STRATEGIJA UPRAVLJANJA VODAMA FEDERACIJE BOSNE I …

Strategija upravljanja vodama F BiH_I dio_nacrtFederalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva
Agencija za vodno podruje rijeke Save, Sarajevo
Agencija za vodno podruje Jadranskog mora, Mostar
STRATEGIJA UPRAVLJANJA VODAMA FEDERACIJE BOSNE I HERCEGOVINE
I DIO– (NACRT)
Sarajevo, mart 2009 godine
2 Zavod za vodoprivredu d.d. Sarajevo Zavod za vodoprivredu d.o.o. Mostar Mart 2009.
Zavod za vodoprivredu d.d. Sarajevo Zavod za vodoprivredu d.o.o. Mostar
STRATEGIJA UPRAVLJANJA VODAMA FEDERACIJE BOSNE I
HERCEGOVINE
Voditelj projekta: Adnan Bijedi dipl.ing. Odgovorni izvršioci po oblastima: Vodno pravo: prof.dr. Slavko Bogdanovi dipl.iur. Ekonomija: prof.dr. Kasim Tati dipl.ecc. Korištenje voda: Indira Sulejmanagi dipl.ing. Zaštita voda: Haris Ališehovi dipl.ing. Zaštita od voda: amila Ademovi dipl.ing. Hidrološke analize – bilans voda: Nino Rimac dipl.ing. Hidrogeologija: dr. Hazim Hrvatovi dipl.ing. Kvalitet voda – biološki pokazatelji: dr. Sadbera Troi-Borovac dipl.biol. Površinska vegetacija: dr. Izet engi dipl.ing. Korištenje voda za navodnjavanje: Federalni zavod za agropedologiju Sarajevo
Direktor:
STRATEGIJA UPRAVLJANJA VODAMA FEDERACIJE BOSNE I HERCEGOVINE I DIO
Strategija upravljanja vodama Federacije Bosne i Hercegovine
I Dio
1.1.1. Osnovni pokazatelji .................................................................................................................................... 9 1.1.2. Stanovništvo ............................................................................................................................................. 10
1.1.2.1. Demografski razvoj do 1991 godine ............................................................................................... 11 1.1.2.2. Demografski razvoj u periodu 1991 – 2007 godina ........................................................................ 12
1.2. Prirodne karakteristike ............................................................................................................... 17 1.2.1. Opi pokazatelji ........................................................................................................................................ 17 1.2.2. Litografske i tektonske karakteristike ....................................................................................................... 17
1.2.2.1. Neogeni bazeni Federacije BiH....................................................................................................... 21 1.2.2.2. Glavne navlane strukture Dinarida ................................................................................................ 22
1.2.7.1. Struktura šuma................................................................................................................................. 33 1.2.7.2. Upravljanje šumama u kontekstu zaštite voda................................................................................. 36 1.2.7.3. Upravljanje šumama u kontekstu zaštite od erozija ........................................................................ 38
1.2.8. Ope hidrografske karakteristike .............................................................................................................. 39 1.2.8.1. Vodno podruje rijeke Save ............................................................................................................ 40 1.2.8.2. Vodno podruje Jadranskog mora ................................................................................................... 43
1.2.9. Reljef......................................................................................................................................................... 46 1.2.10. Klima.................................................................................................................................................... 46
2.1.1. Ope kvantitativne karakteristike.............................................................................................................. 51 2.1.2. Prostorna i vremenska raspodjela ............................................................................................................. 52 2.1.3. Koliine površinskih voda ........................................................................................................................ 53
2.1.3.1. Vodno podruje rijeke Save ............................................................................................................ 53 2.1.3.2. Vodno podruje Jadranskog mora ................................................................................................... 70
2.1.4. Bilans površinskih voda............................................................................................................................ 80 2.1.4.1. Vodno podruje rijeke Save ............................................................................................................ 80 2.1.4.2. Vodno podruje Jadranskog mora ................................................................................................... 84 2.1.4.3. Sumarni bilans površinskih voda..................................................................................................... 86 2.1.4.4. Ocjena vodnog bogatstva sopstvenim vodama................................................................................ 86
2.1.5. Kvalitet površinskih voda ......................................................................................................................... 87 2.1.5.1. Uvod................................................................................................................................................ 87 2.1.5.2. Ocjena stanja kvaliteta voda za period do 1991 godine................................................................... 88
2.1.5.2.1. Vodno podruje rijeke Save....................................................................................................... 89 2.1.5.2.2. Vodno podruje Jadranskog mora.............................................................................................. 94
2.1.5.4. Poreenje rezultata kvaliteta voda................................................................................................. 100 2.1.5.5. Preliminarna ocjena ekološkog statusa površinskih voda.............................................................. 102
2.2. Podzemne vode ........................................................................................................................... 103 2.2.1. Stepen hidrogeološke istraenosti ........................................................................................................... 103 2.2.2. Hidrogeološka rejonizacija ..................................................................................................................... 103 2.2.3. Prikaz akumulacija podzemnih voda sa bilansom rezervi....................................................................... 105
2.2.3.1. Lokacije, granice i karakterizacija tijela podzemnih voda sa bilansom rezervi............................. 105 2.2.3.1.1. Vodno podruje rijeke Save..................................................................................................... 108 2.2.3.1.2. Vodno podruje Jadranskog mora............................................................................................ 119
2.2.4. Zbirni bilans rezervi podzemnih voda .................................................................................................... 123 2.2.4.1. Intergranularni akviferi.................................................................................................................. 123 2.2.4.2. Karstno-pukotinski akviferi........................................................................................................... 124
2.2.5.4.1. Mineralne vode ........................................................................................................................ 129 2.2.5.4.2. Termalne vode ......................................................................................................................... 129 2.2.5.4.3. Termomineralne vode .............................................................................................................. 129 2.2.5.4.4. Pravci odrivog istraivanja i korištenja voda ......................................................................... 129
3. Stanje u podruju upravljanja vodama ..................................................................................131 3.1. Pravni okvir upravljanja vodama u Bosni i Hercegovini i Federaciji BiH........................... 131
3.1.1. Nadlenosti Bosne i Hercegovine ........................................................................................................... 131 3.1.2. Vodno pravo Federacije BiH .................................................................................................................. 132
3.1.2.1. Uvodne napomene......................................................................................................................... 132 3.1.2.2. Propisi o vodama Federacije BiH.................................................................................................. 132 3.1.2.3. Neke karakteristike novog pravno-institucionalnog okvira upravljanja vodama u Federaciji BiH133 3.1.2.4. Usklaenost propisa Federacije BiH sa Community Acquis......................................................... 135
3.1.3. Vodno pravo kantona.............................................................................................................................. 135 3.1.4. Odnosi izmeu Entiteta........................................................................................................................... 136 3.1.5. Prilozi...................................................................................................................................................... 140
3.2.6.1. Analiza stanja ................................................................................................................................ 163 3.2.7. Inspekcijske slube ................................................................................................................................. 164
3.3. Ekonomski okvir upravljanja vodama..................................................................................... 165 3.3.1. Osnovni izvori financiranja upravljanja vodama .................................................................................... 165 3.3.2. Izvorni prihodi sektora voda ................................................................................................................... 166
3.3.2.1. Posebne vodne naknade................................................................................................................. 166 3.3.2.2. Opa vodna naknada ..................................................................................................................... 168 3.3.2.3. Ostala sredstva............................................................................................................................... 168
3.4. Korištenje voda – pokazatelji stanja ........................................................................................ 174 3.4.1. Uvod ....................................................................................................................................................... 174 3.4.2. Snabdijevanje vodom stanovništva......................................................................................................... 174
3.4.2.1. Obuhvat stanovništva vodovodnim sistemima .............................................................................. 175 3.4.2.2. Zahvaene i isporuene koliine voda........................................................................................... 175 3.4.2.3. Prikaz resursa za vodosnabdijevanje ............................................................................................. 177
3.4.2.4.1. Vodno podruje rijeke Save:.................................................................................................... 180 3.4.2.4.2. Vodno podruje Jadranskog mora:........................................................................................... 188
3.4.3.3.1. Stanje sadašnje poljoprivredne proizvodnje............................................................................. 201 3.4.3.3.2. Navodnjavane površine u ranijem periodu i sadašnje stanje u Federaciji BiH ........................ 202 3.4.3.3.3. Naini navodnjavanja............................................................................................................... 203
3.4.3.4. Ribnjaci ......................................................................................................................................... 203 3.4.3.5. Sport i rekreacija na vodama ......................................................................................................... 203 3.4.3.6. Plovidba......................................................................................................................................... 205
3.4.4. Prilog – Tabelarni prikaz izvorišta koja se koriste u javnim sistemima vodosnabdijevanja sa osvrtom na problematiku zaštite .............................................................................................................................................. 206
3.5. Zaštita voda – pokazatelji stanja .............................................................................................. 220 3.5.1. Uvodne napomene .................................................................................................................................. 220 3.5.2. Izvori zagaenja i procjena pritisaka ...................................................................................................... 220
3.5.2.1. Koncentrisani izvori zagaenja voda............................................................................................. 223 3.5.2.2. Disperzni izvori zagaenja ............................................................................................................ 229
3.5.3. Zaštita voda od koncentrisanih izvora zagaenja.................................................................................... 232 3.5.3.1. Postrojenja za preišavaje otpadnih voda .................................................................................... 232
3.5.4. Zaštita voda od disperznih izvora zagaenja .......................................................................................... 237 3.5.5. Zaštiena podruja .................................................................................................................................. 237 3.5.6. Pojava akcidentnih zagaenja voda ........................................................................................................ 239 3.5.7. Ekološki prihvatljiv protok ..................................................................................................................... 240
3.6. Zaštita od voda – pokazatelji stanja ......................................................................................... 241 3.6.1. Uvodne napomene .................................................................................................................................. 241 3.6.2. Stanje sistema za zaštitu od štetnog djelovanja voda.............................................................................. 242 3.6.3. Zaštita od poplava – znaaj poplava ....................................................................................................... 243
3.6.3.1. Izgraenost zaštitnih objekata po poplavnim podrujima ............................................................. 244 3.6.3.2. Plavne površine ............................................................................................................................. 249 3.6.3.3. Mape rizika.................................................................................................................................... 250 3.6.3.4. Negraevinske mjere zaštite od poplava ....................................................................................... 250 3.6.3.5. Sadašnja organizacija odbrane od poplava.................................................................................... 251 3.6.3.6. Organizacija odbrane od leda ........................................................................................................ 251 3.6.3.7. Praenje i prognoziranje hidrometeoroloških pojava .................................................................... 252 3.6.3.8. Reimi rada hidroakumulacija za vrijeme velikih voda ................................................................ 252 3.6.3.9. Otklanjanje posljedica od štetnog djelovanja voda ....................................................................... 252
3.6.4. Zaštita od erozija i bujica........................................................................................................................ 253 3.6.4.1. Stanje erozija tla i bujica ............................................................................................................... 254
4.1.2. Sigurnost stanovništva i dobara .............................................................................................................. 260 4.1.3. Meunarodne obaveze i ugovori............................................................................................................. 261
4.1.3.1. Evropski okvir upravljanja vodama............................................................................................... 261 4.1.3.2. Meunarodne konferencije o upravljanju vodama ........................................................................ 263
4.1.3.3. Milenijumski razvojni ciljevi (MRC)............................................................................................ 266 4.1.3.4. Relevantni ugovori i konvencije.................................................................................................... 268
4.3.1. Uvod ....................................................................................................................................................... 274 4.3.2. Pravni okvir ............................................................................................................................................ 276
4.3.2.1. Metodološki pristup....................................................................................................................... 276 4.3.2.1.1. Razlozi za reviziju vodnog prava i propisa o vodama.............................................................. 276 4.3.2.1.2. Razlozi za institucionalnu reformu .......................................................................................... 277 4.3.2.1.3. Neke opšte karakteristike Strategije i trenutka u kome se donosi u pogledu ciljeva i rokova.. 277
Strateški cilj 1: Pravna i institucionalna reforma sektora voda, koja proizilazi iz potrebe za prilagoavanjem novim društvenim uslovima, uz prilagoavanje zahtjevima EU-e u oblasti upravljanja vodama kao dio procesa stabilizacije i pridruivanja BiH Evropskoj Uniji ............................................................................................ 278
4.3.2.1.4. Ciljevi koji proizilaze iz zahtjeva EU ...................................................................................... 278 4.3.2.1.5. Pricipi na kojima se zasnivaju zahtjevi EU.............................................................................. 279 4.3.2.1.6. Rokovi za zadovoljenje zahtjeva EU-e .................................................................................... 280 4.3.2.1.7. Kratko o procesu priduivanja EU........................................................................................... 281 4.3.2.1.8. Instrumenti meunarodnog vodnog prava................................................................................ 283
4.3.2.2. Operativni ciljevi i mjere za pravni okvir...................................................................................... 283 4.3.2.2.1. Operativni cilj 1: Ciljevi koji proizilaze iz zahtjeva EU-e ....................................................... 283 4.3.2.2.2. Operativni cilj 2: Ciljevi koji proizilaze iz potrebe za reformom nacionalnog vodnog prava i institucija ................................................................................................................................................. 292
4.3.2.3. Mjere za postizanje strateških i operativnih ciljeva....................................................................... 294 4.3.2.4. Prilozi: ........................................................................................................................................... 296
4.3.2.5. Pravni aspekt javno-privatnog partnerstva .................................................................................... 298 4.3.3. Ekonomski okvir..................................................................................................................................... 300
4.3.3.1. Razlozi za analizu ekonomskih i financijskih aspekata u upravljanju vodama ............................. 300 4.3.3.2. Kljune strateške odrednice i njihov uticaj na budue poslovne modele u oblasti upravljanja vodama ....................................................................................................................................................... 300 4.3.3.3. Karakteristike uspješnih buduih poslovnih i organizacionih modela – strateški ciljevi u upravljanju vodama u Federaciji BiH............................................................................................................... 301 4.3.3.4. Strateški cilj 2: Adekvatna integracija oblasti upravljanja vodama u ekonomski sistem kao cjelinu, uz veu zastupljenost ekonomskih instrumenta u procesu upravljanja vodama............................................... 302 4.3.3.5. Strateški cilj 3: Poboljšanje efikasnosti, unapreenje transparentnosti i poveanje odgovornosti u upravljanju vodama .......................................................................................................................................... 302 4.3.3.6. Strateški cilj 4: Osiguranje finansijske odrivosti u upravljanju vodama i reforma sistema cijena vodnih usluga uz postepeno uvoenje ekonomske cijene vode........................................................................ 303 4.3.3.7. Operativni ciljevi i mjere za ekonomski okvir .............................................................................. 305
4.3.3.7.1. Operativni cilj 3: Ekonomski racionalnije, i okolinski prihvatljivije, upravljanje vodama i realizacija mjera za prelazak sa postojee prakse upravljanja ponudom na upravljanje potranjom za vodom ................................................................................................................................................. 305 4.3.3.7.2. Operativni cilj 4: Postupni prelaz na sistem koji bi obezbijedio dugorono odrivo financiranje u oblasti upravljanja vodama, te puno pokrie troškova od korisnika usluga ili iz drugih izvora. ............. 306 4.3.3.7.3. Operativni cilj 5:Poboljšanje procesa odluivanja o meusektorskoj alokaciji vodnih resursa i sagledavanje posebnih uslova u pogledu mogunosti primjene ekonomskih instrumenata u ruralnom sektoru, izvan javnog sistema vodosnabdijevanja, i prikupljanja i preišavanja otpadnih voda................ 308
4.3.3.8. Problem financiranja i inovativni izvori financiranja u upravljanju vodama ................................ 309 4.3.3.9. Javno-privatno partnerstvo u oblasti upravljanja vodama – strateški izazovi i mogua rješenja .. 310 4.3.3.10. Ekonomska cijena vode................................................................................................................. 311 4.3.3.11. Financiranje putem vodnih naknada i prihoda po osnovu zakupa javnog vodnog dobra .............. 312
4.3.3.11.1. Posebne vodne naknade za korištenje površinskih i podzemnih voda ................................... 312 4.3.3.11.2. Financiranje melioracijske odvodnje i melioracijskog navodnjavanja:.................................. 313 4.3.3.11.3. Posebne vodne naknade za korištenje vode za proizvodnju elektrine energije .................... 315 4.3.3.11.4. Vodne naknade za zaštitu voda ............................................................................................. 315 4.3.3.11.5. Naknada za vaenje materijala iz vodotoka........................................................................... 316 4.3.3.11.6. Financiranje zaštite od štetnog djelovanja voda – zaštita od poplava .................................... 316
4.3.4. Institucionalni okvir ................................................................................................................................ 317
4.3.4.1. Strateški cilj 5: Efikasna institucionalna organizacija i administracija sposobna za provedbu procesa pridruivanja i primjenu zahtjeva EU-e u sektoru voda ...................................................................... 317 4.3.4.2. Operativni ciljevi i mjere za institucionalni okvir ......................................................................... 319
4.3.4.2.1. Operativni cilj 6: Institucionalno jaanje sektora voda Federacije BiH................................... 319 4.3.4.2.2. Operativni cilj 7: Osnaenje strunih kapaciteta...................................................................... 321 4.3.4.2.3. Operativni cilj 8: Intenziviranje saradnje sa ostalim sektorima vezanim za vode.................... 321
4.3.5. Korištenje voda ....................................................................................................................................... 323 4.3.5.1. Uvod.............................................................................................................................................. 323 4.3.5.2. Strateški cilj 6: Poveanje obuhvata i poboljšanje javnog vodosnabdijevanja .............................. 324 4.3.5.3. Strateški cilj 7: Osiguranje uvjeta za odrivo korištenje voda u oblastima iji razvoj ovisi od interesa trišta................................................................................................................................................... 325 4.3.5.4. Operativni ciljevi imjere za oblast korištenja voda ....................................................................... 327 4.3.5.5. Snabdijevanje vodom stanovništva ............................................................................................... 327
4.3.5.5.1. Potrebne koliine voda............................................................................................................. 327 4.3.5.5.2. Prikaz raspoloivih vodnih resursa za javno vodosnabdijevanje ............................................. 329 4.3.5.5.3. Operativni cilj 9: Poveanje obuhvata javnim vodovodnim sistemima sa sadašnjih 60% na priblino 80% na kraju planskog perioda Strategije .................................................................................... 332 4.3.5.5.4. Operativni cilj 10: Smanjenje gubitaka u javnim vodovodnim sistemima za oko 15%........... 333 4.3.5.5.5. Operativni cilj 11. Racionalno korištenje, zaštita, unapreenje stanja i ouvanje vodnih resursa koji se koriste ili se planiraju koristiti za potrebe javnog vodosnabdijevanja.............................................. 334
4.3.5.6. Korištenje vode u oblastima iji razvoj ovisi od trišta................................................................. 335 4.3.5.6.1. Operativni cilj 12: Ouvanje vodnih resursa, po osnovama uvjeta korištenja i zaštite iz ZoV Federacije BiH, u skladu sa oekivanim potrebama za vodom u oblastima iji razvoj ovisi od interesa trišta i opeg ekonomskog napredka..................................................................................................................... 335
4.3.6. Zaštita voda............................................................................................................................................. 342 4.3.6.1. Uvod.............................................................................................................................................. 342 4.3.6.2. Strateški cilj 8: Postizanje i odravanje dobrog stanja površinskih i podzemnih voda radi zaštite akvatine flore i faune i potreba korisnika voda............................................................................................... 343 4.3.6.3. Strateški cilj 9: Uspostava registra zaštienih podruja i definiranje naina i uslova korištenja prostora u cilju zaštite kvaliteta voda ............................................................................................................... 344 4.3.6.4. Operativni ciljevi i mjere za oblast zaštite voda............................................................................ 345 4.3.6.5. Kvalitet površinskih i podzemnih voda ......................................................................................... 349
4.3.6.5.1. Operativni cilj 13: Karakterizacija tipova vodnih tijela i klasifikacija stanja voda, u skladu sa ZoV-a Federacije BiH ................................................................................................................................. 349
4.3.6.6. Zaštita voda od koncentrisanih izvora zagaenja .......................................................................... 349 4.3.6.6.1. Operativni cilj 14:Smanjenje tereta zagaenja od urbanih/sanitarnih otpadnih voda .............. 351 4.3.6.6.2. Operativni cilj15: Smanjenje emisije štetnih i toksinih materija koje produciraju pojedini industrijski zagaivai kroz uspostavljanje sistema dozvola/ kvota i principa zagaiva plaa.................. 353 4.3.6.6.3. Operativni cilj 16: Smanjenje koliina zagaenja koje dospijeva u površinske i podzemne vode sa ureenih i divljih deponija krutog otpada................................................................................................ 354
4.3.6.7. Zaštita voda od disperznih izvora zagaenja ................................................................................. 354 4.3.6.7.1. Operativni cilj 17: Smanjenje unosa tereta zagaenja od poljoprivrednih aktivnosti planskim korištenjem zemljišta i pravilnom upotrebom agro-tehnikih mjera ........................................................... 355 4.3.6.7.2. Operativni cilj 18: Smanjenje unosa tereta zagaenja od aktivnosti vezanih za eksploataciju šuma primjenom postupaka i praksi koje u najmanjoj mjeri imaju uticaj na vode ...................................... 355 4.3.6.7.3. Operativni cilj 19: Izgradnja sistema za prikupljanje i odvodnju otpadnih voda za naselja ispod 500 stanovnika............................................................................................................................................. 355 4.3.6.7.4. Operativni cilj 20: Smanjenje unosa tereta zagaenja od saobraaja. ...................................... 355
4.3.6.8. Zaštiena podruja......................................................................................................................... 356 4.3.6.8.1. Operativni cilj 21: Uspostava katastra zaštienih podruja u skladu sa podjelama i opisima datim u poglavlju VI.2. Zakona o vodama Federacije BiH ......................................................................... 356 4.3.6.8.2. Operativni cilj 22: Uspostavljanje centalnog sistema u kome bi se prikupljali rezultati mjerenja i obrade rezultata fiziko- hemijskih i bioloških pokazatelja kvaliteta površinskih i podzemnih voda kao i njihovo sistematiziranje u cilju obezbjeenja potrebnih informacija kako o trenutnom stanju, tako i veliini promjena stanja u mjernim takama i širem prostoru. ................................................................................. 357 4.3.6.8.3. Operativni cilj 23: Uspostavljanje referentne laboratorije i poboljšanja rada ovlaštenih laboratorija za ispitivanje kvaliteta voda ..................................................................................................... 358 4.3.6.8.4. Operativni cilj 24: Poboljšanje sistema dojave i efikasnog reagiranja u sluaju pojave akcidentnih i izvanrednih zagaenja............................................................................................................ 358
4.3.6.9. Ekološki prihvatljiv protok............................................................................................................ 358
4.3.6.9.1. Operativni cilj 25: Definiranje minimalnih proticaja kao garantiranih koliina voda u vodotocima koji obezbjeuju opstanak i razvoj akvatine flore i faune koja u tim vodotocima obitava u prirodnim uvjetima ...................................................................................................................................... 359
4.3.7. Zaštita od voda........................................................................................................................................ 360 4.3.7.1. Strateški cilj 10: Poveanje sadašnjeg nedovoljnog stepena zaštite od štetnog djelovanja voda .. 360 4.3.7.2. Operativni ciljevi i mjere za oblast zaštite od voda....................................................................... 361
4.3.7.2.1. Operativni cilj 25: Obnova i sanacija postojeih sistema zaštitnih vodnih objekata................ 361 4.3.7.2.2. Operativni cilj 26: Ureenje vodnog reima i novi pristupi ureenju vodnih podruja. .......... 361 4.3.7.2.3. Operativni cilj 27: Uspostava sistema hidrološkog prognoziranja i ranog upozorenja ............ 363 4.3.7.2.4. Operativni cilj 28: Koordinirana nadlenosti i uloga „ostalih“ u odbrani od poplava i edukacija stanovništva ................................................................................................................................................. 363 4.3.7.2.5. Operativni cilj 29: Smanjenje erozije....................................................................................... 364 4.3.7.2.6. Operativni cilj 30: Rješavanje pitanja unutrašnjih voda .......................................................... 365 4.3.7.2.7. Operativni cilj 31: Rješavanje problema nedostatka vode ....................................................... 365 4.3.7.2.8. Operativni cilj 32: Koordinacija sistema upravljanje vodama i zemljištem............................ 366 4.3.7.2.9. Operativni cilj 33:Prevencija i spremnost za sluaj katastrofe- rušenja ili prelivanja brana .... 366
STRATEGIJA UPRAVLJANJA VODAMA FEDERACIJE BOSNE I HERCEGOVINE 1. OSNOVNE INFORMACIJE O PREDMETNOM PODRUJU 1.1. POLOAJ I DRUŠTVENO POLITIKI OKVIR
1. Osnovne informacije o predmetnom podruju
1.1. Poloaj i društveno politiki okvir
1.1.1. Osnovni pokazatelji Bosna i Hercegovina se, prema svom geografskom poloaju, nalazi na granici dva klimatska pojasa zapadnog Balkanskog poluostrva. Prostire se na površini od 51 209,2 km2 od ega kopno zauzima 51 197 km2 a more 12,2 km2.1 Klima je preteno kontinentalna a na jugu zemlje mediteranska. Zvanino ime drave je „Bosna i Hercegovina“ koje je definirano stupanjem na snagu Okvirnog sporazuma o miru iz 1995 godine. Drava se sastoji od dva entiteta: Federacije Bosne i Hercegovine (Federacija BiH) i Republike Srpske (RS) kao i Distrikta Brko (DB). Geografske koordinate krajnjih taaka Bosne i Hercegovine su slijedee: Poloaj: Sjeverna geografska širina Istona geografska duina Opina/naselje Sjever 450 16' 30'' 160 55' 56'' B. Dubica/Gradina D.
Jug 420 33' 00'' 180 32' 24'' Trebinje/Podštirovnik Istok 440 03' 00'' 190 37' 41'' Bratunac/lijebac Zapad 440 49' 30'' 150 44' 00'' Biha/Bugar
Tabela 1. 1.1: Geografske koordinate krajnjih taaka Bosne i Hercegovine (Izvor: Uprava za geodetske i imovinskopravne poslove BiH) Federacija Bosne i Hercegovine, jedan od dva entiteta, je nastala potpisivanjem Vašingtonskog sporazuma izmeu Republike Hrvatske i Republike Bosne i Hercegovine, 18.3.1994 godine. Na sjednici Ustavotvorne skupštine, 30.3.1994 godine, usvojen je Ustav Federacije Bosne i Hercegovine. Ova skupština je 1996 godine prestala sa radom nakon formiranja Parlamenta Federacije Bosne i Hercegovine. Površina Federacije BiH iznosi 26 127 km2. Administrativno se Federacija BiH sastoji od deset kantona, što je utvreno Zakonom o federalnim jedinicama2, a nazivi i sjedišta kantona su utvreni Ustavima kantona, i to: Unsko-sanski kanton, sa sjedištem u Bihau (Kanton 1); Kanton Posavski, Orašje (Kanton 2); Tuzlanski kanton, Tuzla (Kanton 3); Zeniko-dobojski kanton, Zenica (Kanton 4); Bosanskopodrinjski kanton, Gorade (Kanton 5); Srednjobosanski kanton, Travnik (Kanton 6); Hercegovako-neretvanski kanton, Grad Mostar (Kanton 7); Zapadno-hercegovaki kanton, Široki Brijeg (kanton 8), Kanton Sarajevo, Grad Sarajevo (kanton 9), i Livanjski kanton – Hercegbosanska upanija, Livno (kanton 10).
Organizaciono, kantoni su podijeljeni po opinama kojih na prostoru Federacije BiH ukupno ima 79. Na slijedeoj slici se daje ilustrativan prikaz površina kantona unutar Federacije BiH.
1 Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine: www.bhas.ba 2 Sl. novine FBiH, br.9/96
Slika 1 1.1: Kantoni Federacije BiH
1.1.2. Stanovništvo Kao što je poznato u Bosni i Hercegovini (BiH) nema zvaninih popisa stanovništva od 1991 godine. Svi podaci objavljeni nakon 1991 godine zasnivani su ili na ogranienim lokalnim popisima i anketama manjih podruja ili na strunim analizama i procjenama. Treba naglasiti da je period nakon 1991 godine obiljeen burnim demografskim pomjeranjem. Pored toga u ovom vremenu su nastale politike i društvene promjene koje uveliko komplikuju ocjenu sadašnje demografske situacije a pogotovo prognoze za budui period. Podruje Federacije BiH je bilo pogoeno migracionim promjenama u koje su bile ukljuene hiljade stanovnika i to u, demografski gledano, vrlo kratkom vremenu. Ove promjene su bile naroito izraene u gradskim sredinama. Znaajan dio gradskog stanovništva je preselio u druge, mahom ruralne krajeve, dok se istovremeno dešavao i obrnut fenomen naseljavanja u gradske i prigradske sredine stanovništva iz drugih naselja. Tako je relativna stabilnost demografskih pokazatelja, postignuta u periodu od oko 100 godina, narušena vrlo brzo. U posljednjih 50 godina su se u Bosni i Hercegovini dešavali procesi industrijalizacije, deagrarizacije i urbanizacije. Ovi procesi su bili izraeniji do 1981 godine a kasnije usporeni budui da je navedeni proces uglavnom bio završen. Populacija se razvijala po modelu industrijskog društva – postepeno opadanje nataliteta, smanjivanje, stabilizacija na smanjenom nivou i blagi porast mortaliteta kao i uvršivanje tendencije slabljenja dinamike rasta ukupnog broja stanovništva, odnosno sve nie stope rasta. Industrijalizacija se u BiH odvijala uglavnom preko veih gradova sa istovremenom deagrarizacijom ostalog prostora. Sa ovih prostora se uglavnom i generirao demografski pritisak na
gradove i vea naselja pa je dolazilo do naglih ubrzavanja urbanizacije, odnosno snanog poveanja broja urbaniziranog stanovništva. Ukoliko se za Bosnu i Hercegovinu posmatraju stope prirasta stanovništva u posljednjih 40 godina moe se izdvojiti nekoliko karakteristinih faza: Do 70-tih godina demografsku dinamiku karakterizirale su visoke stope prirasta stanovništva;
Od 70-tih do 90-tih godina, bez obzira na rast stanovništva, godišnji rast je bio manji;
Od druge polovine 90-tih, po procjenama, uoen je ponovni, nešto blai rast ali daleko blai u
odnosu na ranije periode.
1.1.2.1.Demografski razvoj do 1991 godine U slijedeoj tabeli i grafu daje se prikaz demografskog razvoja u Bosni i Hercegovini po rezultatima provedenih popisa stanovništva. Po rezultatima posljednjeg popisa stanovništva, 1991 godine, Bosna i Hercegovina je imala 4 377 033 stanovnika na teritoriji od 51 197 km2.3
Godina popisa
Stanovnika / km2
1879 51 246 1 158 440 22,6 1885 51 246 1 336 091 26,1 1895 51 246 1 568 092 30,6 1910 51 200 1 898 044 37,1 1921 51 200 1 890 440 36,9 1931 51 564 2 323 555 45,1 1948 51 189 2 564 308 50,1 1953 51 221 2 847 459 55,6 1961 51 197 3 277 948 64,0 1971 51 197 3 746 111 73,2 1981 51 197 4 124 256 80,6 1991 51 197 4 377 033 85,5
Tabela 1.1.2: Prikaz promjene broja stanovništva BiH po provedenim popisima stanovništva 1879-1991 g.
3 Podatak se odnosi na površinu kopna BiH od 51197 km2, dok je ukupna površina BiH 51209,2 km2
4377033
1158440
0
500000
1000000
1500000
2000000
2500000
3000000
3500000
4000000
4500000
5000000
1879 1885 1895 1910 1921 1931 1948 1953 1961 1971 1981 1991 Godina popisa
B ro
no vn
ik a
Slika 1.1.2: Grafiki prikaz promjeen broja stanovnika u Bosni i Hercegovini u periodu 1879-1991 godine.
1.1.2.2.Demografski razvoj u periodu 1991 – 2007 godina Kao što je naprijed navedeno ovaj period se, pored toga što nije obiljeen popisom stanovništva, karakteriše izraenim demografskim pomjeranjem. Ratni period 1991-1995 je donio destrukcije i posljedice velikih razmjera, mjerljivih i nemjerljivih u stanovništvu, imovini, privrednim kapacitetima te društvenoj i komunalnoj infrastrukturi. Posljedice na ljude su najtee i ogledaju se u gubicima, odlivu stanovništva (posebno radno najaktivnijeg) kao i u pogoršanju psihofizikog zdravstvenog stanja. Stanovništvo je pretrpjelo izmjene migracijama, kretanjima raseljenih i izbjeglih lica a izmjenjena je ekonomska, obrazovna i urbano-ruralna struktura. Ukoliko se posmatra podruje Bosne i Hercegovine (BiH), po procjeni za 1997 godinu, ivjelo je 3.559.736 stanovnika, što je znaajno manje u odnosu na 1991 godinu – 4 377 033 stanovnika. I pored informacija da se oko 500 000 stanovnika vratilo do 1999 godine, još je oko 1 000 000 stanovnika koji ive van Bosne i Hercegovine. Uglavnom se radi o mlaim licima sa višim stepenima obrazovanja. Procjenjuje se da se u BiH i 10 godina nakon rata tek 40 % izbjeglog stanovništva, preteno starijih, vratilo u svoja mjesta, dok su ostali, preteno mlai, pogotovo oni sa višim stepenima obrazovanja, ostali u zemljama u koje su izbjegli. Prema novijim procjenama Bosna i Hercegovina je u 2005 godini brojala oko 4.07 miliona stanovnika od kojih oko 526 000 u glavnom gradu Sarajevu. Po podacima kancelarije UNHCR-a u Sarajevu, do 30.6.2007 godine, za Federaciju BiH, ukupan broj povrataka na mjesto boravka iz 1991 godine je ostvarilo 735 764 stanovnika (387 544 povraci iz inostranstva i 348 220 povraci raseljenih osoba). Od tog broja, ukupan broj manjinskih povrataka koji su se vratili u svoje mjesto porijekla u Federaciji BiH iznosi 272 695. Uporedo sa povratkom imovine i ljudi vršena je rekonstrukcija i izgradnja stambenih objekata za povratnike. Ovaj proces je naalost i dalje u toku a procjenjuje se da u inozemstvu još uvijek ima oko 520 000 izbjeglih osoba sa prostora Federacije BiH. Procjene o broju stanovnika za period 1996- 2007 godina su preuzete iz publikacija Federalnog zavoda za statistiku Sarajevo4
4 Federalni zavod za statistiku Sarajevo „www.fzs.ba”
Treba znati da je u periodu nakon 1995 godine došlo do formiranja novih opina u Federaciji BiH, i to: Buim u Unsko-sanskom; Domaljevac u Posavskom; eli, Doboj-istok, Sapna i Teoak u Tuzlanskom; Doboj-jug i Usora u Zeniko-dobojskom; Foa i Pale u Bosansko-podrinjskom i opina Dobretii u Srednjobosanskom kantonu. Takoe, došlo je i do promjena granica iz 1991 godine za neke opine. Sve ove promjene uzete su obzir pa je po podacima navedene statistike institucije broj stanovnika Federacije BiH, (stalno prisutno stanovništvo) za period 1991 – 2007 godina, u prikazan tabelarno i grafiki, (Tabela 3 i Slika 3).
Broj stanovnika F BiH po procjenama, po godinama 1991
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
3 134
2 254
2 346
2 226
2 276
2 312
2 307
2 315
2 321
2 325
2 328
2 325
2 328
Tabela 1.1.3: Prikaz promjene broja stanovnika u Federaciji BiH za period 1991 – 2007 godina (Izvor: Federalni zavod za statistiku Sarajevo)
Promjena broja prisutnog stanovništva u Federaciji BiH za period 1991-2007 godina
2000
2200
2400
2600
2800
3000
3200
1991 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007
Godine
Prisutno stanovništvo F BiH
Slika 1.1.3: Grfaiki prikaz promjene broja stanovnika u Federaciji BiH za period 1991-2007 godina Kao što se vidi iz navedenih podataka broj prisutnog stanovništva se za posmatrani period uglavnom ne mijenja znaajnije i kree se oko 2 300 000, što je u odnosu na 1991 godinu smanjenje za oko 26%. Posmatrajui odnos broja stanovnika iz 2007 godine prema 1991 godini, po kantonima, dobija se slijedea slika.
343.795
56.635
PROCJENA 2007 POPIS 1991
Slika 1.1.4: Grafiki prikaz odnosa broja stanovnika popis 1991. – procjena 2007.
Trenutno najnaseljeniji dijelovi Federacije BiH su centralni i sjevero-istoni dio teritorije, tanije Kanton Sarajevo sa oko 325 i Tuzlanski Kanton sa oko 185 stanovnika na km2, gdje na 15% površine teritorije ivi oko 40% ukupnog stanovništva Federacije BiH. Na drugim dijelovima teritorije situacija je relativno povoljna, izuzev Kantona 10 (Hercegbosanska upanija/Livanjski kanton) gdje na 19% ukupne teritorije Federacije BiH ivi samo 16,6 stanovnika na km2. Raspored stanovništva po naseljima je mogue prikazati samo za period 1991 godina, shodno rezultatima popisa5. Na slijedeoj slici se daje grafika interpretacija veliine naseljenih mjesta na prostoru Federacije BiH.
Slika 1.1.5: Broj stanovnika i veliina naselja po opinama (popis 1991.)
Raspored broja stanovnika po vodnim, odnosno slivnim i podslivnim podrujima u Federaciji BiH dat je na slijedeim tabelama.
5 Procjene o broju stanovnika, za period 1996-2007 godin,a se od Federalnog zavoda za statistiku daju samo za opine
Broj stanovnika
ueše
Unsko-sanski kanton 342.577 286.858 99,6 Hercegbosanska upanija 22.020 15.629 19,0
Ukupno: 364.597 302.487 Podsliv rijeke Vrbas Srednjobosanski kanton 149.488 112.866 44,0 Hercegovako-neretvanski kanton 0 0 0,0 Hercegbosanska upanija 11.274 8.002 9,8
Ukupno: 160.762 120.868 Podsliv rijeke Bosne Kanton Posavski 15.488 11.263 27,3 Tuzlanski kanton 360.539 366.763 73,8 Zeniko-dobojski kanton 478.699 401.796 100,0 Bosansko-podrinjski kanton 0 0 0,0 Srednjobosanski kanton 190.025 143.294 56,0 Hercegovako-neretvanski kanton 0 0 0,0 Kanton Sarajevo 915.572 418.611 99,9
Ukupno: 1.960.323 1.341.727 Podsliv rijeke Drine Tuzlanski kanton 23.459 23.864 4,8 Zeniko-dobojski kanton 0 0 0,0 Bosansko-podrinjski kanton 39.951 33.662 100,0 Kanton Sarajevo 0 0 0,0
Ukupno: 63.410 57.526 Neposredni sliv rijeke Save Kanton Posavski 41.147 29.924 72,7 Tuzlanski kanton 103.841 105.634 21,3 Zeniko-dobojski kanton 0 0 0,0
Ukupno: 144.988 135.557
Sveukupno VP rijeke Save: 2.694.080 1.958.166 Tabela 1.1.6: Prikaz stanovništva Federacije BiH na vodnom podruju rijeke Save
Broj stanovnika
ueše
Vodno podruje Jadranskog mora Sliv rijeke Neretve sa Trebišnjicom Srednjobosanski kanton 0 0 0,0 Hercegovako-neretvanski kanton 267.412 227.473 100,0 Zapadno-hercegovaki kanton 89.012 82.095 100,0 Kanton Sarajevo 701 321 0,1 Hercegbosanska upanija 1.935 1.373 1,7
Ukupno: 359.060 311.262 Sliv rijeka Krke i Cetine Unsko-sanski kanton 1.218 1.020 0,4 Srednjobosanski kanton 0 0 0,0 Zapadno-hercegovaki kanton 0 0 0,0 Hercegbosanska upanija 80.397 57.064 69,5
Ukupno: 81.615 58.084
Sveukupno VP Jadranskog mora: 440.675 369.346 Sveukupno Federacija BiH 3 134 755 2.327.512
Tabela 1.1.7: Prikaz stanovništva Federacije BiH na vodnom podruju Jadranskog mora
STRATEGIJA UPRAVLJANJA VODAMA FEDERACIJE BOSNE I HERCEGOVINE 1.OSNOVNE INFORMACIJE O PREDMETNOM PODRUJU 1.2. PRIRODNE KARAKTERISTIKE
1.2. Prirodne karakteristike
1.2.1. Opi pokazatelji Geološka graa i petrografski sastav terena Federacije BiH je rezultat duge geološke prošlosti što je rezultiralo stvaranjem magmatskih, sedimentnih i metamorfnih stijena, i mnogih orudnjenja. Reljef se razvijao tokom perioda paleozoika, mezozoika i kenozoika. Na karakteristike hidrografskog oticanja znaajno utie postojanje razvijenog karstnog podruja. Na hidrološke prilike geomorfološki i hidrogeološki faktori imaju bitan uticaj, što se ilustrira slijedeim navodima: Poloaj barijera Dinarida, koji presjecaju vlana zrana strujanja sa Sredozemlja, izazivaju njihovo podizanje, naglo hlaenje i nastanak padavina. Stoga su i najvee padavine na prostoru Federacije BiH baš u podnoju Dinarida;
Na takav sistem nastanaka padavina nadovezuje se poloaj prostiranja karsta, sa njegovim velikim podzemnim retenzionim hidrološkim potencijalima.
Na ovakvim osnovama, uz odgovarajui pogodan rubni kontakt sa hidrogeološkim izolatorima, nastaju sva izvorišta znaajnih vodotoka, oba vodna podruja Federacije BiH. Sa istim geomorfološkim i oborinskim obiljejima, ali bez karsta, reim voda u Federaciji BiH, i u Bosni i Hercegovini u cjelini, bi bio znaajno nepovoljniji.
1.2.2. Litografske i tektonske karakteristike Podruje Federacije Bosne i Hercegovine smješteno je u nekoliko razliitih paleogeografsko- strukturnih jedinica koje se razlikuju po svom sastavu, strukturi i genezi . U profilu jugozapad- sjeveroistok (od Jadranskog mora do rijeke Save mogu se izdvojiti slijedee paleogeografsko- strukturne jedinice, prikazane na slijedeoj slici: Dinarska karbonatna platforma (Vanjski Dinaridi) - najveim dijelom sliv Jadranskog mora a manjim rijeke Save.
Bosanski fliš – podsliv rijeke Save.
Paleozojsko-trijaske alohtone formacije koje manjim dijelom pripadaju slivu Jadrana a veim slivu rijeke Save. Slivu Jadrana pripadaju jugozapadni dijelovi Zec planine, Bitovnje i Bjelašnice (sliv rijeke Neretve). Slivu rijeke Save pripadaju paleozojski i trijaski tereni podruja Kljua, Sanskog Mosta, planine Vranice, Igmana i Bjelašnice, šireg podruja Sarajeva i Gorada.
Ofiolitna zona koja obuhvata planine Ozren i Konjuh (tipini nekarstni teren u kome preovladjuju bazine i ultrabazine stijene) – podsliv Save
Savsko-vardarska zona (Tuzlanski i Posavski kanton) – podsliv Save
U okviru ovih paleogeografsko-strukturnih jedinica izdvojene su post-orogene oligocenske, neogenske i kvartarne formacije u kojima su formirana znaajna vodna tijela intergranularne poroznosti.
U narednom tekstu prikazane su osnovne geološke i tektonske karakteristike navedenih jedinica.
Legend
16
16-a
14
11
11
12 12 13-a 13 14-a
1515
19 19 20 20 21 21 22 22 23 23 24 24 25 25
Allochthonus Paleozoic and Triassic complexes
Adriatic carbonate platform (External Dinarides)
Passive continental margin (Flysch Bosniaque)
Ophiolite zone
Post-orogenic Oligocene, Neogene and Quarternary sediments
Metamorphyc Rocks: 1. Sedimentary Rocks: 2. , 3. , 4. , 5 , 6. , 7 , Volcanic Rocks: Variscan=25 , Middle Triassic=23 Plutonic Rocks: Middle Triassic=19. , 20. , 21.
8. , 11 , 13 , 14
9 ), 18. Middle Jurassic- )
Sedimentary Rocks: 12. , 13 a , 14 a. Plutonic Rocks: 22. ), Volcanic Rocks: 24 )
15 ), 16. , 16 a. , 17.
Silurian, Devonian Carboniferous Late Permian . Early Triassic Middle Triassic . Late Triassic
. Rhyolite group . Basalt group Alkali-feldspar syenite Gabbro group
Granodiorite-diorites group
Late Cretaceous . Paleocene Eocene Eocene (granite group . Miocene (trachyte group
. Eocene-Oligocene (Promina Miocene intramountain fresh-water sediments Miocene South Pannonian Basin Pliocene Hazim Hrvatovi
4
4
6
4
U narednom tekstu su opisane osnovne geološke i tektonske karakteristike navedenih jedinica: Dinaridska karbonatna platforma Dinaridska karbonatna platforma - Vanjski Dinaridi, obuhvata prostor sjeveroistono od obale Jadranskog mora, poznat pod imenom Visoki krš ili karstni Dinaridi. To je pojas duine preko 300 i širine 80-200 km (nakon tektonske redukcije). U ovom prostoru je bila karakteristina dugotrajna karbonatna sedimentacija (od srednjeg trijasa do srednjeg eocena, a u nekim dijelovima i od gornjeg perma) iji je rezultat stvaranje veoma debelih naslaga karbonatnih sedimenata u kojima su smještena velika vodna tijela podzemne vode sa znaajnim vrelima kao što su vrelo Bune, Bunice, Klokot, Klokun i mnoga druga. U okviru Dinaridske karbonatne platforme formirano je više tercijarnih paleodepresija odnosno neogenih sedimentacionih bazena u kojima su u periodu oligocen-pont egzistirala slatkovodna jezera.Po facijelnom tipu i litološkim karakteristikama sedimenata nastalih u ovim bazenima (gline, pjašenjaci, bree, konglomerati, ugljevi i krenjaci) bitno se razlikuju od sklopa karbonatne platforme ali po hidrogeološkoj funkciji, veliini i uticaju na razvoj karstifikacionih procesa unutar karbonatne platforme, ovi bazeni pretstavljaju njene znaajne elemente. Neogeni bazeni su tretirani kao posebna paleogeografsko-strukturna jedinica, razvijena u širem prostoru BiH a u podruju Dinaridske karbonatne platforme to su slijedee jedinice: Cazinsko-bihaki, Drvarski, Glamoki, Kupreški, Livanjski, Duvanjski, Mostarski, Nevesinjski i Gataki bazen
Bosanski fliš (Blanchet, 1969; Aubouin et al., 1970), takodjer poznat kao flišna zona Sarajevo- Banja Luka (Mojievi, 1975), taloio se na padini i podnoju Jadransko-karbonatne platforme (Pami et. al., 1998). U Bosanskom flišu, koji je debljine oko 3000 m, mogu se izdvojiti dvije grupe formacija (Oluji, 1980). U legendi karte to su brojevi 7 i 8. Starija, Vranduka grupa, karakterizira se alterniranjem neflišnih šejlova «paraflišnih» i turbiditnih sekvencija koje su uglavnom izgradjene od mikrita, arenita, šejlova, ponegdje interstratificiranih s radiolaritima kao rezultat pelagikih ingresija; ova je jedinica lijaske do berijaske starosti. Ova grupa formacija sadri obilan ofiolitni detritus što indicira da je podruje njenog stvaranja bilo u podruju ispred obdukovanih ofiolita. Ova grupa formacija je izgradjena od miješanih karbonatno-silikatnih stijena. Mlaa, Ugarska grupa formacija, predstavlja pravi karbonatni fliš koji je uglavnom izgradjen od materijala sa karbonatne platforme Vanjskih Dinarida. Lee diskordantno preko grupe Vranduk. Ova je jedinica albske do senonske starosti, a ponegdje sadri i donjopaleogenske mikrofosile, poznata je u literaturi kao Durmitorski fliš.
U hidrogeološkom smislu, litološki sastav ovih flišnih formacija je odredio i njihovu hidrogeološku funkciju, pa je kompleks jursko-krednog fliša (Vranduka grupa) definisan kao hidrogeološki kompleks sa vodonepropusnom funkcijom, bez akvifera a kredni karbonatni fliš (Ugarska grupa) kao hidrogeološki kompleks sa mješovitom poroznosti.
Alohtone paleozojsko-trijaske formacije poremeuju pravilni zonalni raspored dinaridskih paleogeografsko-strukturnih jedinica. Ove jedinice sadre uglavnom Paleozojske metasedimente i metavulkanite koji su pokriveni permskim sedimentima. Pored paleozojskih formacija prisutno je obilje trijaskih krenjaka i dolomita uz podredjenije sinhrone magmatske i klastine stijene.
Paleozojski i trijaski kompleksi predstavljeni su Sansko-unskim, Srenjebosanskim i Jugoistono- bosanskim alohtonim masama.
Podruje Federacije Bosne i Hercegovine zahvata male prostore poznatog paleozojskog Sansko- unskog podruja. To su tereni kod Sanksog Mosta, Sanice i Kljua i pripadaju karbonu, gornjem permu i donjem trijasu.
Srednjobosanskim škriljavim gorjem (Vranica, Krušica, Radovan, Bitovnja, Zec i Berberuša), u širem smislu, nazivamo planine uglavnom izgradjene od kristalastih škriljaca. Najstarije tvorevine predstavljaju metamorfiti nastali uglavnom od sedimentnog kompleksa silurske i ordovicijske (‘) starosti. Kompleksi škriljaca uglavnom pripadaju faciji zelenih škriljaca niskog stupnja metamorfizma, a manjim dijelom prelaznoj epidot-amfibolitskoj faciji. Izdvojeni su slijedei metamorfiti: kvarcno-sricitski, muskovitski, filitini, hloritski, otrelitski, amfibolski i grafitini škriljci; metapješari, kvarciti, dolospariti mermerisani krenjaci i mermeri. Navedeni parametamorfiti najkarakteristiniji su na terenima Busovae, Fojnice, Viteza i Vranice. Meutim, mogu se izdvojiti i ograniena podruja karbonatne sedimentacije, izgraena od krenjaka , dolomita i mermera (Vranica) koja imaju karakter karstne sredine i kojima je smješteno vodno tijelo podzemne vode.
Oblast Jugoistone Bosne zahvata podruje Foe, Gorada i Prae. Najstarije naslage, stariji paleozoik, otkrivene su izmedju Foe i Gorada gdje je ouvan hercinski pravac pruanja slojeva. Kod Ustikoline otkriveni su bankoviti krenjaci( Spasov i Filipovi, 1966 i Kulenovi 1977) sa konodontima gornjeg silura (Ozarkodina, Panderodus) .
Dinaridska ofiolitna zona pokriva najvei dio Unutarnjih Dinarida, a izgradjena je od slijedeih jedinica (Pami, 1982; Pami et al., 2002)
a) Radiolaritna formacija, srednje/gornjotrijaske do donjokredne starosti, predstavlja sloj- na-sloj sekvencu izgraenu preteno od radiolarita i šejlova s podredjenim mikritima i bazaltima.
b) Gornjojurski olistostromski ofiolitni melan ili divlji fliš («wildflysch») u starijoj literaturi poznat kao dijabaz-rona formacija ima debljinu veu od 1 km. Ova formacija predstavlja haotinu tvorevinu izgradjenu od siltno-glinovitog matriksa sa fragmentima grauvaka, ofiolita i podredjeno ronjaka, glinaca, škriljaca i egzotinih krenjaka koji su uglavnom trijaske starosti. Najgornji dio melana je metamorfisan kao rezultat konduktivne toplote nastale obdukovanjem vruih i mladjih ultramafitnih geoloških tijela. Ovaj metamorfizam je gornjojurske starosti.
c) Ultramafitni masivi su sauvani kao relikt okeanske kore koja pliva na debelom ofiolitnom melanu (dijelovi planina Konjuh, Ozren). Dijelovi ultramafita (lerzoliti i harzburgiti) su serpentinisani. Gornji dijelovi ofiolitnih sekvenci su bili erodirani kada se stvara kora raspadanja serpentinita obogaena kobaltom i niklom (podruje Gornjih ivinica). Preko kore raspadanja taloe se mladje sedimentne kontinentalne i marinske formacije.
d) Sedimentne formacije koje lee transgresivno preko ofiolita mogu se izdvojiti u dvije glavne formacije: Pogarska formacija (Jovanovi, 1957) i platformni krenjaci kod Olova i na Vijencu kod Lukavca. Pogarska formacija je u donjim dijelovima predstavljena klastitima (konglomeratima, pješarima, breama) koji su nastali od detritusa iz jurske ofiolitne zone ali sa karakteristinim paleozojskim crvenim granitima pronadjenim u konglomeratima. Konkordantno preko ovih klastita (gornji dijelovi donje krede) lee gornjokredni rudistni krenjaci (podruje epa i Zavidovia).
Platformni tip krenjaka otkirven je kod Olova (podruje Stupanice i Vijenac kod Lukavca) i predstavlja fosiliferne gornjojurske do donjokrene plitkovodne krenjake koji predstavljaju poetak formiranja jedne manje, izolovane, karbonatne platforme koja u podlozi ima ofiolite.
Savsko-vardarska zona, je prostor izmedju june Tisije i unutrašnjih Dinarida (Sjeverna Bosna), koji je uglavnom pokriven neogenskim sedimentima Panonskog basena. Pre-neogene formacije su sauvane na podruju Trebovca i Majevice. U Savsko-vardarskoj zoni su prisutne gornjokredne do paleogenske flišne jedinice koje su intrudovane paleogenim granitoidima, zatim ofiolitne jedinice, tektonizirani melan i bimodalni vulkanizam.
Post-orogene oligocenske, neogenske i kvartarne formacije. U sadašnjoj strukturi Dinarida vanu ulogu imaju oligocensko-miocenske marinske do slatkovodne naslage nastale nakon finalnog strukturiranja Dinarida za vrijeme eocenske deformacione faze. U Bosni i Hercegovini ima preko 150 malih i velikih slatkovodnih basena sa nalsagama uglja od ega su u Federaciji Bosne i Hercegovine najpoznatiji Sarajevsko-zeniki, Bugojanski, Kamengradski, Livanjski, Tuzlanski i Mostarski.
U okviru podruja Federacije Bosne i Hercegovine, u izdvojenim slatkovodnim neogenskim basenima, izdvojene su naslage predstavljene laporovito-glinovitim sedimentima, rjee konglomeratima, pjeskovima, krenjacima i ugljevima koji se eksploatišu. Naješe, kao pokrovne naslage, u okviru ovih basena konstatovani su plio-kvartarni pijeskovi i glinoviti pijeskovi sa podreeno šljunkovima.
1.2.2.1.Neogeni bazeni Federacije BiH U strukturi Dinarida znaajnu ulogu imaju neogenske marinske do slatkovodne naslage nastale nakon izdizanja Dinarida za vrijeme eocenske deformacione faze. U Bosni i Hercegovini ima veliki broj manjih ili veih slatkovodnih basena sa naslagama uglja ili bez njih , koji su rasprostranjeni na svim geotektonskim i paleogeografskim jedinicama i mogu se zonirati na: neogeni bazeni karbonatne platforme (Glamo, Livno, Sreviko p., Bijelo p., Duvanjsko polje, Kupreško p., Šuiko p., Mostar, Biha, Drvar, Cazin i dr.).
neogeni bazeni izmeu Srednjebosanskog škriljavog gorja i Dinaridske ofiolitske zone (Sarajevsko-zeniki bazen, Bugojanski bazen, Sansko-Kamengradski, i dr.),
neogeni bazeni Unutrašnjih Dinarida, nastali izmeu Dinarske ofiolitske i zone Savsko-Vardarske zone (Tuzlanski b., Graanica, Banjaluki b. i dr.).
Posebno znaajni po niz funkcija hidrološkog i hidrogeološkog karaktera su sloeni sistemi Mostarskog blata, Hutova i Buškog blata.
Litofacijelne karakteristike ovih bazena su, zbog intenzivnih orogenih aktivnosti u tom peridu i ciklinih izmjena uslova sedimentacije, veoma raznovrsne ali generalno dominiraju klastiti svih tipova (gline, lapori, pijesci, konglomerati i dr.), sa karbonatnim sekvencama (krenjaci ) i izraenim fazama formiranja ugljenih naslaga. Svaki od ovih bazena bitno utie na regionalne i lokalne hidrogeološke odnose i dio su sistema cirkulacije podzemnih voda, a sa aspekta hidrogeološkog karaktera podloge na kojoj su formirani znaajno je razlikovati: neogeni bazeni na karbonatnoj karstifikovanoj podlozi, neogeni bazeni na klastinoj vodonepropusnoj podlozi.
U podruju karbonatne platforme neogeni bazeni zauzimaju znaajna prostranstva u formi kraških polja i ovdje e se naglasiti neke od njih na podruju Federacije BiH, zbog veliine i znaaja u formiranju sistema cirkulacije podzemnih voda odnosno formiranju podzemnih vodnih tijela u potruju Dinaridske karbonatne platforme.
Neogeni baseni i vodonepropusne naslage koje ih tvore, zavisno od lokalnih geoloških prilika i hipsometrijskog poloaja, imaju razliitu ulogu unutar hidrogeološkog sklopa karstnih terena. Prvenstveno funkcionišu kao djelimine (visee), lokalne ili potpune barijere kretanju podzemnih voda, usmjeravajui njihovo kretanje i naješe odreuju podzemne hidrogeološke vododjelnice. Tako na pr. neogen Duvanjskog polja usmjerava vode na dvije strane: ka vrelima Rame i Sinjskom polju, dok neogen Livanjskog polja ini dugu barijeru, koja, ipak, ne zadrava sasvim vode iz zalea, itd. Na taj nain ove naslage, zajedno sa strukturno-tektonskim poremeajima i njihovim posljedicama, direktno utiu na poloaj u prostoru i dubinu karstifikacije. Tim prije jer su mnogi baseni znatne monosti: od 500 pa do 2.000 m. Vododjelnice izmeu slivova Cetine, Krke i Neretve, unutar jadranskog sliva, rezultat su sloenog djelovanja više faktora, meu kojima znaajno mjesto zauzima prostorni poloaj stijenskih masa sa funkcijom hidrogeološkog kompleksa, kakvim se mogu smatrati jezerski sedimenti neogena u cjelini odnosno «promina naslage», razvijene u tom podruju. Na svom putu prema najniem erozionom bazisu dio podzemnih voda više puta nailazi na prepreke od neogenih sedimenata, pojavljuje se na njihovoj površini i tee preko (a djelimino i kroz) njih, da bi, na suprotnom kraju polja, ponovo ušao u podzemlje i nastavio tei prema nioj stepenici. Utvreno je pet horizonata na kojima podzemne vode izlaze na površinu i to: Kupreško polje (1.117 do 1.160 mnm), Šuiko polje (cca 915 mnm), Glamoko i Duvanjsko polje (oko 860 mnm), Livanjsko polje i Buško Blato (oko 700 mnm) te Sinjsko polje (oko 300 mnm). Utvrena su dva generalna pravca cirkulacije podzemnih voda: zapadni krak, sa kaskadama Glamoko – Livanjsko – Sinjsko polje i istoni, markantniji smjer koji se odvija preko Kupreškog, Šuikog, Duvanjskog i Buškog na Sinjsko polje.
1.2.2.2.Glavne navlane strukture Dinarida Zanemarujui lokalne tektonske sloenosti vidi se da sve velike paleogeografske i strukturne jedinice lee navuene jedna preko druge, s Vanjskim Dinaridima na dnu i Savsko-vardarskom zonom na vrhu. Te velike navlano-borane strukture Dinarida deformisane su od gornje jure do eocenske deformacione faze. Imajui u vidu ovu injenicu glavne navlane strukture Dinarida (sl.4.3.) mogu se podijeliti u tri osnovne grupe (koje generalno predstavljaju i paleogeografske jedinice Dinarida): Navlake proizašle kretanjem Dinaridske karbonatne platforme, koje se karakterišu relativno jednostavnom geometrijom i umjerenom duinom kretanja (Karstna i Una-Glamo-Drenica-Gacko navlaka),
SARAJEVO
MOSTAR
BIHA
BANJALUKA
TUZLA
DUBROVNIK
LEGENDA
Krska navlaka
Sansko-unska navlaka
Golijska navlaka
1
2
3
4
5
6
7
1. Unski rasjed 2. Banjalu ki rasjed 3. Spre ansko-kozara ki rasjed 4. Drinski rasjed 5. Sarajevski rasjed 6. Neretvanski rasjed 7. Trebinjski rasjed
0 100 km
Slika 1.2.2: Glavne strukture Dinarida Bosne i Hercegovine
Navlake proizašle kretanjem Dinarskog dijela Tetisa, koje se karakterišu kompleksnom geometrijom i znaajnom duinom transporta (Bosanskog fliša, Ofiolitna i Savsko-vardrska). Navlake proizašle kretanjem paleozojsko-trijaskih jedinica, koje se takodjer karakterišu kompleksnom geometrijom i duinom kretanja i preko sto kilometara (Durmitorska, Golijska, Sansko-Unska, Kljuko-Raduška). eoni dijelovi ovih navlanih struktura mogu se pratiti stotine kilometara. Svaka od ovih navlanih strukturnih (navlake prvog reda) jedinica su interno ubrane, izrasjedane i podijeljene u navlake drugog reda, koje se mogu pratiti na duini i do 50 km. Glavne rasjedne strukture Dinarida. U jasno izraenoj navlanoj gradji Dinarida, mogu se izdvojiti slijedei rasjedi:
dubinski rasjedi, postkolizioni horizontalni i normalni rasjedi - rasjedi prvog reda (neotektonski aktivni rasjedi), gravitacioni i reversni rasjedi drugog reda.
Izdvojeni dubinski rasjedi sijeku cijelu Zemljinu koru ili njene velike dijelove. Glavni pravac pruanja ovih rasjeda je sjeverozapad-jugoistok, dok su izdvojeni i rasjedi pravca pruanja sjeveroistok-jugozapad i oni vjerovatno predstavljaju granice magnetnih anomalija. Lokacije i dugotrajna aktivnost dubinskih rasjeda imala je znaajnu ulogu u oblikovanju geologije. Oigledno je da oni imaju vezu izmedju geotektonskih jedinica, magmatizma i metalogenije, geotermalne energije, nalazišta plina i nafte a naroito su znaajni za seizmiku aktivnost podruja Bosne i Hercegovine. Dubinski rasjedi imaju priblino vertikalni poloaj a njihovo pruanje je saglasno sa pruanjem geotektonskih jedinica i neotektonskih zona. Površinska geologija i recentna seizmika aktivnost ukazuje na njihovu izraenu neotektonsku aktivnost.
1.2.3. Zemljišni resursi Zemljišni resursi na prostorima Federacije Bosne i Hercegovine predstavljaju vaan segment u okvirima temeljnih pricincipa upravljanja vodama. Pedološka struktura ukazuje na veliki diverzitet tipske pripadnosti. To je polazni element na osnovima koga se podruje Federacije BiH ubraja u prostor koji je bogat razliitim tlima. Ukupni fond zastupljenih tala moe se generalno podijeliti u dvije skupine: šumska tla, i poljoprivredna tla, ili tla namijenjena proizvodnji hrane.
Ovakva podjela ukazuje na razliite proizvodne mogunosti pojedinih tipova tla koja se nalaze u šumskoj ili poljoprivrednoj proizvodnji. U skupini šumskih tala zastupljena su plia, stjenovitija, skeletnija tla, zatim tla koja se nalaze u kanjonima i klisurama, tla sa visokim stepenom nagnutosti, erodirana ili na neki drugi nain ošteena tla, te tla sa visokim nadmorskim pozicijama koje su nepovoljne za proizvodnju hrane. U skupini poljoprivrednih tala zastupljena su: obradiva, livadska i livadsko-pašnjaka tla. Po osnovima drugih vanih svojstava ukupni fond je podijeljen po vrsti klasifikacijske i geografsko- regionalne pripadnosti. Po tome je teritorij Federacije BiH podijeljen na pet pedogeografskih rejona, kako slijedi: I pedogeografski rejon se prostire u sjevernom i sjeveroistonom dijelu Federacije Bosne i Hercegovine, s desne strane rijeke Save. To je nizijski rejon s intervalom nadmorskih visina od 80 do 300 m n.m. Na rijenim terasama najzastupljeniji su fluvisoli a u zavisnosti od reljefa (toposekvenca) znaajno su prisutna glejna tla, i to prevladavajue u tipovima semigleja i eugleja. Na dijelu površina u ovom pedogeografskom rejonu, zastupljene su pleistocenske ilovine, na kojima su se razvili tipovi kao što su: luvisol, pseudoglejni luvisol i pseudoglej. II pedogeografski rejon obuhvatio je podruje brdskih predjela, sa intervalom nadmorskih visina od 300 do 700 m n.m. Na rastresitim, teksturno lakšim karbonatnim supstratima zastupljene su serije tala tipa: regosol, rendzina, eutrino smee tlo i luvisol. Na kompaktnim i rastresitim karbonatno- silikatnim supstratima zastupljene su serije tala i pojedinano zastupljena tla u tipovima: litisol, ranker, distrini kambisol i luvisol. Na jedrim sedimentnim, preteno karbonatnim supstratima, zastupljena su tla u tipu: litisol, rendzina, kalkomelanosol, kalkokambisol i luvisol. U rijenim dolinama ovog rejona prisutna je serija hidromorfnih tala u tipu: fluvisol, semiglej, movarno, glejno i drugi tipovi tla iz ovog odjela koji imaju manji znaaj po osnovi površina na kojima su zastupljeni. Na karbonatnim glinovitim supstratima zastupljene su smonice. III pedogeografski rejon obuhvata i geografski najvei dio Federacije BiH, a nalazi se iznad 700 m.n.v. Ovaj rejon ukljuuje centralni i zapadne dijelove entiteta. To je podruje Središnjih Dinarida. Rejon se karakteriše velikom heterogenošu geološko-petrografskog supstrata. U zavisnosti od supstrata, reljefa i hidroloških prilika, na prostoru Federacije BiH je došlo do nastanka razliitih tipova tla na razliitim toposekvencama i litosekvencama: na krenjakim i dolomitnim supstratima došlo je do stvaranja serija zemljišta tipa: litosol, kalkomelanosol, kalkokambisol i luvisol. Na jae nagnutim površinama uslijed erozionih procesa,
formirala su se mlaa tla tipa kalkomelanosol. Na manje nagnutim terenima razvili su se kalkokambisoli, a na ravnijim formama reljefa luvisoli,
na beskarbonatnim silikatnim supstratima formirana je serija tala sa tipovima: litisol, regosol (na rastresitim supstratima), ranker, distrini kambisol i luvisol. I ovdje je uticaj reljefa imao znaajnu ulogu u razvoju i nastajanju tla,
na silikatno-karbonatnim i neutralnim stijenama nastala je serija tala i to: rendzine, eutrini kambisol, luvisol i smonice,
u ovom podruju su takoe prisutna i kraška polja. Tla u zonama kraških polja obuhvataju hidromorfni razdjel. Zastupljena su tla razliite tipske pripadnosti od koluvijalnih do glejnih. Tu su uglavnom: fluvisoli, koluvijalno-aluvijalna tla, semigleji, eugleji i histosoli. Meu kraškim poljima najvee površine zauzimaju: Livanjsko, Glamoko i Kupreško. Na Livanjskom polju nalaze se i naša najvea tresetišta (dralovac, Jagme).
IV pedogeografski rejon je izdvojen kao zaseban, zbog izvjesnih njegovih specifinosti, a odnosi se na zapadni dio Bosne. ine ga krenjako-dolomitne stijene dinarskog sistema. Na jednom dijelu površine na ovim supstratima su se formirali kalkokamibisoli i luvisoli koji imaju karakter reliktnih tvorevina. Ovo podruje je poznato i kao vrštinsko-bujadino podruje, gdje su formirani distrini kambisoli i varijetet luvisola poznat kao akrino lesivirano tlo. To su tla sa izrazito jako kiselom pH reakcijom, a zbog karaktera supstrata na kojemu su nastala osjetljiva su na vodnu eroziju. V pedogeografski rejon je oznaen kao mediteranski odnosno sredozemni. On obuhvata podruje Hercegovine i spada u zonu Spoljašnjih Dinarida. Tu su zastupljeni preteno tvrdi mezozojski krenjaci i dolomiti, koji su karstifikovani, a na kojima su se razvila tla crvene boje, koja se nazivaju crvenice ili terra rossa. Veliki dio ovog podruja je bez vegetacije, koji je poznatiji kao kamenjar. Na jednom dijelu ovog rejona prisutan je i fliš, na kojem su se razvili tipovi tla kao što su: regosoli, rendzine i eutrini kambisoli. Pedosfera u visokim planinskim zonama predstavlja mozaik litogene sekvence. Ilustrativni prikaz navedenih pedogeografskih rejona dat je na slijedeoj slici 1.2.3.:
Slika 1.2.3. Ilustrativni prikaz pedogeografskih rejona u Bosni i Hercegovini i Federaciji BiH
1.2.4. Biološka raznolikost6 Geografski poloaj Bosne i Hercegovine, a time i Federacije BiH, na raskrsnici najrazliitijih biogeografskih uticaja i puteva te raznovrsnost velikog broja ekološki razliitih i mozaino rasporeenih staništa, uslovili su veliki diverzitet vrsta, kako pojedinih dijelova tako i ukupnog podruja koja je bila jedno od najznaajnijih refugijalnih regiona Evrope za vrijeme ledenog doba. Posebno se izdvajaju, s jedne strane, drevni tercijarni, a s druge strane, glacijalni i interglacijalni tipovi (relikti). Relativno veliki broj vrsta je endemian, a posebno mjesto pripada vrstama lokalnog i usko lokalnog rasprostranjenja. Upravo na podruju naše zemlje se nalaze brojni centri endeminih vrsta i ivotnih zajednica, te centri reliktnosti - refugijumi tercijarne flore i faune, koja se upravo u specifinim uvjetima paleoklime odrala i do danas. Ovakva biološka raznolikost predstavlja nacionalno blago velike vrijednosti. Diverzitet flore: U flori vaskularnih biljaka Bosne i Hercegovine, utvreno je oko 5 000 taksona nivoa vrste, podvrste, varijeteta i forme. Kada se uzme u obzir odnos vrsta/površina, Bosna i Hercegovina spada u podruja sa najvišim stupnjem biološke raznolikosti u Evropi. ak oko 30 % ukupne balkanske endemine flore (1800 vrsta) nalazi se u sastavu flore Bosne i Hercegovine. Poseban znaaj u endeminoj flori maju lokalni endemiti, odnosno oni taksoni, koji su u svom ukupnom rasprostranjenju ogranieni na odreeni dio teritorije. Diverzitet faune: Diverzitet faune, odnosno itavog ivotinjskog svijeta Bosne i Hercegovine ne samo da je u pogledu stanja i ugroenosti tek fragmentarno ocjenjivan, nego je istraivanjima obuhvaeno relativno malo ivotinjskih grupa. Inventari vrsta uraeni su za mali broj grupa, uglavnom kimenjaka i beskimenjaka za koje postoji ekonomski ili socijalni (zdravstveni) interes. Koliko je poznavanje faune deficitarno, vidi se i po tome što se stalno otkrivaju nove vrste u našoj zemlji, a u nekim ivotinjskim grupama i potpuno novi rodovi za nauku. Jedan od prioritetnih zadataka za budui rad u ovoj oblasti je sistematsko planiranje istraivanja i inventarisanja diverziteta faune Bosne i Hercegovine. Meutim, ve na osnovu postojeih inventara, jasno je da je bogatstvo ivotinjskog svijeta BiH izuzetno veliko i da, u poreenju sa bogatstvom vrsta odgovarajuih grupa u okviru Balkanskog poluostrva ili Evrope, predstavlja ne samo nacionalni ponos i izuzetan razvojni potencijal ve i meunarodno valorizovan dio svjetske prirodne baštine. Uostalom, to potvruje i veliki broj vrsta koje su identifikovane kao vrste od meunarodnog znaaja. Stepen istraenosti faune se veoma razlikuje od grupe do grupe. Postoje samo okvirne procjene o broju pojedinih skupina organizama. Unato brojnim promjenama antropogene prirode u strukturi i dinamici svih oblika biodiverziteta, naša zemlja se još uvijek odlikuje sa dobro ouvanim dijelovima prirode, koje treba na najefikasniji nain staviti na dobrobit lokalne zajednice, uz uvaavanje ekoloških principa. Ugroenost flore: Prema procjenama strunjaka, danas u BiH ima više od 678 oblika papratnjaa i sjemenjaa koje su sa razliitim stupnjem ugroenosti. U skladu sa IUCN kategorizacijom, spektar ugroenosti za BiH izgleda ovako: nestalih ili izumrlih vrsta ima 3, vjerovatno nestalih ima 5, jako ugroenih vrsta utvrdjeno je 43, ugroenih ili ranjivih ima 286, rijetkih ili potencijalno ugroenih je 298, a još uvijek nedovoljno poznatih su 52 vrste. U odnosu na ukupan broj procjenjenih oblika to iznosi ak blizu 19%.
6 Korišten materijal iz elaborata: „Procjena sadašnjeg nivoa zaštite od poplava u Federaciji BiH i izrada programa poboljšanja“, Knjiga D: Preliminarna studija procjene uticaja na okoliš, Zavod za vodoprivredu d.d. Sarajevo, oktobar 2002 godine.
Ugroenost faune: Kao i flora, fauna je takoer veoma ugroena u ekosistemima naše zemlje. Naroito su ugroeni mnogi sisari iz kategorije lovne divljai, te ivotinje koje su u prošlosti više eksploatisane, kao što su puevi i neki gmizavci. Smanjenje njihove brojnosti na kritine nivoe uvjetovalo je i smanjenje brojnosti populacija drugih ivotinjskih organizama - leptira, skakavaca, zrikavaca, te razliitih predstavnika mezo i mikrofaune. Uzroci ugroavanja biodiverziteta: Kao naješi lokalni i globalni uzroci ugroavanja biodiverziteta u BiH su: Zamovarena staništa BiH su ograniena na nekoliko prostorno odvojenih regiona. Ova podruja koja su izuzetno bogata razliitim vrstama ptica i vaskularnih biljaka a nepovoljna za gajenje kultura, danas se degradiraju meliorativnim zahvatima, podizanjem ribnjaka ili izgradnjom saobraajnica;
Slaba mogunost upravljanja katastrofama (poari, poplave, patogeni mikroorganizmi, invazivne vrste biljaka i ivotinja, genetiki modificirani organizmi, hemijska sredstva, radijacija);
Nepostojanje jasnog institucionalnog okvira za upravljanje biološkom i geološkom raznolikošu na upravnoj, strunoj i naunoj osnovi, odnosno nivou;
Nedovoljna i nefunkcionalna zakonska osnova na svim nivoima teritorijalnog i društveno- politikog organizovanja;
Slaba prouenost biološke raznolikosti, te odustvo kategorizacije stupnja ugroenosti;
Nepostojanje standarda i strategije o odrivoj upotrebi prirodnih resursa;
Nedostatak jasne politike finansiranja upravljanja biološkom raznolikošu;
Bosna i Hercegovina je jedna od rijetkih zemalja u Evropi, pa i u širem prostoru, koja još uvijek nema uraenu inventuru flore i faune. Izuzev katalogusa flore vaskularnih biljaka, modernijih pokazatelja o diverzitetu biljnog carstva još uvijek nema.
U Bosni i Hercegovini i Federaciji BiH još nije utvrena Crvena lista, propisana lanom 23. Zakona o zaštiti prirode7
1.2.5. Vegetacijske karakteristike Na osnovama Zakona o vodama8 Federacije BiH, gdje se lanom 65 definiraju zaštiena podruja s ciljevima zaštite površinskih i podzemnih voda, te na osnovima Zakona o šumama, u kome se lanovima 38, 39 i 40 definiraju posebne namjene šuma, podruja u konceptu odrivosti prirodnih resursa imaju poseban znaaj. Federacija Bosne i Fercegovine se u biogeografskom smislu nalazi u obuhvatu tri regije. Veliki dio teritorija pripada eurosibirsko-sjevernoamerikoj regiji kontinentalnih dijelova, mali dio pripada mediteranskoj regiji, a najvisoija planinska podruja pripadaju alpsko-visokonordijskoj regiji. Ove
7 Sl. Novine Federacije BiH br.33/03. Vrste sa crvene liste su vrste koje: izumiru, ili izumiru u divljini; ugroene vrste; osjetljive vrste; rijetke vrste; endemine vrste i divlje vrste. 8 Sl. novine Federacije BiH br:70/06
regije se razdvajaju na nie vegetacijsko-geografske teritorijalne cjeline i to: (i) ilirsku provinciju, koja ima u obuhvatu zapadne i humudnije krajeve, (ii) mezijsku provinciju, koja ima u obuhvatu istone aridne krajeve i (iii) srednjeevropsku provinciju koja ima u obuhvatu sjeverne krajeve Federacije. Ovakve pozicije ukupnog teritorija i orografsko-geološka struktura zajedno sa zastupljenom pedosferom uvjetovali su vegetacijsku strukturu koja se karakterizira visokim stepenom razliitosti. Biološka razliitost se ogleda u najveem bogatstvu biljaka, gljiva i lišajeva. Procjenjeno je da prostori Federacije Bosne i Hercegovine sadre oko 90% ukupnog broja evropskih vrsta. Zakonom o zaštiti prirode9, lanovima 24, 25, 26, 27, 28 i 29, definirana su zaštiena podruja. Ovim zakonom su takoer obuhvaeni svi do sada proglašeni zaštieni dijelovi prirode u Federaciji BiH. U prikazu koji slijedi navedene su vrste i dijelovi prirode koji imaju znaaj u zaštiti površinskih i podzemnih voda i podruja u kojima se nalaze takve vode, a koja imaju vanost za sektor voda. Okvirni pregled zastupljenosti vrsta prikazan je u narednoj tabeli.
Biljna vrsta: Procijenjeni broj: sjemenjae 4100 papratnjae 70 mahovine 500 alge 1100 lišajevi 300 gljive 1400 Tabela 1.2.1: Procjena zastupljenosti biljnih vrsta u Federaciji BiH Specijska razliitost karakterizira se najveom zastupljenosti endeminih vrsta na prostorima Evrope, a ini je više od 450 vrsta viših biljaka. Veina endeminih vrsta nalazi se u zonama karsta. Izuzev specijske razliitosti podruje Federacije BiH se odlikuje visokim stepenom pejsane i ambijentalne razliitosti koju spektakularnom ine isprepleteni oblici geološke i biološke specifinosti. Jedinstven ambijentalni peat daju pejsai koje karakteriziraju endemine i rijet

STRATEGIJA UPRAVLJANJA VODAMA FEDERACIJE BOSNE I …

Text of STRATEGIJA UPRAVLJANJA VODAMA FEDERACIJE BOSNE I …

DRUGA PRERASPODJELA PLANA UPRAVLJANJA VODAMA …

PLAN UPRAVLJANJA VODAMA ZA 2016. GODINU · 2016. 4. 5. · Financijski plan za 2016. godinu je podloga za donošenje Plana upravljanja vodama za 2016. godinu, a izrađen je na temelju

STRATEGIJA UPRAVLJANJA VODAMA FEDERACIJE BOSNE I … · STRATEGIJA UPRAVLJANJA VODAMA FEDERACIJE BOSNE I HERCEGOVINE I DIO 3 Zavod za vodoprivredu d.d. Sarajevo Zavod za vodoprivredu

634.143 Strategija Upravljanja Vodama

DUGOROČNI PLANSKI DOKUMENTI UPRAVLJANJA VODAMA - … · prva nacionalna radionica projekta „dridanube” ‐rizicirizici od suŠa u dunavskoj regiji dugoroČni planski dokumenti

PLAN UPRAVLJANJA VODAMA plana/Nacrt Plana upravljanja vodama za vodno... · PLAN UPRAVLJANJA VODAMA ZA VODNO PODRUČJE RIJEKE SAVE U FEDERAIJI OSNE I HEREGOVINE (2016–2021) - NACRT-

UPRAVLJANJE VODAMA U FEDERACIJI BiH STANJE I CILJEVI DO … · 2017. 3. 24. · Izrada Strategije upravljanja vodama je predviđena Zakonom o vodama Federacije BiH (“Službene novine

PROCJENA STATUSA UPRAVLJANJA BALASTNIM ...archive.iwlearn.net/globallast.imo.org/wp-content/...Procjena statusa upravljanja balastnim vodama u Republici Hrvatskoj 6 Tablica 3. Željezničke

izvješće o izvršenju plana upravljanja vodama za 2014. godinu

PARLAMENT FEDERACIJE · ZAKON O IZMJENAMA I DOPUNAMA ZAKONA O VODAMA Članak 1. U Zakonu o vodama (“Službene novine Federacije BiH“, broj 70/06) u članku4. to čka 4. mijenja

PLAN UPRAVLJANJA VODAMA - Agencija za vodno područje ... plana/PD 13 - FBiH - Program mjera.pdf · upravljanja vodama za pojedina vodna tijela neće biti dosegnut, Federalno ministarstvo

Plan upravljanja vodama za vodno područje rijeke

privremeni plan upravljanja vodama za prvo tromjesečje 2016. godine

VODNOGOSPODARSKA OSNOVA HRVATSKE - vlada.gov.hr · Pojmovnik . VODNOGOSPODARSKA OSNOVA HRVATSKE – Strategija upravljanja vodama PREDGOVOR Prema Zakonu o vodama (NN 107/95.) Vodnogospodarska

Plan upravljanja vodama za vodno područje rijeke …Plan upravljanja vodama za vodno područje rijeke Save u Federaciji BiH (2022.-2027.) Značajna pitanja upravljanja vodama Prezentacija

STRATEGIJA UPRAVLJANJA VODAMA

Zakon o vodama Kantona Sarajevozppks.ba/sites/zppks.ba/files/Zakon o vodama Kantona... · 2015. 4. 24. · Zakona o vodama ("Službene novine Federacije BiH", broj 70/06), Skupština

STRATEGIJA UPRAVLJANJA VODAMA Uvod 1 · 1 STRATEGIJA UPRAVLJANJA VODAMA 2 približavanja Europskoj uniji. Kod toga se uvažavaju temeljni stavovi i politika razvoja Republike Hrvatske,

PLAN UPRAVLJANJA VODAMA 13 - FBiH - Program mjera.pdf„Agencija za vodno područje rijeke Save“ Sarajevo Novembar/Studeni 2016 PLAN UPRAVLJANJA VODAMA ZA VODNO PODRUČJE RIJEKE

Analiza Stanje i problemi u oblasti upravljanja vodama na lokalnom nivou.pdf

IZVJEŠĆE O IZVRŠENJU PLANA UPRAVLJANJA VODAMA ZA … · 2019. 3. 6. · UVODNE NAPOMENE ZA IZVRŠENJE PLANA UPRAVLJANJA VODAMA ZA 2018. GODINU Plan upravljanja vodama za 2018

prijedlog strategije upravljanja balastnim vodama u republici hrvatskoj

ZAKON o... · 2020. 2. 2. · ZAKON O VODAMA I. OSNOVNE ODREDBE ^lan 1. Predmet Zakona (1) Ovim Zakonom ure|uje se na~in upravljanja vodama unutar teritorije Federacije Bosne i Hercegovine

PLAN UPRAVLJANJA VODAMA ZA 2014. GODINU

STRATEGIJA UPRAVLJANJA VODAMA FEDERACIJE ...STRATEGIJA UPRAVLJANJA VODAMA FEDERACIJE BOSNE I HERCEGOVINE I DIO 6 Zavod za vodoprivredu d.d. Sarajevo Zavod za vodoprivredu d.o.o. Mostar

Plan upravljanja vodnim područjima · WISE Water Information System of Europe ZOV Zakon O Vodama . Plan upravljanja vodnim podruĉjima – Dodatak I. Analiza znaĉajki Vodnog podruĉja

Upravljanje vodama Katalog - megra.rs vodama katalog opreme 2.pdfOvaj Katalog upravljanja vodama daje pregled raznih proizvoda vezanih za vodu iz ponude Eijkelkamp Agrisearch Equipment

PRIJEDLOG STRATEGIJE UPRAVLJANJA BALASTNIM … BW HRVATSKE-final.pdfPRIJEDLOG STRATEGIJE UPRAVLJANJA BALASTNIM VODAMA . U REPUBLICI HRVATSKOJ . Ovaj prijedlog izrađen je u sklopu

PROCENA MOGUĆIH TEHNIČKIH SISTEMA UPRAVLJANJA OTPADNIM VODAMA U VODOPRIVREDNOM SISTEMU VOJVODINE

ODBRANA OD POPLAVA - · PDF filezakonska regulativa u srbiji ... strategija upravljanja vodama na teritoriji republike srbije plan upravljanja vodama za sliv reke dunav

Documents

STRATEGIJA UPRAVLJANJA VODAMA FEDERACIJE BOSNE I …

Text of STRATEGIJA UPRAVLJANJA VODAMA FEDERACIJE BOSNE I …