard na naselenieto so {to istovremeno raste inezadovolstvoto na naselenieto koe se pointenzivno ja mani-festira svojata razo~aranost vo noviot sistem na vrednosti i

nrmi {to gi nudi novoto op{testvo.Najnepovolno vlijanie vrz socijalnata sigurnost imaa

porastot na nevrabotenosta, otpu{tawata od rabota, ste~aite,namaluvaweto na platite i na ìvotniot standard na nasele-nieto. Kako najzagrozeni kategorii na naselenieto se nevrabo-tenite, posebno nevrabotenite mladi lica, ènite, penzioner-ite i selskoto naselenie, a vo ovaaa kategorija treba da sevbrojat i onie {to se vraboteni, no nivnite plati i vkupniprimawa se nedovolni za zadovoluvawe na sevkupnite ìvotni

potrebi. Seto toa predizvika prodlabo~uvawe na socijalnatadiferencijacija na naselenieto, a golem e brojot na lu|eto {tose nao|aat pod granicata na siroma{tijata i {to primaat socijalna pomo{. Tro{ocite za socijalna pomo{ zafa}aat pogolemdel od buxetot na dràvata, {to gi namaluva mo`nostite zainvestirawe vo razvojot.

Transformacijata na celokupnoto op{testvo predizvikadrasti~ni socijalni promeni na selo, koi golem broj od nasele-

nieto gi doìvuvaat kako teòk problem: visoka nevrabo-tenost, nisko nivo i nesigurnost na prihodite, porast na natu-ralnata potro{uva~ka, opa|awe na ìvotniot standard ivlo{uvawe na kvalitetot na ìveeweto.


5/88

7

Dene{nite socijalni i ekonomski problemi na selo pro-

izleguvaat ne samo od ekonomskata tranzicija, iako taa e silenfaktor so negativno vlijanie, tuku se rezultat i na naslede-noto nivo na ekonomskata razvienost od minatite godini.Takvi problemi postoele pred po~etokot na tranzicijata, a toase: skrienata nevrabotenost, agrarna prenaselenost voramni~arskite naseleni mesta, ekonomskata emigracija, nere-{eni osnovni infrastrukturni potrebi vo ruralnite sredini(pat, redovna avtobuska linija, voda za piewe, kanalizacija ),nedostatok na pristap do obrazovnite institucii, nedovolen

pristap do pazari i pazarnite informacii na zemjodelcite,nedostapnost do osnovni zdravstveni uslugi i sli~no.

Istraùvaweto Op{tesatvenata struktura na selo iziskuva utvrduvawe na:

@ivotniot standard, socijalnata stratifikacija i nejzi-nite karakteristiki kako i odnosot na naselenieto kon socijalnite razliki.

Kakvi i koi promeni se izrazuvaat vo demografskite dvi-èwa i vo socijalnata struktura na naselenieto na selo.

Dali i kolku socijalnnata kriza ja menuva perceptivnataramka na ruralniot prostor.

Poseben i mnogu zna~ajno dali i kolku seloto i zemjo-delstvoto se percipira kako (ne)perspektiva.

Fokusot na ovaa studija e staven vrz socio-ekonomskitekarakteristiki na ~ovekovite resursi, prihodite i potro{u-va~kata na doma}instvata, dimenziite na siroma{tijata, socijalnata izdr`livost, pristapot do infrastrukturata (ko-

munalna i socijalna), griàta na dràvata i na lokalnatavlast za razvojot na seloto, dali socijalnite razliki se odra-zuvaat vrz svesta na selskata populacija i sli~no.

Taka studijata treba da pretstavuva analiza za ekonom-skiot, socijalniot razvoj na seloto vo Republika Makedonijaod {to proizleguvaat ocenkite za vlijanieto na tranzicijatavrz socijalnata (ne )sigurnost na selskoto naselenie.

Izgotvuvaweto na ovaa studijata so evidentirawe ianaliza na sostojbata vo navedenite oblasti i izleznite

re{enija bi imala za cel da im pomogne na Vladata na Repub-lika Makedonija, na nevladinite organizacvii i na drugi, voiznao|awe na re{enija so koi sega{nata nepovolno ekonomsko-socijalna sostojba na selo poleka bi se nadminuvala.


6/88

8

Osnovnata metodologija primeneta vo istaùvaweto se

soznanijata od analiti~kiot materijal na Ankatata i podato-cite od sekundarnite izvori- statisti~ki podatoci idosega{ni istraùvawa vo zemjata. Sondaàta so pomo{ naanketen pra{alni be{e izvr{ena vo mesec juni 2003 godina, aso anketata vrz osnova na reprezentativen primerok bea op-fateni 800 ispitanici ili 0,16% od vkupniot broj na nasele-nie na selo na vozrast od 18 i poveke godini. Toj obem ja zado-voluva mo`nosta za voop{tuvawe n dobienite rezultati zacelata selska populacija. Stratifikacijata na primerokot

opfa}a dve komponenti: regionalna i konfiguracija na seloto.Vodena e smetka za proporcionalnata zastapenost na soodnosotna ramni~arski (do 800 m n.v.) i ridskoplaninski sela (nad 800m n.v.) i regionalna pripadnost. Taka me|u opfatenite 800ispitanici so anketata 658 se od ramni~arskite sela i 142 odridsko-planinskite sela. Po izvr{uvaweto na stratifiku-vaniot i naso~eniot izbor vo primerokot se pristapi konposlednata etapa nameren izbor na 80 sela vo koi se vr{islu~aen izbor na ispitanicite. Vo sekoe selo se anketirani po10 ispitanici.

Za podobar uvid vo strukturata na ispitanicite i voostapuvawata od strukturata na masata {to ja ispituvame godavame sledniot pregled na podatoci:


7/88

9

Vkupno naseleniena vozrast od 20 ipoveke godini naselo vo RepublikaMakedonija, popis1994 godina

Vo primerokot lica navozrast od 18 i povekegodini Razlika

Broj % Broj %POL

Ma{ki 249.865 50,12 446 55,75 1,11

@enski 248.685 49,88 354 44,25 1,13 Vkupno

498.550 100,00 800 100,00 1,00

VOZRAST 20-29 128.690 25,81 161 20,13 1,28 30-39 109.104 21,88 158 19,75 1,11 40-49 76.866 15,42 168 21,00 1,36 50-59 70.688 14,18 168 21,00 1,48 60 i povekegodini 113.202 22,71 145 18,13 1,25 Vkupno 498.550 100,00 800 100,00 1,00

OBRAZOVANIE Nezavr{enoosnovno i bezu~ili{te 217.069 38,47 166 20,75 1.85 Osnovno 233.230 41,34 252 31,50 1,31 Sredno 100.537 17,82 338 42,25 2,37

Vi{e i Vi-soko 13.326 2.37 44 5,50 2,32 Vkupno 564.152 100,00 800 100,00 1,00


8/88

10


9/88

OP[TESTVENATA STRUKTURA NA SELOTO

11

1. Prirodnata okolina na

Republika Makedonija

Makedonskoto selo opfa}a 86,7% od nacionalniot prostor i

vo nego ìvee 40,62% od vkupnoto naselenie (popis od 2002 godi-

na). Zemjodelstvoto pretstavuva osnovna stopanska dejnost na sel-skata populacija, a doma}instvata koi imaat individualno zemjo-

delsko stopanstvo zazemaat zna~ajno mesto vo agrarnata struktura

(73% obrabotliva povr{ina, 90% dobitok, 96% traktori) i so

toa dobivaat i mo{ne va`na uloga vo proizvodnite rezultati.

Spored popisite 1994 i 2002 godina vo Republika Makedonija

evidentna e slednata golemina na selskite naselbi spored brojot

na ìteli:

Tabela 1.Golemina na selskite naselbi

1994 godina 2002 godina Broj na naselenie Broj % Broj %

Napolno iseleni 121 7,1 145 8,5 Do 100 ìteli 573 33,5 630 36,7 101-300 " 387 22,6 323 18,8

301-800 " 332 19,3 318 18,6 > 801 " 302 17,5 299 17,4 Vkupno 1715 100,0 1715 100.00

Izvor:Moi presmetuvawa; Vkupno naselenie, doma}instva, stanovi i zam-

jodelski stopanstva po op{tini i naseleni mesta spored adminis-trativno-teritorijalnata podelba od 1996 godina, Kniga V, Zavod zastatistika na Republika Makedonija, Skopje, 1997, str.13-45 iKniga I, Vkupno naseleni po pol i vozrast - definitivni podatoci

po naseleni mesta- Dràven zavod za statistika, Skopje, maj 2004

Poradi stihijnata migracija mnogu selski naselbi se pot-polno isprazneti (145 ili 8,5% popis 2002 godina), {to pred


10/88

Jorde Jakimovski

12

dràvata postavuva seriozna i dalekose`na zada~a za revitali-

zacija bar na eden del od tie naselbi.

Od niv, poseben problem pretstavuvaat selata so pomalkuod 50 ìteli, a takvi gi ima 451 ili 71,6% od vkupniot broj nasela do 100 ìteli, ili 26,3%, odnosno nad 1/4 od vkupniot broj nasela vo Makedonija. Od ovaa podgrupa (do 50 ìteli) moè da seo~ekuva nekoi naselbi-osobeno sela do 10 ìteli, sosema da seraselat, a takvi ima 157 sela. Razvienosta na malite naselbi pooddelni op{tini, odnosno po nivnite ruralni podra~ja e

razli~na, poto~no vo nekoi od niv tie zna~itelno zaostanuvaat;osobeno e seriozna sostojbata vo op{tinite: Prilep, Kavadarci,Kumanovo, [tip, Veles, Ohrid, Demir Hisar, Makedonski Brod,Bitola, Probi{tip, Kratovo, Kriva Palanka, Del~evo i Berovo.

Spored Odlukata za utvrduvawe na stepenot na nedovolno

razvieni podra~ja vo periodot od 1999 do 2003 godina, a soglasno

so Zakonot za pottiknuvawe i razvoj na stopanski nedovolno raz-

vienite podra~ja, vo R. Makedonija status na ridsko-planinskisela imaat 508 naselbi ili 29,6% od vkupniot broj, a tie najmnogu

se rasprostraneti vo jugozapadniot region, a najmalku vo skop-

skiot, vardarskiot i jugoisto~niot (vidi tabela 2 vo tekstot).

Status na izrazito nedovolno razvieni sela imaat 279 naselbi

ili 16, 3% od vkupniot broj i toa najmnogu vo isto~niot (62),

vardarskiot (60), pelagoniskiot (47) i severoisto~niot region

(37). Vo Zakonot za izmena i dopolnuvawe na Zakonot za pot-

tiknuvawe i razvoj na nedovolno razvienite podra~ja od 1 juli1999 godina e napravena promena na ~len 8 od Zakonot od 18 janu-

ari 1994 godina. Namesto "kompaktno zaostanati podra~ja", vne-

sen e terminot "izrazito nerazvieni naseleni mesta". Za iz-

razito nerazvieni naseleni mesta se smetaat naselenite mesta so

nisko nivo na stopanska aktivnost, nad 10 km oddale~enost od

gradskiot centar, bez pristapen pat i osnovna infrastruktura,

visoka migracija i mala gustina na naselenieto (~len 8).

Spored metodologijata, so status na izrazito nerazvieni sela

ne se steknale golem broj naseleni mesta iako imaat visoka mi-

gracija, nedovolno razviena komunalna i ekonomska infrastruk-


11/88


13

tura, i obratno, golem broj naseleni mesta so visoka imigracija i

so izgradena osnovna infrastruktura se vlezeni vo status na iz-razito nerazvieni sela.

Kakva e strukturata na selata spored nadmorskata i reljef-

nata struktura se gleda od slednive podatoci:

Tabela 2.

Broj na sela vo Republika Makedonija spored nadmorskata

viso~ina i spored regionite

Vkupno Ridsko- pla-ninski

Ramninski

Broj % Broj % Broj %RepublikaMakedonija

1715 100,0 508 29,6 1207 70,4

Pelagoniski 339 100,0 95 28,0 244 72,0

Vardarski 167 100,0 17 10,2 150 89,8

Severoisto~en 188 100,0 64 34,0 124 65,9Jugozapaden 278 100,0 145 52,1 133 47,9Skopski 125 100,0 13 10,4 112 89,6Jugoisto~en 184 100,0 17 9,2 167 90,8Polo{ki 181 100,0 95 52,5 86 47,5Isto~en 253 100,0 62 24,5 191 75,5

Izvor:Moi presmetuvawa; Vkupno naselenie, doma}instva, stanovi i zam-

jodelski stopanstva po op{tini i naseleni mesta spored administr-ativno-teritorijalnata podelba od 1996 godina, KnigaV, Zavod zastatistika na Republika Makedonija, Skopje, 1997, str.13-45.

Vakvite reljefni karakteristiki na selata vo oddelni regi-

oni pretstavuvaat osnoven priroden uslov za nivniot vkupen eko-

nomski i socijalen razvoj. Na niv i natamu treba da se smeta kako

na edna od osnovnite determinanti za razvojot na nivo na Repub-

likata ili spored regioni.


12/88

Jorde Jakimovski

14

Mapa 1

Regioni vo Republika Makedonija

(1) Region Pelagonija: 2-Bitola, 10-Demir Hisar, 16-Kru{evo, 20-Prilep i 23-Resen(2) Region Vardar: 33-Veles, 11-Kavadarci i 18-Negotino

(3) Severno-isto~en region: 14-Kratovo, 15-KrivaPalanka i 17-Kumanovo

(4) Ju`no-zapaden region: 8-Debar, 12-Ki~evo, 3-Makedonski Brod,19-Ohrid i 30-Struga

(5) Region Skopje: 25-29

(6) Ju`no-isto~en region: 4-Valandovo, 6-Gevgelija, 22-Radovi{ i 31-Strumica

(7) Polog region: 7-Gostivar i 32-Tetovo

(8) Isto~en region: 1-Berovo, 5-Vinica, 9-Del~evo, 13-Ko~ani, 21-Probi{tip, 24-Sveti Nikole i 34-[tip


13/88


15

2.ôvekovite resursi

vo ruralnite sredini

Makedonskoto selo vo izminatite nekolku decenii pomina

niz proces na dinami~na tranzicija. Pokraj pozitivnite pro-

meni, toa ima i mnogu negativni pojavi i procesi.

Inferiorizacijata na seloto vo Makedonija zapo~na so raz-vojot na industrijata, a posebno so brzata industrijalizacija.

Prinuden i diskriminatorski odnos kon seloto i kon zemjo-

delstvoto, na patot za sozdavawe na rabotni~ka dràva, pokaùva

nesrazmerniot odnos na cenata na zemjodelskite i na industris-

kite proizvodi, zadolìtelniot otkup na zemjodelskite proiz-

vodi poradi ishranata na gradskoto naselenie, vklu~uvaweto na

selskoto naselenie vo izgradbata na industriskite i na infra-

strukturnite objekti i sli~no. Sistematskoto degradirawe na

seloto i na zemjodelstvoto ima{e pove}edimenzionalni posledi-

ci za seloto: zaedno so depopulacijata na selskite podra~ja, nas-

tanale i dnevnite migracii selo-grad, se zgolemi brojot na me{o-

vitite doma}instva, sé pomal broj na selski doma}instva ìveat

samo od zemjodelstvo, nastana devitalizacija na zemjodelskoto

naselenie, a neizgradenosta na infrastrukturata na seloto gi

pottiknuva{e mladite svojata idnina da ja baraat vo gradot i vonezemjodelskite dejnosti.

Migracijata i deagrarizacijata imaat osobeno negativni

posledici vrz oddale~enite ridsko-planinski i vrz kompaktno

zaostanatite podra~ja. Dosega{nata ekonomska i agrarna politi-

ka vo Republika Makedonija pozitivno se odrazi vrz razvojot na

golemite sela, na selata poblisku do gradovite, na selata koi

imaat plodno zemji{te i koi se soobra}ajno dobro povrzani so

gradskite sredini, kako i na selata vo koi bile izgradeni stopan-ski i infrastrukturni objekti. Na ìtelite od ovie sela im bilo

ovozmoèno da se vrabotuvaat vo neagrarni dejnosti bez da go na-

pu{tat svoeto mesto na ìveewe bidej}i, kako dnevni migranti,


14/88

Jorde Jakimovski

16

im e ovozmoèno sekojdnevno da patuvaat do rabotnoto mesto i, po

zavr{uvaweto na rabotnoto vreme, povtorno da se vra}aat voseloto i da rabotat na imotot.

Od druga strana, naselenieto vo ridsko-planinskite sela i vo

kompaktno zaostanatite podra~ja, poradi nesoodvetna patna komu-

nikacija i neobezbedena osnovna infrastruktura (komunalna,

op{testveni dejnosti), morale trajno da migriraat i da go

napu{tat svoeto selo, da go napu{tat i obrabotlivoto zemji{te

ili nekvalitetno da go obrabotuvaat.

Tabela 3 .

Dvièwe na selskoto i na zemjodelskoto naselenie vo Repub-

lika Makedonija

Vkupno Selsko ZemjodelskoGodini

Broj % Broj % Broj %1948 1.152.986 100,0 834.485 72,4 824.622 71,521961 1.406.003 100,0 863.070 61,4 723 116 51,431971 1.647.308 100,0 844.231 48,8 657 138 39,891981 1.909.136 100,0 879.937 46,1 392.293 21,691994 1.945.932 100,0 782.334 40,2 226.498 11,792002 2.002.547 100,0 821.586 40,6 - -

Izvor:Statisti~ki pregled na SRM br.115 i br.136 i Kniga II, Naseleniespored vitalnite, etni~kite, obrazovnite i ekonomskite belezi,Zavod za statistika na Republika Makedonija, Skopje, 1996 godina iKniga I, Vkupno naseleni po pol i vozrast - definitivni podatoci ponaseleni mesta- Dràven zavod za statistika, Skopje, maj 2004.

Pokraj op{tiot pokazatel za deagrarizacijata izrazen so

u~estvoto na zemjodelskoto, odnosno na nezemjodelskoto, vo vkup-

noto naselenie, za sogleduvawe na sinhroniziranosta na procesi-

te na urbanizacijata, deagrarizacijata i migracijata, zna~aen e

indikatorot na u~estvoto na zemjodelskoto naselenie vo selskoto

naselenie.

Imeno, deagrarizacijata najsu{tinski se izrazuva niz nama-

luvaweto na zemjodelskoto naselenie vo seloto. Na primer,

u~estvoto na zemjodelskoto naselenie vo seloto e namaleno od

37,9%, vo 1981 godina, na 26,4 %, vo 1994 godina.

Analizite pokaùvaat deka do sedumdesettite godini vo Re-


15/88


17

publika Makedonija deagrarizacijata se odvivala so preseluvawe,

odnosno so migrirawe na deagrariziranoto naselenie vo gra-dovite. Vakvata deagrarizacija zna~itelno vlijaela vrz dinami-

kata, stepenot i karakterot na urbanizacijata.

Vo Slovenija, selskoto naselenie, iako spored mestoto na

ìtelstvo e pobrojno od makedonskoto, vsu{nost e daleku po-

malku zemjodelsko od makedonskoto bidej}i tie se industrijali-

zirale bez da go napu{tat seloto, t.e. gi menuvaat zanimawata, no

ne i mestoto na ìveewe. Toa, od druga strana, vlijaelo pobavno

da raste urbanizacijata vrz osnova na migracijata od selo vo grad.Vo ekonomski razvienite zemji ve}e podolgo vreme postoi

diversifikacija na ruralnata ekonomija koja gi modelira regio-

nalnite osobini na selskite zaednici i po{iroko. Imeno, po

Vtorata svetska vojna, mnogu prerabotuva~ki industrii i uslu-

`ni dejnosti se locirani vo ruralnite sredini blagodarenie na

nivnata mo`nost, kako i na pottiknuva~kata dràvna politika.

Vo periodot na 70-te i 80-te godini doa|a do nov trend vo mnogu

selski sredini - sé poveke se razvivaat mali pogoni, uslu`niservisi, i toa osobeno vo severna Italija, ju`na Germanija, Fran-

cija i vo drugi zemji. Vo Irska, Holandija, Italija, Grcija, [pa-

nija, Portugalija i Anglija doa|a do apsoluten porast na selsko-

to naselenie. Poznatata studija SEGESA (Bon Tron, 1995) otkri-

va deka francuskoto selo izgubilo 550 000 selski doma}instva vo

periodot 1962-1982 godina, no dobilo 620 000 novi doma}instva.

Vo Makedonija, obratno, mnogu nepovolnite uslovi za ìve-

ewe i rabota vo seloto, koncentracijata na industriite vo grado-vite, slabata soobra}ajna povrzanost na gradovite i selata vlija-

ele naselenieto so deagrarizacijata da imigrira vo gradovite.

Trendot na drasti~noto smaluvawe na selskoto i na zemjodel-

skoto naselenie vo Republika Makedonija moè dvozna~no da se

objasni: so indikatorite na razvojot na sekundarniot i na terci-

erniot sektor i so indikatorite na napredokot na op{testvoto,

no i so podatocite za deagrarizacijata i depopulacijata prediz-

vikani od te{kite uslovi za ìveewe od zemjodelstvoto na selo.

Makedonskoto selo so trendot na smaluvaweto na zemjodelskoto

naselenie ne se razlikuva mnogu od razvieniot svet. Iako Make-


16/88

Jorde Jakimovski

18

donija e vo krugot na zemjite so nisko u~estvo na zemjodelskoto

naselenie, se izdvojuva so polo`bata na zemjodelstvoto vo eko-nomskiot sistem, a so toa i so odnosot kon zemjodelstvoto i kon

seloto. Deneska taa polo`ba i toj odnos kon zemjodelstvoto moè

dobro da se ilustrira so faktot deka vrz sostojbata na makedon-

skoto zemjodelstvo vlijaat slednite faktori: visokite ceni na

repromaterijalite, nesigurnosta na plasmanot na zemjodelskite

proizvodi, nedostigot na obrtniot kapital, nepovolnite i nesi-

gurni krediti, namalenata direktna poddr{ka na zemjodelstvoto,

zapostaveniot razvoj na zadrugarstvoto i sli~no. Imeno, u~estvo-to na vkupnite subvencii vo zemjodelstvoto od 3,2 % od buxetot

na Makedonija, odnosno 1,4 od BDP vo 1994 godina, e namaleno na

1% od buxetot na R. M., odnosno 0,4% od BDP vo 2001 godina. Pod-

dr{kata sega e naso~ena preku buxetot na Ministerstvoto za zem-

jodelstvo, {umarstvo i vodostopanstvo, i Dràvnoto biro za sto-

kovi rezervi.

Grafikon 1: Raspored na zemjodelska i selska populacija po

regioni izrazena vo procent od vkupnite ìteli na R. Makedoni- ja vo 1994 god.

0

10

20

30

40

50

60

70

80

P e l a

g o n i j a

V a r d

a r

s e v e

r o - i s t o k

j u g o - z a p a

d

S k o p j e

j u g o - i s t o

k

P o l o

g

i s t o ~ n

a

v k u p

n o

Zemjodelska populacija Selska Populacija


17/88


19

Tamu kade {to naselenieto se iseluva, zemjodelskite kapaci-

teti (zemji{teto) ostanuvaat neiskoristeni, a tamu kade {to se-lata se premnogu naseleni, zemjodelskata povr{ina e relativno

ograni~ena. Doa|a do neuramnoteènost vo rasprostranetosta na

naselenieto i na zemjodelskite povr{ini, {to pretstavuva pose-

ben socio-ekonomski fenomen.

2.1 Starosnata i obrazovnata struktura naselskoto naselenie

Depopulacijata na selskite naselbi se odrazila i na struktu-

rata na naselenieto spored starost, obrazovanie, aktivnost i za-

nimawe .

Migracionite dvièwa pridonesoa za odlevawe na mladoto,

fertilno sposobno, obrazovano i rabotosposobno naselenie. Eg-zodusot od seloto go opfati rabotno i fertilno najaktivniot

kontigent od negovata populacija, koe predizvika debalans na po-

lovata i starosnata struktura ”maskulinizacija i senilizacija”

a so toa posredno ima vlijanie i na ekonomskite i vitalnite de-

mografski pokazateli na selskoto naselenie. Golem broj od sel-

skite naselbi stanaa stare~ki naselbi, i imaat poremetena soci-

jalna ravnoteà koja povlekuva nemo`nost za revitalizacija na

site funkcii na op{testveniot ìvot i na toj na~in ja ote`nuvai onaka nepovolnata polo`ba na starite lica na selo. Ovie pre-

selni~ki dvièwa vo golema mera pridonesoa vo prodlabo~uvawe

na regionalnata razlika vo starosnata struktura na selskoto

naselenie. Imeno, naselenieto vo selskite podra~ja na op{tini-

te Kratovo (26,49%), Peh~evo (24,60%), Resen (24,23%), Demir

Hisar (21,50%) i Probi{tip (21,07%) vo 2002 godina e vo dlaboka

demografska starost. Vo nad edna tretina od op{tinite vo R.

Makedonija selskoto naselenie e vo demografska starost (Bero-vo, Bitola, Gevgelija, Kavadarci, Ko~ani, Kriva Palanka, Ohrid,

Prilep, , Sv. Nikole i [tip), a op{tinite Skopje , Gostivar, De-

bar, Ki~evo, Struga i Tetovo se na pragot na demografskata sta-


18/88

Jorde Jakimovski

20

rost na selsko naselenie. Pogolemata zastapenost na staroto

naselenie gi zgolemuva transferite vo zdravstvenata za{tita,penziskoto osiguruvawe, socijlnata za{tita i dr.

Grafikon 2: Dinamika na starosnata struktura na selskoto

naselenie

Dinamika na sta rosnata struktura na

selskoto naselenie

0

10

20

30

40

50

60

0-19 20-64 nad 64 nepoznato

1981

1994

2002

Izvor: Statisti~ki godi{nik br.126 Skopje, 1982, Kniga I , Nase-leni, domakinstva, stanovi i zemjodelski domakinstva, Popis 1994godina, Zavod za statistika na Republika Makedonija, Skopje, 1996godina i Kniga I, Vkupno naseleni po pol i vozrast - definitivnipodatoci po naseleni mesta- Dràven zavod za statistika, Skopje,maj 2004.

Od grafikonot se gleda deka u~estvoto na mladite (0-19godini) vo vkupnoto selsko naselenie ima tendencija na opa|awe.Imeno, u~estvoto na naselenieto staro od 0-19 godinie namalenood 41% vo 1981 godina na 32,2% vo 2002 godina. Dinamikata nau~estvoto na lica stari 65 i pove}e godini u{te poreqefno gopokaùva procesot na stareeweto na selskoto naselenie. U~es-tvoto na naselenieto staro 65 i poveke godini se zgolemuva od 8%(1981 godina) na 10,9% (2002 godina). Nepovolna starosna struktu-ra vo odnos na dràvniot prosek se zabeleùva vo selata na Pe-

lagoniski region (18,8%), Isto~en regon (15,5%), Vardarski(12,9%) i Severoisto~en region(12,7%).

Ponaglaseni tendencii na stareewe se zabeleùvaat voridsko-planinskite i kompaktno zaostanatite podra~ja.


19/88


21

Grafikon 3

Starosna struktura na selskoto

naselenie po regioni vo 2002 god.

01020

3040506070

P e l a

g o n i

s k i

V a r d

a r s k

i

S e v e

r o - i s

t o ~ e

n

J u g o

- z a p a

d e n

S k o p

s k i

J u g o

- i s t o

~ e n

P o l o

{ k i

I s t o

~ e n

R M

0-1920-64

nad 64

nepoznato

Izvor: Kniga I , Vkupno naseleni po pol i vozrast - definitivni poda-toci po naseleni mesta - Dr`aven zavod za statistika, Skopje, maj

2004.

Tabela 4:

Pismenost i starosna struktura na selskoto naselenie po re-gioni Sostojba 1994 godina

Starosna struktura

Regioni

Selskonasele-

nie

Nepismeno10 i pove}e

godini 0-1965 i pove-}e godini

R. Makedonija 100,0 8,6 36,0 9,61.Pelagoniski 10,6 8,4 27,2 16,02.Vardarski 5,0 10,3 33,2 10,63.Severoisto~en 9,5 12,5 34,3 11,44.Jugozapaden 14,5 7,7 38,7 9,85.Skopje 13,0 8,3 40,3 5,96.Jugoisto~en 12,8 6,4 32,9 9,17.Polo{ki 24,3 7,9 41,7 6,6

8.Isto~en 10,3 10,3 29,0 12,6Izvor: Moi presmetuvawa; Vkupno naselenie, doma}instva, stanovi izamjodelski stopanstva po op{tini i naseleni mesta spored admi-nistrativno-teritorijalnata podelba od 1996 godina, Kniga V, Zavodza statistika na Republika Makedonija, Skopje, 1997, str.344-408.


20/88

Jorde Jakimovski

22

Mapa 2: Procent na nepismeno ruralno naselenie po regioni


21/88


23

Planinski sela Ramni~arski sela

Grafikon 4

Nepismeno naselenie po regioni, vo zavisnost od tipot naseloto (sostojba vo1994)

0

2

4

6

8

10

12

14

16

18

20

%

P e l a

g o n i j a

V a r d

a r

S e v e

r o - i s

t o k

J u g o

- z a p a

d

S k o p j e

J u g o

- i s t o

k

P o l o

g

I s t o

k

V k u p n

o - p r o

s e k

Regioni

Socijalnata kategorija ~isti zemjodelci se prete`no stari

lica i mo`e da se zboruva za rezidualna populacija vo makedon-

skoto selo. Stare~kite doma}instva na selo stanuvaat seriozen

ekonomski i socijalen problem. Na ekonomski plan, prvenstvenotreba da se istakne neiskoristenosta na kapacitetite (obrabot-

livoto zemji{te) so koi raspolagaat stare~kite doma}instva na

selo, a na socijalen plan, toa {to ostvaruvaat mali i skromni

prihodi.

Na pragot na 21 vek obrazovanieto i raznovidnata stru~na

podgotovka stanaa me|uzavisni fakori i dvigateli na ekonom-

skiot i na socijalniot razvoj. Vrskata me|u stepenot na tehni~ki-

ot napredok i kvalitetot na ~ovekovata intervencija e sé pove}e

zna~ajna, kako i potrebata onie koi aktivno u~estvuvaat vo sto-

panstvoto da bidat osposobeni da se slu`at so novata tehnologija.


22/88

Jorde Jakimovski

24

Vo sekoj sektor, a so toa i vo zemjodelstvoto, raznovidna e potre-

bata za evulativni sposobnosti povrzani za znaeweto i poznava-weto na tehnologijata. Primenata i sposobnosta za koristewe na

vkupniot potencijal od novata tehnologija, kako i izborot na

primerni sredstva i metodi na rabotewe vo zemjodelstvoto, nu`-

no zavisi od obrazovanieto i fleksibilnosta na zemjodelcite za

prilagoduvawe i prifa}awe na promenite.

Dosega{nata sostojba na obrazovanieto na selskoto nasele-

nie i stepenot na stru~noto obrazovanie na zemjodelcite be{e

edna od zna~ajnite pre~ki za razvojot na makedonskoto zemjodel-stvo i selo. Golem del na selskoto i zemjodelskoto naselenie ne-

ma oformeno osnovno obrazovanie.

Tabela 5.

Obrazovna struktura na selskoto i na aktivnoto naselenie

{to vr{i zanimawe. Sostojba 1994 g.

Selsko naselenieAktivno naselenie {to

vr{izanimawe

Stepen na obra-zovanie

Vkupno

Ma-{ko

@en-sko

Vkupno

Indi-vidualni

zemjodelci

Zem- jodelci i

srodnirabotnici

Vkupno 100,00

100,00

100,00

100,00 100,00 100,00

Bez {kolska podgo-tovka i nezavr{enoosnovno obra-zovanie 37,9 29,3 46,6 11,5 47,9 36,3Osnovno u~ili{te 41,1 42,5 39,7 28,2 42,6 48,6Sredno obrazovanie 17,7 23,8 11,6 44,2 8,9 13,3Vi{o i visokoobrazovanie 2,3 3,4 1,3 16,1 0,6 1,7Nepoznato 0,2 0,2 0,2 - - -

Izvor: Moi presmetuvawa; Kniga II, Naselenie spored vitalnite,

etni~kite, obrazovnite i ekonomskite belezi, Zavod za statistika naRM, Skopje, 1996, str.36; i Vkupno naselenie, aktivno naselenie vozemjata spored pol, vozrast, {kolska podgotovka, zanimawe i de-

jnosta, Kniga III, Skopje, 1997, str. 37-39.


23/88


25

Kako {to se gleda od navedenata tabela, od vkupno 567.102 li-

ca na selo stari 15 i pove}e godini, registrirani so popisot nanaselenieto vo 1994 godina, 59.692 lica, ili 10,5%, bile bez obra-

zovanie, odnosno nemale nitu prvo oddelenie od osnovnoto u~ili-

{te, a toa zna~i najgolemiot broj od niv se nepismeni (55.552 ili

7,8% od vkupnoto selsko naselenie na vozrast od 10 i pove}e

godini). Me|utoa, licata bez obrazovanie - kako i drugite obra-

zovni grupi - ne se ednakvo zastapeni vo odnos na polovata struk-

tura. @enite se zna~itelno pove}e zastapeni vo grupite; nepis-

meni (75%), bez u~ili{te (73%) i so nezavr{eno osnovno obra-zovanie (57%), dodeka ma`ite se zna~itelno zastapeni vo grupite

so sredno (68%) i vi{o i visoko obrazovanie (73%).

Grafikon 5 i 6:

Obrazovna struktura na naselenieto spored popisot od 1994

godina

Grad

4.112.6

28.541.6

12.8

0.5

1

2

3

4

5

6


24/88

Jorde Jakimovski

26

Selo

10.5

27.4

41.1

17.7

1.5

1.8

1

2

3

4

5

6

Klu~

Izvor:Moi presmetuvawa; Kniga 2, Naselenie spored vitalni, etni~ki,obrazovni i ekonomski belezi, Zavod za statistika na RepublikaMakedonija, Skopje, 1996 godina.

Tabela 6.

Struktura na nepismenoto selsko naselenie staro 10 i pove}e

godini po vozrasni grupi i pol. Sostojba: Popis 1994 godina vo %

Vozrasnigrupi Vkupno Ma{ko @ensko

Vkupno 100,0 100,0 100,010-14 0,8 1,4 0,615-19 1,3 2,3 1,020-29 5,1 7,2 4,530-39 4,5 5,0 4,340-49 6,9 5,4 7,450-54 44,1 35,2 46,9

65 i pove}e 36,4 42,9 34,4Nepoznato 0,9 0,6 1,0Izvor:Moi presmetuvawa; Naselenie spored vitalnite, etni~kite, obra-zovnite i ekonomskite belezi, Kniga II Skopje,1996, str.39.

1. Bez u~ili{te

2. Nezavr{eno osnovno obrazovanie

3. Osnovno obrazovanie

4. Sredno obrazovanie

5. Vi{o i visoko obrazovanie6. Nepoznato


25/88


27

Licata so povisoko obrazovanie, po~nuvaj}i od sredno pa na-gore, se zna~itelno poretko zastapeni kaj naselenieto vo ridsko-

planinskite sela i vo kompaktno zaostanatite podra~ja, a prov-

laduva u~estvoto na naselenieto bez {kolska podgotovka i so

nepotpolno osnovno obrazovanie. Za toa ima pove}e pri~ini, od

koi najbitni se: iseluvaweto na mladoto i rabotosposobno

naselenie koe{to e poobrazovano; {iroko rasprostranetata

upotreba na tradicionalni sredstva i metodi koi se primi-

tivni; otsustvoto ili maliot broj na obrazovni instituciii objekti; nedovolnata grià za podobruvawe na {kolskata

podgotovka na mladata populacija; potoa, dosega{nata

izoliranost na kompaktno zaostanatite podra~ja ili od-

dale~enosta na ridsko-planinskite sela i sli~no. No, bez ogled

na pri~inite koi dovele do vakvata situacija, stopanskite posle-

dici se katastrofalni (posebno vo agrarot). Licata so zavr{eno

osnovno obrazovanie ne se sposobni da vodat i samostojno da raz-

vivaat sovremeno zemjodelsko i drugo proizvodstvo.Pri analiza na socio-ekonomskata struktura na selskoto

naselenie, osobeno va`nost ima ekonomskata struktura nanaselenieto. Vo Republika Makedonija blizu 3/5 od selskotonaselenie e ekonomski neaktivno (59,8%) a samo 2/5 e ekonomskiaktivno (40,2%). Sogleduvaweto na sostojbite i dvièweto semo{ne interesni spored regionalnata pripadnost. Zabeleìtel-no e nadprose~no u~estvo na ekonomski aktivno selsko naselenievo Jugoisto~en region (55,1%), Pelagoniski (49,4%) i Isto~enregion ( 45,5%). Vo odnos na ekonomski neaktivnoto selsko nase-lenie podatocite govorat deka, vo Polo{kiot region, ekonomskineaktivnoto naselenie e 2,5 pati pogolemo vo odnos na ekonom-ski aktivnoto selsko naselenie.

Za ekonomskata struktura na selskoto naselenie zna~ajnise golem broj na faktori za koi ve}e govorevme no poradiva`nosta treba da se potencirat slednite: stepenot na ekonomskarazvienost, razli~na starosna struktura, razli~no mehani~ko i

prirodno dvièwe.Tabela 7.

Struktura na selskoto naselenie na vozrast 15 i poveke godinispored aktivnosta po regioni


26/88

Jorde Jakimovski

28

Sostojba popis 2002 godina vo %

Regioni Vkupno Ekonomskiaktivno

Ekonomskineaktivno

RepublikaMakedonija 100,0 40,18 59,821.Pelagoniski

region 100,0 49,38 50,622.Vardarski region 100,0 44,51 55,493.Severoisto~en

region 100,0 34,41 63,594.Jugozapaden

region 100,0 34,28 65,725.Skopski 100,0 41,24 58,766.Jugoisto~en

region 100,0 55,09 44.917.Polo{ki region 100,0 29,00 71,008.Isto~en region 100,0 45,50 54,50

Izvor: Moi presmetuvawa Kniga II, Vkupno naseleni vo zemjata -

definitivni podatoci po naseleni mesta- Naselenie vo zemjata sporedaktivnosta i polot,Dràven zavod za statistika, Skopje, maj 2004.

Rabotnata sila vo zemjodelstvoto vo povozrasnite godini ima

pogolema stapka na aktivnost vo odnos na nezemjodelskoto nasele-

nie. Imeno, koga }e se sporedi stapkata na aktivnost na starite

so vozrast od 60 i pove}e godini kaj nezemjodelskoto naselenie

(6,5) so stapkata na aktivnost kaj zemjodelskoto naselenie (64,9),

se voo~uva zagriùva~ka sostojba vo zemjodelstvoto. Ova pretsta-vuva takov stepen na starost {to nema osnova za sovremeno organ-

izirawe na zemjodelskoto proizvodstvo. So pre~ekoruvawe na

pragot na starosta (60 i pove}e godini za èni i 65 i pove}e godi-

ni za maì), oslabuva op{toto odrùvawe na doma}instvoto, se

namaluvaat vloùvawata vo farmata, nadovolno i nekvalitetno

se obrabotuva zemjata, se namaluva sto~niot fond, nedovolno se

odrùvaat stanbenite objekti itn.

Isto taka, se pojavuvaat odredeni psihosocijalni sindromivo odnesuvaweto na staroto zemjodelsko naselenie. Posledicite

vo po~etokot se vo opa|aweto na zemjodelskoto proizvodstvo, a

podocna vo potpolno gasnewe na site proizvodni funkcii vo do-


27/88


29

ma}instvoto.

Socijalnite aspekti na stareeweto na naselenieto se povrza-ni so preminot od aktivno vo izdrùvano i od sostojba na nezavis-

no vo sostojba na zavisno. Vakvata struktura sozdava potreba od

davawe pomo{ na starite lica vo site sferi od ìvotot: penzii,

socijalna pomo{, zdravstvena za{tita i raznovidna pomo{ od

semejstvoto.

Vo uslovi koga zemjodelskite penzii se minimalni ili rela-

tivno niski, se postavuva pra{aweto dali toa naselenie moè da

gi podnese dopolnitelnite tro{oci za odrùvawe na svoetozdravje i za le~ewe. Isto taka, stareeweto na naselenieto go zgo-

lemuva brojot na licata {to se potencijalni korisnici na razli-

~ni vidovi socijalna za{tita.


28/88

Jorde Jakimovski

30

3. Kvantificirani prihodi

po doma}instva

Za ostanuvawe na naselenieto na selo, pokraj sozdavawetona uslovite za zadovoluvawe na infrastrukturnite potrebi, od-

nosno pokraj podigaweto na op{testveniot standard na zadovoli-

telno nivo, vklu~uvaj}i gi tuka, pred sé, i komunalno-snabduva~-

kite uslugi (vodovod, kanalizacija, trgovski du}ani, zanaet~iski

servisi, patni~ki soobra}aj, PTT uslugi), i socijalno-

kulturnite uslugi (u~ili{ta, zdravstveni ustanovi, kulturni i

sportski ustanovi i sli~no), za koi vo natamo{noto izlagawe

detalno }e zboruvame, vaèn uslov za ostanuvawe na lu|eto naselo i podobruvawe na socijalniot status na selskoto naselenie,

bezdrugo, e nivnata ekonomska sostojba.

Vkupnite godi{ni prihodi na selskite doma}instva, kako

{to e poznato, pretstavuvaat najvaèn konstitutiven element za

ìvotniot standard vo koj treba da vlezat i konstitutivnite

elementi na op{testveniot standard.

3.1. Potro{uva~kata na selskite doma}instva

Vo ramkite na strukturata na potro{uva~kata na selskite

doma}instva i natamu e najvisoko u~estvoto na tro{ocite za ish-

ranata (44,6%) so tendencija na nivno zgolemuvawe.


29/88


31

Tabela 8.

Struktura na upotrebeni sredstva na selskite doma}instva vo% vo 2000 godina1

Ishrana 44,61Pijalak 5,10Tutun 4,33Obleka i obuvki 9,57Kirija (stanarina) 0,16Ogrev i osvetluvawe 7,97Gorivo za motorni vozila 6,70

Higiena i nega na zdravje 4,17Telefon 2,64Televizija 1,04Pe~at i knigi 0,90Obrazovanie, kultura i razonoda 2,72Voda, kanalizacija 1,16[tedewe 8,0Drugo 0,93

Vo poslednite godini, vo uslovi na visok porast natro{ocite za ìvot i namalena kupovna mo} na doma}instvata, se

zabeleùva porast na u~estvoto na tro{ocite za ishrana, za

ogrev i osvetluvawe, higiena i nega na zdravjeto i PTT, {to se-

kako e izraz na opa|aweto na ìvotniot standard na naselenieto.

Za ilustracija, kaj zemjodelskite doma}instva u~estvoto na

tro{ocite za ishrana e zgolemeno od 37,8% vo 1994 godina, na

45,9% vo 2000 godina, za ogrev i osvetluvawe od 5,3% na 6,9% i

sli~no.Istovremeno, vo vakvi uslovi, doma}instvata se prinudeni da

gi smaluvaat izdavawata za obleka i obuvki, poku}nina, kako i za

obrazovanie, kultura i razonodi i za {tedewe. Ova ukaùva na

namalen standard na naselenieto i vlo{en kvalitet na ìveewe-

to voop{to.

1 Proekt"Socijalnoto raslojuvawe i kvalitetot na ìvotot vo periodot na tranzicijata"Institut za sociolo{ki i politi~ko-pravni istraùvawa,Skopje,2000 godina.


30/88

Jorde Jakimovski

32

3.2. Prihodi na selskite doma}instva

Najgolem del od raspolo`livite sredstva i natamu selskite

doma}instva gi formiraat po osnov na rabota vo redoven i vonre-

den raboten odnos, no so dinamika na namaluvawe.

Tabela 9.

Struktura na raspolo`livi sredstva vo % vo 2000 godina.

Plata 53,63Penzii 21,73

Nadomestok poradi nevrabotenost 1,13

Socijalna pomo{ 2,16

Prihodi od imot (zemjodel. i drug biznis) 11,20

Prihodi od drugi izvori 10,15

Vkupno 100,00

Zna~itelno zgolemuvawe na u~estvoto vo strukturata napari~nite prihodi selskite doma}instva ostvaruvaat vo odnos na

penzisko-invalidskoto osiguruvawe i socijalni primawa koi

sega u~estvuvaat okolu 23%. Ova ukaùva na vlo{en socijalen

status na doma}instvata ~ii prihodi po osnov na socijalna sigur-

nost (penzii, invalidi, socijalna pomo{) se zgolemuvaat, vo

vkupnite pari~ni prihodi na selskite doma}instva.

Spored istraùvaweto "Strategija, politika i upravuvawe

so ruralnite sredini vo Republika Makedonija", 40,2% od ispi-

tuvanata populacija nema prihodi od zemjodelstvoto, 36,1% ne se

zadovolni od prihodite od zemjodelstvoto, a samo 21,6% se de-

lumno zadovolni, odnosno 1,6% potpolno zadovolni. 2

Ogromnoto nezadovolstvo od prihodite vo zemjodelstvoto,

osobeno vo ridsko-planinskite selski podra~ja, vo normalni us-

lovi kakvi {to bea do pred nekolku godini e dovolna pri~ina za

napu{tawe na seloto.

2 Proekt: Strategija, politika i upravuvawe so razvojot na ruralnite sredini vo Repub-lika Makedonija", Institut za sociolo{ki i politi~ko-pravni istraùvawa,Skopje, 1996godina.


31/88


33

3.3. Granica na izdr`livost

Site analizi na promenite vo prihodite na selskite doma-

}instva vo periodot na tranzicijata ukaùvaat deka se odviva

eden proces na osiroma{uvawe na najgolem broj na selski doma-

}instva i deka se zgolemuva brojot na onie {to doa|aat na granica

na egzistencijalen minimum. Spored istraùvaweto, golem del od

doma}instvata na selo ostvaruvaat prihod pod linijata na si-

roma{tijata (9.300,00 denari za ~etiri~leno doma}instvo vo 2000godina). Imeno, spored anketata vo grupata na siroma{ni doma-

}instva spa|at 48,16% so prose~en mese~en prihod po doma}in-

stvo do 9.300,00 denari.

Tabela 10.

Struktura na mese~en prihod po doma}instvo. Vo denari

Do9300 9301-12400 12401-15500 15501-21700 >21700 VkupnoKonfiguracija na selo

Ramni~arsko 45,8 19,1 20,6 10,1 4,4 100,0Ridsko-planinsko 62,9 17,1 10,7 7,1 2,2 100,0

Vid na doma}instvoZemjodelsko 64,1 18,5 12,0 5,4 0,0 100,0Me{ovito 46,6 18,4 19,8 10,2 5,0 100,0Nezemjo-delsko 47,3 20,3 19,6 9,5 3,3 100,0

Prosek 48,7 18,7 18,9 9,5 4,2 100,0

Analizata na mese~nite prihodi po doma}instvo spored kon-

figuracijata na seloto i vidot na doma}instvoto potvrduva deka

siroma{tijata najmnogu e prisutna vo zemjodelskite doma}instva

i ridsko-planinskite sela.

Poa|ajki od toa deka edinstveno od niv moè da se dobie

realna procenka za toa so kakvi prihodi moàt da se zadovolat

osnovnite potrebi na doma}instvoto vo istraùvaweto be{e po-

staveno pra{aweto: Potrebni mese~ni prihodi so koi moète

normalno da ìveete? Na ova pra{awe gi dobivme slednite od-

govori:


32/88

Jorde Jakimovski

34

Tabela 11.Potrebni mese~ni prihodi za normalno `iveewe

Potrebni mese~ni prihodi vo denari %Do 10.500,00 12,010,501-12.400,00 8,412.401-15.500,00 12,915.501-21.700,00 25,921.701-31.000,0 23,9> 31.000,00 16,9

Vkupno 100,0

Ottuka proizleguva deka, spored ocenkata na najgolemiot

broj od ispitanicite, za eden normalen `ivot na doma}instvoto

mese~no se potrebni od 15.500,00 do 31.000,00 denari.


33/88


35

4. Socijalna za{tita na zemjodelcite

4.1. Penzisko-invalidsko osiguruvawe

Materijalnoto i socijalnoto zgriùvawe na starite zemjodelci vo Republika Makedonija se vr{i so Zakonot za starosno

osiguruvawe na zemjodelcite (Sl.vesnik br.15, 1978 godina) i so

Zakonot za penzisko i invalidsko osiguruvawe (Sl.vesnik 4/1989,

80/1993, 14/1995, 71/96, 32/97, 24/2000, 96/2000, 5/2001 i 50/2001 go-

dina).

So Zakonot za penzisko i invalidsko osiguruvawe, individu-

alnite zemjodelci - obvrznici na danokot od prihod od zemjodel-

skata dejnost, imaat obvrska da pla}aat pridones za penzisko-in-validsko osiguruvawe. Stapkata na pridonesot iznesuva 20,64%.

Najniskata osnovica za pla}awe na pridonesot za penzisko-inva-

lidsko osiguruvawe iznesuva 30% od prose~nata plata ostvarena

vo Republikata vo poslednite tri meseci. So posebna Odluka se

utvrduvaat osnovicite na osiguruvaweto, spored koi se presme-

tuva i pla}a pridonesot za invalidsko i penzisko osiguruvawe.

So ovoj Zakon, zemjodelcite obvrznici na danok formalno se ize-

dna~eni so ostanatite vraboteni. Spored Zakonot za penzisko iinvalidsko osiguruvawe, iznosot na penzijata zavisi od staòt

na osiguruvaweto na zemjodelcite ( 3422 den. za 20 godini sta`,

3725 den. za 25 godini sta`, 4027 den. za 30 godini sta`).

Prose~nata penzija na zemjodelcite e poniska za 30% od

prose~nata penzija vo Republikata, dodeka kaj penzioniranite ze-

mjodelci, spored Zakonot za starosno osiguruvawe, duri za 50%.

So vakvite iznosi mnogu pote{ko moàt da se podmirat nejneop-

hodnite ìvotni potrebi na penzioniranite zemjodelci.


34/88

Jorde Jakimovski

36

Tabela 12.

Penzii po osnov na zemjodelsko osiguruvaweSostojba oktomvri 2000 godina

Korisnici Iznos vo denariBroj % Vkupno Prose~na

penzija1. Semejni pen-zii 3.409 20,0 13843662 4.0612. Invalidski

penzii 1.025 6,0 4389947 4.2833. Starosnipenzii 12.639 73,0 54808655 4.336Vkupno 17.073 100,0 73043265 4,278

Izvor: Fond za Penzisko-invalidsko osiguruvawe

Bez razlika na toa po koja osnova zemjodelcite se steknale so

pravo na penzija - ostvareniot iznos e nizok. So ovoj iznos penzi-

oniranite zemjodelci, koi se razbira se vo poodminati godini,

te{ko moàt da gi podmirat ìvotnite potrebi (hrana, ogrev,zdravstveni uslugi).

Vakviot odnos na op{testvenata zaednica kon zemjodelcite

vo bukvalna smisla e navredliv i edna sovremena socijalna

politika ne smee da tolerira vakva sostojba.

4.2. Zdravstvena za{tita

Trgnuvaj}i od temelnite opredelbi na Ustavot na Republika

Makedonija i so Zakonot za zdravstveno osiguruvawe (mart 2000

godina) e vospostaveno zadolìtelno zdravstveno osiguruvawe i

na licata koi se zanimavaat so zemjodelstvoto so obvrska da

pla}aat pridones za zdravstveno osiguruvawe. Vrz osnova na

zdravstvenoto osiguruvawe na osigurenikot, pravoto na zdravst-

vena za{tita im e obezbedeno i na ~lenovite na potesnoto seme-

jstvo (bra~en drugar, ako ne e osiguran po druga osnova) i na de-


35/88


37

cata do 18 godini. Pristapot kon zdravstvenoto osiguruvawe go

ostvaruvaat zemjodelcite-obvrznici na danokot od prihod od zemjodelska dejnost. Stapkata na pridonesot za zadolìtelnoto

zdravstveno osiguruvawe iznesuva 15% od utvrdeniot katastarski

prihod.

Tabela 13.

Dinamika na zdravstveno osigureni zemjodelci

GodiniOsigu-renici

^lenovi vosemejstvoto Vkupno

U~estvo vozemjodelskotonaselenie

1994 36.481 43.365 79.846 35,31995 36.205 38.905 75.110 33,21996 35.987 37.255 73.242 32,31997 31.052 35.872 66.930 29,51998 29.338 33.440 62.778 27,7

Izvor: Statisti~ki godi{nik na Republika Makedonija, 1997, 1999,Skopje, Republi~ki zavod za statistika

Podatocite pokaùvaat deka brojot na zdravstveno osig-

urenite zemjodelci se nao|a vo postojana dinamika na opa|awe.

Isto taka, golem broj od zemjodelskoto naselenie ne e zdravst-

veno osigurano, odnosno dve tretini od zemjodelskoto naselenie

ne e vo mo`nost da go koristi osnovniot paket na zdravstveni

uslugi (primarna zdravstvena za{tita, specijalisti~ko-konsulta-

tivna zdravstvena za{tita i bolni~ka zdravstvena za{tita).

Vo sega{nive nepovolni ekonomski i socijalni promeni na

ìveewe, pogolem del od selskata populacija se soo~uva i so ne-

dovolen broj na lekari od op{ta praksa i nesoodveten raspored

na zdravstvenite ustanovi.


36/88

Jorde Jakimovski

38

5. Socijalnata stratifikacija i

nejzinite karakteristiki

Stagnacijata na ekonomskiot razvoj na ruralnite sredini jazgolemi siroma{tijata i ja vlo{i socijalnata sigurnost na sel-

skoto naselenie. Tranzicijata kon pazarnoto stopanstvo, priva-

tizacijata, prestruktuiraweto na prozvodstvoto predizvikaa

zna~itelno namaluvawe na realniot ìvoten standard na sel-

skoto naselenie koe soodvetno se odrazi vrz nivoto na socijal-

niot razvoj.Socijalnata stratifikacija e karakteristika na site

tehnolo{ki op{testva. Taa pretstavuva eden izgraden sistem naop{testveni odnosi vo koj lu|eto hierarhiski se rangirani

pome|u sebe spored kriteriumot na poseduvawe (ili neposeduva-

we) na op{testvenite resursi (materijalni ili nematerijalni).

Koli~inata {to eden ~ovek ja poseduva od ovie resursi ja oprede-

luva pozicijata na sekoj poedinec vo op{testvoto. Vrz osnova na

toa lu|eto se rangirani povisoko ili ponisko vo op{testvenata

hierarhija. ,,Op{testvenite razli~nosti stanuvaat op{testvena

stratifikacija vo onoj moment koga lu|eto po~nuvaat hier-arhiski da se rangiraat po odnos na opredelena dimenzija na

neednakvosta, bilo toa da e dohodot, bogatstvoto, mo}ta, presti-

òt, vozrasta, etnikumot ili nekoi drugi karakteristiki. ^leno-

vite na razli~nite sloevi koi go konstituiraat sekoe nivo na

stratifikacionata hierarhija nastojuvaat da imaat isti {ansi

vo svojot ìvot i ist na~in na ìvot, steknuvaat svest za

zaedni~kiot identitet, a ovie karakteristiki niv natamu gi iz-

dvojuvaat od drugite sloevi".


37/88


39

Karakteristiki na socijalnata stratifikacija se slednite: Prvo, socijalnata stratifikacija e karakteristika na

op{testvoto vo celina, a ne na poedincite. Taa ovozmoùva

nekoi lu|e da imaat pove}e pari, podobro obrazovanie, pogolem

presti` i pogolema mo}. Poedinci ne go kreiraat sistemot na

socijalnata stratifikacija, tuku toj sistem im go opredeluva

na~inot na ìvot na poedincite. Na primer, deteto ne go oprede-

luva ovoj sistem, tuku sistemot ja opredeluva pozicijata i

na~inot na ìvot na deteto vo zavisnost od toa vo koe semejstvo erodeno;

Vtoro, socijalnata stratifikacija po svojata su{tina

e univerzalna, no taa razli~no se ostvaruva vo pooddelni op-

{testva. Na primer, postoi razlika vo postavenosta na siste-

mot na socijalnata stratifikacija pome|u primitivnoto i indus-

triskoto op{testvo, no i pome|u pooddelnite industriski op-

{testva (na primer, pome|u Iran i Francija);

Treto, socijalnata stratifikacija se odnesuva na brojnigeneracii vo edno semejstvo. Decata ja nasleduvaat op{testvena-

ta pozicija od svoite roditeli, a potoa ja prenesuvaat vrz svoite

deca. No, postoi mo`nost i da se promeni pozicijata vo sistemot

na socijalnata stratifikacija kako posledica na postapkite i

anga`manot na poedinecot (da se odi nagore ili nadolu vo op{te-

stvenata hierarhija);

êtvrto, socijalnata stratifikacija e potkrepena so

sistem od veruvawa deka opredelen ~ovek treba da pripa|a na

opredeleno nivo od op{testvenata hierarhija.

Tranzicijata pretpolaga premin preku redica problemi ~ija

karakteristika na radikalnost i vremetraewe zavisi od mnogu

faktori: sovremeniot me|unaroden kontekst, odnosot na razvie-

nite zemji, politi~kite, ekonomskite i kulturnite vlijanija vo

Evropa, pozicijata na ekonomijata vo zemjata, dinamikata na

strukturnite i institucionalnite reformi vo zemjata - privati-

zacijata, restrukturiraweto na pretprijatijata i finansiskata

konsolidacija na bankite, odnosot me|u reformskite i restavra-


38/88

Jorde Jakimovski

40

torskite socijalno - politi~ki sili, deideologizacijata na upra-

vuvaweto vo pretprijatijata, istoriskite, etnokulturnite i re-ligioznite tradicii.

Vo celiot kontekst na osoznaenite promeni, zna~ajno mesto

zazema procesot na socijalnoto raslojuvawe na naselenieto.

Golem broj od naselenieto, koe pred nekolku godini be{e vo

srednite sloevi, denes so strav i so neskriena nostalgija po

minatoto veli :,, stanavme mnogu pobedni od porano!"

5.1. Podobruvawe ili vlo{uvawe na sostojbata

Nikoj nema{e iluzija deka golem broj slabosti vo stopanisu-

vaweto od prethodniot sistem, koi izlegoa na videlina vo perio-dot na tranzicija, }e moàt da se re{at lesno i brzo. Me|utoa,

ekonomskata tranzicija od samiot po~etok na devedesettite godi-

ni se pokaà kako mnogu poteòk proces odo{to se o~ekuva{e.

Vo prvite godini na postsocijalizmot, pokraj ekonomskite i

politi~kite problemi, na povr{ina se pojavija i socijalnite

problemi. Dojde do opa|awe na standardot, do pojava na socijalna

nesigurnost - kako posledica na sé pogolemata nevrabotenost, iz-vr{eni se promeni i vo {emite na socijalnoto osiguruvawe, se

raboti za voveduvawe na pazarni elementi i sli~no. Taka, aktuel-

nite sostojbi vo ekonomskata sfera pridonesoa za razgraduvawe

na stratifikuvanata struktura na op{testvoto vo pravec na osi-

roma{uvawe na mnogu sloevi od populacijata i za brzo zbogatu-

vawe na sosema mal broj od naselenieto. Na toa ukaùvaat i poda-

tocite za sé podrasti~noto opa|awe na kupovnata mo} na golem

del od naselenieto.

Poradi visokiot porast na tro{ocite na ìvotot i namale-

nata kupovna mo} na doma}instvata, se zabeleùva porast na izda-


39/88


41

tocite koi se odnesuvaat na osnovnata potro{uva~ka, tro{ocite

za ishrana, za domuvawe, za ogrev i osvetlenie, za zdravje ihigiena, za soobra}aj i PTT uslugi.

Istovremeno, doma}instvata se prinudeni da gi smalat izdvo-

juvawata za obleka i obuvki, za nabavka na poku}nina, kako i za

{tedewe. Seto ova ukaùva na namaluvawe na standardot i

kvalitetot na ìveewe kaj selskoto naselenieto vo Republika

Makedonija.

Namaluvaweto i neredovnata isplata na platite (70% od

vrabotenite primaat plata poniska od prose~nata vo RepublikaMakedonija, a 20% ja primaat so zadocnuvawe), dovede do ograni-

~uvawe na zdravstvenata za{tita, namaluvawe na sredstvata vo

Fondot za penzisko i invalidsko osiguruvawe, neredovna isplata

i namaluvawe na brojot na korisnicite na dodatok za deca, oddel-

ni ograni~uvawa vo obrazovanieto i na drugite uslugi koi porano

bea besplatni.

Socijalnata polo`ba na golem del od gra|anite e vlo{ena iporadi niskoto op{to nivo na stopanskata razvienost, poradi

pregolemiot broj na penzionirani lica, poradi malite prihodi

na golem broj doma}instva i sli~no. Tranzicijata i nepovolnite

dvièwa vo stopanstvoto pridonesoa za namaluvawe na brojot na

aktivni osigurenici, od edna strana, i zgolemuvawe na brojot na

penzionerite, od druga strana. Ovie sostojbi predizvikaa namalu-

vawe na prihodite i zgolemuvawe na rashodite vo buxetot i fon-

dovite (penziski i zdravstven fond) na dràvata.Socijalnata polo`ba na golem del od selskoto naselenie e

niska. Do takva ocenka od javnosta dojdovme i od na{eto istraù-

vawe vo koe edno od pra{aweto glase{e: Kako bi go ocenile

Va{iot sega{en ìvoten standard sporeden so 1990 godina?

Od odgovorite {to gi dobivme moè da se zaklu~i deka jav-

nosta na selo dobro ja ocenuva nivnata polo`ba. Dve tretini od

ispitanicite (75,3%) smetaat deka sega{niot ìvoten standard

sporeden so 1990 godina e vlo{en ( zna~itelno vlo{en 41,3 %,

malku vlo{en 30,0%).


40/88

Jorde Jakimovski

42

Grafikon 7..

Procenka na se ga{ niot ìvote n

standard sporede n so 199 0 g.

5%

34%

1,9%

41,3%15,8%

2,1%1

2

3

4

5

6

Klu~:1-Zna~itelno podobren2-Malku podobren

3-Ostanal ist

4-Malku vlo{en5-Zna~itelno vlo{en

6-Ne moàm da procenam

Analizata na odgovorite spored socio-profesionalnite obe-

le`ja ukaùva deka re~isi isti kategorii pod vlijanie na eko-

nomskata sostojba go ocenija aktuelniot ìvoten standard deka e

vlo{en vo odnos na 1990 godina. Taka na primer, duri 44,8 % od

ankentiranite lica so vozrast nad 60 godini ocenile deka ìvo-

tniot standard e zna~itelno vlo{en, i u{te 39,3% od niv deka

malku e vlo{en. Vo ovaa kategorija spa|aat i licata so nezavr-{eno osnovno obrazovanie, od koi 38,8% odgovorile deka ìvot-

niot standard e zna~itelno vlo{en i u{te 42,2% malku vlo{en.

Navedenite ocenki za ìvotniot standard nesomneno ukaùvaat

na toa deka vo svesta na selskata populacija re~isi naglo prodira

soznanieto za problemati~nosta na socijalnata i ekonomskata

sostojba. Bez ogled na objektivnata i subjektivnata zavisnost na

ocenkite, taa e sepak odraz na op{testveno-ekonomskite promeni

i na socijalnata polo`ba na naselenieto vo koja doa|aat pod vlijanie na tie tekovi. Vo taa smisla, ìvotniot standard e merilo

za uspe{nosta na ekonomskata politika i indikator koj napo-

redno so objektivnite pokazateli za socijalnata polo`ba na se-


41/88


43

loto mora da bidat zemeni vo ponatamo{noto oblikuvawe na ru-

ralnata i agrarnata politika.

5.2. Raspoloènieto na selo

Reformite vo op{testveno-ekonomskiot ìvot predizvikaa

pote{ki problemi vo ekonomskata i socijalnata sfera: opa|awena ìvotniot standard, golem broj na nevraboteni, novo socijal-

no prestruktuirawe, intenzivirawe na socijalnoto netrpenie i

sli~no. Seto toa rezultira so gubewe na doverbata kaj golem broj

od populacijata vo odnos na efikasnosta na promenite {to se

sproveduvaat. Kaj naselenieto glavno e prisutna edna izrzita ne-

sigurnost {to neretko pominuva vo defetizam, no vo opredeleni

slu~ai i vo protest, vo ~ija osnova leì ~uvstvoto na beznade`-

nost i besperspektivnost.

Ottamu na ispitanicite im be{e postaveno pra{aweto:

"Sostojbata vo stopanstvoto i ostanatite nastani vlijaat vrz

op{toto raspoloènie na lu|eto. Spored Va{e mislewe kakvo

raspoloènie denes prevladuva na selo"?

Tabela 14.

Raspoloènie na selskoto naselenie

Zagriènost i strav 59,1Ramnodu{nost i pasivnost 18,5Optimizam 16,3Motiviranost za aktivno vklu~uvawevo re{avaweto na problemite 6,1Vkupno 100,0


42/88

Jorde Jakimovski

44

Dominantni odgovori na ispitanicite se: "Zagriènost i

strav"- 59,1%, ili so drugi zborovi, blizu tri petini od anketi-ranata populacija manifestira evidentno negativno raspolo-

ènie od vkupnite sostojbi vo op{testvoto, a osobeno na selo.

Od site nezavisni varijabili koi vlijaat vrz oformuvaweto

na op{tiot stav vo odnos na raspoloènieto na selskata popu-

lacija, kako statisti~ki relevantni se manifestiraat socijal-

niot status na ispitanicite i vozrasta .

Spored socijalniot status na ispitanicite, farmerot, pen-

zionerot-farmer i vraboteniot farmer manifestiraat pozna-~ajni otstapuvawa od normalnata distribucija po oddelni moda-

liteti. Najvidni otstapuvawa od op{tata distribucija se mani-

festiraat kaj farmerite, od koi 64,8% se na mislewe deka kaj

naselenieto postoi "zagriènost i strav", odnosno 19,4%

smetaat deka postoi "ramnodu{nost i pasivnost", a samo 13,0%

smetaat deka postoi "optimizam" Od druga strana pak, vrabo-

tenite-farmeri mnogu po~esto od op{tiot prosek, veruvaat

deka sostojbata naskoro }e se podobri - optimizam (29,6%)Me|utoa, kaj penzionerite-farmeri pozna~ajni otstapuvawa od

op{tata distribucija se zabeleùvaat vo odnos na "ram-

nodu{nost i pasivnost" (30,4%). Vozrasta na ispitanicite ost-

varuva isto taka opredeleno vlijanie vrz opredelbata na ispi-

tanicite, pa taka natprose~na pasivnost "ramnodu{nost i pasiv-

nost" prevladuva kaj starosnata grupa 60 i pove}e godini

(31,7%), a "optimizam" kaj starosnata grupa 18-29 godini.

Masovniot pesimizam kaj naselenieto ne rezultira so po-rane{nite retrogradni komunisti~ki ideologii za kapitalizam

ili eksploatacija na ~ovek od ~ovek vo kapitalisti~kite

op{testva. Naprotiv, pesimizmot e proizvodstvo na sega{nata

ekonomska i socijalna politika vo zemjata.

Ekonomskata i socijalnata kriza {to ja pogodi Republika

Makedonija vo poslednite godini predizvika zna~ajni promeni vo

blagosostojbata na naselenieto, a posebno na selskata populacija

izrazena vo vlo{uvaweto na standardot, porastot na siroma{ti-

jata i socijalnata ekskluzija.

Vo ramkite na op{toto zadovolstvo i raspoloènie na gra|a-


43/88


45

nite vo ova krizno vreme, osobeno zna~ajni se podatocite dobie-

ni preku skalata na samoocenuvawe.

Tabela 15.

Skala na samoocenuvawe

PrezadovolniNitu zadovolni

nitu nezadovolni Krajno nezadovolni Vkupno

9 8 7 6 5 4 3 2 1Konfiguracija na seloto

Ramni~arsko0,6 2,1 4,4 11,2 21,2 11,2 15,6 11,2 22,1 100,0Ridsko-

planinsko 0,4 0,7 2,9 10,3 17,3 19,3 14,3 16,4 16,6 100,0Stepen na obrazovanie

Nezavr{enoosnovno 0,0 2,6 2,0 9,5 17,2 16,4 21,6 10,3 19,6 100,0Osnovno 0,8 0,4 3,6 9,1 16,7 17,3 15,1 13,9 26,2 100,0Sredno 0,9 2,4 4,7 13,3 21,6 11,2 12,7 11,2 21,9 100,0Vi{o ivisoko 1,3 3,9 6,6 5,3 38,3 5,3 18,4 11,8 9,2 100,0

Socijalni kategoriiRabotnici

1,9 1.9 4,5 12,3 22,1 12,3 11,0 16,2 17,5 100,0Farmeri 0,0 0,9 4,8 6,5 20,4 20,4 17,6 13,0 16,7 100,0Rabotnik-farmer 1,2 3,7 8,6 23,5 28,4 8,6 12,3 3,7 9,9 100,0Penzioneri 0,0 3,7 4,9 12,3 12,3 22,2 16,0 16,0 12,3 100,0Penzioner-farmer 0,0 0,0 2,2 21,7 30,4 8,7 17,4 10,9 8,7 100,0Doma}inki 0,0 0,0 3,5 7,1 19,5 14,2 17,7 16,6 27,4 100,0Nevraboteni 0,5 1,1 1,1 6,5 14,0 8,6 16,7 12,9 38,7 100,0Prosek 0,8 1,9 4,1 10,9 20,5 12,9 15,4 12,1 21,5 100,0

Spored ocenkata, selskoto naselenie vo Republika Makedo-nija svojata sega{na socijalna polo`ba ja ocenuva so 3,6 ili, so

drugi zborovi, blizu edna polovina od niv se krajno nezadovolni,

ne{to pove}e od dve petini se nitu zadovolni nitu nezadovolni, a

pomalku od edna desetina se prezadovolni.


44/88

Jorde Jakimovski

46

Grafikon 8.

Stepen na za dovolstv o od socijalniot

status

49%

6,7%

44,3%

1

23

Klu~:1 - Krajno nezadovolni

2 - Nitu zadovolni, nitu nezadovolni3 - Prezadovolni

Konfiguracijata na selskite naselbi se javuva vo uloga na

faktor koj vlijae na nivnata samoocena na sega{nata polo`ba.

Vo taa smisla, naj~uvstvitelni vo opa|aweto na `ivotniot stan-

dard i na vlo{uvaweto na socijalnata sigurnost se ispitanicite

vo ridsko-planinskite sela.

Vakvite ocenki se i o~ekuvani. Imeno, nivoto na prihodite

vo golema mera go zgolemuva rizikot na osiroma{uvaweto. Ana-

lizata na odgovorite, spored sociodemografskite karakteristi-

ki na naselenieto na selo, uka`uva deka ima opredeleno vlijanie

vrz zadovolstvoto od sega{nata socijalna polo`ba. Natprose~en

pozitiven odgovor za ocenkata deka se prezadovolni dale soci-

jalnata kategorija rabotnik-farmer ( 13,5%) i ispitanicite so

vi{o i visoko obrazovanie ( 11,8%). Nevrabotenite imaat nat-prose~no krajno nezadovolstvo ( 68,9%). Stavot nitu zadovolni

nitu nezadovolni go izrazile 59,8% od anketiranata kategorija

penzioner-rabotnik.


45/88


47

Aktuelnata sostojba vo ekonomskata sfera (ste~aj, likvi-

dacija na pretprijatijata i strukturno prilagoduvawe na pret-prijatijata) pridonese za kumulirawe na neaktiviran i delumno

aktiviran ~ove~ki potencijal na selo. Kaj golem broj od nasele-

nieto, vo uslovi na namalena stopanska aktivnost i vrabotenost,

neredovna isplata na platite, doa|a do zgolemuvawe na potro{e-

ni koli~estva proizvodi za hrana, a sé pomalku moè da se izdvo-

juva za obleka, obuvki, mebel, bela tehnika i drugi aparati vo

doma}instvoto.

Serioznite ekonomski i socijalni problemi se zadrùvaat ipredizvikuvaat namaluvawe na realniot ìvoten standard na

naselenieto koe se odrazuva vrz nivoto na ~ovekoviot razvoj. Go-

lem del od naselenieto stana ednakvo so siroma{tijata i sé

pove}e zavisi od socijalnata pomo{ (10% od naselenieto prima

socijalna pomo{ od buxetot).

Socijalnite problemi dovedoa i do socijalni tenzii, iako ne

kako me|uklasni konflikti, no sepak kako sudir me|u oddelni

sloevi na op{testvoto. Intenzitetot na sudirite me|u oddelnisloevi denes, najsilno e izrazen me|u bednite i bogatite, potoa

me|u licata koi baraat rabota i vrabotenite.

Vsu{nost, nasokite, merkite i dinamikata na tranzicijata

dovedoa do drasti~no vlo{uvawe na polo`bata, posebno na dol-

nite socijalni sloevi, pa ottamu i na nivnoto potisnuvawe.

Vo strukturata na socijalnite kategorii, kategorijata "lica

koi baraat rabota" i "penzionerite" beleì porast za smetka na

namaluvaweto na socijalnata kategorija "vraboteni". Zna~itelnoporasna brojot na nevrabotenite, na ste~ajnite rabotnici, na

predvremeno penzioniranite i na vi{ocite me|u vrabotenite.

Vo strukturata na socijalnite grupi vo kategorijata lica koi

baraat rabota, pointenziven porast beleàt socijalnite grupi

"nekvalifikuvani rabotnici i so niò obrazovanie", potoa do-

a|a grupata "visokokvalifikuvani i kvalifikuvani rabotnici".

Trgnuvaj}i od trite osnovni kriteriumi: imotot, op{testve-

nata mo} i op{testveniot ugled, vo Republika Makedonija vo

sega{niot politi~ki i ekonomski ambient moàt da se indenti-

fikuvaat slednive socijalni kategorii na selo:


46/88

Jorde Jakimovski

48

1. Rabotnici

2. Rabotnici-farmeri3. Farmeri

4. Penzioneri

5. Penzioneri -farmeri

6. Nevraboteni

7. Doma}inki

Spored istra`uvaweto, strukturata na socijalnite katego-

rii na selo e slednata: 23,25% nevraboteni, 19,35% rabotnici,14,13% doma}inki, 13,50% farmeri, 10,13% rabotnici -farmeri,

10,13% penzioneri, 5,75% penzioneri-farmeri.

Iako ~lenovite na doma}instvata koi imaat individualno

zemjodelsko stopanstvo-farmeri imaat ne{to posiguren status vo

pogled na ekonomskite i politi~kite promeni, nivnata socijalna

polo`ba ne e podobra od gra|anite koi egzistiraat od privatniot

sektor vo maloto stopanstvo, krupnoto stopanstvo i javniot sek-

tor. Osobeno ne se dovolni prihodite vo doma}instvoto, a poradipazarnite i klimatskite faktori, ne se nitu stabilni.

Tradicionalnoto selsko doma}instvo ne se menuva samo na

na~in {to negovite ~lenovi go napu{tat zemjodelstvoto, baraj}i

nezemjodelska dejnost kako izvor na prihod, tuku i postepeno po-

minuva vo moderen i profesionalen pristap na sopstvenoto

rabotewe. Vnatre vo doma}instvoto postepeno is~eznuvaat stari-

te odnosi, na~inot na odnesuvawe, vrskite i se sozdavaat novi od-

nosi. Zna~i, so procesot na diferencijacija ili diverzifikacijana socijalnata struktura na selskoto doma}instvo, sé pomalo e

u~estvoto na kategorijata ~ist zemjodelec-farmer, odnosno ~isto

zemjodelsko doma}instvo.


47/88


49

Tabela 16.Distribucijata na socijalnite kategorii spored {kolskata

podgotovka

Socijalnikategorii

Nezavr{enoosnovno i bezobrazovanie

Os-novno

Sredno Vi{o ivisoko

Vkupno

Rabotnik 7,14 22,73 51,30 18,83 100,00Rabotnik-farmer

3,70 25,93 55,56 14,81 100,00

Farmer 19,44 43,59 37,96 0,0 100,00Penzioner 33,33 28,40 28,40 9,88 100.00Penzioner-farmerDoma}inka 24,42 53,10 19,47 0.0 100,00Nevraboten 11,74 29,57 56,99 5,91 100,00

Socijalnite kategorii farmer i doma}inka imaat rela-

tivno pohomogen sostav so preku dve tretini so nezavr{eno os-

novno obrazovanie i so osnovno obrazovanie, a socijalnite kate-

gorii rabotnik, penzioner i nevraboten pretstavuvaat rela-

tivno najnehomogeni kategorii.

Navedenite tri konstitutivni elementi na socijalnite kate-

gorii ne sekoj pat se nao|aat vo me|usebna pozitivna korelacija.

Imeno, nekoj moè da ima golem imot i da ima golema op{testve-

na mo} (ako e vo politi~kata struktura ili e vo dobri odnosi so

vladeja~kata struktura moè da vlijae vrz donesuvawe na oddelniodluki), no ako toj imot go ima steknato na ne~esen na~in, toj ne

poseduva soodveten op{testven ugled.

Opa|aweto na ìvotniot standard nema ednakvo vlijanie vrz

na~inot na ìveeweto na razli~nite socijalni kategorii. Taka

na primer, kaj nekoi se stesnuva mo`nosta za realizacija na svo-

jata pogolema kupovna mo}, kaj drugite,koi se ogromen broj, nu`no

se smaluvaat na i onaka minimalni finansiski sredstva za ish-

rana, obleka, {koluvawe na deca i sli~no. Vo taa smisla, nivnotonezadovolstvo od efektite na ekonomskata tranzicija ne e od ista

priroda, so ist intenzitet i ne predizvikuva podednakva gotov-

nost za menuvawe na sostojbata vo odreden pravec.


48/88

Jorde Jakimovski

50

Po sé izgleda, obrazovanieto e edna od krucijalnite dimen-

zii vo socijalnata stratifikacija. ,,Poseduvaweto na odredenadiploma zna~i i pripadnost na odreden socijalen sloj, bidej}i

toa sozdava mo`nost ne samo za podobar ekonomski status, tuku vo

ista mera vlijae i vrz socijalnata (vrabotuvawe) i vrz socio-

politi~kata mobilnost." ( J. Jakimovski, 1998 : 13).

5.3. Stavovi na gra|anite za socijalnite razliki

Postavuvaj}i nekolku pra{awa koi se odnesuvaat na socijal-

nite razliki, sakame da doznaeme koi socijalni razliki se odra-

zuvaat na svesta na selskata populacija, kako i da gi utvrdime

faktorite {to ja opredeluvaat taa svest. Dobienite podatoci

ukaùvaat deka pri preminot vo pazarna ekonomija i socijalna

dràva koi se sé u{te vo faza na izgradba, pra{aweto na soci-

jalnite razliki stanuva mnogu aktuelno. Zatoa pra{aweto nasvesta za socijalnata neednakvost, kako i faktorite {to ja de-

terminiraat, pretstavuva aktuelna op{testvena potreba.

Vo taa smisla, ovoj problem vo anketata be{e zafaten so

pra{aweto: ,,Dali po Va{a ocenka razlikite me|u pobogatite

i posiroma{nite na selo se zgolemuvaat, ostanuvaat isti

kako i porano ili se namaluvaat? Op{tata distribucija na do-

bienite odgovori e slednata:

Tabela 17.

Se zgolemuvaat li razlikite me|u bogatite i siroma{nite na

selo

Stavot " razlikite me|u bogatite i siroma{nite se zgolemu-

vaat", kako {to moè da se vidi, e dosta {iroko prifaten (42%).

1.Se zgolemuvaat 42,42.Ostanuvaat isti kako i porano 37,43.Se namaluvaat 16,1

4. Ne moàm da ocenam 4,1Vkupno 100,0


49/88


51

Analizata na vkrstenite podatoci od ova pra{awe pokaùva

izvesno otstapuvawe vo odgovorite. Vo odnos na ocenkite odrede-ni od konfiguracijata na selata, moè da se zabeleì deka re-

spondentite {to ìveat vo ridsko-planinskite sela vo pomal

procent smetaat deka socijalnite razliki na selo se zgolemuvaat

(34%), a vo pogolem procent se izjasnile deka ostanuvaat isti

kako i porano (48%). Ova e sekako rezultat na toa {to socijalna-

ta diferencijacija e poizrazita vo ramni~arskite sela.

Dobienite podatoci pokaùvaat deka stepenot na obrazova-

nieto vlijae vrz ocenkata na selskata populacija na toj na~in{to so povisokiot stepen na obrazovanie raste i procentot na

onie {to mislat deka socijalnite razliki se zgolemuvaat, a se

namaluva procentot na onie koi mislat deka se namaluvaat.

Za ocenkata deka socijalnite razliki ostanuvaat isti kako

i porano najmnogu se opredelile penzionerite (45,7%).

5.4. [koluvaweto na decata - oblast vo koja

socijalnite razliki se najizrazeni

So ogled na toa deka socijalnite razliki se manifestiraatvo razli~ni punktovi od ìvotot i so razli~en intenzitet, vo

ramkite na ova istraùvawe go postavivme slednoto pra{awe: Vo

koja oblast e najo~igledna razlikata me|u posiroma{nite i pobo-

gatite semejstva na selo? Sakavme da se utvrdi {to misli javno-

sta na selo za toa vo koja oblast vakvata razlika e najizrazena. Na

ova pra{awe ispitanicite gi dadoa slednite odgovori:


50/88

Jorde Jakimovski

52

Tabela 18.

Vo koja oblast e najo~igledna socijalnata razlika me|u posi-roma{nite i pobogatite doma}instva na selo?

[koluvawe na decata 16,3Re{avawe na stanbenoto pra{awe 12,4Obezbeduvawe na zdravstvenata za{tita 1,0Ishrana na semejstvoto 10,5Iskoristuvawe na slobodnoto vreme 2,3Ostana ista ili se namali 57,6

Vkupno 100,0

Vakvata op{ta ocenka za oblasta vo koja se prisutni socijal-

nite razliki, najzna~ajni otstapuvawa, odnosno statisti~ki zna-

~ajna korelacija poka`uva od aspekt na obrazovanieto. Vo taa

smisla, vakvite ocenki najizrazeni se kaj ispitanicite so vi{o ivisoko obrazovanie. Taka, za 25% od niv socijalnite razliki

najmnogu se ~uvstvuvaat vo oblasta na {koluvaweto na decata. Od

vakvata raspredelba na odgovori se izdvojuvaat samo nepismenite,spored koi socijalnite razliki se najo~igledni vo ishranata na

doma}instvoto ( 16,7%).

Odgovorite na ova pra{awe od aspekt na rabotniot status na

ispitanicite isto taka poka`uva razliki vo odnos na op{tata

distribucija. Najgolem broj na ispitanicite koi se opredelile za

razliki vo oblasta na obrazovanieto se studentite ( 32,3%), {to

e za 16 procentni poeni pove}e vo odnos na op{tata distribucija

na odgovorite. Vakviot visok procent na odgovori koi se odnesu-vaat na {koluvaweto proizleguva od faktot {to ovoj problem

direktno go ~uvstvuvaat samite studenti preku nivniot standard

({kolarina, ishrana, kirija, obleka i sli~no).

Spored vozrasta na ispitanicite nema pogolema razlika vo

odgovorite na ova pra{awe. Vakvite stavovi glavno se izedna~e-

ni, pa nezavisno od toa dali se mladi ili vozrasni za niv najo~i-

gledni se razlikite vo oblasta na {koluvaweto na decata. Od

vakviot raspored na odgovorite se izdvojuva samo starosnata

grupa 65 i pove}e godini, spored koi socijalnite razliki ostanu-

vaat isti.


51/88


53

Edna od osnovnite pre~ki za {koluvaweto na decata sekako

pretstavuvaat malite i nesigurnite prihodi na selskite doma}in-stva. Vakvata sostojba, kako {to e ve}e poznato, ve}e podolgo vre-

me e prisutna na selo vo Republika Makedonija. Vo vrska so ovoj

mo{ne aktuelen problem, im go postavivme slednoto pra{awe:

Dali nekoe od Va{ite deca vo semejstvoto go ima prekinato

ponatamo{noto obrazovanie poradi materijalnata nemo`nost za

ponatao{no {koluvawe vo periodot od 1990 god. do denes?

Gi dobivme slednite odgovori:

1. Da, po ~etirigodi{no obrazovanie 2,6%2. Da, po osmogodi{no obrazovanie 11,0%3. Da, po zavr{uvawe na srednoto obrazovanie 17,4%4. Da, vo tekot na studiraweto 4,4%5. Nema prekinato obrazovanie 55,6%6. Nema deca 9,0%

Vkupno 100.0%

Od privedenite podatoci moème da konstatirame deka kaj

nad edna tretina (35,4%) od anketiranite vo periodot na tranzi-

cijata nivnite deca go prekinale obrazovanieto poradi lo{ata

materijalna polo`ba. Interesno e da se spomne deka najmnogu

prekinuvawe na obrazovanieto se zabeleùva po zavr{uvaweto

na srednoto obrazovanie (17,4%) i po zavr{uvaweto na osmogo-

di{noto obrazovanie (11,0%). Vakvata op{ta distribucija naj-zna~ajni ostapuvawa, odnosno statisti~ki zna~ajna korelacija

pokaùva od aspekt na obrazovanieto (S=0,3685). Stepenot na

prekinuvawe na obrazovanieto obratno proporcionalno korel-

ira so stepenot na obrazovanieto na ispitanicite. Kaj 54,3% is-

pitanici so nezavr{eno osnovno obrazovanie nivnite deca go

prekinale obrazovanieto, kaj 44,4% ispitanici so zavr{eno os-

novno obrazovanie , kaj 24,6% so sredno obrazovanie , a 21% kaj

ispitanicite so vi{o i visoko obrazovanie .Sleden faktor koj uslovuva statisti~ka korelacija vrz

{koluvaweto na decata e konfiguracijata na seloto. Vo ovaa

smisla, ostapuvawata od normalnata distribucija e najvidna kaj


52/88

Jorde Jakimovski

54

ispitanicite vo ridsko-planinskite sela, od koi 55% se izjas-

nile deka nivnite deca go prekinale obrazovanieto poradi ma-terijalnata polo`ba vo doma}instvoto (6,4% po ~etirigodi{no

obrazovanie, 25,7% po osmogodi{no obrazovanie, 19,3% po

zavr{uvawe na sredno obrazovanie i 3,6% vo tekot na studiite).

Ispituvaj}i gi individualnite stavovi na selskata populaci-

ja za aktuelnite op{testveno - ekonomski reformi, odnosno za

toa dali se spremni da prifatat merki koi direktno bi ja zagro-

zile nivnata socijalna i ekonomska polo`ba, vo istraùvaweto

na respondentite im go postavivme pra{aweto: ,,Razlikite me|uposiroma{nite i pobogatite treba da se namalat, pa duri i

toa da zna~i pobaven ekonomski razvoj ?''

1. Se soglasuvam 77,6%2. Ne se soglasuvam 14,1%3. Ne moàm da procenam 8,3%4 Vkupno 100,0%

Navedenite podatoci otkrivaat edno mo{ne indikativno

raspoloènie koe vo izvesna smisla i go o~ekuvavme. Imeno, dve

tretini od vkupniot broj na anketiranite izjavile deka ,,se so-

glasuvaat razlikite me|u pobogatite i posiroma{nite treba

da se namalat, pa duri toa da zna~i pobaven ekonomski raz-

voj''. Odgovorite na ova pra{awe upatuvaat na soznanieto deka

nezadovolstvoto od nepravednoto i nezakonsko bogatewe i svesta

za nivno ponatamo{no reproducirawe ima negativno vlijanie vrzostvaruvaweto na pazarnite i demokratskite vrednosti i dov-

eduva do jaknewe na egalitaristi~kite tendencii.

Vakvata struktura na odgovori glavno e zabeleàna kaj pove-

}eto gra|ani na selo, nezavisno od socio-demografskite karakte-

ristiki. Taka ispitanicite, bez ogled na nivniot socijalen sta-

tus, vo golem broj se opredeluvaat za modalitetot smaluvawe na

socijalnite razliki me|u lu|eto za smetka na pobaven razvoj. Od

onie pak {to se zalagaat za stabilen i brz razvoj, pa makar i sozgolemuvawe na socijalnite razliki se farmerite (20,4%). Na-

jgolem broj od anketiranite koi ne moàt da se opredelat za edna

od dvete alternativi se penzionerite (16,05%).


53/88


55

5.5. Karakteristiki na siroma{tijata

Opa|aweto na ìvotniot standard nema ednakvo vlijanie vrz

na~inot na ìveeweto vo razli~ni sredini. Taka na primer, vo

porazvienite sredini se stesnuva mo`nosta za realizacija na

pogolema kupovna mo}, a kaj drugite (stopanski nedovolno razvi-

eni) nu`no se smaluvaat i onaka minimalnite finansiski sred-stva za ishrana, obleka, obuvki, {koluvawe na deca, zdravstvena

za{tita i sli~no. Na ovaa konstatacija upatuvaat vo golema mera

i odgovorite na pra{aweto ,,Ve molime, poso~ete koj vid na mo-

dalitet (odgovor) najmnogu odgovara na finansiskata sostojba na

Va{eto doma}instvo'' ?

Grafikon 9.

Finansiska sostojba na domakinstvoto

17%7,8%

34,5%

40,3%

0.5% 1

2

3

4

5

Klu~:1. Nema dovolno pari da kupi hrana2. Ima dovolno pari da kupi hrana, no naiduva na te{kotii

da kupi obleka i obuvki3. Ima dovolno pari da kupi hrana i obleka, a nomoè da si

dozvoli da kupi skapi arboti4. Moè da si kupi skapi raboti, no ne se {to saka5. Moè da si dozvoli re~isi se {to saka


54/88

Jorde Jakimovski

56

Tabela 19.

Finnsiska sostojba na domakinstvoto za zadovoluvaweosnovnite potrebi spored konfiguracijata na seloto

Konfiguracija na seloVkupno Ramni~

arskoRidsko -planinsko

Nema dovolno pari da kupi hrana 17,0 15,8 23,6Ima dovolno pari da kupi hrana, nonao|a te{kotii da kupi obleka

i obuvki 40,3 40,0 41,4Ima dovolno pari da kupi hrana, oblekai obuvki, a ne moè da si dozvoli dakupi skapi raboti 34,5 35,3 30,7Moè da kupi skapi raboti, no ne sé{to saka 7,8 8,5 4,3Moè da si dozvoli sé {to saka 0,4 0,4 0.0Vkupno 100,0 100,0 100,0

So ogled na ekonomskite, demografskite i socijalnite nas-tani vo ridsko-planinskite sela vo Republika Makedonija, is-

traùvaweto pokaùva deka 24% od anketiranite se izjasniledeka nemaat pari da kupat hrana, a 41% deka imaat dovolno

pari da kupat hrana, no postojat pote{kotii da kupat

obleka i obuvki.

Odredeno nivo na korelacija pokaùva vo odnos na socijalni-

ot status na doma}instvata (S=0,2999). Imeno, zna~itelni otsta-

puvawa od normalnata distribucija se zabeleùvaat kaj nezemjo-delskite doma}instva, od koi 30% nemaat dovolno pari da kupat

hrana, i kaj ~isto zemjodelskite doma}instva, od koi 23% ne-

maat dovolno da kupat hrana.

Dene{nata ruralna siroma{tija proizleguva ne samo od eko-

nomskata tranzicija, iako toa e eden od faktorite so negativno

vlijanie, tuku e rezultat i na nasledenoto nivo na ekonomskata i

socijalnata razvienost od minatite godini. Siroma{ni doma}in-stva vo ruralnite sredini imalo i pred po~etokot na tranzicija-

ta, gi ima i denes, no so razli~ni karakteristiki i dimenzii.


55/88


57

Izvo i na P ihodi

Grafikon 10Struktura na prihodot na nezemjodelskite doma}instva

(sostojba 1994 i 1998)

V r a b

o t e n

i ( p l a t a

)

S o p s

t v e n o s t

S o c i j a l

n a p o m o

{

P o t r

o { u v

a ~ k a

D r u g

o1994

1998

61.5

2.2

22.4

1.512.4

68

2.2

18.11

10.70

10

20

30

40

50

60

70

Nezemjodelski doma}instva

1994 1998

Hroni~no siroma{ni - najranlivi kategorii na selo se sta-re~kite doma}instva. Tie pretstavuvaat seriozen ekonomski i

socijalen problem. Na ekonomski plan se istaknuva neiskoriste-

nosta na raspolo`livite kapaciteti (obrabotlivo zemji{te), a

na socijalen plan toa {to voop{to ne ostvaruvaat ili ostvaru-

vaat mali i skromni prihodi.

Zna~itelen del od ~isto zemjodelskite doma}instva na selo

imaat rizik od osiroma{uvawe. Se namaluva u~estvoto na pari~-nite prihodi od imotot, a se zgolemuva u~estvoto na prihodot od

socijalnite transferi i vrednosta na naturalnata potro{uva~ka.

Glavni karakteristiki na ovie doma}instva se: niskoto obra-


56/88

Jorde Jakimovski

58

Izvo i na P ihodi

z

Documents

struktura na selo.pdf