STRATEGIJA RAZVOJA POLJOPRIVREDE OPŠTINE UGLJEVIK ZA PERIOD 2018. - 2022.

Ugljevik, septembra 2017. godine

Ovaj dokument je i izrađen uz podršku Agencije za međunarodni razvoj Sjedinjenih Američkih Država (USAID), kroz projekt RAST (Restoring Accountability and Supporting Transformation). Stavovi autora sadržani u ovom dokumentu ne moraju odražavati stavove USAID-a ili Vlade SAD-a. Projekt RAST, koji implementira Catholic Relief Services (CRS), podržava jedinice lokalne samouprave da unapređenjem svog djelovanja i jačanjem odgovornosti poboljšaju ekonomski razvoj i kvalitet života građana.

2

Naručilac: CRS - Catholic Relief Services Izvršilac: Prof. dr. Sabahudin Bajramović, konsultant Autori strateškog dokumenta:

Prof. dr. Sabahudin Bajramović, Poljoprivredno-prehrambeni fakultet Univerziteta u Sarajevu, koordinator Prof. dr. Dragana Ognjenović, Poljoprivredno-prehrambeni fakultet Univerziteta u Sarajevu Prof. dr. Milenko Blesić, Poljoprivredno-prehrambeni fakultet Univerziteta u Sarajevu Doc. dr. Vedad Falan, Poljoprivredno-prehrambeni fakultet Univerziteta u Sarajevu Mr. Emir Bećirović, dipl. ing., Poljoprivredno-prehrambeni fakultet Univerziteta u Sarajevu Mr. Merima Makaš, dipl. ing., Poljoprivredno-prehrambeni fakultet Univerziteta u Sarajevu

Saradnici:

Radoslav Ostojić, stručni savjetnik za pravna pitanja i lokalni ekonomski razvoj opštine Ugljevik Hajrija Bubić, načelnik odjeljenja za poljoprivredu opštine Ugljevik

3

S a d r ž a j

1. UVOD 4 2. METODOLOGIJA IZRADE STRATEGIJE 6 3. ANALIZA AKTUELNIH STRATEŠKIH DOKUMENTA 10

3.1. Strategija razvoja poljoprivrede i ruralnog razvoja Republike Srpske za period 2016. - 2020.

10

3.2. Strategija razvoja opštine Ugljevik 2015. - 2019. godina 12 4. ANALIZA DOSADAŠNJE POLJOPRIVREDNE POLITIKE 13

Republika Srpska 13 Opština Ugljevik 17

5. GEOGRAFSKI POLOŽAJ I SOCIO-EKONOMSKA OBILJEŽJA OPŠTINE UGLJEVIK 19 5.1. Istorijat opštine 19 5.2. Geostrateški položaj 19 5.3. Klimatske karakteristike 20 5.4. Stanovništvo 20 5.5. Migraciona kretanja i prirodni priraštaj 22 5.6. Starosna struktura stanovništva, obrazovanje i tržište rada 23 5.7. Društvena infrastruktura 27 5.8. Stanje javne infrastrukture i javnih usluga 28

6. ANALIZA STANJA SEKTORA POLJOPRIVREDE 30 6.1. Analiza zemljišnih resursa opštine Ugljevik 30 6.2.1. Biljna poljoprivredna proizvodnja 32

6.2.2. Stočarstvo 41 6.2.3. Pčelarstvo 46

7. SWOT ANALIZA 48 Poljoprivredna proizvodnja 48 Voćarstvo 50 Povrtlarstvo 51 Stočarstvo 52 Pčelarstvo 53

8. VIZIJA I MISIJA 54 9. STRATEŠKI CILJEVI I MJERE 55

9.1. Polazne osnove i pretpostavke za definisanje strateških ciljeva i mjera 55 9.2. Strateški ciljevi sa listom mjera za njihovo stvarivanje 56

10. FINANSIJSKI OKVIR 81 11. MONITORING I EVALUACIJA 82

11.1. Teoretske osnove sistema monitoringa i evaluacije 82 11.2. Definisanje indikatora monitoringa i evaluacije 83 11.3. Indikatori monitoringa 84 11.4. Indikatori evaluacije 85 11.5. Organizacione strukture za monitoring i evaluaciju 86 11.6. Odbor za monitoring implementacije Strategije 87 11.7. Izvještavanje 88

4

1. UVOD Uprava opštine Ugljevik, CRS kao organizacija koja je podržala izradu strategije i tim koji je radio na uobličavanju njenog prijedloga nastojali su da ovaj strateški dokument bude od onih koji će se moći provesti, čiji će se rezultati moći izmjeriti i koji će biti polazna osnova za definisanje strateških ciljeva i mjera koji će omogućiti dalji razvoj poljoprivrede i proizvodnje hrane u opštini Ugljevik po isteku perioda na kojeg se ovaj strateški dokument odnosi.

Opština kao osnovni organizovani i operacionalizovani oblik lokalne samouprave u načinu gledanja na svijet kroz prizmu sistema vrijednosti treba da ima spoznaju svrhe svog postojanja koju bi bilo dobro artikulisati definisanjem vizije (projekcije željenog stanja opštine u budućnosti) i razradom misije (zadataka koje je za opravdanje svrhe postojanja i ostvarenje vizije potrebno izvršiti). Kako je navedeno u osnovnim strateško-razvojnim dokumentima vizija opštine Ugljevik je:

"Opština sa savremenim pristupom u razvoju privrede i poljoprivrede, razvijenom komunalnom i društvenom infrastrukturom, visokom stopom zaposlenosti, brigom o životnoj sredini je okruženje u kome će se kvalitetno živjeti i stvarati jednake mogućnosti za sve."

Razrađujući svoju misiju opština Ugljevik u Strategiji razvoja opštine Ugljevik za period 2015 – 2019. godine razvoj i podršku poljoprivredi izdvaja kao jedan od četiri strateška fokusa. Pri ovom se podvlači da se zamah u razvoju poljoprivrede na području opštine Ugljevik očekuje kroz bolje iskorišćavanje postojećih i podizanje novih kapaciteta za proizvodnju i preradu u oblastima voćarstva i stočarstva. Opštom razradom ovog fokusa kao važne razvojno usmjerene aktivnosti pominju se: unapređenje stanja voćarstva; izgradnja i opremanje kapaciteta za skladištenje, doradu i preradu voća; rast broja poljoprivrednih gazdinstava i prerađivača sa uvedenim i primjenjivanim modernim standardima i povećanje broja i kapaciteta farmi muznih krava.

Ovdje treba pomenuti osnovna polazišta u izradi strategije razvoja poljoprivrede opštine Ugljevik za period 2018-2022. godina. Predložena strategija uvažava značaj poljoprivrede i proizvodnje hrane koji je naglašen u aktuelnom osnovnom strateško-razvojom dokumentu opštine Ugljevik. Strategija je nastala nakon ozbiljno provedenih analiza stanja sektora poljoprivrede i njegovog okruženja u opštini Ugljevik, te nakon sastanaka i rasprava sa grupama poljoprivrednih proizvođača koji mogu biti nosioci razvoja poljoprivrede i proizvodnje hrane na lokalnom nivou. Važno je naglasiti da su strateški ciljevi i mjere odabrani i predloženi uz shvatanje da izraz "poljoprivreda" u sebi sadrži termin "privreda", odnosno da je učinjen pokušaj odmaka od, na našim prostorima, do sada uobičajenih praksi da se kroz podrške razvoju poljoprivrede uobičajeno niski fondovi rasporede na što veći broj korisnika, bez obzira na njihove sposobnosti i kapacitete da konkurentno pristupe tržištima poljoprivrednih proizvoda i hrane. Sa ovakvim pristupom programi razvoja poljoprivrede često se pretvaraju u programe raspodjele simboličnih novčanih ili, rjeđe, robnih podrški socijalno ugroženim kategorijama stanovništva. Potpuno shvatajući prisustvo i ozbiljnost socijalnih problema, tim za izradu prijedloga strategije razvoja poljoprivrede opštine Ugljevik nastojao je da sugerisani ciljevi i mjere, ipak i prije svega, doprinesu razvoju poljoprivrede kao konkurentne privredne i dohodovne djelatnosti. Pri ovom je u najvećoj mjeri poštovan multifunkcionalni karakter poljoprivrede, a posebno njen značaj u šire postavljenim konceptima ruralnog razvoja i njena važna uloga u održivom korišćenju prirodnih resursa te zaštiti i unapređenju stanja prirodne sredine. Na kratak rok raspodjela inače organičenih sredstava budžeta za poljoprivredu svima, pa i onima koji se poljoprivredom bave na simboličnom nivou, kao izvorom malih dodatnih prihoda domaćinstva ili iz hobija može donekle amortizovati tešku socijalnu situaciju, čak donijeti i političke poene. Međutim, ovakvim pristupom sektori poljoprivrede i proizvodnje hrane se dugoročno sakate, uz otvorenu mogućnost da se već tokom dugog i neizvjesnog perioda prethodnog integrisanja u Evropsku uniju njihova konkurentnost uruši do mjere da, nakon pristupanja Bosne i Hercegovine Evropskoj uniji, neće preživjeti sudar sa velikim

5

evropskim poljoprivrednicima i proizvođačima hrane koji sebe, ne bez doze upozorenja, nazivaju agrobiznismenima.

Na razvoj poljoprivrede i proizvodnje hrane u opštini Ugljevik svakako će uticati i stepen do kojeg će se provoditi aktuelna poljoprivredna politika Republike Srpske izražena kroz entitetsku strategiju razvoja poljoprivrede. Tim za izradu prijedloga strateških ciljeva i mjera razvoja poljoprivrede opštine Ugljevik nastojao je da oni u što je moguće većoj mjeri budu kompatibilni sa ciljevima utvrđenim u entitetskoj strategiji. Uz opravdanu pretpostavku da će registrovana poljoprivredna gazdinstva sa područja opštine Ugljevik i u narednom periodu uživati određene podrške iz budžeta za poljoprivredu Republike Srpske, ciljevi i mjere predloženi ovom strategijom predviđaju napuštanja opštinskih direktnih plaćanja poljoprivrednicima. Predložen je kurs prema kojem ograničena sredstva opštinskog budžeta namijenjena za poljoprivredu na participatornoj osnovi treba koristiti za unapređenje konkuretnosti poljoprivrednika i proizvođača hrane, te za poboljšanje elemenata okruženja važnih za sigurnije i uspješnije bavljenje poljoprivredom i proizvodnjom hrane.

Nastojalo se da ciljevi i mjere ovdje predloženi u okviru strategije razvoja poljoprivrede opštine Ugljevik budu instrumenti za svrsishodno korišćenje sredstva opštinskog dijela budžeta odvojenog za poljoprivredu. Treba naglasiti izraženu spremnost aktuelne opštinske uprave da i u budućnosti u okvirima opštinskog budžeta osigura sredstva za razvoj poljoprivrede barem na nivou dosadašnjih. Učinjeni su i značajni napori da sve predložene mjere budu realno provodive, međusobno konzistentne, dovoljno fleksibilne, da postoje kapaciteti za njihovo provođenje, te da njihovi rezultati budu mjerljivi. Izuzetno je važno podvući da ovako koncipirana strategija zahtijeva redovno praćenje i godišnje izvještavanje o provođenju mjera i njihovim efektima. Na kraju, i samo postojanje strategije razvoja poljoprivrede opštine Ugljevik i sva sredstva i angažmani utrošeni na njenu realizaciju mogu imati smisla samo ukoliko se u završnoj godini perioda na kojeg se ona odnosi izvrše najozbiljnije analize njene realizacije i njenih efekata, te se na osnovama ovih analiza pristupi izradi nove strategije.

6

2. METODOLOGIJA IZRADE STRATEGIJE Prilikom izbora metodologije u izradi Strategije razvoja poljoprivrede opštine Ugljevik radni tim se rukovodio sljedećim odrednicama:

• Zahtjevima naručioca koji su definisani u Radnom zadatku za izradu Strategije razvoja poljoprivrede na području opštine Ugljevik;

• Principima najboljih praksi u strateškom planiranju i izradi strateških dokumenata; • Specifičnostima opštine Ugljevik, ali i iskazanim i dokazanim strateškim opredjeljenjem

opštine Ugljevik da unaprijedi poslovni ambijent, privuče investicije i podstakne i ojača razvoj lokalne ekonomije;

• Uvažavanje postojećih relevantnih zakona, strateških i drugih relevantnih dokumenata.

Najbolja praksa u strateškom planiranju podrazumijeva primjenu metodologije poznate pod imenom Pristup Logičkog Okvira (Engl. Logical Framevork Approach), te je ova metodologija primijenjena u izradi ove Strategije, uz puno uvažavanje lokalne potrebe i specifičnosti opštine Ugljevik. Ona je analitički proces koji podrazumijeva sljedeće osnovne principe:

• Puno poštovanje učesničkog pristupa, odnosno uključivanja svih zainteresovanih strana u analizu stanja, identifikaciju problema, snaga i slabosti u poljoprivredi i vezanim granama i oblastima, kao i u evaluaciju rješenja, pravaca, mjera, programa i aktivnosti definisanih u Strategiji.

• Održivost – razvijanje mehanizama za osiguravanje kontinuirane dugoročne koristi za ciljane grupe i krajnje korisnike;

• Uspostavljanje hijerarhije među ciljevima koji se Strategijom žele ostvariti; • Uzimanje u obzir eksternih faktora koji bi mogli imati uticaj na implementaciju Strategije; • Uspostavu sistema za monitoring i evaluaciju; • Definisanje nosilaca zadataka i odgovornosti; • Definisanje potreba za ključnim inputima; • Definisanje budžetskog okvira Strategije.

Izabrana metodologija omogućava da se cijeli proces izrade Strategije vodi na način koji će obezbijediti da Strategija ima tri ključne osobine, neophodne da bi se mogla ocijeniti uspješnom, te da je svijest o potrebi osiguranja tih osobina uključena u sve faze izrade Strategije. Te osobine su:

Relevantnost. Relevantnost Strategije podrazumijeva i) bavljenje najznačajnijim prioritetnim problemima i teškoćama; ii) Konzistentnost sa razvojnim opštim i sektorskim politikama i opredjeljenjima iii) Jasnu definisanost zainteresovanih strana i ciljanih grupa; iv) adekvatnu analizu problema.

Izvodivost znači da je Strategija osmišljena na način da ciljanim grupama obezbijedi dugoročnu održivu korist jer: i) Ciljevi i aktivnosti su jasni i logični i odnose se na jasno ukazanu potrebu; ii) Potrebni resursi i finansije su jasno predstavljeni; iii) Implementacioni i koordinacioni mehanizmi podržavaju institucionalno jačanje; iv) uspostavljeni sistem monitoringa i evaluacije je jasan i praktičan; v) Identifikovani su potencijalni izvori rizika za implementaciju Strategije; vi) Strategija je prihvatljiva i održiva sa socijalnog, okolišnog i tehničkog aspekta.

Efikasnost Strategije podrazumijeva: i) postizanje planiranih rezultata i ciljeva; ii) Implementacija Strategije se odvija po planu; iii) obezbjeđenje održivosti.

Uzevši u obzir spomenute principe, kratko raspoloživo vrijeme za izradu strategije, kao i važnost izgradnje osjećaja i kod opštinske administracije i kod svih zainteresovanih strana da je Strategija njihov dokument, a ne da se radi o suprotstavljenim stranama, u kreiranju nactra Strategije primijenjena je metoda takozvanog „susretnog planiranja“. Ova metoda podrazumijeva primjenu mješavine učesničkog i centralizovanog planiranja putem usklađivanja i harmonizovanja stavova

7

administracije i ostalih zainteresovanih strana u procesu pronalaženja razvojnih rješenja i kreiranja strateškog okvira (vizije, strateških ciljeva, prioritetnih područja, operativnih ciljeva i aktivnosti). Na ovaj način je obezbijeđeno uvažavanje i identifikovanje stvarnih parcijalnih interesa i potreba zainteresovanih strana u sektoru, ali na način da oni ne ugrožavaju jasno identifikovani strateški pravac razvoja, odnosno javni interes. Usaglašavanje i harmonizacija pojedinačnih i javnih interesa je proces koji finalna rješenja čini efikasnijim, jer su realističnija sa stanovišta potreba za budžetska izdvajanja. S druge strane, usaglašavanje i diskusija pojašnjavaju polazišta, potrebe i razloge zbog kojih su neka rješenja izabrana, a druga zanemarena, što je osnov za prihvatanje i motivisano provođenje Strategije.

Izabrana metodologija i dinamika rada na Strategiji je predstavljena CRS-u i načelniku opštine Ugljevik i nakon što se dobila saglasnost, pristupilo se izradi dokumenta.

Rad na izradi Strategije je uključivao rad na terenu i kancelarijsko istraživanje. S obzirom na ograničenost vremena za izradu Strategije, obje aktivnosti su se odvijale paralelno, a rezultati oba vida istraživanja su inkorporirani u Strategiju.

Prvi zadatak u okviru kancelarijskog istraživanja je bila analiza Strateškog plana razvoja poljoprivrede i ruralnih područja Republike Srpske 2016-2020, Strategije razvoja opštine Ugljevik 2015-2019, Strategije razvoja poljoprivrede na području opštine Ugljevik do 2015. godine, da bi se osigurala usklađenost i koherentnost ciljeva, mjera i aktivnosti predloženih Strategijom sa definisanim entitetskim i opštinskim razvojnim opštim, ekonomskim i sektorskim ciljevima i prioritetima, a time i jedan od ključnih atributa Strategije – njena relevantnost.

Drugi dio kancelarijskog istraživanja je podrazumijevao prikupljanje elemenata za analizu početnog stanja, odnosno ex-ante evaluaciju. Analiza početnog stanja je uključila detaljnu analizu opštih, geografskih, demografskih, socijalnih i ekonomskih karakteristika aktuelnog stanja u opštini Ugljevik. Naravno, najviše pažnje je posvećeno analizi poljoprivrednog sektora. Analizom su obuhvaćeni trenutno stanje i trendovi sljedećih pokazatelja:

• Obim i struktura rasploživih zemljišnih površina; • Poljoprivredne površine i njihova struktura; • Obim i način korištenja obradivih površina; • Ukupnu proizvodnju i prinose najznačajnijih rataskih, voćarskih i povrtlarskih kultura; • Brojno stanje stoke po vrstama i starosnim kategorijama, ostvareni obim proizvodnje i

prinose; • Površine za proizvodnju u zaštićenim prostorima (plastenici i staklenici), obim proizvodnje

i prinosi; • Broj košnica i proizvodnja meda; • Broj registrovanih poljoprivrednih gazdinstava po djelatnostima; • Iznosi i struktura podsticaja za poljoprivredu sa opštinskog nivoa; • Broj i struktura udruženja poljoprivrednih proizvođača i njihovo članstvo.

Podaci za analizu početnog stanja su prikupljeni iz publikacija Republičkog zavoda za statistiku Republike Srpske, opštinske baze podataka i iz Ministarstvo PŠV RS Agencija za pružanje stručnih usluga u poljoprivredi Republike Srpske, PJ Bijeljina.

Zvanični i statistički podaci, razumljivo, nisu bili dovoljni da bi se ex-ante evaluacija u potpunosti uradila. Iz tog razloga, a i zbog potrebe da se zadovolji učesnički pristup, urađena je analiza i identifikacija zainteresovanih strana u sektoru.

Rad na terenu je osmišljen i realizovan kao niz sastanaka sa zainteresovanim stranama, s ciljem njihovog uključivanja u analizu stanja, sagledavanja njihovih viđenja problema, snaga, slabosti, ograničenja u sektoru i eventualnih pravaca za njihovo prevazilaženje.

8

Uzimajući u obzir kompleksnost poljoprivrednog sektora opštine Ugljevik i veliki broj zainteresovanih strana i aktera, tim za izradu Strategije je predložio, a naručilac se saglasio sa prijedlogom, da se formiraju četiri fokus grupe, za četiri oblasti i da se sa svakom od njih održi zaseban radni sastanak radi zajedničkog rada na pripremanju SWOT analize za sljedeće četiri oblasti.

a) Voćarska proizvodnja b) Stočarska proizvodnja c) Proizvodnja povrća na otvorenom i plastenička proizvodnja d) Pčelarstvo

S obzirom da je proizvodnja žita na području opštine Ugljevik dominantno u funkciji proizvodnje stočne hrane, proizvođači krmnog bilja su priključeni fokus grupi Stočarska proizvodnja.

Da bi se obezbijedilo sagledavanje problematike svake od definisanih oblasti poljoprivredne proizvodnje iz ugla svih zainteresovanih strana, na sastanak sa svakom fokus grupom su pozvani:

a) Predstavnik opštinske administracije b) Proizvođači – farmeri ( tri do pet) c) Predstavnik nevladinog sektora d) Predstavnik prerađivačkog sektora e) Predstavnik otkupljivača ili zadruge f) Predstavnik udruženja proizvođača g) Uposlenici iz savjetodavne službe

Radionice sa fokus grupama su trajale po dva sata, a održane su u sljedećim terminima. 1. Voćarska proizvodnja – 18.05.2017. u 11 časova 2. Pčelarstvo – 18.05.2017. u 13:30 časova 3. Proizvodnja povrća na otvorenom i plastenička proizvodnja – 31.05. u 11 časova 4. Stočarska proizvodnja – 31.05.2017. u 13:30 časova

Opštinsko odjeljenje za poljoprivredu je izvršilo odabir, pozvalo predstavnike zainteresovanih strana i obezbijedilo prostorije za odžavanje radionica. Na svim radionicama su bili prisutni po četiri člana tima koji radi na izradi Strategije, predstavnik opštinske administracije, načelnik odjeljeljenja za poljoprivredu, predstavnik opštinske razvojne agencije, proizvođači, predstavnici udruženja proizvođača, uposlenici Agencije za pružanje stručnih usluga u poljoprivredi Republike Srpske, PJ Bijeljina, dok se prerađivači nisu odazvali pozivu. Rad sa fokus grupama je protekao u otvorenoj diskusiji, moderiranoj od strane članova tima za izradu Strategije. Učesnici su iznijeli svoje viđenje stanja u proizvodnji kojom se bave, prioritetne probleme sa kojima se suočavaju, slabosti, snage, prepreke razvoju, kao i svoju viziju poželjnih mjera i aktivnosti koje bi, po njihovom mišljenju, trebalo da nađe svoje mjesto u strategiji razvoja poljoprivrede.

Rezultati analize stanja i diskusije u toku razgovora sa fokus grupama su pružili dovoljno informacija za izradu SWOT analize. Ona je rađena pojedinačno za sve četiri definisane oblasti.

U skladu sa već usvojenim relevantnim strategijama na nivou Republike Srpske i opštine Ugljevik, a na osnovu rezultata analize stanja i rada sa fokus grupama, pristupilo se dizajniranju Strategije. Strategijom su definisani:

• Prioritetni ciljevi razvoja poljoprivredne proizvodnje u opštini Ugljevik; • Mjere koje je potrebno provesti da bi prioritetni ciljevi bili postignuti; • Očekivani rezultati svake od predloženih mjera; • Ciljane grupe i mogući korisnici predloženih mjera; • Aktivnosti potrebne za ostvarivanje svakog od definisanih rezultata u okviru svake mjere; • Budžetski okvir za realizaciju Strategije; • Dinamika implementacije Strategije;

9

• Okvir za monitoring i evaluaciju, odnosno definisanje i preciziranje očekivanih rezultata u okviru svake predložene mjere, kao i utvrđivanje i kvantificiranje pokazatelja kojima će njihovo ostvarivanje biti praćeno.

Nakon što su utvrđeni strateški pravci, ciljevi I mjere, održan je još jedan sastanak radnog tima sa načelnikom opštine i predstavnikom CRS-a. Sastanak je održan 13.07.2017. godine. Na sastanku je radni tim načelniku opštine Ugljevik i naručiocu (CRS) prezentirao pristup i osnovna načela kojim se rukovodio u definisanju ciljeva i mjera, te predočio strateški dio dokumenta, uključujući prioritetne ciljeve Strategije i popis predloženih mjera u okviru svake od njih. I ovaj sastanak je protekao u konstruktivnom razgovoru, u toku kojeg su članovi radnog tima za izradu Strategije dobili dodatne informacije kojima su razriješene neke sitne nedoumice, a načelnik opštine i predstavnik CRS su izrazili zadovoljstvo prezentiranim, čime su se stvorili uslovi da radni tim ispuni svoju obavezu da do 20.07.2017. CRS-u i načelniku opštine Ugljevik dostavi draft verziju Strategije, na razmatranje i sugestije. Dogovoreno je da se primjedbe, sugestije, prijedlozi za eventualne korekcije i izmjene dostave radnom timu do kraja avgusta 2017., da bi posao na izradi Strategije bio završen u ugovorom definisanom roku.

10

3. ANALIZA AKTUELNIH STRATEŠKIH DOKUMENTA 3.1. Strategija razvoja poljoprivrede i ruralnog razvoja Republike Srpske za period 2016. - 2020.

Zakonom o poljoprivredi RS predviđeno je da se poljoprivredna politika sprovodi na osnovu Strategije razvoja poljoprivrede Republike Srpske, kao skupom bazičnih principa kojima se utvrđuju ciljevi, mjere i instrumenti agrarne politike. Republika Srpska je prvo imala dva odvojena strateška dokumenta koja su pokrivala dvije komplementarne oblasti, poljoprivredu i ruralni razvoj - Strategiju razvoja poljoprivrede Republike Srpske do 2015. godine i Strateški plan ruralnog razvoja Republike Srpske za period 2010. - 2015. Za drugi strateški dokument se može reći da je bio inovativan i u velikoj mjeri kompatibilan sa tada važećom politikom ruralnog razvoja u EU,1 ali se nakon završetka perioda njegovog važenja može konstatovati da njegovi strateški i specifični ciljevi i mjere u većoj mjeri nisu realizovani u planiranom obimu i na planirani način. Novi Strateški plan razvoja poljoprivrede i ruralnih područja Republike Srpske 2016. - 2020. usvojen je blagovremno, prije isteka dva prethodno spomenuta strateška dokumenta kojima je period važenja isticao sa krajem 2015. godine, čime je osiguran kontinuitet u strateškom planiranju agrarne i ruralne politike. Za razliku od prethodnog perioda, novi strateški dokument istovremeno pokriva oba područja – poljoprivredu i ruralni razvoj.

Aktuelni Strateški plan razvoja poljoprivrede i ruralnih područja RS sadrži pet strateških ciljeva, 16 specifičnih ciljeva i 52 mjere za njihovu realizaciju.

Izvor: ”Strateški plan razvoja poljoprivrede i ruralnih područja Republike Srpske 2015. – 2020.”

Shema 3/1. Odnos politika i ciljeva za realizaciju Strateškog plana razvoja poljoprivrede i ruralnih područja Republike Srpske

1 Prvi strateški cilj je bio Poboljšanje konkurentnosti poljoprivrede i šumarstva (sa 5 specifičnih ciljeva, 18 mjera i 66 podmjera), drugi strateški cilje je bio Očuvanje prirode i racionalno gazdovanje prirodnim resursima (sa 4 specifična cilja, 12 mjera i 23 podmjere), a treći strateški cilj je bio Poboljšanje uslova života i uvođenje veće raznolikosti kod ostvarivanja prihoda u ruralnoj ekonomiji (sa 7 specifičnih ciljeva, 24 mjere i 72 podmjere).

Politika podrške

proizvod-njama

Politika restrukturiranja

poljoprivrede

Politika ruralnog razvoja

1. Povećanje obima I

produktivnosti poljoprivredne proizvodnje I obezbjeđenje

stabilnosti dohotka

poljoprivrednih proizvođača

2. Jačanje konkurentnosti

sektora poljoprivrede

kroz povećanje nivoa investicija

3. Povećanje stepena

tržišnosti I finalizacije

poljoprivrednih proizvoda

4. Održivo upravljanje prirodnim

resursima I ublažavanje posljedica klimatskih promjena

5. Uravnoteženi ruralni razvoj

11

Strateški ciljevi sadržani su u sljedećem: 1. Povećanje obima i produktivnosti poljoprivredne proizvodnje i obezbjeđenje stabilnosti

dohotka poljoprivrednih proizvođača. 2. Jačanje konkurentnosti sektora poljoprivrede kroz povećanje nivoa investicija. 3. Povećanje stepena tržišnosti i finalizacje poljoprivredne proizvodnje. 4. Održivo upravljanje prirodnim resursima i ublažavanje posljedica klimatskih promjena. 5. Uravnotežen integralni ruralni razvoj. Implementacijom ovog strateškog dokumenta očekuje se povećanje obima i produktivnosti poljoprivredne proizvodnje i obezbjeđenje stabilnosti dohotka poljoprivrednih proizvođača, jačanje konkurentnosti sektora poljoprivrede kroz povećanje nivoa investicija, povećanje stepena tržišnosti i finalizacije poljoprivredne proizvodnje, održivo upravljanje prirodnim resursima i ublažavanje posljedica klimatskih promjena, uravnotežen integralni ruralni razvoj i sistematska podrška razvoju sektora poljoprivrede i ruralnih područja. Ovim Planom je predviđena djelimična reforma dosadašnje politike podsticaja, koja je na liniji približavanja politici novčanih podsticaja koji su na snazi u EU, naročito za zemlje koje su nedavno pristupile EU (prelazak na direktna plaćanja po jedinici površine i po grlu stoke).

Projektovani poljoprivredni budžet finansiran od strane Vlade RS kreće se od 95 miliona KM (2016) do 115 miliona KM (2020), a projektovani odnos između direktnih plaćanja i podrške ruralnom razvoju je 60%:40%. Od 2018. godine predviđeno je i djelimično sufinansiranje nekih od mjera iz IPARD fondova, a ovaj dodatni izvor bi omogućio da se od te godine uvedu i dodatna plaćanja za privređivanje u manje povoljnim (engl. ANC) područjima.

Od 16 principa na kojima se bazira Strateški plan, u kontekstu ove analize treba izdvojiti: Usklađivanje agrarne politike RS sa Zajedničkom agrarnom politikom EU uz uvažavanje lokalnih uslova i specifičnosti; Uvažavanje postojećih spoljnotrgovinskih režima i sporazuma; Uređenje spoljnotrgovinskog poslovanja i zaštite domaće proizvodnje i Uvažavanje ograničenja koje će donijeti donijeti pristupanje BiH Svjetskoj trgovinskoj organizaciji.2

Iako se najveća pažnja poklanja mjerama iza kojih stoje novčani podsticaji poljoprivrednim proizvođačima, za realizaciju postavljenih ciljeva ključne su mjere iz domena sistemske podrške razvoju sektora poljoprivrede i ruralnih područja koja predstavlja preduslov za realizaciju strateške platforme u cjelini i preduslov da mjere iz domena prvih pet ciljeva daju pune efekte. Te sistemske mjere iz domena javnih dobara (ravnopravno su dostupne svim korisnicima bez dodatnog plaćanja za njihovo korištenje), odnose se, između ostalog i na: unapređenje zakonodavnog okvira u sektoru poljoprivrede i prehrambene industrije; jačanje kapaciteta i povećanje efikasnosti Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivred RS i pratećih institucija i organizacija; stvaranje informacione osnove za programiranje i praćenje agrarne politike; unapređenje sistema za pružanje savjetodavnih usluga; unapređenje zdravstvene zaštite biljaka i životinja; povećanje obima i izvora finasiranja investicija u sektoru poljoprivrede i prehrambene industrije i unapređenje spoljnotrgovinskog poslovanja i zaštita domaće poljoprivredne proizvodnje. Važna osnova za kreiranje budućeg razvoja sektora poljoprivrede svakako je opštinski strateški dokument "Strategija razvoja opštine Ugljevik za period 2015. - 2019." te entitetski dokument "Strategija razvoja poljoprivrede i ruralnog razvoja Republike Srpske za period 2016. - 2020.", o čemu će biti više riječi u nastavku ovog poglavlja.

2 Strateški plan razvoja poljoprivrede i ruralnih područja Republike Srpske 2016-2020, str. 26.

12

3.2. Strategija razvoja opštine Ugljevik 2015. - 2019. godina

Jedan od značajnih strateških fokusa razvoja opštine Ugljevik jeste unapređenje konkurentnosti poljoprivredne proizvodnje. Ono će se ostvariti kroz:

§ korišćenje fondova za ruralni razvoj i razvoj poljoprivrede, § izgradnju prerađivačkih kapaciteta za preradu voća, § podršku organizovanju poljoprivrednih proizvođača u zajedničkom nastupu na

tržištu, § edukaciju poljoprivrednih proizvođača kroz organizovanje seminara, radionica i

posjeta sajmova, te § uvođenje standarda u poljoprivrednu proizvodnju.

Od više strateških ciljeva koji su definisani Strategijom razvoja opštine Ugljevik za sektor poljoprivrede najvažniji je strateški cilj 2 - Poboljšan ekonomski razvoj, razvojem poljoprivrede sa akcentom na voćarstvo i stočarstvo, iskorištavanjem postojećih i podizanjem novih kapaciteta za proizvodnju i preradu proizvoda.

Opština Ugljevik ima povoljne mikro-klimatske uslove kojim se stvaraju pogodnosti za brže zrenja voća, te samim tim predstavlja konkurentnost u odnosu na ostala područja u regionu. Opština Ugljevik je posebno prepoznatljiva po proizvodnji šljive (ima oko 420 hiljada3 stabala), a sve više se vrši sadnja i ostalog voća (jagoda, kajsije, maline, kruške i jabuke). Ostvareni dohodak u ovim oblastima predstavlja značajan izvor prihoda za stanovništvo opštine. Izgradnjom proizvodnih kapaciteta za preradu voća nastoji se obezbjediti mogućnost prerade tržišnih viškova te omogućiti siguran plasman proizvoda poljoprivrednim proizvođačima.

Povećanjem broja poljoprivrednih proizvođača koji primjenjuju evropski i svjetski priznate standarde u poljoprivrednoj proizvodnji, uz angažovanje eksternih i internih eksperata za standardizaciju poljoprivredne proizvodnje te uvođenje i primjenu GLOBAL GAP i drugih standarda kvaliteta nastoji se obezbjediti dalji rast i izvozni potencijal ugljevičke poljoprivrede.

Konačno, tu je i proširenje kapaciteta i povećanje broja farmi za uzgoj muznih krava s ciljem proširenja baze i tržišta nabavke za kompanije za preradu mlijeka.

Osnovni zaključak koji se može izvući iz Strategije ukupnog ekonomskog razvoja opštine Ugljevik za period 2015. - 2019. jeste da je sektor poljoprivrede prepoznat kao važan sektor razvoja opštine koji ima potencijala i neiskorištenih resursa i kojem se treba dati posebna pažnja i podrška, ne samo iz ekonomskih razloga, već i socijalnih, pa i demografskih, kako bi se populacija zadržala i spriječila sve izraženija depopulacija, kako u Republici Srpskoj, tako i u cijeloj Bosni i Hercegovini. 3Izvor:RepubličkizavodzastatistikuRS

13

4. ANALIZA DOSADAŠNJE POLJOPRIVREDNE POLITIKE Republika Srpska U desetogodišnjem periodu 2006. – 2015. primjetan je znatan rast budžetskih sredstava do 2010. godine godine kada je dosegao nivo od gotovo 80 miliona KM, a onda je uslijed recesije privrede taj nivo znatno smanjen i u posljednje dvije godine iznosi samo 55,72 miliona KM (2014), odnosno 49,5 miliona KM (2015). Kretanje budžetskih sredstva za sektor poljoprivrede u periodu 2006. -2015. u Republici Srpskoj može se vidjeti u narednom grafičkom prikazu.

Izvor: APM baza podataka FAO (JRC) SWG projekta

Grafikon 4/ 1. Trend budžetske podrške sektoru poljoprivrede u Republici Srpskoj za period 2006. - 2015. (u milionima KM)

U strukturi mjera dominiraju mjere koje pripadaju grupi tržišno-cjenovne podrške (izuzetak 2010. godina), odnosno mjere direktnih plaćanja poljoprivrednim proizvođačima, dok su strukturalne mjere i mjere ruralnog razvoja, te opšte mjere u poljoprivredi znatno manje podržane budžetom. Trend budžetske podrške sektoru poljoprivredi po grupama pojednih mjera može se vidjeti u narednom grafikonu 4/2.

U strukturi mjera, dominiraju mjere iz I stuba, s tim što su u ovom entitetu osim direktne podrške proizvođačima značajna sredstva izdvojena za podršku nabavci varijabilnih inputa. Opšte mjere koje se odnose na sektor poljoprivredu imaju značajnu podršku u ovom entitetu u odnosu na Federaciju BiH, i u periodu 2012. - 2014 čine 7-9% ukupnog poljoprivrednog budžeta. Približavanje ZAP-u, zajedničkoj poljoprivrednoj politici EU u pogledu strukture mjera je još uvijek nedovoljno, budući da je značajno učešće direktne podrške proizvođačima na bazi outputa.

47,8

71,06

79,75 80,62 78,51

62,75

70,08

58,5555,72

49,5

2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

14

Izvor: APM baza podataka FAO (JRC) SWG projekta

Grafikon 4/2. Trend budžetske podrške sektoru poljoprivrede po grupama mjera u Republici Srpskoj za period 2006. - 2015. (u milionima KM)

Najveći dio podrške u Republici Srpskoj odlazi mljekarskom sektoru. Podrška strukturnim mjerama i mjerama ruralnog razvoja ima najizraženije varijacije iz godinu u godinu i uglavnom se odnose na mjere povećanja konkurentnosti poljoprivrednog sektora i mjere podrške selu. U periodu 2006. -2015., izdvajanja za ovaj stub su, ako se izuzme 2009., stalno rasla do 2010. godine, kada dostižu najveći nivo (39,8 miliona KM) i učešće (50,6% ukupnog budžeta), a nakon toga slijedi pad i u 2013. i 2014. godini čini tek nekih 15% u prosjeku ukupnih budžetskih izdvajanja, a u 2015. godini tek 5%. Očito je je da poljoprivredni budžet nema razvojnu komponentu, s obzirom na izraženu varijabilnost i u apsolutnim i relativnim brojkama izdvajanja za ruralni razvoj.

Mjere direktne podrške predstavljaju najvažniji oblik budžetske podrške poljoprivrednim proizvođačima u Republici Srpskoj. Njih čine direktna plaćanja u formi subvencija, odnosno podrška koja je zasnovana na količini prodatog proizvoda i plaćanja po površini ili grlu stoke, te plaćanja za varijabilne poljoprivredne inpute. U narednom grafičkom prikazu 4/3 može se vidjeti visina i struktura mjera direktne podrške poljoprivrednim proizvođačima RS po vrstama mjera za period 2006-2015.

29,4

48,4 51,059,1

30,6

51,643,3 43,2 43,9 40,9

13,3

15,217,2

13,1

39,87,7 21,8

10,9 6,62,95,1

7,511,6 8,5 8,2

3,55,0

4,55,3

5,6

2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Mjere tržišno-cjenovne politike Strukturalne mjere i mjere ruralnog razvoja

Opšte mjere u poljoprivredi

15

Izvor: APM baza podataka FAO/JRC/SWG projekta

Grafikon 4/3. Struktura direktne podrške proizvođačima Republike Srpska, Period 2006. - 2015., u milionima KM

Kada se govori o mjerama direktne podrške proizvođačima u RS primjetan je negativan trend ovakvih budžetskih izdvajanja koji počinje od 2009. godine i traje do 2015. godine. Izdvajanja za direktnu podršku proizvođačima su manja svake godine u odnosu na prethodnu tako da je budžetska podrška sa 58,1 milion KM u 2009. godini se smanjila na svega 40,1 milion KM u 2015. godini. U strukturi mjera značajno mjesto, pored direktnih plaćanja, ima i podrška varijabilnim inputima. U pojedinim godinama (2011) subvencionisanje varijabilnih inputa iznosilo je gotovo polovinu ukupne direktne podrške, ali je posljednjih godina učešće ove podrške niže i kreće se na nivou 12-20%.

U Republici Srpskoj od 2009. godine dominiraju plaćanja na bazi outputa (jedinici proizvoda) i u prosjeku čine 85% ukupnih direktnih plaćanja, a njihovi apsolutni iznosi se kreću između 16,6 miliona KM (2011) i 37 miliona KM (2014).

Izvor:APMbazapodatakaFAO/JRC/SWGprojekta

Grafikon 4/4. Struktura direktnih plaćanja u Republici Srpskoj, Period 2006. - 2015., U milionima KM

22,4

44,6 46,336,4

23,216,6

36,0 33,4 37,0 34,8

5,6

19,1

025,1

7,3 8,2 5,3 5,3

0,5 0,2

2,7

2

7,8

2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Direktna plaćanja Podrška varijabilnim inputima Ostala direktna podrška

15,926,2

21,2

31,9 18,515 30,6 28,2 30,8 29,9

6,518,4

25,1

4,5 4,71,6 5,4 5,2 6,2 4,9

2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Direktna plaćanja na bazi outputa Direktna plaćanja po ha/grlu

16

Postojeća struktura glavnih budžetskih izdvajanja - direktnih plaćanja u RS i značajno učešće plaćanja na bazi prodatog proizvoda u kontekstu evrospkih integracija i približavanja ZPP EU pokazuje da je još uvijek prisutan raskorak i nedovoljna harmonizacija. Ovaj problem je prepoznat u novom strateškom okviru koji je uradio RS kojim je predloženo da gotova sva direktna plaćanja budu na bazi površine/grla stoke i ostaje samo da se kao takva i implementiraju.

Treba istaći da su direktna plaćanja veoma osjetljivo pitanje i vrlo često (kašnjenje isplata, kreiranje budžeta) razlog nezadovoljstva i socijalnog bunta poljoprivrednih proizvođača. Pored ovoga, jedan od većih problema koji se može reći za mjere direktnog plaćanja u RS je njihovo administriranje i sama kontrola, što su svakako jedan od ključnih uslova koje se mora ispuniti prije pristupanja EU.

U RS, kao i u cijeloj BiH, daleko najviše se podržava proizvodnja mlijeka (grafikon 4/5). U Republici Srpskoj u 2015. godini su ukupni budžetski transferi za ovu proizvodnju iznosili 24,4 miliona KM i činili 70% ukupnih direktnih plaćanja. Od ostalih proizvodnji koje se mogu svrstati u više podržavane u Republici Srpskoj u 2015. godini su bile proizvodnja voća (8,0%), pšenica (7,3%), te tov goveda (2,2%).

Izvor:APMbazapodatakaFAO/JRC/SWGprojekta

Grafikon 4/5. Struktura učešća važnijih proizvoda direktno budžetski podržani u Republici Srpskoj

(u %, 2015)

Za politiku ruralnog razvoja u Republici Srpskoj se, uprkos postojanju strateških dokumenta, ne može reći da je konzistentna i finansijski dovoljno podržana. Primjetna su značajna variranja u izdvajanjima iz godine u godinu (2010. godina 39,8 miliona KM, 2015. godina 2,9 miliona KM) i podrška se svodi na Osu 1 – unapređenje konkurentosti i Osu 3 – podrška razvoju sela, dok u potpunosti izostaje podrška okolišnim pitanjima u cijelom analiziranom periodu. Najveći broj korisnika postignut je kroz mjeru unapređenja konkurentnosti (kroz nabavku mehanizacije, stoke, izgradnju objekata, podizanje zasada, plastenika, staklenika i sl.), dok su se izdvajanja za Osu 3 uglavnom odnosila na izgradnju potrebne seoske infrastrukture. Opšti utisak o nastanku i razvoju politike ruralnog razvoja u Republici Srpskoj je da je napravljen pozitivan pomak u strateškom usmjeravanju sredstava, u sistematičnoj i brojnijoj vrsti mjera

Mlijeko70%

Voće8%

Pšenica7%

Tov goveda2%

Ostale proizvodnje

13%

17

podrške, kao i značajnom povećanju obima izdvojenih sredstava4. S druge strane, reforme koje su sprovedene i brojne nove mjere koje su uvedene, zahtijevale su donošenje dodatnih mehanizama za implementaciju politike na terenu, kao i primjenu novih modela upravljanja, što je u osnovi izostalo. Sasvim sigurno je da je u Republici Srpskoj podrška ruralnom razvoju zavisna od aktuelnog ekonomskog stanja u entitetu. Uz političku i sve izraženiju ekonomsku krizu, u posljednjih nekoliko godina analiziranog perioda podrška ruralnom razvoju je vrlo skromna i ima tendenciju daljnjeg smanjenja.

Izvor: APM baza podataka FAO/JRC/SWG projekta

Grafikon 4/6. Pregled strukturalnih mjera i mjera ruralnog razvoja Republike Srpska, Period 2006. - 2015., U milionima KM

U RS se više pažnje poklanja III stubu podrške sektoru (opšte mjere u poljoprivredi) mjereno i apsolutnim i relativnim brojevima. Sve do 2010. godine, učešće u ukupnom budžetu redovno je prelazilo 10% i u prosjeku je iznosilo 8,2 miliona KM. U periodu 2011.-2015. podrška opštim uslugama u poljoprivredi se smanjuje i u apsolutnim brojevima i u relativnom učešću. Podrška u ovom periodu u prosjeku iznosi 4,8 miliona KM i čini 8,1% ukupne podrške sektoru. Do 2010. godine veći dio podrške III stuba poljoprivredne politike bio je usmjeren u oblast sigurnost hrane, odnosno za veterinarstvo i kontrolu zdravlja bilja, da bi od 2011. godine do 2015. godine istraživanje i razvoj, odnosno savjetodavni rad imali veće relativno učešće.

Opština Ugljevik

Analizirana poljoprivredna politika opštine Ugljevik za period 2011. - 2016. godina pokazuje da je glavni naglasak bio dat na podršku konkurentnosti poljoprivrednih proizvođača u subsektorima voćarske i stočarske (prije svega govedarske) proizvodnje, te u oblasti pčelarstva. Osim ovoga budžetska podrška se odnosila i na nabavku poljoprivredne mehanizacije i izgradnju objekata za

4 Izvor: Rokvić, G. (2012): Istraživanje modela ruralnog razvoja BiH korespodentnog sa politikom ruralnog razvoja EU, Doktorska disertacija, Poljoprivredni fakultet Banja Luka, Banja Luka.

12,64 9,83 10,236,98

21,06

6,33

19,43

9,25 6,431,75

0,03 0,05

0,66 5,37 6,946,11

18,72

1,34

2,42

1,630,10

0,07

2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

Osa 1 - Unapređenje konkurentnosti Osa 2 - Unapređenje okoliša

Osa 3 - Diversifikacija ekonomije i razvoj sela

18

potrebe sektora. Konačno, značajna izdvajanja opština je imala za regresiranje kamata, a u 2016. godini data je podrška izgradnji platoa za hladnjaču.

Glavno obilježje ekonomske politike u oblasti poljoprivrede opštine Ugljevik je nekonzistentnost i variranje visine budžetskih izdvajanja iz godine u godinu. U analiziranom periodu 2011. - 2016. godine ukupno je izdvojeno 717,6 hiljada KM, odnosno prosječno 119,6 hiljada na godišnjem nivou. Budžetska izdvajanja su varirala od 9,2 hiljade KM koliko je sektor poljoprivrede podržan u 2013. godini do 325,2 hiljade KM, koliko je izdvojeno u 2012. godini. Struktura izdvajanja novčanih sredstava za podršku poljoprivrednim proizvođačima u opštini Ugljevik u periodu 2011. - 2016. može se vidjeti na grafikonu br. 4/7.

Izvor: Baza podataka opštine Ugljevik

Grafikon 4/7. Struktura budžetskih izdvajanja za sektor poljoprivrede u opštini Ugljevik, Period 2011. - 2016., U hiljadama KM

131,799,6

131,4

36,2 22,9

23,5

14,1

104,2

6,0

3,39,2

4,6

4,5

7,4

53,1

66,0

2011 2012 2013 2014 2015 2016

Stočarstvo Voćarstvo

Pčelarstvo Poljoprivredna mehanizacija

Regresiranje kamate Izgradnja poljoprivrednih objekata

Izgradnja platoa za hladnjaču

19

5. GEOGRAFSKI POLOŽAJ I SOCIO-EKONOMSKA OBILJEŽJA OPŠTINE UGLJEVIK

5.1. Istorijat opštine1 Više arheoloških lokaliteta ukazuju da je područje opštine Ugljevik bilo nastanjeno i u dalekoj prošlosti, o čemu svjedoče srednjovijekovni nadgrobni kameni spomenici (stećci) na pet lokacija, rimska utvrđenja u selima Tutnjevac i Mezgraja (Jablan grad), te lokalitet na brdu Baljak u Bogutovom Selu, gdje je nađen starogrčki novčić. Naziv Ugljevik prvi put se u pisanim dokumentima pominje u turskom popisu 1355. godine. Ime je dobio po površinskom uglju, čija je organizovana eksploatacija počela tek 1899. godine, pod vladavinom Austrougarske monarhije. Prvobitno, centar opštine Ugljevik je bio u susjednom selu Zabrđe, do 1941. godine, kada je prebačen u rudarsko naselje Stari Ugljevik, a od 1980. godine je u novoizgrađenom naselju, Novom Ugljeviku- gradiću na rijeci Janji, između Bogutovog Sela, Starog Ugljevika i Zabrđa. 5.2. Geostrateški položaj5 Područje opštine Ugljevik se nalazi u sjeverno-istočnom dijelu Republike Srpske, između 44° 41' sjeverne geografske širine i 18° 59' istočne geografske dužine, na istočnim padinama planine Majevica gdje se ona počinje spuštati prema Semberiji. Sa istoka i sjevera graniči sa opštinom Bijeljina, sa zapada sa opštinom Lopare i na jugu sa opštinama Zvornik i Teočak.

Posmatrano sa teritorijalnog aspekta, područje ove opštine većim djelom pripada istočnom majevičkom rejonu, koji se prostire od rijeke Janje na zapadu i sjeveru do Drine na istoku. Južni i zapadni dio opštine čine pobrđa, odnosno padine planine Majevica, a sjeverni i istočni dio je nizija.

Slika 5/1. Geografski položaj opštine Ugljevik

5 Preuzeto iz Strategije razvoja Opštine Ugljevik 2015.-2019. godina

20

Područje ima povoljan geografski položaj. Povezano je relativno kvalitetnom putnom mrežom sa Bijeljinom, Tuzlom i Zvornikom, a preko ovih centara sa Bosnom i Hercegovinom u cjelini, te susjednim državama Srbijom i Hrvatskom. Površina područja opštine iznosi 170 km² , te po veličini spada u manje opštine Republike Srpske.

Geostrateški položaj opštine Ugljevik je veoma povoljan. Opština se nalazi na 22 km udaljenosti od Bijeljine, 49 km od Tuzle, 30 km od Brčkog, 165 km od Sarajeva, 160 km od Beograda, 144 km od Novog Sada. Na udaljenosti oko 70 km od Ugljevika je priključenje na panevropski koridor 10, odnosno auto put E70 Beograd- Zagreb. Ovaj putni pravac je najkraća veza sa ova dva grada i preko njih sa zapadnom/srednjom Evropom i jugom/istokom balkanskog poluostrva. Aerodrom “Nikola Tesla” u Beogradu je udaljen 143 km od Ugljevika, aerodrom u Banja Luci 197 km, u Sarajevu 165 km, a u Tuzli 48 km. Najbliža riječna luka je na Savi, u Brčkom na udaljenosti oko 30 km od Ugljevika. 5.3. Klimatske karakteristike Opština Ugljevik se nalazi u zoni umjerene kontinentalne klime. Ovaj klimatski tip karakterišu topla ljeta i relativno hladne zime. Posljednji dostupni meteorološki podaci za opštinu Ugljevik odnose se na petogodišnji period 1986. - 1990. godine. Njihove mjesečne srednje vrijednosti i godišnji prosjek za temperaturu dati su u sljedeće dvije tabele. U ovom periodu mjesec januar je imao najnižu vrijednost srednje temperature sa 0,2 °C, dok je najtopliji mjesec juli sa temperaturom 20,5 °C. U posmatranom periodu godišnje kolebanje temperature, posmatrajući srednje mjesečne vrijednosti, je imalo velik raspon od najniže vrijednosti koja je iznosila 17,6 °C, do najviše od čak 26,1 °C.

Tabela 5/1. Srednje mjesečne temperature u opštini Ugljevik (1986-1990)

Opis I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Godišnja tsred. (°C) 0,2 2,4 5,3 11,2 15,3 18,2 20,5 19,8 15,8 10,4 4,7 1,6 10,5

Prosječne godišnje padavine za posmatrani petogodišnji period su iznosile 807 l/m2. Padavine su najčešće u obliku kiše i snijega. Mjeseci sa najviše padavina u prosjeku su mjesec maj (108 l/m2) i juli (102 l/m2), dok je najmanje padavina zabilježeno u februaru (45 l/m2). Padavine su u toku posmatranih godina varirale i bile su neravnomjerno raspoređene. Iako je petogodišnji prosjek pokazao da u vrijeme početka i sredine vegetacijskog perioda ima dovoljna količina padavina, to nije bio slučaj svake godine. Tako je jedne godine zabilježeno svega 13 l/m2 padavina u maju mjesecu, dok je druge godine ta vrijednost iznosila 216 l/m2. Najniže ukupne godišnje padavine su iznosile 680 l/m2, dok je najviša vrijednost bila 981 l/m2.

Tabela 5/2. Srednje mjesečne padavine u opštini Ugljevik (1986-1990) (l/m2)

Opis I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Ukupno Padavine 53 45 90 72 108 102 52 57 39 53 76 38 807

Prosječan vegetacioni period traje od 150 do 200 dana. U ovom periodu prosječne mjesečne temperature se kreću u rasponu od 11,2 °C do 20,5 °C. 5.4. Stanovništvo Prema posljednjem popisu stanovništva iz 2013. godine u opštini Ugljevik živi 15.118 stanovnika u 24 mjesne zajednice, odnosno u 22 naseljena mjesta: Donja Krćina, Gornja Krćina, Glinje, Gornja Trnova, Donja Trnova, Ravno Polje, Mezgraja, Maleševci, Korenita, Srednja Trnova, Ugljevička

21

Obrijež, Tutnjevac, Atmačići, Janjari, Mukat Stankovići, Sarije, Bogutovo Selo, Ugljevik Selo, Stari Ugljevik, Ugljevik, Zabrđe i Jasikovac, dok Tursunovo Brdo, Bilalići i Jasenje nisu nasljeni.

Tabela 5/3. Površina naseljenih mjesta, broj stanovnika i gustina naseljenosti u opštini Ugljevik6

Naziv naseljenog mjesta Površina (km2)

Broj stanovnika Gustina naseljenosti (st./km2)

Atmačići 2,58 429 166,3 Bogutovo Selo 14,8 294 19,9 Glinje 8,08 461 57,1 Gornja Krćina 5,21 167 32,1 Gornja Trnova 3,52 284 80,7 Donja Krćina 3,91 136 34,8 Donja Trnova 16,81 1.154 68,6 Zabrđe 16,94 1.551 91,6 Janjari 3,50 497 142,0 Jasikovac 2,50 96 38,4 Korenita 12,35 557 45,1 Maleševci 9,48 404 42,6 Mezgraja 7,89 459 58,2 Mukat Stankovići 5,2 330 63,5 Ravno Polje 4,57 598 130,9 Sarije 1,20 28 23,3 Srednja Trnova 3,97 579 145,8 Stari Ugljevik 8,17 707 86,5 Tutnjevac 16,61 1.042 62,7 Ugljevik 3,36 3.922 1167,3 Ugljevik Selo 9,14 478 52,3 Ugljevička Obrijež 6,91 945 136,8 Tursunovo Brdo 0,70 0 0,0 Bilalići 2,00 0 0,0 Jasenje 1,02 0 0,0 Ukupno 170 15.118 88,7

Izvor: Dokumentacija Opštine Ugljevik Gustina naseljenosti iznosi 88,7 st./km2, što prema OECD kriterijma ovu opštinu čini ruralnom. Ipak, ova opština je značajno gušće naseljena od prosjeka Republike Srpske koji iznosi 47,5 st./km2. Posmatrajući gustinu stanovništva po naseljenim mjestima prema OECD kriterijima Ugljevik je umjereno ruralna sredina, jer 71,2 % stanovništva živi u ruralnoj sredini (u naseljenim mjestima koja imaju manje od 150 st./km2), a 28,9 % stanovništva živi u urbanim naseljenim mjestima. Najveći broj stanovnika živi u mjestu Ugljevik, ukupno 3.922, što čini 25,9% ukupne populacije Ugljevika. Ovo je ujedno i najgušće naseljeni dio Ugljevika sa 1.167,3 st./km2. Najmanje stanovnika se nalzi u mjestu Sarije, njih 28, dok je najrjeđe naseljeno Begutovo selo sa 19,2 st/km2. Ukupan broj domaćinstava prema popisu je 4.915, od kojih se 2.419 bavi poljoprivredom, a njih 632 proizvodi hranu osim za vlastite potrebe i za tržište. Prema novijim podacima iz Registra poljoprivrenih gazdinstava u 2017. godini je 840 zvanično registrovanih poljoprivrednih gazdinstava, čiji vlasnici imaju pravo na podsticaje iz budžera RS.

6 Prema Popisu stanovništva 2013. godine

22

Od ukupno 4.867 domaćinstava najveći broj je onih sa dva člana u domaćinstvu, ukupno 1.118, dok je namjanji broj domaćinstava sa tri člana, njih 821. Prosječno domaćinstvo ima 3,1 člana.

Izvor: Republički zavod za statistiku Republike Srpske

Grafikon 5/1. Broj domaćinstava u opštini Ugljevik prema broju članova (2013.) 5.5. Migraciona kretanja i prirodni priraštaj Opštinu Ugljevik su u periodu 2011.-2015. godine karakterisala negativna migraciona kretanja. Pozitivan migracioni saldo ( 37 lica) je zabilježen samo u 2012. godini. Peostale četiri godine ovaj saldo je negativan, pri čemu je njegova vrijednost najviša 2014. godine, kada je iz opštine odselilo 97 lica više nego je u nju doselilo.

Tabela 5/4. Migraciona kretanja u opštini Ugljevik (2011. - 2015.)

Opis 2011 2012 2013 2014 2015 Broj doseljenih u opštinu Ugljevik 128 202 96 85 90 Broj odseljenih iz opštinu Ugljevik 164 165 162 182 142 Migraciono saldo -36 37 -66 -97 -52

Izvor: Republički zavod za statistiku Republike Srpske U posmatranom petogodišnjem periodu konstantno je zabilježen negativan prirodni priraštaj (Grafikon. 5/2). Najniži je bio 2013. godine kada je broj umrlih bio za 78 veći od broja rođenih, a najveći 2014. godine kada je ova razlika bila 101. Najviše rođenih je bilo u 2011. godini (128), a najmanje u 2014. godini (85). Sve rečeno ukazuje ne samo na negativnu demografsku sliku, nego i na nepovoljna kretanja, koja predstavljaju prijetnju da bi ta slika u budućnosti mogla biti i gora.

1.019

1.118

821

932977

0

200

400

600

800

1.000

1.200

Jedan član Dva člana Tri člana Četiri člana Pet i više

23

Izvor: Republički zavod za statistiku Republike Srpske Grafikon 5/2. Rađanja, umiranja i prirodni priraštaj u opštini Ugljevik (2011. - 2015.) 5.6. Starosna struktura stanovništva, obrazovanje i tržište rada Ukupan broj stanovnika u opštini Ugljevik je 15.118, od čega je 10.318 između 15 i 64 godine, što čini 68,25% populacije. U toj kategorij je 5.351 muškaraca i 4.967 žena. Mlađe stanovništvo do 14 godina učestvuje sa 14,25% (2.154), a populacija sa preko 65 godina sa 17,50%..

Tabela 5/5. Stanovništvo Ugljevika prema starosti i polu (2013.)

Opis Ukupno Godine

0-14 15-64 65+ Ukupno 15.118 2.154 10.318 2.646 Muški 7.626 1.113 5.351 1.162 Ženski 7.492 1.041 4.967 1.484 Udio (%) 100 14,25 68,25 17,50 Muški 50,4 7,4 35,4 7,7 Ženski 49,6 6,9 32,9 9,8

Izvor: Republički zavod za statistiku Republike Srpske Prema rezultatima popisa stanovništva iz 2013. godine, u populaciji starijoj od 10 godina, od ukupno 13.720 ispitanih stanovnika je 3,3% (451) nepismenih, dok za 0,7% (98) nije utvrđeno da li znaju ili ne znaju osnove pisma. Rezultati popisa stanovništva 2013. ukazuju da je 28,6% (3.927) stanovnika kompjuterski pismeno, 23,2% stanovnika djelimično poznaje rad na računaru, a kompjuterski nepismeno je čak 47,1% stanovnika.

107 103 108 103125

193 187 186204 201

-86 -84 -78-101

-76

-150

-100

-50

0

50

100

150

200

250

2011 2012 2013 2014 2015

Broj rođenih Broj umrlih Prirodni priraštaj

24

Tabela 5/6. Stanovništvo Republike Srpske i Ugljevika starosti 15 i više godina prema najvišoj završenoj školi i polu (2013.)

Teritorija Bez

obraz-ovanja

Nepot-puno

osnovno

Osnovna škola

Srednja škola

Specijali-zacija7

Viša škola Visoka škola

Republika Srpska 58.651 97.022 212.834 508.414 7.618 33.960 87.036 Muški 9.370 33.465 95.682 280.747 6.324 19.142 42.562 Ženski 49.281 63.557 117.152 227.667 1.294 14.818 44.474 Ugljevik 856 1.829 2.942 6.085 97 252 903 Muški 135 734 1.398 3.558 89 156 443 Ženski 721 1.095 1.544 2.527 8 96 460

Udio u ukupno broju anketiranih navedene kategorije (%) Republika Srpska 5,8 9,6 21,2 50,6 0,8 3,4 8,7 Muški 48,5 0,9 3,3 9,5 27,9 0,6 1,9 Ženski 51,5 4,9 6,3 11,7 22,6 0,1 1,5 Ugljevik 6,6 14,1 22,7 46,9 0,7 1,9 7,0 Muški 1,0 5,7 10,8 27,4 0,7 1,2 3,4 Ženski 5,6 8,4 11,9 19,5 0,1 0,7 3,5

Izvor: Republički zavod za statistiku Republike Srpske

Obrazovna struktura u opštini Ugljevik je nešto nepovoljnija od prosjeka Republike Srpske. Najveći broj stanovnika Ugljevika ima završenu srednju školu, njih 6.085 (46,9%), nakon toga slijede oni sa osnovnim obrazovanjem (22,7%), dok bez obrazovanja ima 856 stanovnika (6,6%), a visoku školu su završila 903 stanovnika (7,0%). Kada je u pitanju obrazovna struktura prema polu, žene i u RS i u Ugljeviku u prosjeku imaju nešto niže obrazovanje od muškaraca. Izuzetak, pa čak i kuriozitet predstavlja činjenica da su u Ugljeviku žene brojnije u kategoriji fakultetski obrazovanih stanovnika.

Tabela 5/7. Zaposleni i opštini Ugljevik prema polu (2011. - 2015.)

Opis 2011 2012 2013 2014 2015 Svega 3.330 3.524 3.503 3.588 3.584 Muški 2.363 2.489 2.471 2.579 2.580 Ženski 967 1.035 1.032 1.009 1.004

Izvor: Republički zavod za statistiku Republike Srpske Broj zaposlenih u Ugljeviku se kreće između 3.330 koliko je bilo 2011. godine do 3.588 zaposlenih 2014. godine. Gotovo jednak broj zaposlenih je i u 2015. godini (3.584). U strukturi zaposlenih je značajno veći broj muškaraca nego žena. U posmatranom petogodišnjem periodu u prosjeku je u zaposlenim 71,2% muškaraca, a žena 28,8% .

Tabela 5/8. Lica koja traže zaposlenje u opštini Ugljevik (2011.-2015.)

Opis 2011 2012 2013 2014 2015 Ukupno 3.064 2.946 3.095 2.839 2.793 Svega 2.051 1.945 2.038 1.859 1.850 Žena 1.013 1.001 1.057 980 943

Izvor: Republički zavod za statistiku Republike Srpske 7 Specijalizacija poslije srednje škole

25

U posmatranom petogodišnjem periodu je došlo do smanjenja broja lica kojatraže zaposlenje. Na početku ovoga perioda, u 2011. godini ovaj broj je iznosio 3.064 lica, a na kraju posmatranog perioda 2015. godine on iznosio 2.793. Posmatrajući prosječnu strukturu lica koja traže zaposlenje u petogodišnjem periodu na birou se nalazi 66,1% muškaraca i 33,9% žena. Prema popisu iz 2013. godine čak 2.383 osobe ne traže zaposlenje, odnosno nisu prijavljene na birou, već su se izjasnile kako obavljaju kućne poslove. Od ovog broja čak je 2.335 žena, ili 98,0%.

Tabela 9. Broj poslovnih subjekata u opštini Ugljevik (2011. - 2015.)

Opis 2011 2012 2013 2014 2015 Broj poslovnih subjekata 299 306 294 299 308

Izvor: Republički zavod za statistiku Republike Srpske Broj poslovnih subjekata od 2011. godine se povećao sa 299 na 308 u 2015. godini. U 2015. Godin od ukupno 308 registrovanih subjekata u opštini Ugljevik djeluju ukupno dva javna preduzeća, 37 dioničarskih društva, 144 dioničarska društva, dok se pet društava ubraja u ostale kategorije. Kada se posmatraju poslovni subjekti prema obliku organizovanja u 2015. godini na području opštine Ugljevik djeluju tri opšte zadruge, deset specijalizovanih zadruga, 14 ustanova i jedno tijelo zakonodavne i izvršne vlasti.

Najbrojniji poslovni subjekti su trgovine, te zanatske radnje koje se bave popravkom motornih vozila i motocikla, ukupno 94. Nakon toga slijede ostale uslužne djelatnosti sa 54 subjekta, pa subjekti koji se tiču umjetnosti, zabave i rekreacije, njih 39. Prerađivačka industrija ima ukupno 28 subjekata u Ugljeviku, građevinarstvo 23, dok poljoprivreda, šumarstvo i ribolov zajedno imaju 11 poslovnih subjekata.

Tabela 5/10. Poslovni subjekti u opštini Ugljevik prema djelatnosti (2015.)

Djelatnost Broj Poljoprivreda, šumarstvo i ribolov 11 Vađenje ruda i kamena 3 Prerađivačka industrija 28 Proizvodnja i snabdijevanje električnom energijom, gasom, parom i klimatizacija 3 Snabdijevanje vodom; kanalizacija, upravljanje otpadom i djelatnosti sanacije 1 Građevinarstvo 23 Trgovina na veliko i na malo; popravka motornih vozila i motocikala 9

4 Saobraćaj i skladištenje 14 Djelatnosti pružanja smještaja, pripreme i posluživanja hrane; hotelijerstvo i ugostiteljstvo

5 Informacije i komunikacije 1 Poslovanje nekretninama 1 Stručne, naučne i tehničke djelatnosti 13 Administrativne i pomoćne uslužne djelatnosti 1 Javna uprava i odbrana; obavezno socijalno osiguranje 2 Obrazovanje 7 Djelatnosti zdravstvene zaštite i socijalnog rada 8 Umjetnost, zabava i rekreacija 3

9 Ostale uslužne djelatnosti 54 Izvor: Republički zavod za statistiku Republike Srpske

Najveći broj zaposlenih u opštini Ugljevik je u području vađenja ruda i kamena (1.241), od čega je 1.078 muškaraca, a 163 žene. Sljedeći po brojnosti zaposlenih jeste sektor proizvodnje i snabdijevanja električnom energijom, gdje je zaposleno 837 radnika, od čega 674 muškarca i 163 žene. Ovi podaci su očekivani, s obzirom da je Ugljevik poznati rudarski kraj gotovo 120 godina, a posljednja tri desetljeća je i centar za proizvodnju el. energije. Nadalje, broj zaposlenih u području trgovine na veliko i malo i usluga opravke motornih vozila iznosi 253. U 2015. godini nema niti jedna

26

zvanično zaposlena osoba u oblasti poljoprivrede, šumarstva i ribolova, iako postoji 11 registrovanih subjekata u ovom području djelovanja.

Tabela 5/11. Zaposleni po djelatnostima u opštini Ugljevik (2015.)

Djelatnost Ukupno Muškarci Žena Poljoprivreda, šumarstvo i ribolov 0 0 0 Vađenje ruda i kamena 1.241 1.078 163 Prerađivačka industrija 138 87 51 Proizvodnja i snabdijevanje el. en., gasom, parom i klimatizacija

837 674 163 Snabdijevanje vodom; kanalizacija, upravljanje otpadom i sl.

32 22 10 Građevinarstvo 144 123 21 Trgovina na veliko i na malo; popravka motornih vozila i motocikala

253 133 120 Saobraćaj i skladištenje 68 60 8 Djelatnosti pružanja smještaja, pripreme i posluživanja hrane

95 44 51 Informacije i komunikacije 15 8 7 Finansijske djelatnosti i djelatnosti osiguranja 24 6 18 Poslovanje nekretninama 0 0 0 Stručne, naučne i tehničke djelatnosti 38 28 10 Administrativne i pomoćne uslužne djelatnosti 54 53 1 Javna uprava i odbrana; obavezno socijalno osiguranje 185 106 79 Obrazovanje 264 99 165 Djelatnosti zdravstvene zaštite i socijalnog rada 126 26 100 Umjetnost, zabava i rekreacija 34 21 13 Ostale uslužne djelatnosti 36 12 24

Izvor: Republički zavod za statistiku Republike Srpske Bruto i neto plate

U Ugljeviku je u petogodišnjem periodu došlo do rasta bruto plate sa 1.789 KM u 2011. godini na 1.851 KM u 2015. godini. Ovo predstavlja povećanje od 62 KM, odnosno za 3,5%. Prosječna bruto plata za posmatranih pet godina u Ugljeviku je za 34,7% veća od prosječne bruto plate Republike Srpske. Ugljevik je ujedno i opština sa najvećom bruto platom u Republici Srpskoj, zahvaljujući, prvenstveno Rudniku i Termoelektrani Ugljevik, koja je, prema broju zaposlenih i najveći poslodavac u Ugljeviku.

Tabela 5/12. Prosječne bruto plate u Republici Srpskoj i opštini Ugljevik (2011. - 2015.) (u KM)

Opis 2011 2012 2013 2014 2015 Republika Srpska 1.326 1.349 1.333 1.334 1.340 Ugljevik 1.789 1.785 1.786 1.793 1.851

Izvor: Republički zavod za statistiku Republike Srpske Na početku posmatranog perioda neto plata u opštini Ugljevik je iznosila 1.089 KM, a na kraju 1.142 KM. Razlika u posmatranom periodu iznosi 53 KM, što je povećanje od 4,7%. Prosječna neto plata za posmatrani period u opštini Ugljevik je za 34,6% veća u odnosu na prosječnu platu u Republici Srpskoj.

Tabela 5/13. Prosječne neto plate u Republici Srpskoj i opštini Ugljevik (2011. - 2015.) (u KM)

Opis 2011 2012 2013 2014 2015 Republika Srpska 809 818 808 825 831 Ugljevik 1089 1081 1089 1104 1142

Izvor: Republički zavod za statistiku Republike Srpske

27

5.7. Društvena infrastruktura Obrazovanje i kultura Na području opštine Ugljevik vaspitno-obrazovni proces se realizuje kroz rad jedne predškolske ustanove - Dječiji vrtić "Duško Radović" Ugljevik, tri osnovne škole: "Aleksa Šantić" Ugljevik, "Filip Višnjić" Donja Trnova i "Vuk Karadžić" Zabrđe, te jednog Srednjoškolskog centra "Mihailo Petrović - Alas" Ugljevik. Programi koji se realizuju u oblasti predškolskog obrazovanja su: primarni, igraonički, produženi boravak i pripremni period za djecu pred polazak u školu. Zbog nedostatka kapaciteta u ruralnim sredinama, sva djeca nisu obuhvaćena programom predškolskog odgoja. Mrežu osnovnih škola čine tri centralne i 12 područnih škola.

Srednjoškolski centar "Mihailo Petrović - Alas" Ugljevik je mješovitog karaktera i obrazuje učenike sljedećih zanimanja: tehničar elektroenergetike i tehničar računarstva, mašinski tehničar, automehaničar, bravar i varilac, ekonomski tehničar, poslovni sekretar i trgovac. U okviru ovog srednjoškolskog centra su i odjeljenja gimnazije opšteg smjera.

Na području opštine Ugljevik uspješno rade dvije ustanove kulture: Narodna biblioteka i Centar za kulturu „Filip Višnjić“. Narodna biblioteka u svom književnom fondu ima oko 23.000 knjiga. Centar za kulturu „Filip Višnjić“ smješten je u centru Ugljevika, te sama lokacija ukazuje na važnost i značaj Centra za stanovnika ove opštine. Samo zdanje Centra je svojevrsni spomenik i simbol rudarske prošlosti, sadašnjosti i budućnosti ove podmajevičke opštine, jer je sagrađen kao replika stare Upravne zgrade rudnika „Ugljevik“ koja je porušena. Objekat je svečano otvoren u septembru 2006. godine, a njegovu izgradnju finansirala je Opština Ugljevik. Odmah po osnivanju Centra za kulturu " Filip Višnjić “ 2008. godine, ovaj objekat je postao dom Centra i raspolaže sa 900 m2 korisnog prostora. U sklopu Centra otvorena je kancelarija Francuskog kulturnog centra koji nosi naziv „Mira Đurić“ po prvoj nastavnici francuskog jezika u Ugljeviku. U Centru je smještena Narodna biblioteka opštine Ugljevik i Osnovna muzička škola “Kornelije Stanković“ Ugljevik. Centar je nezaobilazno mjesto na mapi Ugljevika i nosilac kulturnog života u ovom mjestu, jer se do njegovog osnivanja ova opština nije mogla pohvaliti sa bogatim kulturnim sadržajem. U Centru su organizovane izložbe savremene umjetnosti, filmske projekcije, koncerti, književni programi, radionice i drugi kulturni sadržaji. Ugošćeni su mnogi velikani srpske književnosti i glume. U galeriji Centra izlagali su brojni akademski umjetnici, koji su afirmisani u svjetskim kulturnim krugovima. U Ugljeviku djeluje Kulturno-umjetničko društvo „Rudar“ koje je počelo sa radom 1976. godine i danas broji oko 350 članova. Zdravstvena zaštita Zdravstvene usluge na području opštine pruža JZU „Dom zdravlja“, dvije privatne ljekarske ordinacije i dvije privatne stomatološke ambulante. Dom zdravlja Ugljevik je medicinska ustanova koja se prostire na površini od 1390m² i prilagođena je da pruža usluge zdravstvene zaštite, ali ne njena tehnička opremljenost na relativno niskom nivou. JZU Dom zdravlja raspolaže sa sedam timova porodične medicine, šest ambulanti porodične medicine, tri sobe za intervenciju, biohemijskom laboratorijom, stomatološkom ordinacijom, stomatološkom laboratorijom. Na području opštine postoje i terenske ambulante u naseljima Korenita, Donja Trnova, Crveno Brdo i Tutnjevac.

Instituciono organizovanje socijalne zaštite vezano je za Centar za socijalni rad, Opštinsku organizaciju Crvenog krsta, nevladine organizacije humanitarnog karaktera i Opštinu Ugljevik sa nadležnim odjeljenjem. Centar za socijalni rad je osnovan 1993. godine Odlukom Skupštine opštine Ugljevik. U Centru za socijalni rad radi 12 zaposlenih.

28

5.8. Stanje javne infrastrukture i javnih usluga Tehnička infrastruktura izgrađena na području opštine Ugljevik, obuhvata infrastrukturne mreže i objekte tehničkih sistema vodovoda, kanalizacije, elektroenergetske, komunikacija, grijanja, saobraćaja i dr. Vodovodna infrastruktura

Stanovništvo na području opštine Ugljevik se snabdijeva vodom za piće na tri načina i to:

§ iz gradskog vodovoda (oko 30 % stanovništva, uglavnom gradskog i prigradskog), § iz lokalnih vodovoda, § iz individualnih vodovodnih objekata (bunari).

Vodosnabdijevanje svih naseljenih mjesta obezbijeđeno je lokalnim vodovodima, od kojih je većina izgrađena u poslednjih 12-14 godina, te 98 % domaćinstava ima kvalitetno regulisano snadbijevanje pitkom vodom. Energetska infrastruktura Područje opštine Ugljevik je dobro pokriveno kvalitetnom mrežom za prenos i distribuciju električne energije, koja omogućava uredno snabdijevanje ovim energentom svih krajnjih potrošača. Na cijelom području opštine Ugljevik je dobro i kvalitetno raspoređena visokonaponska mreža, a postoji i dovoljan broj trafostanica. Dalekovodi na području opštine Ugljevik su relativno novi i ne zahtijevaju obimnije sanacije i rekonstrukciju. U narednom periodu predviđeno je njihovo redovno održavanje uz izvođenje antikorozione zaštite stubova po potrebi. Infrastruktura fiksne i mobilne mreže Telekomunikacije Republike Srpske su pratile razvoj naselja izgradnjom novih mreža namjenjenih fiksnoj telefoniji, kao i izgradnjom stanica mobilne telefonije. Područje opštine Ugljevik je relativno dobro potkriveno PTT saobraćajem. Dobro funkcionišu i fiksna i mobilna telefonija na cijeloj teritoriji, tako da i udaljenim selima postoji dobar prijem.

Telefonska pretplatnička mreža je u hijerarhijskom i u pogledu kapaciteta organizovana kao primarna i sekundarna. Kompletna primarna mreža je podzemna, a sekundarna mreža je realizovana podzemno 64,4 % i vazdušno 35,6%. Telekom kroz svoje investicione planove veliki značaj daje rekonstrukciji infrastrukture na području grada i njeno preusmjeravanje sa vazdušne na podzemnu. U Termalnom Telekomu opštine Ugljevik postoji čvorna digitalna centrala SI 2000, instalisane snage 1.680 telefonskih brojeva, čijim se proširenjem mreže može instalirati još 30. 000 telefonskih brojeva. Pored ove, na perifernim dijelovima opštine Ugljevik, u mjestima Maleševci, Korenita i Tobut, rade centrale sa 1.400 telefonskih brojeva. Na nešto više od 4 stanovnika dolazi po jedan broj fiksne (stabilne) telefonije. Gasifikacija i toplifikacija Izgradnjom termoelektrane izgrađen je i vrelovod do Ugljevika koji se, dijelom, snabdjeva toplotnom energijom. Vremenom, u investiciono održavanje se nije adekvatno ulagalo, te je infrastruktura dotrajala i nalazi se u lošem stanju. Na području opštine Ugljevik još uvijek ne postoji gasovodna mreža.

29

Komunalna infrastruktura Na području opštine Ugljevik, nema sistematskog prikupljanja i odvođenja otpadnih voda. Kanalizacioni sistem postoji samo u urbanom centru Ugljevika i u solidnom je stanju, a čvrsti otpad sakuplja i transportuje preduzeće A.D. „Kompred“. Na području RiTE „ Ugljevik “ sve otpadne vode se sakupljaju posebnim sistemom cjevovoda, transportuju i obrađuju u postrojenju za obradu otpadnih voda, koje je dimenzionisano za dva bloka po 300 MW. Sanitarne vode na RiTE „Ugljevik“ se prečićavaju biološkim putem, u posebnim postrojenjima. Međutim, vode sa odšljunkavača obogaćene česticama pepela, uglja i visokim sadržajem sulfida se sadašnjim tretmanom neadekvatno obrađuju. To dovodi do zaprljanja u okolini postrojenja otpadnih voda. Zbog pohabanosti opreme, nemoguće je obavljati neutralizaciju nadmuljne vode, loše je izdvajanje ulja iz otpadnih voda sa Rudnika, a sanitarna voda ima neodgovarajući tretman. Sve gore navedeno, uzrokuje da RiTE „ Ugljevik “ nije u mogućnosti da u rijeku ispušta otpadne vode zadovoljavajućeg kvaliteta. Saobraćajna infrastruktura Opština Ugljevik se nalazi u sjevero-istočnom dijelu Republike Srpske.Područje opštine Ugljevik je povezano sa drugim krajevima Republike Srpske i BiH dosta kvalitetnom mrežom magistralnih i regionalnih puteva. Kroz središnji dio opštine prolazi magistralni put M-18 Bijeljina-Tuzla i regionalni putni pravac R-459 Pilica-Koraj, čime se opština Ugljevik povezuje sa opštinama Zvornik, Bijeljina i Lopare. Preko pomenutih putnih pravaca se dalje ostvaruje veza i sa susjednim državama Srbijom i Hrvatskom, čime se obezbjeđuje dostupnost važnijim centrima i kvalitetna veza sa širom okolinom.

Magistralnih i regionalnih puteva na teritiriji opštine Ugljevik ima 44,66 km (14,81 km magistralnih i 29,85 km regionalnih puteva). Mrežu lokalnih puteva čini pedeset četiri lokalna puta u ukupnoj dužini od 154,20 km. Od ukupne dužine lokalnih puteva asfaltirano je 110,30, dok ostatak karakteriše makadamska podloga i zemljani zastor. Uz to, pod asfaltnim zastorom je jedan dio nekategorisanih puteva u ukupnoj dužini od 42,50 km.

30

6. ANALIZA STANJA SEKTORA POLJOPRIVREDE 6.1. Analiza zemljišnih resursa opštine Ugljevik

Ukupna površina od 16.415 ha svrstava Ugljevik među manje opštine u Republici Srpskoj, koja u njenoj ukupnoj površini učestvuje sa svega 0,66%. Iako tranzicijski proces, kada je u pitanju vlasništvo nad zemljištem, još uvijek nije u potpunosti završen, ipak je najveći dio poljoprivrednog zemljišta u privatnom vlasništvu, dok je javno vlasništvo u nešto većem procentu prisutno kod nepoljoprivrednih kategorija zemljišta (Tabela 6/1.).

Tabela 6/1. Zemljišne površine opštine Ugljevik prema načinu korištenja i vlasništvu (2014.)

Oranice Voćnjaci Vinogradi Livade Pašnjaci Šumsko Neplodno Ukupno Površina u ha Privatna 7.296 1.671 2 290 462 3462 217 13.400 Javna 357 143 0 20 53 785 1,657 3.015 Ukupno 7.653 1.814 2 310 515 4247 1,874 16.415 Udio u % Privatna 95,3 92,1 100,0 93,5 89,7 81,5 11,6 81,63 Javna 4,66 7,88 0,00 6,45 10,29 18,48 88,42 18,37 Ukupno 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00

Izvor: Odjeljenje za poljoprivredu opštine Ugljevik Prema strukturi zemljišnih površina u privatnom vlasništvu (Grafikon 6/1.), opština Ugljevik ima odlične uslove za poljoprivrednu proizvodnju. Udio poljoprivrednog zemljišta iznosi 63%, a čak 47% su oranice. Čak 95% poljoprivrednog zemljišta je obradivo, a u obradivom zemljištu oranice čine 78,10%. Voćnjaci sa visokih 11% u ukupnim površinama potvrđuju poziciju Ugljevika kao opštine sa tradicijom u voćarskoj proizvodnji, a značajne oranične površine pružaju mogućnost i diverzifikacije ratarske proizvodnje, ali, što je još značajnije, mogu biti stavljene u funkciju ptoizvodnje stočne hrane i, u tom smislu, predstavljaju bitan preduslov za razvoj stočarstva.

Izvor: Republički zavod za statistiku RS

Grafikon 5/1. Struktura zemljišnih površina opštine Ugljevik (2015.)

47%

11%0%2%3%

26%

11%Oranice

Voćnjaci

Vinogradi

Livade

Pašnjaci

Šumsko

Neplodno

31

Struktura zemljišta Ugljevika je povoljnija od prosjeka Republike Srpske, jer u RS udio obradivog u poljoprivrednom zemljištu iznosi 83,10%, a udio oranica u obradivom 70,59%. I struktura poljoprivrednih površina u Ugljeviku je povoljnija nego u RS, zbog višeg udjela oranica i voćnjaka, odnosno onih kategorija poljoprivrednog zemljišta koje su najznačajnije za intenzivnu poljoprivrednu proizvodnju.

Izvor: Republički zavod za statistiku RS

Grafikon 6/2. Struktura poljoprivrednih površina u Republici Srpskoj i opštini Ugljevik (%)

Dok u ostatku RS livade i pašnjaci čine više od trećine poljoprivrednih površina, u opštini Ugljevik taj je udio ispod 8%. S druge strane, udio oranica u poljoprivrednim površinama u Ugljeviku iznosi tri četvrtine, naspram nešto iznad polovine (58,76%) u RS, dok je udio voćnjaka u poljoprivrednim površinama u Ugljeviku (17,26%) više od tri puta veći nego u RS (5,3%). Zbog svega rečenog, učešće opštine Ugljevik u poljoprivrednim, obradivim, oraničnim i površinama pod voćnjacima u RS je značajno veće od njenog učešća u ukupnoj teritoriji RS (0,66%). Udio Ugljevika u ukupnim poljoprivrednim površinama RS je 1%, u obradivim 1,2%, u oranicama 1,3%, a u voćnjacima čak 3,2%. Kada je riječ o proizvodnoj vrijednosti zemljišta, odnosno njegovom proizvodnom kvalitetu i kapacitetu za poljoprivrednu proizvodnju, situacija je nepovoljnija. Prema kategorizaciji zemljišta, koja je urađena za potrebe izrade Prostornog plana opštine Ugljevik, zemljište na terioriji opštine se odlikuje izrazitom heterogenošću. Najzastupljenija su zemljišta treće (23,2%), druge (19,7%), šeste (16,8%), pete (14,4%) , sedme (10,2%), četvrte (9,3%) kategorije zemljišta, dok najkavlitetniiije, zemlište I kategodije ( 4,7%) i najmanje kvalitetno, zemljište VIII kategorije (1,5%) imaju značajno manje učešće. Heterogenost je odlika i tipske pripadnosti zemljišta opštine Ugljevik. Najzastupljenija su zemljišta koja se tipski svrstavaju u distrične kambisole, nastale na eocenskom flišu i drugim tercijarnim sedimentima, sa izraženim razlikama u osobinama i svojstvima. Pored distričnih kambisola, na području opštine Ugljevik su zastupljeni vertisoli, pelosoli, fluvisoli, pseudoglej, eutrični kambisol i kalkokambisol na krečnjaku.

Tlo je na ovom području kiselo, što pogoduje samo određenom broju voćnih kultura. Za najveći dio biljne poljoprivredne proizvodnje bi, s ciljem popravka kvaliteta i plodnosti tla, a time i obima proizvodnje koja se na njemu odvija, bilo neophodno vršiti kalcifikaciju. Međutim, i pored toga što su za provođenje kalcifikacije predviđene i subvencije u okviru budžetske podrške Ministarstva poljoprivrede, vodoprivrede i šumarstva RS, proizvođači ovu mjeru provode jako rijetko.

Uzme li se u obzir činjenica da se prilikom Popisa stanovništva 2013. godine 2.419 domaćinstava Ugljeviku izjasnilo da se bavi poljoprivrednom proizvodnjom, prosječna veličina poljoprivrednog posjeda u opštini Ugljevik iznosi 4, 25 ha, a prosječno gazdinstvo raspolaže sa 4,05 ha obradivog zemljišta.

58,76

5,30

19,04

16,90

Struktura poljoprivrednih površina -RS

Oranice i bašte

Voćnjaci i vinogradi

Livade

Pašnjaci 75,03

17,26

2,95 4,75

Struktura poljoprivrednih površina -Ugljevik

Oranice i bašte

Voćnjaci i vinogradi

Livade

Pašnjaci

32

6.2. Analiza stanja primarne poljoprivredne proizvodnje

Zahvaljujući povoljnoj strukturi poljoprivrednog zemljišta, na teritoriji optine Ugljevik se uspješno odvija biljna i animalna poljoprivredna proizvodnja. Biljna proizvodnja se odnosi dominantno na voćarsku proizvodnju, u kojoj Ugljevik tradicionalno zauzima istaknuto mjesto, te na ratarsko-povrtlarsku proizvodnju, dok u animalnoj proizvodnji najznačajnije mjesto zauzima govedarstvo orjentisano na proizvodnju mlijeka, uz nešto manje značajno prisustvo tova i uzgoj drugih vrsta stoke.

6.2.1. Biljna poljoprivredna proizvodnja

Ratarsko-povrtlarska proizvodnja

Struktura korištenja oraničnih površina Ugljeviku se u posljednjem petogodišnjem periodu za koji postoje dostupni statistički podaci (2011-2015) nije značajnije mijenjala (Tabela 6/2.)

Tabela 6/2. Oranične površine u opštini Ugljevik prema načinu korištenja (2011-2015)

Godina Ukupno oranice

Zasijane oranice Ugari i neobrađeno Ukupno Žita Povrće Krmno

bilje 2011 7.432 5.923 4.346 615 962 1.509 2012 7.412 5.877 4.330 590 957 1.535 2013 7.394 5.821 4.320 530 971 1.573 2014 7.361 6.266 4.800 495 971 1.095 2015 7.365 6.412 4.933 508 971 953 Index 2011=100 99,09 108,25 113,50 82,60 100,93 63,15

Izvor: Republički zavod za statistiku RS Zasijane oranice se dominantno koriste za proizvodnju žita, dok su krmno bilje i povrće zastupljeni u manjoj mjeri. Proizvodi sa višom tržišnom cijenom kao što su industrijsko, ljekovito i aromatično bilje još uvijek nisi prisutni u proizvodnoj praksi na oranicama Ugljevika. Petogodišnji period je obilježen poboljšanjima koja se ogledaju u konstantnom povećanju zasijanih površina, što je dovelo do smanjenju neobrađenih oranica i ugara za 37%. Kao rezultat, udio ugara i neobrađenih oranica u oraničnim površinama Ugljevika je u 2015. godini iznosio 12,9%, što je značajno manje negu u 2011. godini (20,8%). S obzirom na to da su velike neobrađene oranične površine naglašena karakteristika i problem poljoprivrede u RS i cijeloj BiH, ovo kretanje u biljnoj proizvodnji Ugljevika dodatno dobija na značaju. Primjera radi, u Republici Srpskoj je u 2015. godini u ukupnoj površini oranica udio ugara iznosio 46,8%.

Rast zasijanih površina je rezultat rasta površina pod žitima, površine zasijane povrćem su blago smanjene, a površine pod krmnim kulturama su ostale gotovo nepromijenjene, te je udio žita u zasijanim oranicama porastao sa 73,3% u 20111. na 76,9% u 2015. godini.

a) Proizvodnja žita

Iako su najznačajnije oranične površine zasijane žitima, proizvodnja žita u opštini Ugljevik je, najvećim dijelom u funkciji stočarske proizvodnje, odnosno dominantno je namijenjena za ishranu stoke, te su najznačajniji proizvođači žita i proizvođači sa najvećim površinama pod žitima upravo oni koji poljoprivredni proizvođači koji imaju najviše stočnog fonda.

Merkantilni kukuruz je najzastupljenija žitna kultura, a od strnih žita najveće oranične površine su zasijane pšenicom.

33

Tabela 6/3. Požnjevene površine i proizvodnja žita u opštini Ugljevik (2011- 2015)

Usjev 2011 2012 2013 2014 20158 Index

2011=100 Požnjevene površine (ha) Pšenica 1.050 1.132 1.331 1.637 1.560 148,52 Kukuruz 3.262 3.255 3.036 2.836 3.350 102,7 Ječam 15 10 5 10 8 53,3 Tritikale 25 20 15 20 15 102,7 Ukupna proizvodnja (t) Pšenica 2.940 3.508 4.658 4.257 4.056 137,96 Kukuruz 8.480 4.882 5.162 5.955 7.035 82,96 Ječam 44 30 16 36 28 63,64 Tritikale 76 56 47 73 53 69,74 Prosječan prinos (t/ha) Pšenica 2,8 3,1 3,5 2,6 2,6 92,86 Kukuruz 2,6 1,5 1,7 2,1 2,1 80,77 Ječam 2,9 3 3,2 3,6 3,5 120,69 Tritikale 3,0 2,8 3,1 3,6 3,5 116,67

Izvor: Republički zavod za statistiku RS Površine pod pšenicom si se kontinuirano povećavale do 2016. godine kada je došlo do blagog pada požnjevenih površina. I pored toga, najzastupljenija žitna kultura je merkantilni kukuruz, što potvrđuje orjentisanost ratarske proizvodnje u Ugljeviku na proizvodnju stočne hrane. Proizvodnja ječma i tritikalea je simbolična. Podaci o proizvodnji i prinosima ukazuju na niske i veoma nestabilne prinose. U cjelokupnom posmatranom petogodišnjem periodu, prinosi žita su ispod prosjeka RS. Posebno niski prinosi su ostvareni u proizvodnji najznačajnije žitne kulture u ratarstvu Ugljevika, kukuruza. Iako su prinosi i u RS nestabilni, prosječan prinos kukuruza u Ugljeviku u posljednje dvije godine nije dostigao ni polovinu prosječno ostvarenog prinosa u RS.

b) Proizvodnja krme

Proizvodnja krme se odvija na oranicama, uzgojem lucerke i djeteline za sijeno, te simboličnim površinama ostalih krmnih usjeva kao i košenjem livada, pašnjaka, voćnjaka, ugara i parloga. Proizvodnja ostalih krmnih usjeva za proizvodnju kabaste sočne stočne hrane nije zastupljena.

Proizvodnja suhe kabaste stočne hrane, odnosno sijena, kao dominantan oblik proizvodnje krme na oraničnim površinama, nije u periodu 2011-2015 godine pretrpjela značajnije promjene. Odnosi se na proizvodnju djeteline i lucerke za sijeno na površinama koje su činile od 16,2% u 2011. do 15,1% u 2016. godini. Ostalih krmnih kultura gotovo da nije niti bilo, osim simbolično. Iako u zasijanim i požnjevenim površinama nije bilo velikih promjena, prinos sijena i djeteline i lucerke je u kontinuitetu opadao, tako da je u 2016. godini na oranicama proizvedeno oko 30% manje sijena obje ove krmne kulture nego u 2011. godini, što svakako nije ohrabrujući pokazatelj, imajući u vidu da je sijeno jedini oblik kabaste hrane koji se u opštini Ugljevik proizvodi. Korištenje leguminoza za ishranu životinja u obliku sijena je ekstenzivan, jer u toj formi leguminoze sadrže više celuloze, a sadržajem proteina ne može zadovoljiti potrebe intenzivne proizvodnje mlijeka i tova, bez velike količine skupe koncentratne hrane.

8 Podaci o površinama i proizvodnji za kasne usjeve iz 2016. godine nisu bili dostupni u doba izrade Strategije

34

Tabela 6/4 . Proizvodnja krme na oranicama u opštini Ugljevik (2011-2016)

Usjev 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Index

2011=100 Požnjevene površine (ha) Djetelina 525 525 525 525 525 529 100,76 Lucerka 420 420 439,5 420 420 426 101,43 Ostalo 5 5 5 5 5 3 60,00 Ukupno 962 950 964,5 945 945 958 99,58 Proizvodnja (tona) Djetelina 2.021 1.654 1.549 1.496 1.444 1.428 70,66 Lucerka 1.520 1.239 1.221 1.134 1.113 1.108 72,89 Ostalo 16 14 13 13 13 8 50,00 Prosječan prinos (kg/ha) Djetelina 3.850 3.150 2.950 2.850 2.750 2.700 70,14 Lucerka 3.619 2.950 2.778 2.700 2.650 2.600 71,84

Izvor: Republički zavod za statistiku RS Nasuprot proizvodnji sijena na oranicama, proizvedene količine sijena na livadama, pašnjacima, ugarima i parlozima je obilježena rastom ukupne proizvodnje i prosječnih prinosa sijena na svim kategorijama zemljišta (Tabela 6/5.). Na livadama je proizvodnja sijena povećana za 30%, na pašnjacma 19%, a u voćnjacima i ugarima za 22%. Međutim, s obzirom na to da su na ovim kategorijama, prinosi, logično, značajno niži, rast obima proizvodnje sijena na njima nije mogao kompenzirati pad proizvodnje na oranicama, ciljano namijenjenim za proizvodnju krme. Pored toga, na ovim kategorijama zemljišta se dobija sijeno lošije nutritivne vrijednosti, jer se na njima ne primjenjuju agrotehničke mjere, niti fertilizacija. Uzme li se u obzir i pad u proizvodnji kukuruza, ječma i raži, sa sigurnošću se može reći da su i stanje i trendovi u proizvodnji stočne hrane nepovoljni, te da postoje i potrebe i resursi za njeno širenje i brojni problemi koje je potrebno riješiti. Napori trebaju biti usmjereni ka intenzifikaciji proizvodnje krmnih kultura, te na mjerama za poboljšanje izrazito niskih prinosa i za njihovu stabilizaciju.

Tabela 6/5. Proizvodnja sijena na livadama, pašnjacima, voćnjacima, ugarima i parlozima (2011-2016)

Pokazatelj 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Index

2011=100 Požnjevene površine (ha) Livade 290 290 290 290 290 290 100,00 Pašnjaci 462 462 462 462 462 462 100,00 Voćnjaci, ugari, parlozi 390 390 390 390 390 390 100,00 Proizvodnja (tona) Livade 177 189 203 217 218 232 131,07 Pašnjaci 194 231 208 212 208 231 119,07 Voćnjaci, ugari, parlozi 111 137 137 148 152 136 122,52 Prosječan prinos (kg/ha) Livade 610 652 700 748 752 800 131,07 Pašnjaci 420 500 450 459 450 500 119,07 Voćnjaci, ugari, parlozi 285 351 351 379 390 350 122,97

Izvor: Republički zavod za statistiku RS

35

c) Proizvodnja povrća9 Proizvodnja povrća, uključujući merkantilni krmpir se u Ugljeviku odvija na površinama koje su u posljednjem petogodišnjem period zauzimale, sa blagim oscilacijama, oko 10% zasijanih oraničnih površina, a nešto iznad 8% raspoloživih oraničnih površina (Tabela 6/6.)

Tabela 6/6. Proizvodnja povrća u opštini Ugljevik (2011. - 2016.)

Izvor: Republički zavod za statistiku RS I pored solidnih uslova za proizvodnju povrća na teritoriji opštine Ugljevik, ona još uvijek ima odlike ekstenzivne proizvodnje, koja pritom stagnira. Odvija se uglavnom na otvorenom, a njome se bavi

9Uključujeproizvodnjukrompira

Usjev 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Index 2011=100

Požnjevene površine (ha) Krompir 295 290 265 255 275 312 105,76 Pasulj 165 170 160 150 150 165 100,00 Kupus i kelj 35 30 25 20 15 20 57,14 Luk bijeli 20 15 10 12 10 14 70,00 Luk crni 25 20 15 10 12 20 80,00 Mrkva 15 10 10 8 10 14 93,33 Paprika 15 15 15 10 8 15 100,00 Paradajz 20 20 15 13 13 20 100,00 Krastavac 20 15 10 12 10 15 75,00 Ostalo pov. 2 5 5 5 10 Ukupno pov. 613 590 530 495 523 605 98,69 Proizvodnja (tona) Krompir 738 551 1789 497 1238 1419 192,28 Pasulj 90 90 87 66 41 42 46,67 Kupus i kelj 38 28 22 19 15 21 55,26 Luk bijeli 43 29 24 26 22 29 67,44 Luk crni 66 49 29 24 27 44 66,67 Mrkva 35 21 20 16 20 25 71,43 Paprika 22 20 19 14 10 18 81,82 Paradajz 33 28 20 19 18 26 78,79 Krastavac 14 10 6 10 7 11 78,57 Ostalo pov. 5 6 5,5 10 Prinosi (kg/ha) Krompir 2.502 1.900 6.751 1.949 4.502 4.550 181,88 Pasulj 545 529 544 440 273 255 46,75 Kupus i kelj 1.086 933 880 950 1.000 1.050 96,71 Luk bijeli 2.150 1.933 2.400 2.167 2.200 2.100 97,67 Luk crni 2.640 2.450 1.933 2.400 2.250 2.200 83,33 Mrkva 2.333 2.100 2.000 2.000 2.000 1.800 77,14 Paprika 1.467 1.333 1.267 1.400 1.250 1.200 81,82 Paradajz 1.650 1.400 1.333 1.462 1.385 1.300 78,79 Krastavac 700 667 600 833 700 750 107,14

36

veliki broj mješovitih gazdinstava, s ciljem zadovoljavanja sopstvenih potreba i obezbjeđivanja dodatnog prihoda. Gazdinstva se odlikuju i lošom tehničko-tehnološkom opremljenosti i niskim nivoom primjene savremenih agro-tehničkih mjera. Navodnjavanje, koje je u proizvodnji povrća izrazito značajno se ne primjenjuje.

Krompir i pasulj su dominantni usjevi, a sve ostale povrtne kulture su prisutne na veoma skromnim površinama koje ukazuju na dominantnu proizvodnju za zadovoljavanje potreba sopstvenog domaćinstva. Prinosi su izrazito niski i varijabilni, zavisni u potpunosti od vremenskih uslova. (Tabela 6/6.). Tako su npr. prinosi u proizvodnji krompira, koji je najzastupljeniji usjev, čak daleko niži od prosječnog prinosa ostvarenog u RS. Jedino je u 2013. godini, koja je bila rekordna, ostvareni prosječni prinos u proizvodnji krompira dostigao više od onog koji je ostvaren u RS. Ima li se na umu da je čak i 10 t/ha, koliko se ostvari u RS, daleko ispod praga ekonomičnosti, očito je da ima jako mnogo prostora za unapređenje prinosa u proizvodnji povrća na oranicama u opštini Ugljevik Odsustvo navodnjavanja, neadekvatan kvalitet tla, loša obrazovna struktura poljoprivrednih proizvođača, nizak nivo specijalizacjije, te znanja o sortimentu, tehnologiji uzgoja, zaštiti zdravlja biljaka su među najznačajnijim razlozima za ovakvo stanje.

Niski i nestabilni prinosi ostvareni na malim parcelama rezultiraju malim ukupnim obimom proizvodnje i čine proizvođače nekonkurentnim, a proizvodnju nedovoljno atraktivnom. Veći proizvođači proizvođači proizvode prodaju naveliko na pijaci u Bijeljini po nepovoljnim prodajnim cijenama, jer nisu u stanju konkurisati proizvodima iz Srbije i Makedonije koji se često na tržištu pojave i zahvaljujući nelegalnom, odnosno neregistrovanom prelasku granice. U Ugljeviku ne postoji zelena pijaca na kojoj bi proizvođači mogli lokalno plasirati proizvode u svježem stanju, kao ni kapaciteti za skladištenje, čuvanje, doradu ili preradu povrća.

Proizvođači se osim proizvodnjom povrća bave i proizvodnjom rasada, ali ne u značajnijem obimu. Karakteristika proizvodnje povrća je zadržana navika da se povrće, još uvijek, u značajnom dijelu prozvodi kao međusjev ili podusjev, što bi dijelom moglo biti objašnjenje relativno niskih prinosa i obima proizvodnje, i što je praksa koju je potrebno napuštati u cilju razvoja specijalizirane povrtlatske proizvodnje.

Iz opštinskog budžeta nema značajnijeg podrške za povrtlarstvo, ali su, u formi donacije, proizvođačima dodijeljeni plastenici. Prema podacima opštinskog Odjeljenja za poljoprivredu, u 2016. godini se plastenička proizvodnja povrća odvijala na ukupnom površini od 9.100 m2, od čega na 5.000 m2 paradajz, na 3.000 m2 se proizvodila paprika, a na ostatku od 1.100 m2 zelena salata. Ostvareni prinosi (paradajz 7,5 t/ha, paprika 3 t/ha, salata 1,6 t/ha) su, očekivano, značajno viši nego u proizvodnji na otvorenom. U plasteničkoj proizvodnji paprika je ostvaren gotovo tri puta veći, a u slučaju paradajza čak šest puta veći prinos nego na otvorenom. Ako se u obzir uzme i veća prodajna cijena koju je moguće ostvariti zbog ranijeg prispijevanja na tržište, što proizvodnju povrća u zaštićenom prostoru čini visokodohodovnom po jedinici površine, te da plastenička proizvodnja pogoduje usitnjenim parcelama i malim gazdinstvinma koja su karakteristična za područje opštine Ugljevik, ovaj vid proizvodnje bi u perspektivi mogao obezbijediti značajne prihode proizvođačima i podići obim proizvodnje povrća. Međutim, s obzirom da proizvođači u Ugljeviku nemaju tradiciju niti iskustvo u plasteničkoj proizvodnji povrća, da bi se iskoristili potencijali proizvodnje povrća u zaštićenom prostoru, neophodna je edukacija proizvođača u skladu sa zahtjevima ovog zahtjevnog i sofisticiranog načina proizvodnje.

Udruživanje bi moglo popraviti tržišnu poziciju malih proizvođača jer bi na taj način mogli obezbjediti veće količine proizvoda koje uvijek zahtjevaju veći otkupljivači i prodajni lanci. Problem u tom smislu jeste nedovoljno razvijena svijest proizvođača o potrebi za udruživanjem I prednostima koje bi ono moglo donijeti.

37

Voćarstvo i vinogradarstvo Proizvodnja voća u Ugljeviku ima dugu tradiciju i ova opština je u širim okvirima od davnina prepoznata kao voćarski kraj. To potvrđuje činjenica da se voćnjaci prostiru na 17,26% poljoprivrednih, a na 18,1% raspoloživih obradivih površina. Iako se u Ugljeviku uzgajaju raznovrsne voćne vrste, opština je prepoznatljiva i najdužu tradiciju ima u proizvodnji šljive. Opštinska administracija je pomoć u razvoju voćarske proizvodnje u posljednjim dekadama usmjerila u podizanje novih zasada šljive, te je 2005. godine posađeno oko 600.000 novih sadnica, od čega je 161.000 sadnica finansirano iz opštinskog budžeta i besplatno dodijeljeno proizvođačima. Na taj način je dominacija šljive među voćnim vrstama zadržana, te u ukupnom broju rodnih stabala u Opštini Ugljevik, šljiva ima visoki udio od čak 88,48% (2015.). Pored šljive, najznačajnije voćne kulture su jabuka, kruška, trešnja, orasi i višnja. (Tabela 6/7.) Tabela 6/7. Broj rodnih stabala, proizvodnja i prinosi u voćarstvu u opštini Ugljevik (2011. – 2016.)

2011 2012 2013 2014 2015 201610 Index Broj rodnih stabala Jabuke 18.167 18.133 18.133 18.143 18.154 18.150 100,00 Kruške 22.400 22.400 18.667 18.692 18.667 18.690 83,40 Šljive 424.148 423.061 424.898 422.685 424.205 412.600 97,32 Trešnje 7.990 7.990 7.990 7.990 7.990 Višnje 2.129 2.133 2.135 2.137 2.137 Breskve 980 980 980 980 980 Kajsije 920 920 920 920 920 920 100,00 Dunje 910 910 910 910 910 910 100,00 Orasi 5.450 5.450 5.450 5.450 5.450 5.450 100,00 Ukupno 482.884 482.880 4791.64 479.164 479.164 Ostvarena proizvodnja (t) Jabuke 327 272 272 254 236 199 60,91 Kruške 280 224 280 243 224 187 66,69 Šljive 7.465 6.219 8.328 6.298 7.466 8.252 110,54 Trešnje 120 120 160 80 120 Višnje 43 32 38 25 28 Breskve 15 10 12 13 10 9 61,22 Kajsije 14 9 14 9 7 Dunje 14 9 11 9 10 9 65,69 Orasi 55 44 55 44 49 44 80,73 Ukupno 8332 6939 9170 6974 8150 Prinosi po rodnom stablu (kg) Jabuke 18,0 15,0 15,0 14,0 13,0 11 61,11 Kruške 12,5 10,0 15,0 13,0 12,0 10 79,92 Šljive 17,6 14,7 19,6 14,9 17,6 20 113,58 Trešnje 15,0 15,0 20,0 10,0 15,0 Višnje 20,2 15,0 17,8 11,7 13,1 Breskve 15,0 10,2 12,2 13,0 10,0 9,0 60,00 Kajsije 15,2 9,8 15,2 9,8 7,6 Dunje 15,1 9,9 12,1 9,9 11,0 10,0 66,42 Orasi 10,0 8,1 10,1 8,0 9,0 8,0 80,00

Izvor: Republički zavod za statistiku RS

10 Za 2016. godinu nisu bili dostupni podaci za sve voćne vrste

38

Prema procjenama u opštini Ugljevik postoji i oko 12 ha zasađenog jagodičastog voća, jagode i maline, ali niti u Republičkom zavodu za statistiku RS, niti u dokumentaciji opštinskog odjeljenja za poljoprivredu ne postoje pouzdani podaci niti o površinama pod jagodastim voćem, ostvarenom obimu proizvodnje, niti o prinosima. Prema svjedočenju proizvođača, na lokalnom nivou postoji nedostatak inputa za proizvodnju jagodastog voća, kao i nedostatak rashladnih kapaciteta koji bi mogli prihvatiti veći obim proizvodnje.

Kao što se može vidjeti iz podataka o proizvodnji i prinosima, oni jako variraju u zavisnosti od vremenskih uslova. Izgradnja tri protugradne stanice na teritoriji opštine od strane opštinske administracije je značajno smanjila štete na usjevima od ove elementarne nepogode. I pored variranja, prinosi po rodnom stablu u Ugljeviku za najznačajnije voćne kulture, šljivu, jabuku, krušku i višnju su, zavisno od godine do godine ili na nivou, ili iznad prinosa ostvarenih u RS. Čak su i oscilacije u prinosima nešto blaže nego u RS kao cjelini. Posebno velika razlika u prinosima je u proizvodnji višnje, gdje su prinosi po rodnom stablu u Ugljeviku u pojedinim godinama (2011. i 2013.) čak trostruko veći nego u Republici Srpskoj. Pored tradicije u bavljenju voćarstvom i povoljnim uslovima za njen razvoj, teritoriju opštine Ugljevik karakteriše i jedna komparativna prednost. Naime, na teritoriji opštine se nalaze mikrolokacije sa posebno povoljnim klimatskim uslovima za proizvodnju voća što omogućava nekoliko dana ranije sazrijevanje, a time i postizanje bolje cijene na tržištu. Međutim, podaci iz prethodne tabele, uz sve prednosti ne ukazuju na razvoj nego na stagnaciju voćarske proizvodnje.

Gazdinstva koja se bave proizvodnjom voća, kao i u ostalim granama primarne poljoprivredne proizvodnje odlikuje dominantno starija radna snaga, zastarjeli nasadi i oprema, te nespremnost da se nosi sa izazovima koje su donijele globalne klimatske promjene zbog nepostojanja sistema za navodnjavanje i protugradne zaštite. I voćarstvo, kao i ostale grane karakteriše veliki broj malih proizvođača, isparcelisanost i male pojedinačne količine proizvoda. Na području nema slobodnih većih parcela na kojima bi se mogli zasnivati novi, moderni zasadi za intenzivnu proizvodnju voća. U proteklim godinama je bilo interesa za sličnim stranim ulaganjima, ali se zbog nedostatka dovoljno velikih površina, ta investicija nije ralizovana. Legislativa vezana za nasljeđivanja zemljišta prijeti da u budućnosti dovede do još veće fragmentacije poljoprivrednih posjeda. Ovaj problem ne ugrožava samo voćarsku proizvodnju, niti samo opštinu Ugljevik, naprotiv, ona izlazi iz okvira mandata opštinske administracije i problem je sa kojim se susreće poljoprivreda ne samo u RS, nego u cijeloj BiH, a i u zemljama regiona, sa kojima BiH dijeli zajedničku prošlost, međutim, do sada se nije našlo zadovoljavajuće rješenje ovog problema, i pored stalnog ukazivanja struke i nauke na ozbiljnost tog problema.

Na teritoriji opštine su nedovoljni kapaciteti hladnjača, što značajno smanjuje mogućnost čuvanja proizvoda i njihovog plasmana na tržište u periodima kada su prodajne cijene povoljnije. Ovakvi kapaciteti postoje samo u selu Tutnjevac, ali su njihovi kapaciteti nedovoljni da prihvate proizvodnju iz ostalih sela, budući da je Tutnjevac selo sa najvećim brojem rodnih stabala šljive i generalno najrazvijenijom voćarskom proizvodnjom. Pored Tutnjevca, po proizvodnim kapacitetima i obimu proizvodnje se izdvajaju još i Ugljevik, Donja Trnova i Zabrđe.

U proizvodnji šljive dominiraju kvalitetne sorte kao što su čačanska rana, čačanska ljepotica, čačanska rodna i stenlej, koje se ovdje tradicionalno uzgajaju, odlikuju se dobrim kvalitetom, i opština je po tim sortama prepoznatljiva na tržištu. Međutim, da bi se iskoristile komparativne prednosti mikrolokacije, trebalo bi osavremeniti sortiment, te uvesti u proizvodnju nove, rane sorte koje bi još ranije dospijevale na tržište i obezbijedile dodatnu ekonomsku korist proizvođačima voća u Ugljeviku.

Farme su uglavnom, osim u slučaju velikih proizvođača, koji predstavljaju manjinu, veoma slabo opremljene mehanizacijom, koja je ujedno i zastarjela. Uvođenje mašinskih prstenova, kao najracionalnijeg oblika opremanja, ipak nije najadekvatnije, jer je mehanizacija, naročito kada je u

39

pitanju zaštita, istovremeno potrebna na više gazdinstava, te nije jednostavno postići dogovor kako, kada i na kojem gazdinstvu će se ona koristiti. Stoga su potrebna kapitalna ulaganja u ova stalna sredstva. Međutim, proizvođači nisu u mogućnosti podnijeti trenutne nepovoljne uslove kreditiranja investicija, a mnogi od njih, zbog administrativnih prepreka, ili nemogućnosti osiguranja hipoteke, nisu u poziciji niti da apliciraju za kredite.

S obzirom na generalno nizak nivo znanja u primjeni novih tehnologija i tehničko-tehnoloških rješenja i saznanja, nedostatak specijaliste za voćarstvo u kancelariji Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede RS za pružanje stručnih usluga u poljoprivredi u Bijeljini, za koju su vezani farmeri iz opštine Ugljevik predstavlja značajno ograničenje u povećanju kvaliteta i obima proizvodnje voća u opštini Ugljevik. Novija znanja vezane za tehnike i tehnologije uzgoja uglavnom donose sami izrasliji i educiraniji proizvođači voća, koji su obavili edukaciju u Italiji i južnom Tirolu.

Veći i organizovaniji proizvođači nemaju problem sa plasmanom proizvoda. Određene količine voća se plasiraju i na zahtjevno EU tržište. Tako samo proizvođači iz sela Tutnjevac izvezuod600do1.000 tona svježe, prethodno pothlađene šljive. U strukturi izvoza dominira tržište Ruske Federacije, zatim zemlje EU Njemačka, Austrija i , u manjoj mjeri Slovenija, a ostvareni su i kontakti sa potencijalnim kupcima iz Ujedinjenih Arapskih Emirata i Saudijske Arabije.

Nasuprot tome, mali proizvođači, koji predstavljaju većinu, imaju problem sa plasmanom proizvoda, jer se radi o velikom broju malih pojedinačnih proizvodnji. Kada je u pitanju prodaja na malo, ona se uglavnom odvija na tržištu Tuzle.

Značajan dio proizvedenih količina voća se ne plasira na tržište u svježem stanju, nego se prerađuje (Tabela 6/8.) Ovo se pogotovo odnosi na šljivu, jer je u posljednjem šestogodišnjem periodu u kontinuitetu više od 50% proizvedenih količina šljive prerađeno. Ipak, evidentan je pad udjela prerade u proizvodnji šljive, te je u 2011. godini čak 82,7% proizvedene šljive prerađivano, da bi nakon kontinuiranog pada taj udio u 2016. godini iznosio 63,65%. S obzirom na to da se obim proizvodnje nije značajnije mijenjao, to znači da proizvođači uspijevaju sve veći udio proizvodnje plasirati na tržište u svježem stanju, odnosno da dolazi do rasta konkurentnosti. Čačanska ljepotica, koja dominira u sortimentu, je proizvod visokog kvaliteta, tražena na tržištu, a dospijeva 7 dana ranije nego na teritoriji Gradačca.

Ubjedljivo najveći udio u preradi šljive ima proizvodnja rakije (u svim godinama iznad 80%, a u 2015. čak 89%). Ostatak se utroši za proizvodnju pekmeza za sopstvene potrebe, dok određen broj većih proizvođača osim rashladnih kapaciteta, posjeduje i opremu za sušenje šljive, čime se proizvodni asortiman diverzifikuje, a proizvodnjom proizvoda sa dužim rokom trajanja se ostvarije dodatna vrijednost.

Na prostoru Ugljevika postoji udruženja voćara „Eko voće“ čiji su članovi veoma aktivni na afirmaciji voćarske proizvodnje i na njenom osavremenjivanju. Ovo se posebno odnosi na veće proizvođače iz sela Tutnjevac koji imaju na raspolaganju i vlastite rashladne kapacitete (pet hladnjača). Međutim, „Eko – voće“ uglavnom okuplja proizvođače šljive, jabuke i kruške, dok su proizvođači jagodastog voća još uvijek neuvezani. To značajno otežava njihovo poslovanje. Radi se o proizvodnji koja je relativno nova na ovom području, obavlja se na manjim parcelama, te bi udruživanje bilo neophodno i zbog razmjene znanja i iskustava i zbog organizacije zajedničkog nastupa na tržištu i podizanja konkurentnosti i tržišne pozicije, jer bi se udruženje moglo pojaviti sa zavidnim količinama proizvoda i time olakšalo plasman proizvoda. U razgovoru sa fokus grupama su svi proizvođači, bez obzira na proizvodnu orjentaciju, dakle i voćari i stočari, povrtlari i pčelari zaključili da bi im bilo neophodno i veoma korisno okupljanje u neko krovno udruženje na nivou opštine, koje bi okupljalo sve poljoprivredne proizvođače, a u čijem sastavu bi bile sekcije za pojedine proizvodnje. Jedan od glavnih ciljeva ovoga udruženja trebalo bi biti skraćivanja prodajnog lanca od proizvođača do krajnjeg kupca.

40

Tabela 6/8. Prerada voća u opštini Ugljevik (2011-2016)

Pokazatelj 2011 2012 2013 2014 2015 201611 Index

2011=100 Prerađene količine šljive (t) Za rakiju 5.199 4.022 5.281 4.085 4.386 4.622 88,90 Za pekmez 125 120 180 110 120 130 104,00 Za sušenje 850 800 950 750 420 500 58,82 Ukupno 6.174 4.942 6.411 4.945 4.926 5.252 85,07 Proizvedeno 7.465 6.219 8.328 6.298 7.466 8.252 97,32 % prerade u proizv. 82,71 79,47 76,98 78,52 65,98 63,65 76,95 Prerađevine od šljiva Rakija, hl 6.239 4.826 5.200 3.902 5.263 5.546 88,89 Suvih šljiva, t 510 560 570 520 294 350 68,63 Pekmez, t 55 60 90 50 60 65 118,18 Prerada grožđa Prodato za jelo, t 15 10 10 8 10 8 53,3 Prodato za preradu 25 30 30 16 22 16 64 Ukupno prodato grožđe 40 40 40 24 32 24 60 Prerađevine od ostalog voća Suvog voća, t 4 3 5 2 3 Pekmeza, t 5 5 6 4 5 Rakije, hl 40 40 50 35 40 Sokova, hl 85 80 85 70 75

Izvor: Republički zavod za statistiku RS Podsticaji sa nivoa RS veoma često kasne, a poseban problem se ogleda u činjenici da već četiri godine nije bilo sredstava namijenjenih za kapitalna ulaganja, bez kojih ne može biti napretka u povećanju obima proizvodnje, prinosa, niti poboljšanja konkurentnosti. Ekonomsku poziciju proizvođača voća u opštini Ugljevik, pa i perspektive za njen razvoj, ugrožava neujednačena budžetska podrška u RS i FBiH, jer su zbog većih podsticaja u voćarstvu proizvođači iz FBiH, naročito iz regije Gradačac u značajno boljoj poziciji, pa i konkurentniji na tržištu, jer mogu podnijeti manju otkupnu cijenu.

Proizvođači smatraju i kako bi bilo potrebno napraviti značajnu relokaciju određenih proizvodnji kako bi se povoljni mikroklimatski uslovi najbolje iskoristili za one proizvodnje kojima najviše odgovara. Kao primjer je navedeno da postoje veoma dobre lokacije za proizvodnju jabuke, koje nisu toliko povoljne za uzgoj šljive, dok je pak na nekim drugim mikrolokacijama situacija obratna. Ovim bi se maksimalno iskoristili povoljni klimatski uslovi ovoga područja. S druge strane, da bi se ovo izvršilo, potrebna su značajna sredstva.

Sufinansiranje premija osiguranja od mogućih šteta u poljoprivredi gotovo da i nema. U pojedinim godinama prisutno je sufinansiranje šteta uzrokovanih gradom u iznosu od 50% od ukupnog procjenjenog iznosa, ali se nadoknade često ne isplaćuju u predviđenom iznosu

Smaara se da postojanje termoelektrane nije značajan ekološki problem za ovo područje, te da ona više ugrožava udaljenije prostore zbog visoko postavljenog dimnjaka. Izvršene analize kvaliteta zraka daju dvojake rezultate. Prema jednoj od njih u vazduhu je povećan nivo teških čestica, dok druga pokazuje sasvim suprotno. U bliskoj budućnosti se očekuju aktivnosti na odsumporavanju gasova, što bi smanjilo potencijalnu opasnost od kiselih kiša.

11 Nedostupni podaci o prerađevinama od ostalog voća za 2016. godinu.

41

Nasuprot voćarstvu, vinogradarstvo kao organizovana grana poljoprivredne proizvodnje gotovo da ne postoji, te se proizvodnja grožđa odvija na ukupnoj površini od 2 ha, uglavnom, po dvorištima, ili na malim parcelama, te ima više amaterski karakter nego odlike ekonomski značajne proizvodnje. Prosječno 10 t grožđa se proda lokalno u svježem stanju. 6.2.2. Stočarstvo Stočarstvo se smatra najznačajnijim segmentom poljoprivredne proizvodnje, te je u stručnoj i naučnoj praksi indikator razvijenosti cijelog poljoprivrednog sektora. Prema tom kriterijumu, zemljama razvijene poljoprivrede se smatraju one u čijoj ukupnoj vrijednosti poljoprivredne proizvodnje dominiraju proizvodi stočarstva. I pored povoljnih prirodnih uslova za stočarsku proizvodnju u Ugljeviku, koji se ogledaju u povoljnoj klimi i raspoloživim travnatim i oraničnim površinama za proizvodnju suhe i sočne kabaste i koncentratne stočne hrane, stočarstvo je u Ugljeviku još uvijek ekstenzivno. Iako postoji određen broj krupnih, komercijalnih proizvođača, koji su dominantno orjentisani na proizvodnju mlijeka, ipak je cjelokupna slika rezultata koji se postižu u stočarstvu, kao i kretanja i trendovi i u broju životinja i u ostvarenoj proizvodnji još uvijek daleko ispod nivoa koji bi se mogao ocijeniti zadovoljavajućim i daleko ispod proizvodnog kapaciteta samih životinja i prirodnih uslova za stočarstvo u opštini (Tabela 6/9. i Tabela 6/10.)

Tabela 6/9. Brojno stanje stočnog fonda u opštini Ugljevik (2011-2016)

Vrsta Broj grla/Godina Index

2011=100 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Goveda 4.056 3.993 3.885 3.815 3.875 3.908 96,35 Ovce 2.135 2.080 2.020 2.043 2.083 2.126 99,58 Koze 155 135 120 125 127 131 84,52 Svinje 8.366 8.103 7.860 7.770 7.720 7.660 91,56 Perad 46.310 45.535 45.140 45.695 45.545 45.405 98,05

Izvor: Republički zavod za statistiku RS

42

Tabela 6/10. Stočni fond u opštini Ugljevik po vrstama i kategorijama (2011-2016)

Vrsta /kategorija Broj grla/ Godina Index

2011=100 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Goveda Do 1 godine 1.053 250 240 230 245 260 24,69 Od 1 do 2 g 672 605 610 560 560 576 85,71 >2 godine- ukupno 2.331 3.138 3.035 3.025 3.070 3.072 131,79 Od toga: Junice za rasplod 208 315 305 295 310 315 151,44 Muzne krave 781 771 750 780 775 770 98,59 Ostale krave 1.276 1.600 1.550 1.500 1.400 1.405 110,11 Bikovi 66 452 430 450 585 582 881,82 Ukupno goveda(31.12)

4.056 3.993 3.885 3.815 3.875 3.908 96,35

Ovce Muzne ovce 760 745 735 725 738 708 93,15 < 2 mjeseca starosti 481 465 450 470 495 510 106,03 Od 2 do 12 mjeseci 725 710 700 720 700 740 102,07 Jalove ovce 112 113 95 90 110 125 111,61 Priplodni ovnovi 52 47 40 38 40 43 82,69 Ukupno ovce 2.135 2.080 2.020 2.043 2.083 2.126 99,58 Koze Jarad i koze do godine 35 30 25 30 35 37 106 I put pripuštene koze 20 22 Priplodne koze 65 60 55 60 47 48 74 Jarci i jalove koze) 55 45 40 35 25 24 44 Ukupno koze 155 135 120 125 127 131 85 Krmače 311 321 310 320 290 285 91,64 Nazimice 840 810 800 790 800 795 94,64 Suprasne nazimice 720 700 680 670 650 645 89,58 Nerasti 80 70 60 65 50 45 56,25 Prasad do 20 kg 390 370 360 375 390 385 98,72 Svinje od 20 do 50 kg 1.980 1.902 1.850 1.880 1.820 1.810 91,41 Tovne svinje 50-80 kg 1.040 1.010 1.000 950 980 975 93,75 Tovne svinje 80-110 kg 1.685 1.620 1.550 1.520 1.490 1.480 87,83 Tovne svinje > 110 kg 1.320 1.300 1.250 1.200 1.250 1.240 93,94 Ukupno svinje 8.366 8.103 7.860 7.770 7.720 7.660 91,56 Kokoške nosilje 6.030 5.825 5.750 5.800 6.250 6.200 103 Tovljeni pilići (brojleri) 39.000 38.500 38.250 38.750 38.100 38.020 97 Guske 90 85 80 75 85 80 89 Patke 80 70 65 60 75 70 88 Ćurke 160 155 145 150 135 140 88 Ostala živina 950 900 850 860 900 895 94 Ukupno živina 46.310 45.535 45.140 45.695 45.545 45.405 98

Izvor: Republički zavod za statistiku RS

43

Podaci u prethodne dvije tabele ukazuju na stagnaciju u broju svih vrsta i starosnih kategorija unutar vrsta domaćih životinja u opštini Ugljevik. Ove podatke, koji su dobiveni iz evidencije Republičkog zavoda za statistiku RS, a koje dostavlja opštinsko odjeljenje za poljoprivredu, je potrebno uzeti sa rezervom, jer zasada ne postoji razrađen pouzdan sistem prikupljanja podataka o brojnom stanju stoke da bi se podaci mogli smatrati u potpunosti ažurnim. Međutim, ipak je očito da posljednji šestogodišnji period u Ugljeviku nije obilježen rastom. Štaviše, ukoliko se podaci iz prethodne dvije tabele uporede sa podacima iz Strategije razvoja poljoprivrede na području opštine Ugljevik do 2015. godine, koja je rađena 2008. godine, a uključuje podatke o brojnom stanju stoke za 2006. i 2007. godine, očito je da je u posljednjih 10 godina došlo do pada broja svih vrsta stoke. Ono što posebno zabrinjava jeste pad broja muznih krava, kao i nizak udio proizvodnje za tržište u ukupnoj proizvodnji, budući da je proizvodnja mlijeka i do sada bila definisana na jedno od strateških opredjeljenja u razvoju poljoprivredne proizvodnje. O tome koliko je proizvođača tržišno orijentisano, najbolje svjedoče podaci o broju i strukturi gazdinstava koja su upisana u Registar poljoprivrednih gazdinstava i koja na taj način stiču pravo na ostvarivanje podsticaja iz budžeta Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede RS (Tabela 6/11.)

Tabela 11. Broj registrovanih poljoprivrednih gazdinstava i brojno stanje stoke po naseljima u

opštini Ugljevik (2016.)

Naselje Br. farmi Goveda Ovce Koze Konji Svinje Perad Atmačići 21 135 6 120 Bogutovo Selo 27 11 46 14 70 Donja Krćina 6 10 20 3 30 Donja Trnava 115 311 458 9 487 281 Glinje 15 37 27 Gornja Krćina 8 3 12 Gornja Trnova 25 93 113 154 100 Janjari 26 252 37 20 Korenita 75 112 64 989 92 Maleševci 40 91 236 163 345 Mezgraja 32 40 127 4 13 54 160 Ravno Polje 16 38 85 2 1 138 103 Srednja Trnova 28 145 56 100 Stari Ugljevik 18 11 29 50 60 Tutnjevac 118 371 208 2 776 255 Ugljevička Obrijež 39 87 26 10 308 388 Ugljevik 71 56 284 14 59 230 Ugljevik Selo 38 149 138 153 345 Zabrđe 126 317 311 6 440 922 Ukupno 846 2.269 2.283 47 14 3.788 3.621

Izvor: Ministarstvo PŠV RS Agencija za pružanje stručnih usluga u poljoprivredi Republike Srpske PJ Bijeljina I ovi podaci potvrđuju da poljoprivrednu proizvodnju u Ugljeviku odlikuje nizak nivo specijalizacije, te da se dominantno radi o velikom broju malih posjeda na kojima se odvija raznovrsna proizvodnja u praktično svim naseljima, jer tabela ne uključuje gazdinstva koja se bave isključivo stočarstvo, nego gotovo sva registrovana gazdinstva. Prema ovim podacima broj takvih gazdinstava je 846. U toku razgovora sa fokus grupama i predstavnicima opštinske administracije istaknuto je da je broj registrovanih gazdinstava nešto veći i da se procjenjuje na 940, no za ovu tvrdnju ne postoji pouzdan izvor.

44

Kada je u pitanju stočarska proizvodnja, najveći broj registrovanih gazdinstava se nalazi u selu Zabrđe (14,89%) , zatim slijede Korenita, Donja Trnova, Tutnjevac sa po oko 13% učešća u ukupnom broju farmi, što znači da je u ova 4 naselja smješteno više od polovine (oko 55%) ukupno registrovanih poljoprivrednih gazdinstava. U govedarstvu su najveći potencijali skoncentrisani u naseljima Tutnjevac, Zabrđe, Janjari i Donja Trnava. Ovčarska proizvodnja je najskoncentrisanija u Donjoj Trnavi, Zabrđu, Ugljeviku, Maleševcima i Tutnjevcu. Broj koza i konja je simboličan, a za svinjogojstvo su najznačajnija naslje Korenita, Tutnjevac, Donja Trnava, Zabrđe i Ugljevička Obrijež. Prema broju peradi, najveći potencijal za peradarstvo je skoncentrisan u Zabrđu, Ugljevičkoj Obriježi, Ugljevik Selu i Maleševcima. Govedarstvo je najmasovnija I najznačajnija animalna proizvodnja. Ovčarstvo i kozarstvo je veoma malo zastupljeno. Postoji nekoliko farmi koje se uspješno bave tovom svinja. Ono što prestavlja posebnu slabost jeste nizak udio stočarske proizvodnje koja se odvija na registrovanim poljoprivrednim gazdinstvima. Taj udio je razlikuje po vstama stoke i najviši je u ovčarstvu, jer se ovčarska proizvodnja gotovo u potpunosti odvija na registrovanim gazdinstvima. U govedarskoj proizvodnji je taj udio 58%, svinjogojstvu ispod polovine (49%) , u kozarstvu tek nešto iznad trećine (35,8%), a u peradarskoj proizvodnji samo 7,9%. Posebno zabrinjava podatak da je u cjelokupnom posmatranom šestogodišnjem periodu udio muznih krava čije mlijeko je plasirano na tržište, a proizvođači ostvarili podsticaje po tom osnovu bio ispod 40%.

Tabela 6/12. Proizvodnja stočnih proizvoda u opštini Ugljevik (2011.-2016.)

Pokazatelj Godina Index

2011=100 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Proizvedeno (000 l) 1.458 1.298 1.287 1.359 1.472 1.470 100,87 Otkupljeno (000 l) 1.385 1.150 1.160 1.235 1.350 1.340 96,75 Otkupljeno (%) 95 89 90 91 92 91 96 Broj muženih krava 801 721 715 755 775 770 96,13 Prinos po kravi (l) 1.820 1.800 1.800 1.800 1.900 1910 104,93 Broj muženih ovaca 760 745 735 725 738 740 97,37 Ovčije mlijeko (000 l) 45,6 44,7 44,1 43,5 44,3 44,4 97,37 Prosjek po ovci (l) 60 60 60 60 60 60 100,00 Broj striženih ovaca 1.950 1.915 1.750 1.650 1.750 1.760 90,26 Proizv. vune (kg) 5.850 5.730 5.250 4.950 4.375 4.576 78,22 Prosjek po ovci(kg) 3 3,0 3 3 2,5 2,6 86,67 Broj muženih koza 65 60 55 60 47 48 74 Kozije mlijeko, l 9.750 9.000 8.250 9.000 7.050 7.200 74 Prosječno po kozi/ l 150 150 150 150 150 150 100 Broj koka nosilja 5.630 5.525 5.450 5.800 6.250 6.200 110 Proizv. jaja (000) 1.574 1.544 1.526 1.548 1.612 1.605 102 Prinos, kom/koki 280 280 280 267 258 259 93

Izvor: Republički zavod za statistiku RS Podaci o ostvarenoj stočarskoj proizvodnji također pokazuju da postoji veliki prostor za unapređenje, kako ostvarene ukupne proizvodnje tako i prinosa. Postignuti prosječni prinos mlijeka po kravi, i pored blagog rasta je još uvijek nizak. Ako se ima na umu da se podaci prikazani u tabeli odnose samo na otkupljeno mlijeko na koje je ostvarena premija, a da je udio muznih krava koje su proizvele ove količine ispod 40% ukupnih muznih krava u opštini, jasno je da su prosječni prinosi još daleko ispod ovog nivoa.

45

Podaci o proizvodnji mesa, nažalost nisu dostupni, premda se tov, pogotovo tov junadi spada u profitabilne proizvodnje. Ovčije i kozije mlijeko, vuna i jaja su uglavnom utrošena na gazdinstvima ili prodata lokalno, mimo zvaničnih kanala distribucije.

Proizvođači mlijeka u principu nemaju problem sa plasmanom proizvoda, iako nisu najzadovoljniji sa cijenom koju nude mljekare. Oni su u povoljnijem položaju nego proizvođači koji se bave tovom svinja ili junadi, koji imaju problema sa pronalaskom adekvatnog tržišta za svoje proizvode. Plasman ovih proizvoda zavisi znatno i od bilateralnih sporazuma (primjer Turske), pa u periodu kada su oni obustavljeni proizvođači imaju viškove tovljenih životinja za koje jako teško iznalaze alternativno tržište. Većina proizvođača mlijeka prodaju mlijeka vrši u jednoj od četiri mljekare: Mljekoprodukt – Kozarska Dubica, Dule – Bjeljina, Dukat – Gradačac i Mliječna industrija 99 - Gradačac. Proizvođači mlijeka u principu nemaju problema sa poslovanjem i naplatom ukoliko postoji direktna saradnja sa prerađivačima, koju imaju veliki proizvođači sa većim obimom proizvodnje. Međutim, manji proizvođači mlijeko isporučuju putem posrednika koji kasne sa isplatom za preuzeto mlijeko, te zbog neadekvatnog rukovanja sa uzorcima koji su uzeti na analizu nerijetko dovedu farmere u situaciju da ne mogu dobiti podsticaje zbog neadekvatne ili nekompletne dokumentacije o proizvodnji i kvalitetu mlijeka.

Otkupne cijene mlijeka zavise od prerađivača i proizvođači ih smatraju niskim, ali premija za mlijeko (0,3 KM/l) čini proizvodnju mlijeka atraktivnom za proizvođače, pogotovo ako se uzme u obzir da su potrebe za sirovim mlijekom prerađivača daleko veće od trenutnog obima proizvodnje, pa je plasman osiguran i za buduće, eventualno veće, količine proizvedenog mlijeka.

Farme su na ovom području uglavnom male, rijetko sa preko 10 proizvodnih grla, što predstavlja evidentan problem i zbog konkurentnosti, ali i zbog činjenice da su veći prerađivači zainteresovani za direktnu saradnju isključivo sa većim farmerima. Mljekare su okrenute velikim farmerima kojih je u Ugljeviku tek nekoliko. Jedan od većih farmera (50 ha vlastite i 10 ha površina u zakupu) je predao oko 300.000 litara mlijeka prošle godine (broj grla se kretao od 110-120-130). Cilj ove godine je 60.000 l mjesečno. Stočna hrana je dijelom vlastita (za proizvodnju sjenaže i silaže) a dijelom se kupuje, uglavnom žitarice. Kabasta hrana je gotovo sva vlastita. Kod većih proizvođača uglavnom su zastupljene simentalska i holštajn pasmina, ali su ostvareni prinosi daleko ispod proizvodnih kapaciteta ovih pasmina. Na cjelokupnoj teritoriji opštine je potrebno popraviti pasminski sastav osnovnog stada, odnosno povećati udio onih pasmina koje su visoko produktivne za odabranu proizvodnju (mlijeko ili tov). Prema iskustvu proizvođača u Ugljeviku, simentalska pasmina je dala odlične rezultate u kombinovanoj proizvodnji mesa i mlijeka, za razliku od pasmine holštajn, koja je visokoproduktivna u proizvodnji mlijeka, ali je u proizvodnji mesa pokazala nezadovoljavajuće rezultate.

Kao i ostatak poljoprivredne proizvodnje, i stočarstvo je opterećeno problemima kao što su: nedostatak mlade i educirane radne snage, nizak nivo znanja savremenih tehnologija, veliki broj malih nespecijaliziranih proizvođača i proizvođača koji proizvode samo za sopstvene potrebe. Gazdinstva su neadekvatno opremljena, a ostvareni podsticaji se ne koriste za ulaganje u unaprjeđenje proizvodnje. Nabavka stalnih sredstava, osnovnog stada, mehanizacije i izgradnja savremenih objekata gotovo da u potpunosti izostaje, izuzev u slučaju malog broja velikih proizvođača. Nedostatak podrške za kapitalna ulaganja i nepovoljni izvori i uslovi kreditiranja investicija doprinose ozbiljnosti ovog problema.

Proizvođači koji se bave proizvodnjom mlijeka ili tovom su ujedno i najveći ratarski proizvođači, s obzirom da sami proizvode stočnu hranu. Problem predstavlja nepostojanje podsticaja za proizvodnju krme, kao ni podsticaji za junice za one proizvođače koji ostvaruju premiju za mlijeko, što otežava obnavljanje i širenje osnovnog stada

Veći proizvođači, koji su nosioci razvoja stočarstva, i čije je znanje o tehnologiji uzgoja na značajno višem nivou od prosjeka su ujedno i najsvjesniji potrebe za dodatnom edukacijom, dok su mali proizvođači sa manje interesa za edukacijom, ali i sa manje spremnosti da napuste tradicionalni

46

način proizvodnje i da primijene novostečena znanja. Na regionalnom nivou je pokrenuto udruženje proizvođača mlijeka „Farma“ koje ima za cilj promociju proizvodnje i jačanje pozicije proizvođača. Ipak, nedostaju jača i veća krovna udruženja poljoprivrednika.

Za ozbiljnije širenje proizvodnje potrebne su raspoložive velike parcele kojih nedostaje. Uz to, vlasnici parcela koje se obrađuju odbijaju potpisati sa farmerima ugovore o zakupu, što bi im omogućilo ostvarivanje podsticaja po osnovu većih zasijanih površina i na taj način ograničavaju potencijalni razvoj. Značajne rekultivisane površine koje bi u tu svrhu mogle također poslužiti još uvijek nisu u vlasništvu i na raspolaganju opštine. Najveći dio obradivih površina u Ugljeviku je već obrađen, tako da naglasak u budućnosti treba biti u podizanju nivoa znanja proizvođača kako bi se proizvodni kapaciteti bolje iskoristitili, podigli prinosi i ostvario veći ukupni obim proizvodnje, a time i osigurala bolja ekonomska pozicija poljoprivrednih proizvođača. 6.2.3. Pčelarstvo U Ugljeviku postoji dugogodišnja tradicija u pčelarskoj proizvodnji. Pčelarstvo u posljednjim godinama bilježi stalni rast, koji se ogleda u povećanom interesu proizvođača za ovim vidom proizvodnje i u rastu broja pčelinjih društava, odnosno košnica na području Ugljevika. (Tabela 6/13.)

Tabela 13. Broj košnica i ostvarena proizvodnja meda u opštini Ugljevik (2011- 2016)

Pokazatelj Godina Index

2011=100 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Broj košnica 1.250 1.250 1.850 1.867 2.041 2.232 178,56 Proizvodnja meda, kg 18.750 18.750 16.650 16.803 18.369 17.856 95,23 Proizvodnja po košnici

15 15 9 9 9 8 53,33

Izvor: Republički zavod za statistiku RS I ove podatke, iako dolaze iz zvaničnog izvora, treba uzeti sa rezervom, jer se u toku razgovora sa pčelarima došlo do saznanja da je prosječni godišnji prinos meda po košnici iznad 20 kg, a da pčelari sa bogatijim iskustvom u boljim godinama ostvare prinose i do 30 kg po košnici. Odjeljenje za poljoprivredu opštine Ugljevik raspolaže podatkom da ukupan broj košnica kojima raspolažu pčelari Ugljevika iznosi 2.950 i potvrđuju prosječan prinos po košnici od 20 kg. Prema podacima Agencije za pružanje stručnih usluga u poljoprivredi Republike Srpske PJ Bijeljina, 1.203 košnice, ili 53,8% se nalazi u vlasništvu proizvođača čija su gazdinstva upisana u Registar poljoprivrednih gazdinstava i koja, prema tome, imaju pravo ostvariti podsticaje koje je budžetom Ministarstva PŠV RS predviđena za proizvođače koji imaju minimalno 50 košnica.

Pčelarstvo se u posljednjim godinama širilo u gotovo svim naseljima, ali se neka od njih ističu kao naselja sa posebno razvijenim pčelarstvom. Po udjelu u broju košnica na registrovanim poljoprivrednim gazdinsvima na prvom mjestu se nalazi Zabđe (28,7%) a zatim slijede Janjari (18,2%), Gornja Trnova (14,5) Ugljevik (12,5%) i Stari Ugljevik (9,14%), tako da se u ovih pet naselja nalazi čak 83,1% ukupnog broja pčelinjih društava u vlasnišvu gazdinstava upisanih u registar. Iz prethodne tabele je jasno da je posljednji šestogodišnji period u Ugljeviku obilježen snažnim rastom broja košnica. Uzme li se u obzir podatak da je na teritoriji opštine u 2017 godini 2.950 košnica, to znači da je sistemom podsticaja u pčelarstvu teoretski obuhvaćeno tek 40,7% pčelinjih društava (ukoliko su sva registrovana gazdinstva sa više od 50 košnica) dok 59,3% čine košnice koje se nalaze u neregistrovanim gazdinstvima. Vjerovatno se radi o velikom broju malih proizvođača, koji još uvijek nisu u stanju povećati kapacitete do nivoa koji bi im obezbijedili podsticaje, ili se

47

pčelarstvom bave kao usputnom proizvodnjom ili kao hobijem za zadovoljavanje vlastitih potreba za medom. Med sa prostora Ugljevika se odlikuje visokim kvalitetom, zahvaljujući raznovrsnoj pčelinjoj paši i bogatom florističkom sastavu vegetacije. Proizvodi se bagremov, livadski, cvjetni, lipov med, te u nešto manjem obimu i neredovno i šumski med, medljikovac. Prodajna cijena meda se kreće u rasponu od 10-15 KM/kg. Većina proizvođača uspije kompletnu proizvodnju prodati na kućnom pragu. Rentabilnost proizvodnje i siguran plasman proizvoda su razlozi rastućeg interesa za bavljenje ovom vrstom proizvodnje, što sa sobom nosi i rizik da se u proizvodnju upuštaju i proizvođači koji nemaju niti iskustva niti dovoljno znanja za ovu vrstu aktivnosti. Premda ne postoji problem sa plasmanom proizvoda, nerijetko se dešava da se na teritoriji Ugljevika pojavi nelojalna konkurencija u obliku falsifikovanog, ili meda sumnjivog i neutvrđenog kvaliteta po nižim cijenama.

Osim proizvodnje meda, na određenom boju gazdinstava vade se i visokovrijedni proizvodi propolis, polen i matična mlječ. i time ostvaruju dodatni prihodi. Ovo se odnosi na velike, ozbiljnije pčelare sa višegodišnjim iskustvom, dok sitniji proizvođači niti ne pokazuju interes za edukacijom koja bi im omogućila diverzifikaciju proizvodnje i ostvarivanje većeg profita. Veliki, iskusni proizvođači ostvare prosječno i do 30 kg po košnici. Prinosi značajno zavise od klimatskih prilika, te se dešavaju značajne oscilacije. . Pčelari se obično bave i drugim proizvodnjama kao što su voćarstvo i povrtlarstvo, zbog nesigurnosti prihoda iz samo jedne proizvodnje. Kada je u pitanju pristup inputima, nemaju većih problema, jer sve mogu nabaviti na lokalnom nivou ili neposrednoj blizini Ugljevika. U samom Ugljeviku postoji savremeni pogon za proizvodnju saća i drugog potrebnog repromaterijala.

Na prostoru Ugljevika djeluje udruženje pčelara „Majevička košnica“ koje ima 27 stalnih članova, ali se ovo članstvo periodično povećava i do 40, uglavnom onda kada je članstvo preduslov za ostvarivanje podsticaja.

Kao i ostali oblici proizvodnje i u pčelarstvu su prisutni brojni problemi. Najveće ograničenje bržem razvoju je nedostatak kapitalnih ulaganja, a subvencije se ne isplaćuju redovno i na vrijeme, iako se, pored republičkih podsticaja, i sa opštinskog nivoa proizvodnja meda podstiče u iznosu 5-10 KM po košnici, ali je ta podrška povremena, a ne kontinuirana. Udruženju nedostaju sredstava koja bi mogla biti korištena za vlastito učešće u investicionim projektima, te je u prošlosti jedan takav projekat, koji bi značajno popravio tehničku opremljenost proizvođača i obezbijedio opremu za preradu pčelinjih proizvoda izgubljen, čime su pčelari izgubili mogućnost da ostvare značajne prihode prozvodeći proizvode visoke vrijednosti, za kojima postoji potreba na tržištu.

Poseban problem predstavlja nedovoljna saradnja između pčelara i proizvođača drugih usjeva, te se često dešava nenajavljeno prskanje usjeva, pogotovo voća, što prouzrokuje štete i gubitke pčelarima. Uspostavljanje tijesne saradnje sa voćarima je, ne samo potreba pčelara, nego i obostrani interes, s obzirom na to da prisustvo pčela u voćnjacima može povećati prinose čak i do 30%. Dodatni problem vezan za kvalitet i higijensku ispravnost proizvoda predstavljaju brojne septičke jame na kojima se pčele ponekad okupljaju i zadržavaju. U bližoj okolini ne postoji osoba, stručnjak, specijalista za bolesti pčelinjih društava, pa su proizvođači ostavljeni da na osnovu sopstvenog znanja i iskustva pokušaju rješavati probleme. Analizu kvaliteta meda nije moguće obaviti u bližem okruženju, te za analize, koje su pritom relativno skupe, proizvođači moraju odlaziti ili u Doboj ili u Banja Luku. Gubici na pčelinjem fondu u toku zimskog perioda u pojedinim godinama iznose i do 50%, ali ne postoje fondovi za nadoknadu ovih šteta, niti za oporavak pčelinjeg fonda.

Udruženje pčelara „Majevska košnica“ je veoma aktivno i u uspostavljanju saradnje sa pčelarima iz okruženja. Uspostavili su trajnu kvalitetnu saradnju sa pčelarima iz susjednih opština u RS, ali i iz Srbije, iz mačvanskog regiona.

48

7. SWOT ANALIZA

POLJOPRIVREDNA PROIZVODNJA

SNAGE SLABOSTI - Povoljni klimatski, orografski i

hidrološki uslovi uslovi za raznovrsnu poljoprivrednu proizvodnju;

- Lokacije sa posebno dobrim mikroklimatskim uslovima osiguravaju ranije prispijevanje na tržište i ostvarivanje veće dobiti;

- Dobra struktura poljoprivrednih i obradivih površina;

- Tradicija i iskustvo u bavljenju poljoprivredom;

- Raspoloživa radna snaga; - Postojanje neiskorištenih resursa i

kapaciteta pruža osnove za razvoj i unapređenje poljoprivredne proizvodnje;

- Određen broj velikih komercijalnih gazdinstava mogu biti pokretač snažnijeg zamaha razvoja poljoprivrede;

- Dobri uslovi za razvoj alternativnih i komparativnih proizvodnji (pčelarstvo, proizvodnja ljekovitog bilja);

- Uspostavljene i izgrađene veze sa kupcima u zemlji i inostranstvu;

- Postojanje udruženja proizvođača voća, mlijeka i meda;

- Usitnjenost posjeda; - Heterogenost kvaliteta zemljišta i

nisko učešće tla visokih kategorija kvaliteta;

- Nepovoljna konfiguracija terena zahtijeva posebnu mehanizaciju;

- Ekstenzivna proizvodnja niskog stepena specijalizacije („svaštarenje“)

- Nizak nivo znanja u primjeni savremenih tehničko-tehnoloških rješenja;

- Niski i nestabilni prinosi rezultiraju visokom cijenom koštanja i, na taj način, niskom konkurentnošću;

- Veliki udio nekomercijalnih gazdinstava;

- Loša tehničko-tehnološka opremljenost velikog broja gazdinstava;

- Nedostatak finasijskih sredstava za investiciono održavanje i širenje proizvodnje;

- Odsustvo sistema za navodnjavanje i opreme za zaštitu od mraza, grada i ostalih nepogoda,

- Nepovoljan pasminski sastav stočnog fonda;

- Nepovoljna starosna i obrazovna struktura stanovništva.

PRILIKE PRIJETNJE - Poljoprivreda je definisana kao razvojni

prioritet Republike Srpske i opštine Ugljevik;

- Stabilan i solidan opštinski budžet; - Opredjeljenost opštinske administracije

da stabilizuje i razvije poljoprivredni sektor;

- Brojna i finansijski moćna dijaspora; - Nezadovoljena tražnja na domaćem i

inostranom tržištu; - Blizina velikih potrošačkih centara; - Prisustvo vladinih i nevladinih

međunarodnih organizacija sa interesom za implementaciju projekata u oblasti poljoprivredne proizvodnje;

- Globalne klimatske promjene značajno podižu nivo rizika u poljoprivrednoj proizvodnji;

- Nestabilna politička situacija je destimulativna za investiranje;

- Nekontrolisana i neplanska eksploatacija zemljišnih resursa;

- Ne postoje kreditne linije koje u potpunosti uvažavaju specifičnosti i ograničenja poljoprivredne proizvodnje;

- EU integracioni procesi predstavljaju prijetnju malim, usitnjenim, nekonkurentnim gazdinstvima;

- Zakon o nasljeđivanju zemljišta prijeti daljim usitnjavanjem posjeda;

49

- Napredak BiH u procesu EU integracije će značiti pristup značajnim fondovima za razvoj sektora.

- Prisustvo elemenata sive ekonomije (nelojalna konkurencija zbog neregistrovanog prelaska granice);

- Neažurna i nepouzdana poljoprivredna statistika ugrožava analizu, dizajniranje politika i ocjenu njihovih uticaja i efekata.

50

VOĆARSTVO

SNAGE SLABOSTI - Povoljna klimatska obilježja za

voćarstvo; - Zahvaljujući povoljnim

mikrolokacijskim uslovima ranije dospijevanje na tržište pojedinih voćnih vrsta i ostvarivanje veće prodajne cijene;

- Tradicija i iskustvo u uzgoju voćarskih kultura;

- Uvođenje u proizvodnju novih voćnih vrsta;

- Izgrađena tržišna pozicija; - Izvoz proizvoda u EU - Postoji određen broja krupnih,

robnih proizvođača, specijaliziranih za voćarsku proizvodnju

- Postoji udruženje proizvođača, sposobno i spremno da radi na promociji i unapređenju voćarstva,

- Proizvođači su svjesni potrebe za udruživanjem i zajedničkim nastupom na tržištu.

- Usitnjeni posjedi i veliki broj proizvođača kojima je poljoprivreda sporedna djelatnost;

- Stari zasadi, - Nespecijalizovana proizvodnja; - Loša tehničko-tehnološka opremljenost

gazdinstava; - Proizvođača su nedovoljno educirani; - Nedovoljna primjene savremenih agrotehničkih

mjera; - Nestabilni prinosi, - Nepovoljna starosna struktura gazdinstava; - Nedostatak rashladnih kapaciteta, - U savjetodavnoj službi ne postoji stručnjak za

oblast voćarstva; - Nizak nivo kapitalnih ulaganja, - Nedovoljni i udaljeni prerađivački kapaciteti, - Nedostatak krovnog udruženja; - Nizak nivo saradnje proizvođača i prerađivača - Velike materijalne štete usljed neosiguranih zasada

i proizvodnje; - Mali pojedinačni obim proizvodnje neuvezanih

proizvođača onemogućava privlačenje ozbiljnih kupaca,

- Ne postoji katastar voćnjaka.

PRILIKE PRIJETNJE - Fondovi za podršku poljoprivredi

na opštinskom i nivou RS; - Poljoprivreda je definisana kao

razvojni prioritet na nivou RS-a; - Nezadovoljena tražnja na

domaćem i inostranom tržištu; - Pristup regionalnom i EU tržištu; - Napredak BiH u EU integracionim

procesima bi mogao otvoriti pristup predpristupnim fondovima EU;

- Poljoprivreda je još uvijek u fokusu interesa brojnih inostranih razvojnih nevladinih i razvojnih agencija prisutnih u BiH.

- Globalne klimatske promjene; - Odustvo većih parcela odbija potencijalne

investitore; - Nedovoljna i neadekvatna radna snaga na selima; - Niske otkupne cijene od strane prerađivača; - Nedostatak adekvatnih inputa i nestabilnost cijena

inputa, - Politička nestabilnost i loše poslovno okruženje su

demotivišući za potencijalne investitore; - Smanjuje se interes i izvori iz donatorskih fondova; - Skromni iznosi budžetske podrške, uz

komplikovane aplikacione procedure i netransparentnost utroška sredstava,

- Nepovoljni uslovi kreditiranja; - Neadekvatna granična kontrola omogućava

nelojalnu konkurenciju; - Smanjena kupovna moć stanovništva; - Prisustvo elemenata sive ekonomije. - Neažurna i nepouzdana poljoprivredna statistika

ugrožava analizu, dizajniranje politika i ocjenu njihovih uticaja i efekata.

51

POVRTLARSTVO

SNAGE SLABOSTI - Povoljni klimatski uslovi za

povrtlarsku proizvodnju; - Raspoloživi zemljišni resursi; - Tradicija u uzgoju raznovrsnog

povrtnog bilja; - Visoka profitabilnost proizvodnje

povrća i zaštićenom prostoru; - Pogodnost plasteničke

proizvodnje za manje parcele.

- Mala i nespecijalizirana gazdinstva sa malim obimom proizvodnje;

- Loša tehničko-tehnološka opremljenost velikog broja gazdinstava;

- Ekstenzivna proizvodnja sa niskim i varjabilni prinosima;

- Nedostatak sistema za navodnjavanje; - Nizak nivo znanja proizvođača; - Nekontrolisano korištenje zaštitnih sredstava uz

nepoštovanje karence; - Neujednačen kvalitet proizvoda; - Nedostatak edukacije iz oblasti povrtlarstva; - Nedostatak mlade i obrazovane radne snage; - Nesiguran plasman proizvoda; - Proizvođači nisu udruženi, niti dovoljno svjesni

potrebeza udruživanjem; - Nedostatak skladištnih I prerađivačkih kapaciteta.

PRILIKE PRIJETNJE - Poljoprivreda je definisana kao

razvojni prioritet Republike Srpske i opštine Ugljevik;

- Stabilan i solidan opštinski budžet;

- Porast potražnje za hranom na globalnom nivou,

- Zainteresovanost proizvođača za širenje plasteničke proizvodnje

- Opredjeljenost opštinske administracije da stabilizuje i razvije sektor povrtlarstva;

- Nezadovoljena tražnja na domaćem i inostranom tržištu;

- Blizina velikih potrošačkih centara;

- Prisustvo vladinih i nevladinih međunarodnih organizacija sa interesom za implementaciju projekata u oblasti poljoprivredne proizvodnje;

- Napredak BiH u procesu EU integracije će značiti pristup značajnim fondovima za razvoj sektora.

- Globalne klimatske promjene; - Nedostatak zelene pijace - Nepovoljna starosna, obrazovna i socijalna

struktura ruralne populacije - Fokus na razvoju drugih djelatnosti može

rezultirati daljom depopulacijom sela i napuštanja poljoprivrede,

- Politička nestabilnost i loše poslovno okruženje su demotivišući za potencijalne investitore;

- Smanjuje se interes i izvori iz donatorskih fondova; - Oscilacije u cijenama inputa; - Proizvodnja u zaštićenom prostoru je sofisticirana i

zahtijeva visok nivo znanja i značajna sredstva za početno ulaganje;

- Nepovoljni uslovi kreditiranja; - Neredovna i neujednačena ispalata podsticaja; - Skromni iznosi budžetske podrške, uz

komplikovane aplikacione procedure i netransparentnost utrška sredstava,

- Neadekvatna granična kontrola omogućava nelojalnu konkurenciju i ugrožava kvalitet roba na tržištu;

- Smanjena kupovna moć stanovništva; - Prisustvo elemenata sive ekonomije.

52

STOČARSTVO

SNAGE SLABOSTI - Raspoložive travnjačke površine i

oranice za proizvodnju stočne hrane;

- Tradicija u govedarstvu i svinjogojstvu;

- Određen broj komercijalnih proizvođača bilježi rastući obim proizvodnje i prinosa zahvaljujući primjeni savremenih znanja i tehnologija;

- Svijest farmera o potrebi za novim znanjima i spremnost za edukaciju;

- Postojanje regionalnog udruženja proizvođača mijeka;

- Osiguran plasman mlijeka čini proizvodnju mlijeka atraktivnom;

- Dobra saradnja proizvođača sa opštinskom administracijom i institucijama.

- Mali posjedi sa malim brojem grla i nespecijaliziranom proizvodnjom;

- Loša tehničko-tehnološka opremljenost velikog broja farmi

- Niski prinosi; - Loš pasminski sastav stočnog fonda; - Veliki broj nekomercijalnih gazdinstava; - Nizak nivo tehničko-tehnoloških znanja

proizvođača; - Nesiguran plasman za proizvođače koji se bave

tovom; - Odnosi između proizvođača i prerađivača nisu

regulisani ugovorima; - Mali proizvođači su prinuđeni poslovati preko

posrednika; - Povremeni nedostatak kvalitetne stočne hrane; - Nedostatak krovnih udruženja - Nepovoljna starosna i obrazovna struktura

proizvođača; - Nisak nivo finalizacije i udio proizvoda sa dodatom

vrijednosti.

PRILIKE PRIJETNJE - Poljoprivreda je definisana kao

razvojni prioritet Republike Srpske i opštine Ugljevik;

- Stabilan i solidan opštinski budžet;

- Stočarstvo definisano kao prioritetna oblast u ropštinskim razvojnim doumntima;

- Nezadovoljena tražnja na domaćem i inostranom tržištu za mesom, mlijekom i ostalim proizvodima animalnog porijekla;

- Blizina velikih potrošačkih centara;

- Prisustvo vladinih i nevladinih međunarodnih organizacija sa interesom za implementaciju projekata u oblasti poljoprivredne proizvodnje;

- Napredak BiH u procesu EU integracije će značiti pristup značajnim fondovima za razvoj sektora.

- Globalne klimatske promjene; - Politička nestabilnost i loše poslovno okruženje su

demotivišući za potencijalne investitore; - Smanjuje se interes i izvori iz donatorskih fondova; - Oscilacije u cijenama inputa; - Niski podsticaji za tov životinja - Skromni iznosi budžetske podrške, uz

komplikovane aplikacione procedure i netransparentnost utrška sredstava, te neredovne isplate;

- Nepovoljni uslovi kreditiranja; - Neadekvatna granična kontrola omogućava

nelojalnu konkurenciju i ugrožava kvalitet roba na tržištu;

- Smanjena kupovna moć stanovništva - Prisustvo elemenata sive ekonomije. - Neuređena oblast zemljišne politike i neriješeni

imovinsko pravni odnosi; - Neuređeno tržište.

53

PČELARSTVO

SNAGE SLABOSTI - Povoljni klimatski uslovi i bogastvo

flore i pčelinje paše na cjelopkupnoj teritoriji opštine;

- Tradicija i iskustvo u pčelarstvu; - Proizvedeni med se odlikuje visokim

kvalitetom; - Pčelarstvo doprinosi rastu prinosa u

voćarstvu; - Obezbijeđen pristup inputima; - Postoji aktivno i dobro organizovano

udruženje pčelara; - Obezbjeđen plasman proizvoda na

lokalnom tržištu; - Dobra saradnja sa pčelarskim

udruženjima iz regiona i Srbije (Mačvanski okrug)

- Usitnjenost - Veliki broj proizvođača sa malim obim proizvodnje

- Nedovoljna educiranost sitnih proizvođača proizvođača;

- Nestabilni prinosi; - Nedovoljno razvijena svijest proizvođača o

potrebi za edukacijom; - Nedovoljna saradnja sa proizvođačima voća i

rezultira štetama zbog nekontrolisanog i nenajavljenog prskanja;

- Lokalno ne postoji stručnjak za bolesti pčela - Najveći broj pčelara proizvodi samo med; - Nedostatak sredstava sprečava pčelare da

sufinansiraju projekte; - U blizini ne postoji laboratorija za analizu

kvalitete pčelinjih proizvoda.

PRILIKE PRIJETNJE - Fondovi za podršku pčelarstvu na

opštinskom i nivou RS; - Poljoprivreda je definisana kao razvojni

prioritet na nivou RS-a; - Napredak BiH u EU integracionim

procesima bi mogao otvoriti pristup predpristupnim fondovima EU;

- Poljoprivreda je još uvijek u fokusu interesa brojnih inostranih razvojnih nevladinih i razvojnih agencija prisutnih u BiH

- Nezadovoljena tražnja na domaćem i inostranom tržištu;

- Pristup regionalnom i EU tržištu - Sve veća potražnja za pčelarskim

proizvodima na lokalnom, regionalnom i globalnom nivou;

- Rastući interes za bavljenje pčelarstvom;

- Relativno niski troškovi širenja proizvodnje;

- Velika mogućnost diverzifikacije proizvodnje (polen, propolis, matična mliječ, vosak, pčelinji otrov).

- Globalne klimatske promjene; - Fokus na razvoju drugih djelatnosti može

rezultirati daljom depopulacijom sela i napuštanja poljoprivrede,

- Politička nestabilnost i loše poslovno okruženje su demotivišući za potencijalne investitore;

- Loša komunalna infrastruktura (veliki broj septičkih jama) ugrožava zdravlje pčelinjih društava;

- Smanjuje se interes i izvori iz donatorskih fondova;

- Oscilacije u cijenama inputa; - Neredovna i neujednačena ispalata

podsticaja; - Skromni iznosi budžetske podrške, uz

komplikovane aplikacione procedure i netransparentnost utrška sredstava,

- Nepovoljni uslovi kreditiranja; - Smanjena kupovna moć stanovništva usljed

loše ekonomske situacije u zemlji; - Prisustvo elemenata sive ekonomije; - Nelojalna konkurencija u obliku pojave meda

sumnjivog porijekla i kvaliteta po nižim cijenama.

54

8. VIZIJA I MISIJA

VIZIJA Opština Ugljevik kao opština sa prepoznatljivom, samoodrživom i razvojno orijentisanom poljoprivredom multifunkcionalnog karaktera.

MISIJA Prepoznajući poljoprivredu i proizvodnju hrane kao dohodovne i djelatnosti šireg socio-ekonomskog, ekološkog i ruralno-razvojnog karaktera opština Ugljevik će, u okvirima svojih mogućnosti, putem strateški utvrđenih ciljeva i mjera, redovno i na transparentan način, participatorno podržavati razvojno orijentisane programe i projekte poljoprivrednih gazdinstava i udruženja poljoprivrednih proizvođača koji vode unapređenju konkurentnosti poljoprivrede te će unapređivati infrastrukturu, administrativno-tehničke i druge uslove okruženja sa uticajem na poljoprivredu i proizvodnju hrane u Opštini.

55

9. STRATEŠKI CILJEVI I MJERE 9.1. Polazne osnove i pretpostavke za definisanje strateških ciljeva i mjera Strategijom razvoja opštine Ugljevik za period 2015. – 2019. godine razvoj i podrška poljoprivredi izdvojeni su kao jedan od četiri strateška fokusa, što je artikulisano kroz drugi strateški cilj ovog dokumenta: "Poboljšan ekonomski razvoj, razvojem poljoprivrede sa akcentom na voćarstvo i stočarstvo, iskorištavanjem postojećih i podizanjem novih kapaciteta za proizvodnju i preradu proizvoda". U pomenutoj strategiji razvoja Opštine, utemeljenost drugog strateškog cilj se prvenstveno elaborira kroz prepoznatljivost Opštine po proizvodnji voća (prije svega šljive) koja predstavlja značajan izvor prihoda znatnog broja stanovnika. U vezi s ovim, kao jedan od užih strateških ciljeva navodi se potreba izgradnje kapaciteta za preradu voća kako bi se unaprijedile mogućnosti prerade tržnih viškova i plasmana proizvoda poljoprivrednika. Pored toga, kao uži strateški ciljevi na unapređenju stanja poljoprivrede navode se "povećanje broja poljoprivrednih proizvođača koji primjenjuju evropski i svjetski priznate standarde u poljoprivrednoj proizvodnji, uz angažovanje eksternih i internih eksperata za standardizaciju poljoprivredne proizvodnje te uvođenje i primjena GLOBAL GAP i drugih standarda kvaliteta..." te povećanje broja farmi muznih krava, uz proširenje kapaciteta postojećih.

Nakon provedene analize stanja sektora poljoprivrede opštine Ugljevik zaključene SWOT analizom datom u ovom dokumentu može se reći da su strateška opredjeljenja za razvoj poljoprivrede data u Strategiji razvoja opštine Ugljevik za period 2015 – 2019. godine realno zasnovana na prirodnim, privrednim i tradicijskim predispozicijama Opštine. Iako se može očekivati da će i u periodu na kojeg se odnosi ovaj strateški dokument opština Ugljevik biti prepoznavana prije svega kao prostor proizvodnje električne energije i uglja za potrebe elektrane, racionalno je opredjeljenje opštinske uprave za diverzifikacijom proizvodnih djelatnosti, pri čemu se modernizovana poljoprivredna proizvodnja vidi kao jedna od prvih mogućnosti. Pri ovom ne treba zaboraviti da razvoj poljoprivrede, u okvirima šire postavljenog koncepta ruralnog razvoja, vodi poboljšanju standarda i uslova života seoskog stanovništva, a u konačnici poboljšanju prosječne slike životnog standarda cjelokupnog stanovništva Opštine.

S druge strane, mora se imati u vidu da su razvojni impulsi u sektoru poljoprivrede vezani za znatna novčana sredstva, pri čemu se u razvijenim društveno-državnim sistemima najčešće računa sa značajnom budžetskom podrškom i za investiciona ulaganja i za redovne budžetske podsticaje poljoprivrednicima. Ne treba posebno naglašavati sada već hronične slabosti i poljoprivrednih politika (nekonzistentna planiranja, niske budžetske podrške za strateška preusmjeravanja i jačanje konkurentnosti, uz neredovne i nesigurne isplate, itd.) i samog sektora poljoprivrede (usitnjen posjed, nemogućnosti reinvestiranja iz dobiti ostvarene na obimom malim proizvodnjama, tehnološko zaostajanje i niska produktivnost, zanemarljiv transfer znanja i tehnologija, podkapacitiranost za uvođenje i održavanje standarda, itd.) u Bosni i Hercegovini.

Ugljevički poljoprivrednici, barem oni koji se nalaze u republičkom registru poljoprivrednih gazdinstava, uživaju određene podrške iz budžeta za poljoprivredu Republike Srpske. Pored toga, opština Ugljevik dio svog budžeta redovno usmjerava za podrške poljoprivrednim proizvođačima. Iako se radi o sredstvima koja su na šire uobičajenom nivou od oko 2% ukupnog, inače respektabilnog, opštinskog budžeta, mora se konstatovati da oko 200.000 KM koje Opština godišnje može izdvojiti za podršku poljoprivredi znatno sužavaju mogućnosti strateških intervencija koje bi podrazumijevale ozbiljnija restuktuiranja i velika investiciona ulaganja. S tim u vezi, a polazeći od shvatanja da se opštinska strategija razvoja poljoprivrede može bazirati samo na sigurnim instrumentima i sredstvima koje opština dodjeljuje i kontroliše, sačnjeni su prijedlozi opštih i posebnih ciljeva opštinske strategije razvoja poljoprivrede i iz njih izvedenih aktivnosti. Jasno je da svaki drugi eventualni priliv sredstava (iz republičkog budžeta za poljoprivredu i ruralni razvoj, sredstva fondova Evropske unije ili sredstva iz drugih međunarodnih izvora) otvara

56

mogućnosti za prevazilaženje strateškog plana razvoja poljoprivrede opštine Ugljevik. Pri ovom bi, u mjeri u kojoj opštinske strukture budu imale uticaja, trebalo nastojati da se i sredstva izvan okvira podrške iz opštinskog budžeta usmjeravaju prema razvojnim prioritetima uopšteno utvrđenim Strategijom razvoja opštine Ugljevik za period 2015 – 2019. godine, a detaljnije razrađenim kroz ciljeve i aktivnosti iz ovog strateškog dokumenta.

Opštinu Ugljevik inače karakteriše značajan broj tzv. mješovitih domaćinstava, odnosno domaćinstava u kojima je dio članova zaposlen u nepoljoprivrednim djelatnostima, ali koja se, uz djelimični angažman zaposlenih ili potpuni angažman svojih nezaposlenih članova, bave i poljoprivredom. Iako mogu dati doprinos razvoju poljoprivrednih proizvodnji i boljoj slici stanja poljoprivrede, potrebno je naglasiti da ovakva domaćinstva, posebno ukoliko nisu u republičkom registru poljoprivrednih gazdinstava, nisu primarna ciljna grupa ni strateških ciljeva ni sredstava iz opštinskog dijela budžeta za poljoprivredu.

Dakle, opšti i posebni ciljevi i iz njih izvedene aktivnosti na razvoju poljoprivrede na opštinskom nivou u narednom srednjoročnom periodu kreirane su na slijedećim osnovama:

§ šire postavljeni ciljevi vezani za razvoj poljoprivrede iz aktuelne strategije razvoja opštine Ugljevik;

§ analiza stanja provedena za potrebe izrade ovog dokumenta i u njemu predstavljena i § analiza opštinskih budžetskih izdvajanja za sektor poljoprivrede i ruralni razvoj .

Ove polazne pretpostavke ukrštene su sa inače uobičajenim strukturama opštih ciljeva u strategijama razvoja poljoprivrede zasnovanim na iskustvima i preporukama institucija Evropske unije. Naime, strateški domeni i opšti ciljevi modernih strategija razvoja poljoprivrede uobičajeno se postavljaju u tri područja, kako slijedi:

§ podrška sektoru poljoprivrede kroz tržišno-cjenovnu politiku i direktna plaćanja; § ruralni razvoj i § podrška sektoru kroz unapređenje opštih usluga u poljoprivredi.

Svako od navedenih područja ili opštih ciljeva strateškog djelovanja u sebe može uključivati niz uže specificiranih ciljeva, a svaki od ovih, opet može sadržavati veći broj konkretizovanih mjera i aktivnosti. Imajući u vidu ograničena ovlašćenja i mogućnosti, Opština nema ni posebnog prostora ni posebnih sredstava za strateško intervenisanje u području podrške sektoru poljoprivrede kroz modeliranje tržišno-cjenovne politike. Na ovaj način opštinska uprava bi budžetska sredstva i svoje administrativno-upravne kapacitete u najvećoj mjeri usmjerila ka realizaciji opštih ciljeva razvoja poljoprivrede definisanih kao: ruralni razvoj i podrška sektoru kroz unapređenje opštih usluga u poljoprivredi.

Ovdje treba napomenuti da je tim za izradu strateškog dokumenta kao izlaze iz matrice SWOT analize (tzv. TOWS matrica) odabrao i u što je moguće većoj mjeri pokušavao slijediti strataške pravce poznate kao: SO(max-max) (maksimalno iskorišćavanje snaga pod povoljnim prilikama) i ST(max-

min) (suprotstavljanje eksternim prijetnjama prilagođavanjem i korišćenjem vlastitih snaga). Osim toga, pri definisanju posebnih strateških ciljeva i mjera u njihovim okvirima, nastojalo se da ciljevi budu realni, relevantni i konzistentni, a da mjere budu specifične i mjerljive. 9.2. Strateški ciljevi sa listom mjera za njihovo ostvarivanje 1 Opšti strateški cilj: Podrška sektoru poljoprivrede kroz tržišno-cjenovnu politiku i direktna plaćanja Vezano za prvi opšti strateški cilj (područje) koji se odnosi na podršku sektoru kroz tržišno-cjenovnu politiku i direktna plaćanja, a imajući u vidu ograničena ovlašćenja i budžetske mogućnosti Opštine, očigledno je da je sa opštinskog nivoa praktično nemoguće realizovati

57

obimne zahvate koji bi bili rezultat potrebe za modeliranjima u domenu tržišno-cjenovne politike. Ovdje će se, kao mjera sa praktično minimalnim uticajem na tržište, a koja istovremeno može imati znatne efekte kroz percepciju o brizi opštinske uprave o zdravoj ishrani djece, predložiti uspostavljanje kratkih lanaca snabdijevanja obdaništa i škola lokalno uzgojenim voćem. Opština Ugljevik, kao i druge opštine, u skladu sa svojim mogućnostima do sada je plasirala određeni dio opštinskog budžeta za poljoprivredu kroz direktna plaćanja, koja predstavljaju drugi segment prvog opšteg strateškog cilja. Prema informacijama do kojih je u pripremi analize stanja došao tim za izradu ovog strateškog dokumenta, direktna plaćanja iz opštinskog budžeta vršena su poljoprivrednicima, odnosno registrovanim poljoprivrednim gazdinstvima, koja su inače korisnici podsticaja kroz model direktnih plaćanja iz republičkog budžeta za poljoprivredu. Imajući, s jedne strane, u vidu da ovi poljoprivrednici već primaju podršku kroz direktna plaćanja te, s druge strane, ograničenost opštinskog budžeta za poljoprivredu, u narednom srednjoročnom periodu na kojeg se odnosi ovaj strateški dokument trebalo bi znatno redukovati ili, prihvatljivije, potpuno napustiti ili direktna plaćanja. 1.1 Posebni strateški cilj: Podrška proizvođačima voća kroz ugovorno garantovan otkup voća Lokalni, kratki, lanci snabdijevanja hranom sve su popularniji, sa sve više dobrih razloga za njihovo uspostavljanje i održavanje. Radi se o plasmanu poljoprivrednih proizvoda ili hrane koji su uzgojeni nedaleko od mjesta potrošnje čime se vrlo često garantuje svježina. Pored toga, krajnji potrošač u ovako uspostavljenim lancima u prilici je da se o proizvođaču ili proizvođačima neposredno informiše, uključujući i obilazak gazdinstava (imanja) na kojima se hrana proizvodi. Nerijetko se krajnji potrošači u ovakvim lancima iz razloga rekreacije ili želje da savladaju još neku vještinu dobrovoljno uključuju u radove na imanjima (istina najčešće u berbe ili žetve), što otvara mogućnosti i za elemente ruralno-turističke ponude na poljoprivrednim imanjima. Sami proizvođači u kratkim lancima snabdijevanja nalaze niz prednosti, od kraćeg (i jeftinijeg transporta), do osiguranog plasmana barem dijela proizvodnje. Iako su u razvijenim zemljama ovako uspostavljeni odnosi i lanci snabdijevanja sve češći, na našim prostorima oni su još uvijek rijetkost, što god da su mogući razlozi (neorganizovanost, nespremnost za ugovaranje i preuzimanje ugovornih obaveza, neinformisanost).

Prema podacima prikupljenim za potrebe analize stanja sektora poljoprivrede na području opštine Ugljevik s jedne strane konstatovana je relativno obimna, na tradiciji utemeljena, proizvodnja kvalitetnog voća. S druge strane, samo u gradskim školskim i predškolskim ustanovama radnim danima većim dijelom godine nalazi se više od hiljadu djece. Ovaj strateški dokument opštinskoj upravi predlaže uspostavljanje i održavanje ugovorno garantovanog otkupa voća i njegovog dostavljanja u škole i obdanište gdje bi se trošilo za zdravu, dopunsku ishranu djece. Pri ovom bi Opština voće javnim pozivom odabranom dobavljaču plaćala po isporuci, malim dijelom sredstava iz opštinskog budžeta za poljoprivredu. Mjera može imati minimalan uticaj na lokalno tržište voća, ali po sebi može predstavljati pilot model za eventualno uspostavljanje i drugih lanaca (npr. lokalno snabdijevanje voćem i povrćem sistema rudnika i termoelektrane Ugljevik). Pored toga, ovom mjerom Opština bi, uz ne posebno velike troškove, iskazala brigu i za poljoprivredne proizvođače i, što za javnost može biti i važnije, za zdravu ishranu djece i omladine. Realizacija mjere podrazumijeva izradu bilansa potreba (samo orijentacije radi, preporučeni dnevni unos voća za djecu i tinejdžersku omladinu kreće se oko 500 – 600 grama), uz nastojanje opštine kao ugovarača otkupa i plasmana da se plasman osigura u što je moguće dužem periodu, odnosno da se, koliko je to moguće, izbjegne isključivo sezonski plasman voća.

58

Mjera 1.1.1 Otkup voća od lokalnih proizvođača za potrebe ishrane djece u opštinskim školskim i predškolskim ustanovama

Naziv mjere OTKUP VOĆA OD LOKALNIH PROIZVOĐAČA ZA POTREBE ISHRANE DJECE U OPŠTINSKIM ŠKOLSKIM I PREDŠKOLSKIM USTANOVAMA

Opšti strateški cilj

Podrška sektoru poljoprivrede kroz tržišno-cjenovnu politiku i direktna plaćanja

Posebni strateški cilj

Podrška proizvođačima voća kroz ugovorno garantovan otkup voća

Područje realizacije

Opština Ugljevik; srednja i osnovne škole; obdanište

Ciljevi mjere Ciljevi mjere su garantovan otkup dijela proizvedenog voća od lokalnih udruženja proizvođača voća (podrška dohotku voćara) te poboljšanje kvaliteta ishrane školske i predškolske djece

Sadržaj i realizacija

Opštinskim javnim pozivom i ugovorom sa jednim ili više udruženja proizvođača voća sa teritorije Opštine po ugovorenim cijenama (uključujući i troškove dnevne distribucije voća školama i obdaništu) otkupiti količine voća prethodno bilansirane sa stručnjacima za ishranu djece i omladine. Kod odabira isporučilaca voća nastojati da se ugovor sačini sa onima koji su u stanju voće isporučivati u što dužem periodu godine.

Opravdanost i efekti

Grube računice govore da bi se ovom mjerom na bazi 1200 učenika/djece u školama i obdaništima, po 200 grama voća dnevno, za 100 dana isporuke od proizvođača voća po modelu garantovanog otkupa otkupilo oko 24 tone voća godišnje. Mjera ima i efekte kroz ispunjavanje društvene odgovornosti opštine kroz brigu za zdravu ishranu i zdravlje djece i omladine.

Korisnici − Lokalna udruženja proizvođača voća − Djeca u predškolskim i školskim ustanovama na području Opštine

Izvor finansiranja

Opštinski budžet za poljoprivredu

Okvirno učešće u budžetu

Do 10% opštinskog budžeta za poljoprivredu

Uslovi korišćenja sredstava

Odabir i sklapanje ugova sa proizvođačima voća koji mogu garantovati isporuke ugovorenih količina zdravstveno sigurnog svježeg voća.

Period realizacije

Od druge godine do kraja perioda na kojeg se Strategija odnosi.

Odgovorni izvršilac

Opština Ugljevik

Indikatori praćenja

− Ugovorene i isporučene količine voća − Broj djece u školskim i predškolskim ustanovama kojoj je voće podijeljeno

Preduslovi − Postojanje udruženja proizvođača voća koja su u stanju redovno

isporučivati ugovorene količine voća u planiranim godišnjim periodima − Sredstva u opštinskom budžetu za poljoprivredu za ove namjene

59

2 Opšti strateški cilj: Ruralni razvoj Koncept, smisao i svrsishodnost ruralnog razvoja su poznati i ne treba ih posebno elaborirati. Iako po sebi može podrazumijevati svaku mjeru i aktivnost koja doprinosi poboljšanju životnih uslova i standarda ruralne populacije (čime kao konačni i najviši cilj, u stvari, ima zaustavljanje ili smanjenje migracija stanovništva iz ruralnih područja), znatan dio i sredstava i mjera planiranih za ruralni razvoj uobičajeno se odnosi na unapređenje stanja poljoprivrede. Poljoprivreda, zajedno sa šumarstvom u nekim područjima, ostaje osnovnom privrednom djelatnošću ruralnih područja pa se, uglavnom indirektne, podrške poljoprivrednicima kroz programe i mjere ruralnog razvoja mogu smatrati funkcionalno opravdanim.

Opšti cilj definisan kao ruralni razvoj na različitim mjestima u sebe uključuje i podrazumijeva niz zasebno definisanih posebnih ciljeva, među kojima se najčešće nalaze: povećanje konkurentnosti poljoprivrednih proizvoda; unapređenje stanja agro-okoliša; ublažavanje negativnih uticaja klimatskih promjena; promovisanje i unapređenje stanja organske poljoprivredne proizvodnje; diverzifikacija aktivnosti na poljoprivrednim gazdinstvima; razvoj preduzetništva; unapređenje stručnosti i sposobnosti poljoprivrednika kroz obrazovanje i obučavanje; unapređenje stanja šumarstva i drvoprerađivačke industrije; održivo iskorištavanje nedrvnih šumskih proizvoda i šumske biomase; kreiranje i implementacija lokalnih razvojnih strategija LEADER pristupom; itd. Za opštinu Ugljevik se, sa znatnom dozom utemeljenosti, u okviru opšteg strateškog cilja ruralni razvoj za naredni srednjoročni period mogu preporučiti slijedeći posebni ciljevi:

‒ Povećanje konkurentnosti poljoprivredne proizvodnje; ‒ Unapređenje stanja agro-okoliša i ‒ Unapređenje stručne osposobljenosti poljoprivrednika kroz obrazovanje i obučavanje.

2.1 Posebni strateški cilj: Povećanje konkurentnosti poljoprivredne proizvodnje Na mnogo mjesta je konstatovano da su sektori poljoprivrede i proizvodnje hrane u Bosni i Hercegovini niskokonkurentni. Pri ovom se često (i ispravno) konstatuje da je osnovni razlog niske konkurentnosti ovih sektora njihova nesposobnost da zadovolje tzv. 3K princip (kvalitet, količina, konstantnost). Među mnogobrojnim uzrocima za ovakvo stanje najčešće se ističu: usitnjenost poljoprivrednih posjeda, niski kapaciteti prerađivača, niska produktivnost, nepostojanje ili nerazvijenost lanaca vrijednosti, nizak stepen transfera znanja i tehnologija, itd. Jačanje konkurentnosti sektora poljoprivrede i proizvodnje hrane u našim uslovima se ne može postići u kratkom roku, bez ozbiljnih restruktiranja, bez eksterne podrške i bez jačanja institucionalnog okruženja za osiguranje kvaliteta.

Vezano za jačanje konkurentnosti poljoprivrede Strategijom razvoja poljoprivrede opštine Ugljevik za naredni srednjoročni period predviđene su intervencije usmjerene ka jačanju produktivnosti poljoprivrednih proizvodnji koje se, prema Strategiji razvoja Opštine, vide kao komparativne prednosti i šanse (voćarstvo, stočarstvo, pčelarstvo). Ovdje se prvenstveno radi o participacijama iz opštinskog budžeta za poljoprivredu kod nabavke novih ili kod povećanja postojećeg broja proizvodnih jedinica i kod nabavke opreme potrebne poljoprivrednim gazdinstvima.

Prepoznajući značaj potrebe investiranja u kapacitete za skladištenje, doradu i preradu poljoprivrednih proizvoda, strateški dokument predviđa administrativno i ograničeno finansijsko učešće Opštine kod eventualnih projekata ove vrste.

Pored toga, predviđene su i opštinske participatorne podrške troškovima uspostavljanja i promocije brendova lokalnih poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda kao aktivnosti sa direktnim uticajem na jačanje konkurentnosti.

60

Važna mjera u okviru nastojanja za povećanje konkurentnosti poljoprivrede i proizvodnje hrane može biti podrška za uvođenje i održavanje standarda. Elementi sistema infrastrukture kvaliteta (standardizacija, akreditacija, ocjena usklađenosti, nadzor nad tržištem i implementaciona podrška) u Bosni i Hercegovini se još uvijek uspostavljaju i jasno je da bez njihove potpune razvijenosti i primjene u perspektivi neće biti moguće organizovati tržišno poslovanje u poljoprivredi i prehrambenoj industriji. Tokom zadnjih godina, uz rast svijesti o važnosti sistema standardizacije i osiguranja kvaliteta, stvorene su i solidne regulatorne pretpostavke, a tržišno orijentisani poljoprivredni proizvođači i posebno proizvođači hrane prihvataju uvođenje i održavanje standarda i sistema osiguranja kvaliteta kao objektivnu nužnost. Mora se, međutim, naglasiti da uvođenje i održavanje standarda i sistema osiguranja kvaliteta za mnoge naše poljoprivrednike i proizvođače hrane predstavlja trošak koji znatno otežava inače nezavidne uslove poslovanja. Sa ovim teškoćama se, još jednom, posebno nose manja poljoprivredna gazdinstva i mali pogoni za proizvodnju hrane.

Opština Ugljevik, prema planu utvrđenom ovim strateškim dokumentom, može do određene mjere finansijski podržavati tržišno orijentisana poljoprivredna gazdinstva ili proizvođače hrane koja se odluče za uvođenje standarda ili drugih danas zahtijevanih sistema kontrole i osiguranja kvaliteta koji se provode kod proizvođača, prerađivača ili distributera hrane. Sredstva za ove namjene ne moraju biti posebno obimna i trebalo bi ih dodjeljivati samo ozbiljnim subjektima koji pokazuju jasnu tržišnu orijentaciju i imaju makar srednjoročno utvrđenu utemeljenu i jasnu poslovnu viziju. Strategija u okviru ovog posebnog starteškog cilja predviđa samo jednu mjeru – participatorno učešće u troškovima uvođenja standarda.

61

Mjera 2.1.1 Podrške u nabavci opreme na poljoprivrednim gazdinstvima

Naziv mjere PODRŠKE U NABAVCI OPREME NA POLJOPRIVREDNIM GAZDINSTVIMA Opšti strateški cilj

Ruralni razvoj

Posebni strateški cilj

Povećanje konkurentnosti poljoprivredne proizvodnje

Područje realizacije

Područje opštine Ugljevik

Cilj mjere Unapređenje konkurentnosti poljoprivredne proizvodnje na području opštine kroz podrške u nabavci proizvodne opreme na poljoprivrednim gazdinstvima

Sadržaj i realizacija

Mjera podrazumijeva participatorno učešće Opštine u nabavci proizvodne opreme na poljoprivrednim gazdinstvima. Kroz mjeru se može sufinansirati nabavka: poljoprivredne mehanizacije; priključnih mašina i uređaja; opreme za zaštitu biljaka; protivgradnih mreža; sistema za navodnjavanje; opreme za mužu krava; plastenika i staklenika; opreme za pčelarstvo, pakovanje i preradu pčelinjih proizvoda; mašina i uređaja za doradu i preradu poljoprivrednih proizvoda na gazdinstvu i sl. Modele sufinansiranja razraditi prema cjenovnim kategorijama opreme, uz učešće Opštine ili kroz fiksno učešće (10 – 15%) u cijeni nabavljene opreme ili (prihvatljivije) kroz regresiranje kamata kod opreme nabavljene kreditnim zaduženjem gazdinstava.

Opravdanost i efekti

Mjerom se može povećati produktivnost na gazdinstvima čime se povećava i njihova konkurentnost

Korisnici Tržišno orijentisana poljoprivredna gazdinstva na području Opštine Izvor finansiranja

Opštinski budžet za poljoprivredu

Okvirno učešće u budžetu

Do 10% opštinskog budžeta za poljoprivredu

Uslovi korišćenja sredstava

Registrovana poljoprivredna gazdinstva sa tržišno orijentisanom proizvodnjom. Gazdinstva koja nabavku opreme većim dijelom finansiraju svojim sredstvima. Dodjela sredstava za sufinansiranje u transparetnom postupku i nakon javnog poziva. Zabrana otuđenja opreme čija je nabavka sufinansirana.

Period realizacije

Sve godine perioda na kojeg se Strategija odnosi

Izvršilac Opština Ugljevik Indikatori praćenja

Broj nabavljenih jedinica opreme

Preduslovi Sredstva u opštinskom budžetu za poljoprivredu za ove namjene

62

Mjera 2.1.2 Podrške kod zasnivanja novih i obnove starih voćnih zasada

Naziv mjere PODRŠKE KOD ZASNIVANJA NOVIH I OBNOVE STARIH VOĆNIH ZASADA Opšti strateški cilj

Ruralni razvoj

Posebni strateški cilj

Povećanje konkurentnosti poljoprivredne proizvodnje

Područje realizacije

Područje opštine Ugljevik

Cilj mjere Unapređenje konkurentnosti poljoprivredne proizvodnje na području Opštine kroz podrške u zasnivanju novih i obnovu starih voćnih zasada

Sadržaj i realizacija

Mjera podrazumijeva participatorno učešće Opštine u nabavci sadnog materijala na poljoprivrednim gazdinstvima koja pristupaju zasnivanju novih ili obnavljanju starih voćnih zasada. Prednost treba dati zasnivanju zasada vrsta koje na području Opštine provjereno daju dobre rezultate (šljiva, jabuka) ili vrsta koje struka smatra perspektivnim (jagodičasto voće, orah, lijeska, višnja, trešnja). Mogući modeli sufinansiranja su: fiksno učešće Opštine u pokrivanju troškova nabavljenog sadnog materijala ili regresiranje kamata kod nabavke sadnog materijala kreditnim sredstvima.

Opravdanost i efekti

Mjera može povećati produktivnost i konkuretnost proizvođača voća, uz perspektivno povećanje proizvodnje kvalitenijeg voća na području Opštine

Korisnici Tržišno orijentisani proizvođači voća na području Opštine Izvor finansiranja

Opštinski budžet za poljoprivredu

Okvirno učešće u budžetu

Do 10% opštinskog budžeta za poljoprivredu

Uslovi korišćenja sredstava

Registrovana poljoprivredna gazdinstva sa tržišno orijentisanom proizvodnjom voća. Gazdinstva koja nabavku sadnog materijala većim dijelom finansiraju svojim sredstvima. Dodjela sredstava za sufinansiranje u transparetnom postupku i nakon javnog poziva. Kontrola sadnje na prijavljenim lokacijama.

Period realizacije

Sve godine perioda na kojeg se Strategija odnosi

Izvršilac Opština Ugljevik Indikatori praćenja

− Količina i struktura nabavljenog i posađenog voćnog sadnog materijala − Novozasnovane ili obnovljene površine pod voćnjacima

Preduslovi − Sredstva u opštinskom budžetu za poljoprivredu za ove namjene − Nabavka legalnog sadnog materijala sa certifikatima o sortnosti i

zdravstvenom stanju

63

Mjera 2.1.3 Podrška u nabavci muznih krava

Naziv mjere PODRŠKA U NABAVCI MUZNIH KRAVA Opšti strateški cilj

Ruralni razvoj

Posebni strateški cilj

Povećanje konkurentnosti poljoprivredne proizvodnje

Područje realizacije

Područje opštine Ugljevik

Cilj mjere Unapređenje konkurentnosti poljoprivredne proizvodnje na području Opštine kroz podrške u nabavci muznih krava

Sadržaj i realizacija

Mjera podrazumijeva participatorno učešće Opštine u nabavci muznih krava na poljoprivrednim gazdinstvima koja se bave tržišno usmjerenom proizvodnjom mlijeka. Prednost dati nabavci pasmina koje struka preporučuje. Mogući modeli sufinansiranja: fiksno učešće Opštine u pokrivanju troškova nabavke muznih krava ili (preporučljivije) regresiranje kamata kod nabavke krava kreditnim sredstvima.

Opravdanost i efekti

Mjera može povećati produktivnost i konkuretnost proizvođača mlijeka, uz perspektivno povećanje proizvodnje mlijeka na području Opštine

Korisnici Tržišno orijentisana gazdinstva – proizvođači mlijeka na području Opštine Izvor finansiranja

Opštinski budžet za poljoprivredu

Okvirno učešće u budžetu

Do 10% opštinskog budžeta za poljoprivredu

Uslovi korišćenja sredstava

Registrovana poljoprivredna gazdinstva sa tržišno orijentisanom proizvodnjom mlijeka. Gazdinstva koja nabavku muznih krava većim dijelom finansiraju svojim ili kreditnim sredstvima. Dodjela sredstava za sufinansiranje u transparentnom postupku i nakon javnog poziva. Zabrana otuđenja grla čiju ja nabavku Opština sufinansirala.

Period realizacije

Sve godine perioda na kojeg se Strategija odnosi

Izvršilac Opština Ugljevik

Indikatori praćenja

− Broj nabavljenih muznih krava − Proizvodnja mlijeka − Količina otkupljenog mlijeka

Preduslovi

− Sredstva u opštinskom budžetu za poljoprivredu za ove namjene − Nabavka muznih krava od registrovanih dobavljača, sa potrebnim

zdravstvenim i drugim certifikatima − Gazdinstva sa obezbijeđenim stajskim prostorom u skladu sa higijenskim

zahtjevima − Gazdinstva sa kapacitetima za proizvodnju ili osiguranu nabavku stočne

hrane

64

Mjera 2.1.4 Podrške u nabavci ovaca i koza

Naziv mjere PODRŠKE U NABAVCI OVACA I KOZA Opšti strateški cilj

Ruralni razvoj

Posebni strateški cilj

Povećanje konkurentnosti poljoprivredne proizvodnje

Područje realizacije

Brdska područja opštine Ugljevik

Cilj mjere Unapređenje konkurentnosti poljoprivredne proizvodnje na području Opštine kroz podrške u nabavci ovaca i koza

Sadržaj i realizacija

Mjera podrazumijeva participatorno učešće Opštine u nabavci ovaca i koza na poljoprivrednim gazdinstvima koja se već bave ili se tek uključuju u tržišno orijentisani uzgoj ovaca i koza. Mjera je prvenstveno usmjerena na brdska područja opštine sa nižim kvalitetom zemljišta i lošijim uslovima za bavljenje intenzivnom poljoprivredom. Kod nabavke prednost dati pasminama ovaca i koza koje za ovo područje preporučuju stručnjaci. Mogući modeli sufinansiranja su: fiksno učešće Opštine u pokrivanju troškova nabavke ovaca i koza ili regresiranje kamata kod nabavke ovaca i koza kreditnim sredstvima.

Opravdanost i efekti

Mjera može povećati produktivnost i konkurentnost ovčara i kozara na području Opštine

Korisnici Tržišno orijentisana gazdinstva – uzgajivači ovaca i koza na području Opštine Izvor finansiranja

Opštinski budžet za poljoprivredu

Okvirno učešće u budžetu

Do 5% opštinskog budžeta za poljoprivredu

Uslovi korišćenja sredstava

Registrovana poljoprivredna gazdinstva sa tržišno orijentisanim uzgojem ovaca ili koza ili gazdinstva koja ulaze u tržišno orijentisani uzgoj ovaca ili koza. Gazdinstva koja nabavku ovaca ili koza većim dijelom finansiraju svojim ili kreditnim sredstvima. Dodjela sredstava za sufinansiranje u transparentnom postupku i nakon javnog poziva. Zabrana otuđenja grla čiju ja nabavku Opština sufinansirala.

Period realizacije

Sve godine perioda na kojeg se Strategija odnosi

Izvršilac Opština Ugljevik Indikatori praćenja

− Broj nabavljenih ovaca ili koza − Količine tržišno plasiranog mesa i mlijeka

Preduslovi

− Sredstva u opštinskom budžetu za poljoprivredu za ove namjene − Nabavka ovaca ili koza od registrovanih dobavljača, sa potrebnim

zdravstvenim i drugim certifikatima − Gazdinstva sa obezbijeđenim stajskim prostorom u skladu sa higijenskim

zahtjevima − Gazdinstva sa kapacitetima za proizvodnju ili osiguranu nabavku stočne

hrane

65

Mjera 2.1.5 Podrške u investicijama u kapacitete za skladištenje, doradu i preradu poljoprivrednih proizvoda

Naziv mjere PODRŠKE U INVESTICIJAMA U KAPACITETE ZA SKLADIŠTENJE, DORADU I PRERADU POLJOPRIVREDNIH PROIZVODA

Opšti strateški cilj

Ruralni razvoj

Posebni strateški cilj

Povećanje konkurentnosti poljoprivredne proizvodnje

Područje realizacije

Područje opštine Ugljevik

Cilj mjere Unapređenje konkurentnosti poljoprivredne proizvodnje na području Opštine kroz podrške u investicijama kod izgradnje i opremanja kapaciteta za skladištenje, doradu i preradu poljoprivrednih proizvoda

Sadržaj i realizacija

Mjera podrazumijeva participatorno učešće Opštine u investicijama kod izgradnje i opremanja kapaciteta za skladištenje, doradu i preradu poljoprivrednih proizvoda (skladišta, hladnjače, sortirnice voća i povrća; mini ili srednje mljekare i sirare; pogoni za preradu voća, povrća i mesa i sl.). U aranžmane sufinansiranja opština može stupiti sa registrovanim udruženjima poljoprivrednika ili proizvođača hrane te sa registrovanim preduzetnicima i privrednim subjektima. Preporuka je da, u skladu sa mogućnostima opštinskog budžeta za poljoprivredu i kreditnim uslovima, Opština u sufinansiranju učestvuje kroz regresiranje kamate na kredit za investiranje u pomenute kapacitete.

Opravdanost i efekti

Mjera može povećati konkuretnost i primarne proizvodnje i šire posmatranog sektora poljoprivrede i proizvodnje hrane. Izgradnja i opremanje kapaciteta za skladištenje, doradu i preradu poljoprivrednih proizvoda omogućava stvaranje i plasman proizvoda sa dodatnom vrijednošću i reputacijom područja proizvodnje. Sporedni, ali ne manje važan efekat izgradnje, opremanja i rada ovakvih kapaciteta je otvaranje novih radnih mjesta.

Korisnici Registrovana udruženja poljoprivrednika ili proizvođača hrane te za djelatnosti skladištenja, dorade i prerade poljoprivrednih proizvoda registrovani preduzetnici i privredni subjekti

Izvor finansiranja

Opštinski budžet za poljoprivredu

Okvirno učešće u budžetu

Do 15% opštinskog budžeta za poljoprivredu

Uslovi korišćenja sredstava

Dodjela sredstava za sufinansiranje u transparentnom postupku i nakon javnog poziva. Zabrana promjene namjene ili otuđenja kapaciteta zasnovanih investicijama koje je Opština sufinansirala.

Period realizacije

Sve godine perioda na kojeg se Strategija odnosi

Izvršilac Opština Ugljevik

Indikatori praćenja

− Broj i struktura novoizgrađenih i opremljenih kapacitete za skladištenje, doradu i preradu poljoprivrednih proizvoda

− Broj novootvorenih radnih mjesta

Preduslovi − Sredstva u opštinskom budžetu za poljoprivredu za ove namjene − Subjekat zainteresovan za sufinansiranje treba da ima odobren i aktivan

namjenski kreditni aranžman sa bankom

66

Mjera 2.1.6 Podrške u nabavci novih pčelinjih društava i košnica

Naziv mjere PODRŠKA U NABAVCI NOVIH PČELINJIH DRUŠTAVA I KOŠNICA Opšti strateški cilj

Ruralni razvoj

Posebni strateški cilj

Povećanje konkurentnosti poljoprivredne proizvodnje

Područje realizacije

Područje opštine Ugljevik

Cilj mjere Unapređenje konkurentnosti poljoprivredne proizvodnje na području Opštine kroz podršku nabavci novih pčelinjih društava i košnica

Sadržaj i elementi realizacije

Participatorno učešće Opštine u nabavci novih pčelinjih društava i košnica za pčelare članove lokalnih udruženja pčelara. Sufinansiranje kroz fiksno učešće Opštine (do 10%) u pokrivanju troškova nabavke novih pčelinjih društava i košnica.

Opravdanost i efekti

Mjera može povećati obim proizvodnje te produktivnost i konkuretnost pčelara na području Opštine.

Korisnici Pčelari učlanjeni u udruženja pčelara na području opštine Ugljevik. Izvor finansiranja

Opštinski budžet za poljoprivredu

Okvirno učešće u budžetu

Do 3% opštinskog budžeta za poljoprivredu

Uslovi korišćenja sredstava

Sufinansiranje za pčelare učlanjene u registrovana udruženja pčelara. Pčelari koji nabavku novih pčelinjih društava i košnica većim dijelom finansiraju svojim ili kreditnim sredstvima. Dodjela sredstava za sufinansiranje u transparetnom postupku i nakon javnog poziva. Zabrana otuđenja košnica čiju ja nabavku Opština sufinansirala.

Period realizacije

Sve godine perioda na kojeg se Strategija odnosi

Izvršilac Opština Ugljevik Indikatori praćenja

− Broj nabavljenih košnica sa pčelinjim društvima − Količine proizvedeng meda i drugih pčelinjih proizvoda

Preduslovi − Sredstva u opštinskom budžetu za poljoprivredu za ove namjene − Podrška pčelarima članova udruženja pčelara

67

Mjera 2.1.7 Podrške u troškovima uspostavljanja i promocije brendova lokalnih poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda

Naziv mjere PODRŠKE U TROŠKOVIMA USPOSTAVLJANJA I PROMOCIJE BRENDOVA LOKALNIH POLJOPRIVREDNIH I PREHRAMBENIH PROIZVODA

Opšti strateški cilj

Ruralni razvoj

Posebni strateški cilj

Povećanje konkurentnosti poljoprivredne proizvodnje

Područje realizacije

Područje opštine Ugljevik

Cilj mjere Unapređenje konkurentnosti poljoprivredne proizvodnje na području Opštine kroz brendiranje lokalnih poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda

Sadržaj i elementi realizacije

Participatorno učešće u troškovima vezanim za uspostavljanje i promovisanje brendova lokalnih poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda. Mjera uključuje i podršku troškovima eventualnih postupaka zaštite proizvoda sa geografskim porijeklom ili tradicionalnim kvalitetom. Realizacija kroz fiksno sufinansiranje (do 15%) troškova izrada stručnih elaborata i administrativnih troškova kod izrade, zaštite i promocije brenda te eventualno finansiranje dijela troškova promovisanja brenda.

Opravdanost i efekti

Mjera može povećati konkurentnost sektora poljoprivrede i proizvodnje hrane i donijeti dodatnu vrijednost njihovim proizvodima.

Korisnici Registrovana udruženja poljoprivrednika i proizvođača hrane i privredni subjekti registrovani za proizvodnju hrane

Izvor finansiranja

Opštinski budžet za poljoprivredu

Okvirno učešće u budžetu

Do 3% opštinskog budžeta za poljoprivredu

Uslovi korišćenja sredstava

Sufinansiranje za registrovana udruženja poljoprivrednika ili proizvođača hrane sa jasnom vizijom i ciljem brendiranja. Dodjela sredstava za sufinansiranje u transparentnom postupku i nakon javnog poziva.

Period realizacije

Sve godine perioda na kojeg se Strategija odnosi

Izvršilac Opština Ugljevik Indikatori praćenja

Broj registrovanih brendova poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda

Preduslovi Sredstva u opštinskom budžetu za poljoprivredu za ove namjene. Postojanje kvalitetnih programa brendiranja sa definisanim ciljevima i efektima.

68

Mjera 2.1.8 Podrška uvođenju standarda kod poljoprivrednih proizvođača i prerađivača

Naziv mjere PODRŠKA UVOĐENJU STANDARDA KOD POLJOPRIVREDNIH PROIZVOĐAČA I PRERAĐIVAČA

Opšti strateški cilj

Ruralni razvoj

Posebni strateški cilj

Povećanje konkurentnosti poljoprivredne proizvodnje

Područje realizacije

Područje opštine Ugljevik

Cilj mjere Unapređenje konkurentnosti poljoprivredne proizvodnje na području Opštine kroz podršku uvođenju i održavanju standarda kod poljoprivrednika i proizvođača hrane

Sadržaj i elementi realizacije

Participatorno učešće Opštine u troškovima vezanim za uvođenje standarda (GLOBAL GAP, ISO standardi, HACCP sistem i sl.) na poljoprivrednim gazdinstvima, u kapacitetima za skladištenje i doradu poljoprivrednih proizvoda i u pogonima za proizvodnju hrane. Realizacija kroz fiksno sufinansiranje (do 15%) troškova uvođenja standarda.

Opravdanost i efekti

Mjera može povećati konkurentnost sektora poljoprivrede i proizvodnje hrane i donijeti dodatnu vrijednost njihovim proizvodima

Korisnici Registrovana udruženja poljoprivrednika i proizvođača hrane i privredni subjekti registrovani za proizvodnju hrane

Izvor finansiranja

Opštinski budžet za poljoprivredu

Okvirno učešće u budžetu

Do 3% opštinskog budžeta za poljoprivredu

Uslovi korišćenja sredstava

Sufinansiranje za registrovana poljoprivredna gazdinstva ili proizvođače hrane. Dodjela sredstava za sufinansiranje u transparentnom postupku i nakon javnog poziva.

Period realizacije

Sve godine perioda na kojeg se Strategija odnosi

Izvršilac Opština Ugljevik Indikatori praćenja

Broj poljoprivrednih gazdinstava i pogona za proizvodnju hrane sa uvedenim standardima, sa strukturom uvedenih standarda

Preduslovi − Sredstva u opštinskom budžetu za poljoprivredu za ove namjene − Opredjeljenja poljoprivrednih gazdinstava i preduzeća za uvođenje

standarda, što bi, kroz programe edukacije, trebalo podsticati

69

2.2 Posebni strateški cilj: Unapređenje stanja agro-okoliša U uslovima kada su i poljoprivreda i poljoprivrednici na našim prostorima u teškoj poziciji i kada se traže izlazi za poboljšanje primarnih performansi sektora (povećanje produktivnosti poljoprivrede i poboljšanje standarda poljoprivrednika) ponekad se čine deplasiranim navodi o multifunkcionalnom karakteru poljoprivrede. Pri ovom se širenjem funkcija poljoprivrede sa osnovne (proizvodnja hrane) na prvim mjestima najčešće navode značaj i uloga poljoprivrede i poljoprivrednika u očuvanju i unapređenju stanja prirodne sredine, održivo upravljanje prirodnim resursima, očuvanje biodiverziteta, očuvanje tradicionalnih pejsaža i sl. Izvijesno je da će sa približavanjem Bosne i Hercegovini integraciji u Evropsku uniju ove funkcije poljoprivrede i ove uloge poljoprivrednika biti obaveza i uslov za ostanak u sistemima državnih podsticaja poljoprivrednicima. Inače niska opšta ekološka svijest u Bosni i Hercegovini zasigurno ne olakšava ovo neophodno širenje pogleda na poljoprivredu.

Opština Ugljevik je domaćin značajnom privredno-energetskom preduzeću, RiTE Ugljevik, koje je u velikoj mjeri zaslužno za relativno dobru razvijenost Opštine i standard njenih stanovnika. Međutim, eksploatacija uglja i proizvodnja električne energije u termoelektranama po sebi ugrožavaju kako zemljišne površine raspoložive za poljoprivredu, tako i kvalitet zemljišta i vazduha u svom okruženju. Noviji ekološki propisi i zahtjevi u znatnoj mjeri su smanjili ranije izraženije negativne uticaje RiTE na stanje životne sredine, iako se sa određenim negativnim uticajima ove vrste i sa najsavremenjim sistemima za redukovanje polutanata mora računati. Rudnici sa obimnim proizvodnjama i dugim tradicijama (kakav je rudnik u sastavu RiTE Ugljevik) imaju i obaveze i znanja potrebna za rekultivaciju korištenog rudničkog zemljišta. Rekultivisana zemljišta doprinose ne samo povećanju zemljišnih površina koje se mogu staviti u funkcije poljoprivrednih proizvodnji, nego doprinose i poboljšanju ekološkog imidža rudnika. Učešće Opštine, moguće uz saradnju sa RiTE Ugljevik, u stručno vođenom rekultivisanju ili vraćanju rekultivisanog rudničkog zemljišta u intenzivno korišćeno poljoprivredno zemljište, imalo bi, pored, istina nevelikog, uticaja na rast površina poljoprivrednih zemljišta, znatne efekte kroz promovisanje i Opštine i RiTE kao ekološki odgovornih subjekata.

70

Mjera 2.2.1 Fazno transformisanje rudničkog zemljišta RiTE Ugljevik u poljoprivrednu i/ili ekološki odgovornu funkciju

Naziv mjere FAZNO TRANSFORMISANJE RUDNIČKOG ZEMLJIŠTA RiTE UGLJEVIK U POLJOPRIVREDNU I/ILI EKOLOŠKI ODGOVORNU FUNKCIJU

Opšti strateški cilj

Ruralni razvoj

Posebni strateški cilj

Unapređenje stanja agro-okoliša

Područje realizacije

Eksploatisano rudničko zemljište RiTE Ugljevik koje je u programu rekultivacije ili je rekultivisano

Cilj mjere Privođenje eksploatisanog rudničkog zemljišta u poljoprivrednu funkciju, u skladu sa modernim ekološkim zahtjevima

Sadržaj i elementi realizacije

Angažman opštine Ugljevik na intenziviranju rekultivacije rudničkog zemljišta RiTE Ugljevik i stavljanju već rekultivisanog zemljišta u funkciju poljoprivredne proizvodnje, sa elementima pokaznih poligona za organizaciju ekološki odgovorne poljoprivrede. Mjera uključuje angažman Opštine na dodjeli ili davanju u zakup rekultivisanog zemljišta etabliranim poljoprivrednim proizvođačima koji su pokazali ekološku odgovornost. Preporuka je da se, u saradnji sa stručnjacima, na ovakvim zemljištima organizuju biljne proizvodnje koje rezultiraju povećanjem plodnosti zemljišta.

Opravdanost i efekti

Mjera može ukazati na ekološki odgovorno i šire društveno korisno ponašanje Opštine te, do određene, mjere povećati površine zemljišta za poljoprivredne proizvodnje.

Korisnici

Primarni korisnici su subjekti koji, uz ugovoreni angažman sa Opštinom, gazduju rekultivisanim rudničkim zemljištem i na njemu ostvaruju određene poljoprivredne proizvodnje. Ekološki odgovorno upravljanje i korišćenje ovog zemljišta ima šire efekte kroz oplemenjivanje krajolika i pokazivanje brige za stanovništvo.

Izvor finansiranja

Opštinski budžet za poljoprivredu

Okvirno učešće u budžetu

Do 5% opštinskog budžeta za poljoprivredu

Uslovi korišćenja sredstava

Ugovorni aranžman sa subjektom koji će, pod ugovorenim uslovima, gazdovati rekultivisanim rudničkim zemljištem ili zemljištem koje je u programu rekultivacije. Dodjela sredstava za realizaciju ove mjere u transparetnom postupku i nakon javnog poziva.

Period realizacije

Realizacija po javnim pozivima, u zavisnosti od stanja rekultivisanosti i površina rudničkog zemljišta koje se prema ovoj mjeri može staviti u ekološki odgovornu funkciju poljoprivredne proizvodnje

Izvršilac Opština Ugljevik u saradnji sa RiTE Ugljevik

Indikatori praćenja

Površine rekultivisanog rudničkog zemljišta i površine rekultivisanog rudničkog zemljišta stavljene u funkciju poljoprivredne proizvodnje u skladu sa modernim ekološkim standardima

Preduslovi Sredstva u opštinskom budžetu za poljoprivredu za ove namjene

71

2.3 Posebni strateški cilj: Unapređenje stručnosti i sposobnosti poljoprivrednika kroz obrazovanje i obučavanje Kao i u svim drugima oblastima ljudskog djelovanja, znanje i stručnost u savremenoj poljoprivredi predstavljaju resurse od prvorazrednog značaja. Iako se ova konstatacija često ponavlja i u nju se deklarativno vjeruje, u našim krajevima i u mnogim djelatnostima rezultati i uspjeh izostaju upravo zbog nedovoljne stručne osposobljenosti i profesionalne odgovornosti. Nepostojanje profesionalnih i kvalifikacijskih standarda, mali broj poljoprivrednika sa završenim stručnim poljoprivrednim školama i sklonost da se na poljoprivredu gleda kao na djelatnost neobrazovanih, neobučenih i inače onih koji se poljoprivredom bave u nedostatku boljih životnih mogućnosti nisu dobre pretpostavke za intenzivnije uključivanje poljoprivrednika u procese i programe cjeloživotnog učenja. Udruživanje poljoprivrednika, inače opravdano i prema cijelom nizu drugih strateško-razvojnih pravaca, u velikoj mjeri može doprinijeti kako artikulisanju zajedničkih problema čija rješenja traže ekspertska gledišta, tako i lakšem organizovanju kraćih ili dužih edukativnih kurseva ili programa obučavanja i osposobljavanja. Kad god je to moguće, kurseve i programe obuke treba planirati tako da se poljoprivrednicima prenesu najnovija znanja i provjerene vještine potrebne za ovladavanje tehnologijama koje će voditi povećanju proizvodnje, smanjenju troškova proizvodnje i povećanju kvaliteta. Treba naglasiti da permanentno obrazovanje i obučavanje poljoprivrednika predstavlja i interes svih stanovnika, odnosno konzumenata hrane. Hrana, kako je poznato, može predstavljati znatan rizik po zdravlje konzumenata, ukoliko su je proizvodili poljoprivrednici neobučeni npr. za pravilnu primjenu pesticida ili mineralnih đubriva ili su je dorađivali i prerađivali prerađivači neobučeni npr. za poznavanje i primjenu dobrih higijenskih praksi. Opština, angažovanjem eksperata za tematske kurseve i kraće programe stručnog obučavanja, pripremljene na bazi problema koje su definisala udruženja poljoprivrednih proizvođača, uz relativno niske troškove može poslati snažnu poruku o posvećenosti misiji javnog servisa svojih građana.

72

Mjera 2.3.1 Tematske stručne obuke za udruženja poljoprivrednih proizvođača

Naziv mjere TEMATSKE STRUČNE OBUKE ZA UDRUŽENJA POLJOPRIVREDNIH PROIZVOĐAČA

Opšti strateški cilj

Ruralni razvoj

Posebni strateški cilj

Unapređenje stručnosti i sposobnosti poljoprivrednika kroz obrazovanje i obučavanje

Područje realizacije

Područje opštine Ugljevik

Cilj mjere Povećanje stručne i poslovne osposobljenosti poljoprivrednika i proizvođača hrane

Sadržaj i elementi realizacije

Organizacije stručnih predavanja i kraćih programa obuke za poljoprivrednike i proizvođače hrane udružene u svoje organizacije. Podržavati realizaciju programa koji su nastali ekspertskom razradom na bazi artikulisanih zahtjeva i potreba udruženja poljoprivrednika i proizvođača hrane. Nastojati da se što veći broj programa realizuje na terenu i uz praktičnu obuku.

Opravdanost i efekti

Poljoprivrednici i proizvođači hrane treba da budu dio koncepta cjeloživotnog učenja, pri čemu programi edukacija i obučavanja treba da unaprijede njihove stručne i poslovne sposobnosti, uz izgradnju etički odgovornog pristupa neophodnog u osiguranju proizvodnje zdravstveno sigurne hrane

Korisnici Poljoprivrednici i proizvođači hrane, članovi registrovanih udruženja poljoprivrednika i proizvođača hrane

Izvor finansiranja

Opštinski budžet za poljoprivredu

Okvirno učešće u budžetu

Do 7% opštinskog budžeta za poljoprivredu

Uslovi korišćenja sredstava

Od strane udruženja poljoprivrednika ili proizvođača hrane kreirani "projektni zadaci", odnosno "naručeni" programi edukacije i obuke ustanovljeni sa potrebama i interesima poljoprivrednika i proizvođača hrane. Za realizaciju programa kroz javne pozive angažovati provjerene stručnjake, sa adekvatnim biografijama.

Period realizacije

Po potrebi, u skladu sa zahtjevima udruženja poljoprivrednika i proizvođača hrane i procjeni opravdanosti nadležnih opštinskih službi.

Izvršilac Opština Ugljevik u saradnji sa udruženjima Indikatori praćenja

Broj organizovanih programa edukacije i kurseva stručnog obučavanja; broj polaznika programa i kurseva

Preduslovi Sredstva u opštinskom budžetu za poljoprivredu za ove namjene

73

3 Opšti strateški cilj: Podrška sektoru kroz unapređenje opštih usluga u poljoprivredi Poljoprivreda kao izuzetno važan i, kako je navedeno, multifinkcionalan sektor u svim društveno-političkim zajednicama zahtijeva troškovne, ali i druge angažmane upravnih i administrativnih institucija i organizacija. Ovi angažmani se ostvaruju nizom mjera i aktivnosti koje za cilj imaju stvaranje što boljeg okruženja i preduslova za razvoj poljoprivrede i proizvodnje kvalitetne i zdravstveno sigurne hrane. Iskustva razvijenih zemalja pokazuju da je razvijenost i dostupnost opštih usluga u poljoprivredi, odnosno infrastrukturnog okruženja u direktnoj vezi sa stepenom razvijenosti i uspješnosti sektora poljoprivrede i proizvodnje hrane. Neke opšte usluge u poljoprivredi realizuju se uspostavljanjem i održavanjem sistema stalne podrške (npr. savjetodavne službe, sistemi kontrole kvaliteta i zdravstvene sigurnosti proizvoda, uzgojno-selekcijski centri, ažurirana poljoprivredna statistika, itd.), dok se druge realizuju prema potrebi, u skladu sa zahtjevima sektora i raspoloživošću javnih sredstava (npr. realizacija posebnih istraživačkih projekata, intervencije u osiguranju poljoprivrednih proizvodnji, podrške u situacijama elementarnih nepogoda i šteta u poljoprivredi, itd.).

Iz okvira ovog opšteg strateškog cilja za strategiju razvoja poljoprivrede opštine Ugljevik u narednom srednjoročnom periodu predložene su mjere iz domena slijedećih posebnih ciljeva:

‒ podrška promotivnim i informativnim aktivnostima; ‒ podrška osiguranju primarne poljoprivredne proizvodnje; ‒ tehnička i administrativna podrška sektoru poljoprivrede i prehrambene industrije.

Preporučeni segmenti posebnih ciljeva u skladu su sa nadležnostima Opštine i njenim trenutnim i srednjoročno projektovanim finansijskim mogućnostima. U budućnosti bi Opština trebala računati sa zahvatanjem više ciljeva i podržavanjem više mjera iz područja opštih usluga u poljoprivredi, jer se na taj način i upravo u ovom području efektivno opredmećuje deklarativno poznata društvena misija opštine – unapređenje uslova za život i rad njenih stanovnika. 3.1 Posebni strateški cilj: Podrška promotivnim i informativnim aktivnostima Inače niska svijest o potrebi promovisanja i nizak nivo marketinških vještina prate mnoge sektore, pa i sektor poljoprivrede i proizvodnje hrane u Bosni i Hercegovini. Današnji tržišni uslovi jednostavno ne dozvoljavaju ovakvu vrstu uspavanosti ili očekivanja da će se kupci ili potencijalni poslovni partneri druge vrste sami od sebe pojaviti na kapiji poljoprivrednog gazdinstva ili pogona za proizvodnju hrane. Potrebno je, stoga, raditi i na izgradnji navika za promovisanjem, ali i kroz minimalno potrebne podrške udruženjima poljoprivrednika ili proizvođača hrane organizovanih na opštinskom nivou olakšati promovisanje na neki od uobičajenih ili novoosmišljenih načina. Promovisanje vrijednosti i specifičnosti lokalnih poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda može biti i vrlo dobar način indirektnog promovisanja opštine. Među velikim brojem mogućih vidova promovisanja vrijednosti i dostignuća lokalnih udruženja poljoprivrednika i proizvođača hrane u ovoj fazi nastojanja za unapređenje stanja sektora poljoprivrede na području opštine Ugljevik predložena je finansijska participacija u troškovima nastupa udruženja na sajmovima, izložbama i sličnim manifestacijama.

74

Mjera 3.1.1 Podrška nastupima udruženja poljoprivrednih proizvođača na sajmovima, izložbama i sličnim manifestacijama

Naziv mjere PODRŠKA NASTUPIMA UDRUŽENJA POLJOPRIVREDNIH PROIZVOĐAČA NA SAJMOVIMA, IZLOŽBAMA I SLIČNIM MANIFESTACIJAMA

Opšti strateški cilj

Podrška sektoru kroz unapređenje opštih usluga u poljoprivredi

Posebni strateški cilj

Podrška promotivnim i informativnim aktivnostima

Područje realizacije

Područje opštine Ugljevik, mjesta izvan Opštine na kojima se organizuju sajmovi, izložbe, promocije i slične aktivnosti

Cilj mjere Promovisanje kvaliteta lokalno stvorenih poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda, uz promovisanje Opštine i regije

Sadržaj i elementi realizacije

Participacija Opštine u troškovima organizovanog nastupa poljoprivrednika i proizvođača hrane sa područja Opštine na sajmovim, izložbama i sličnim manifestacijama. Mjera uključuje i opštinsku podršku organizacijama ovakvih ili sličnih manifestacija (festivali tradicionalnih prehrambenih proizvoda, festivali mješovitih sadržaja na kojima se pojavljuju poljoprivrednici i proizvođači hrane) na području Opštine.

Opravdanost i efekti

Mjera može doprinijeti lakšem proboju na tržište ili jačanju tržišnih pozicija lokalnih udruženja poljoprivrednika ili proizvođača hrane. Efekti mjere se mogu procijeniti naknadno, kroz analizu eventualno novih poslovnih ugovora ili uspostavljenih kanala plasmana proizvoda, odnosno kanala povoljnijih nabavki neophodnih spoljnih inputa za lokalno zasnovane proizvodnje.

Korisnici Registrovana udruženja poljoprivrednika i udruženja proizvođača hrane; lokalni privredni subjekti registrovani za proizvodnju hrane

Izvor finansiranja

Opštinski budžet za poljoprivredu

Okvirno učešće u budžetu

Do 3% opštinskog budžeta za poljoprivredu

Uslovi korišćenja sredstava

Utemeljen zahtjev udruženja (preduzeća) potencijalnog korisnika opštinske participacije, sa informacijama o manifestaciji (događaju) na kojem će se promocija obaviti i uz predočenje okvirnog ukupnog troškovnika učešća korisnika na manifestaciji.

Period realizacije

Po potrebi, u skladu sa zahtjevima udruženja poljoprivrednika i proizvođača hrane i procjeni opravdanosti nadležnih opštinskih službi.

Izvršilac Opština Ugljevik u saradnji sa udruženjima ili preduzećima (korisnicima participacije)

Indikatori praćenja

Broj podržanih promotivnih aktivnosti

Preduslovi Sredstva u opštinskom budžetu za poljoprivredu za ove namjene

75

3.2 Posebni strateški cilj: Podrška osiguranju primarne poljoprivredne proizvodnje Poljoprivredne proizvodnje su zbog direktne izloženosti velikom broju spoljnih i u pravilu nekontrolisanih uticaja među najrizičnijim proizvodnjama uopšte. Osjetljivost poljoprivrednih proizvodnji naročito je došla do izražaja sa, po svemu sudeći izvijesnim, klimatskim promjenama čije su posljedice sve učestalije pojave poplava, požara, klizišta i olujnih nepogoda, nerijetko sa katastrofalnim posljedicama po poljoprivredne djelatnosti. U našim uslovima vrlo mali broj poljoprivrednih proizvođača osigurava svoje zasade i usjeve kod osiguravajućih društava. Razlozi za ovo su mnogobrojni, od visokih premija koje osiguravajuća društva obračunavaju i zahtijevaju i koje znatan broj, posebno manjih, poljoprivrednih gazdinstava ne može plaćati do nepostojanja tradicije i navike osiguranja usjeva i zasada. Strategija predviđa usmjeravanje određenog dijela opštinskog budžeta za poljoprivredu u participiranje plaćanja premija sa osiguravajućim društvima ugovorenih osiguranja usjeva, stalnih zasada, stoke, opreme i objekata poljoprivrednih gazdinstava, itd. Iako se ne radi o posebno visokim sredstvima, participacija Opštine u plaćanjima premija osiguranja u periodu na kojeg se odnosi Strategija dugoročno može imati znatne efekte kroz promovisanje svrsishodnosti ugovorenog osiguranja i naplate šteta od osiguravajućih društava i prihvatanje ovakve prakse od većeg broja poljoprivrednih proizvođača. Uz izdvajanje određenih sredstava iz opštinskog budžeta za participatorno pokrivanje troškova premija osiguranja kod osigurvajućih društava, Startegija predviđa formiranje, makar i simboličnog rezervnog fonda za naknade dijela šteta koje poljoprivredni proizvođači pretrpe u slučajevima proglašenih elementarnih nepogoda.

76

Mjera 3.2.1 Podrške kroz plaćanje dijela premija osiguranja ugovorenih sa osiguravajućim društvima

Naziv mjere PODRŠKE KROZ PLAĆANJE DIJELA PREMIJA OSIGURANJA UGOVORENIH SA OSIGURAVAJUĆIM DRUŠTVIMA

Opšti strateški cilj

Podrška sektoru kroz unapređenje opštih usluga u poljoprivredi

Posebni strateški cilj

Podrška osiguranju primarne poljoprivredne proizvodnje

Područje realizacije

Područje opštine Ugljevik

Cilj mjere

Kroz participatorno učešće Opštine olakšati poljoprivrednim gazdinstvima plaćanje premija osiguranja koje su ona ugovorila sa osiguravajućim društvima te promovisanje prakse osiguranja kao modela za potpunu ili visoku naknadu šteta

Sadržaj i elementi realizacije

Opština će dijelom svog budžeta alociranog za poljoprivredu prema participatornom principu vršiti plaćanja dijela premija osiguranja koje su poljoprivrednici sa njene tertorije ugovorili sa osiguravajućim društvima

Opravdanost i efekti

Imajući u vidu relativno visoke premije osiguranja u poljoprivredi, mjera može biti direktna pomoć poljoprivrednicima i proizvođačima hrane koji su se odlučili i ugovorili osiguranje svojih usjeva, stalnih zasada, grla stoke, objekata ili opreme. Pored ovih neposrednih efekata, mjera može pomoći u promovisanju, inače poželjnog i u razvijenim zemljama uobičajenog, ugovorenog osiguranja od šteta u poljoprivredi.

Korisnici Registrovani poljoprivredni proizvođači sa teritorije opštine Ugljevik Izvor finansiranja

Opštinski budžet za poljoprivredu

Okvirno učešće u budžetu

Do 3% opštinskog budžeta za poljoprivredu

Uslovi korišćenja sredstava

Zaključen ugovor poljoprivrednika i osiguravajućeg društva o osiguranju

Period realizacije

Sve godine perioda na kojeg se odnosi Strategija.

Izvršilac Opština Ugljevik Indikatori praćenja

Broj podržanih ugovora o osiguranju i visina sredstava isplaćenih po osnovu participatornog učešća Opštine u pokrivanju troškova premija osiguranja

Preduslovi Sredstva u opštinskom budžetu za poljoprivredu za ove namjene

77

Mjera 3.2.2 Uspostava rezervnog fonda i isplate iz fonda u situacijama proglašenih elementarnih nepogoda

Naziv mjere USPOSTAVA REZERVNOG FONDA I ISPLATE IZ FONDA U SITUACIJAMA PROGLAŠENIH ELEMENTARNIH NEPOGODA

Opšti strateški cilj

Podrška sektoru kroz unapređenje opštih usluga u poljoprivredi

Posebni strateški cilj

Podrška osiguranju primarne poljoprivredne proizvodnje

Područje realizacije

Područje opštine Ugljevik

Cilj mjere Formiranje posebnog fonda za isplate poljoprivrednim proizvođačima čije su proizvodnje pretrpjele štete usljed elementarnih nepogoda

Sadržaj i elementi realizacije

Rezervisanje dijela budžeta za poljoprivredu opštine Ugljevik za isplate pomoći poljoprivrednicima čija su osnovna sredstva i proizvodnje pretprjele štete uslijed elementarnih nepogoda. Isplate vršiti u situacijama proglašenih stanja elementarnih nepogoda, na osnovu relevantnih procjena šteta, eventualnih obeštećenja poljoprivrednicima iz sredstva sa nivoa republičkih institucija, u skladu sa raspoloživim sredstvima u fondu i broju zahtjeva za isplatu pomoći.

Opravdanost i efekti

Osjetljivost poljoprivrednih proizvodnji, njihova izloženost prirodnim uticajima i nemogućnost velikog broja poljoprivrednika da ugovore osiguranje sredstava i proizvodnji kod osiguravajućih društava mjera kojom bi se dijelom kompenzovale štete nastale uslijed elementarnih nepogoda mjeru čine opravdanom. Njeni efekti su očigledni i omogućavaju poljoprivrednicima da se lakše oporave od gubitaka i spremniji ponovo organizuju proizvodnju.

Korisnici Registrovani poljoprivredni proizvođači sa područja opštine Ugljevik Izvor finansiranja

Opštinski budžet za poljoprivredu

Okvirno učešće u budžetu

Do 10% opštinskog budžeta za poljoprivredu

Uslovi korišćenja sredstava

Proglašeno stanje elementarne nepogode. Poljoprivredni proizvođači iz registra poljoprivrednih gazdinstava. Zahtjevi za isplatu pomoći sačinjeni na osnovu institucionalno provedenih postupaka procjene šteta. Isplata pomoći na transparentan način, nakon javnog poziva. Sredstva fonda neutrošena u jednoj godini prenose se u sredstva fonda za narednu godinu, uz njegovo dopunjavanje ili povećavanje po unaprijed utvrđenom nivou ili stopi uvećanja.

Period realizacije

Od druge do zadnje godine perioda na kojeg se odnosi Strategija.

Izvršilac Opština Ugljevik

Indikatori praćenja

− Visina sredstva isplaćenih po osnovu pomoći za saniranje šteta uslijed elementarnih nepogoda

− Broj gazdinstava kojima je pomoć isplaćena Preduslovi Sredstva u opštinskom budžetu za poljoprivredu za ove namjene

78

3.3 Posebni strateški cilj: Tehnička i administrativna podrška sektoru poljoprivrede Sektor poljoprivrede u mjeri znatno većoj nego drugi sektori zahtijeva javno podržavanu i održavanu tehničku i administrativnu podršku. Nezamislive su ozbiljne analize i planiranja u poljoprivredi i proizvodnji hrane bez postojanja ažurnih baza podataka o npr. katastaru i gruntu zemljišnih površina; tipu, kvalitetu, stanju i upotrebnoj vrijednosti zemljišta; meteoroloških podataka; proizvodnim potencijalima u sektorima poljoprivredne proizvodnje; ostavarenim poljoprivrednim proizvodnjama i njihovom tržišnom plasmanu, itd. Uspostavljanje i održavanje nekih od pomenutih baza podataka je zakonska obaveza, dok se neke uspostavljaju i ažuriraju zbog izraženih potreba i planova užih teritorijalnih jedinica i društvenih zajednica. Slabosti koje se u našim uslovima mogu naći u nizu planskih i starteško-razvojinih dokumenata vrlo često su posljedica analiza stanja provedenih na bazi nepouzdanih, a nerijetko i bez ikakvih podataka neophodnih u ovim analizama. Posljedice su jasne i vidljive kroz postojanje velikog broja nikada provedenih i bez ičije odgovornosti u zaborav bačenih planskih i strateških dokumenata deklarativno vezanih za unapređenje stanja poljoprivrede i proizvodnje hrane. Treba, međutim, reći da i kod nas ima opština koje su, često i dodatnim angažmanima svog administrativnog i tehničkog osoblja, uspostavile i redovno održavaju najvažnije statističke podloge i baze podataka potrebne i za ažurirana izvještavanja o stanju sektora poljoprivrede i za planiranja njegovog razvoja. Službe opštine Ugljevik raspolažu i do određene mjere osvježavaju osnovne podatke o proizvodnim kapacitetima sektora poljoprivrede. Međutim, za kvalitetnije analize stanja i utemeljenije projektovanje razvoja poljoprivrede i proizvodnje hrane na opštinskom nivou bi trebalo uspostaviti i održavati sveobuhvatnije i kvalitetnije statističke podloge, što se ovim strateškim dokumentom i sugeriše.

79

Mjera 3.3.1 Uspostavljanje i održavanje opštinske statističke podloge za analize i planiranje u poljoprivredi

Naziv mjere USPOSTAVLJANJE I ODRŽAVANJE OPŠTINSKE STATISTIČKE PODLOGE ZA ANALIZE I PLANIRANJE U POLJOPRIVREDI

Opšti strateški cilj

Podrška sektoru kroz unapređenje opštih usluga u poljoprivredi

Posebni strateški cilj

Tehnička i administrativna podrška sektoru poljoprivrede

Područje realizacije

Područje opštine Ugljevik

Cilj mjere Uspostavljanje redovno ažurirane opštinske baze statističkih podataka o poljoprivredi

Sadržaj i elementi realizacije

Uspostavljanje (moguće i korišćenjem standardnih softverskih rješenja) baze statističkih podataka o strukturama, stanju i faktorima poljoprivredne proizvodnje na području opštine Ugljevik. Više sredstava i angažmana potrebno je na samom početku realizacije mjere (uspostavljanje baza i prikupljanje prvog seta podataka). Kasnije je na bazi barem godišnjeg ažuriranja potrebno osigurati kvalitetne informacione podloge o stanju poljoprivredne proizvodnje i njenih faktora neophodnih za utemeljena buduća planiranja razvoja sektora.

Opravdanost i efekti

Mjera svoju opravdanost ima u raspolaganju pouzdanim podacima o stanju poljoprivredne proizvodnje, što je neophodno kako za redovna godišnja izvještavanja o privrednim i socijalnim kretanjima, tako i za buduća strateška planiranja.

Korisnici Direktni korisnici su relevantne službe Opštine, a indirektni svi građani opštine Ugljevik

Izvor finansiranja

Opštinski budžet za poljoprivredu

Okvirno učešće u budžetu

Do 3% opštinskog budžeta za poljoprivredu. Veća sredstva su potrebna za početno uspostavljanje sistema i prikupljanje prvog seta podataka.

Uslovi korišćenja sredstava

Uslov za redovno godišnje korišćenje sredstva je uspostavljena i do tada redovno ažurirana statistička podloga

Period realizacije

Od druge do zadnje godine perioda na kojeg se odnosi Strategija.

Izvršilac Opština Ugljevik Indikatori praćenja

Postojanje statističke baze i objavljivanje njenih sublimata sa osnovnom analizom trendova na godišnjem nivou

Preduslovi Sredstva u opštinskom budžetu za poljoprivredu za ove namjene

80

Sumarni pregled strateških ciljeva i mjera u njihovim okvirima.

Tabela 9/1. Pregled opštih i posebnih strateških ciljeva i mjera u njihovim okvirima

# Ciljevi i mjere 1 OPŠTI STRATEŠKI CILJ: PODRŠKA SEKTORU POLJOPRIVREDE KROZ TRŽIŠNO-

CJENOVNU POLITIKU I DIREKTNA PLAĆANJA 1.1 Posebni strateški cilj: Podrška proizvođačima voća kroz ugovorno garantovan otkup

voća 1.1.1 Otkup voća od lokalnih proizvođača za potrebe ishrane djece u opštinskim školskim i

predškolskim ustanovama 2 OPŠTI STRATEŠKI CILJ: RURALNI RAZVOJ

2.1 Posebni strateški cilj: Povećanje konkurentnosti poljoprivredne proizvodnje 2.1.1 Podrške u nabavci opreme na poljoprivrednim gazdinstvima 2.1.2 Podrške kod zasnivanja novih i obnove starih voćnih zasada 2.1.3 Podrška u nabavci muznih krava 2.1.4 Podrške u nabavci ovaca i koza 2.1.5 Podrške u investicijama u kapacitete za skladištenje, doradu i preradu poljoprivrednih

proizvoda 2.1.6 Podrške u nabavci novih pčelinjih društava i košnica 2.1.7 Podrške u troškovima uspostavljanja i promocije brendova lokalnih poljoprivrednih i

prehrambenih proizvoda 2.1.8 Podrška uvođenju standarda kod poljoprivrednih proizvođača i prerađivača

2.2 Posebni strateški cilj: Unapređenje stanja agro-okoliša 2.2.1 Fazno transformisanje rudničkog zemljišta RiTE Ugljevik u poljoprivrednu i/ili ekološki

odgovornu funkciju 2.3 Posebni strateški cilj: Unapređenje stručnosti i sposobnosti poljoprivrednika kroz

obrazovanje i obučavanje 2.3.1 Tematske stručne obuke za udruženja poljoprivrednih proizvođača

3 OPŠTI STRATEŠKI CILJ: PODRŠKA SEKTORU KROZ UNAPREĐENJE OPŠTIH USLUGA U POLJOPRIVREDI

3.1 Posebni strateški cilj: Podrška promotivnim i informativnim aktivnostima 3.1.1 Podrške kroz plaćanje dijela premija osiguranja ugovorenih sa osiguravajućim društvima

3.2 Posebni strateški cilj: Podrška osiguranju primarne poljoprivredne proizvodnje 3.2.1 Unapređenje stanja protivgradne zaštite na teritoriji opštine Ugljevik 3.2.2 Uspostava rezervnog fonda i isplate iz fonda u situacijama proglašenih elementarnih

nepogoda 3.3 Posebni strateški cilj: Tehnička i administrativna podrška sektoru poljoprivrede

3.3.1 Uspostavljanje i održavanje opštinske statističke podloge za analize i planiranje u poljoprivredi

81

10. FINANSIJSKI OKVIR Analiza budžetskih izdvajanja opštine Ugljevik za sektor poljoprivrede u periodu 2011. - 2016. pokazala je značajna variranja, od 9,2 hiljade KM (2013) do 325,2 hiljade KM (2012). Iz razgovora kojeg je Tim za izradu ove Strategije imao sa načelnikom opštine i njegovim saradnicima, realni okvirni budžet za sektor poljoprivrede za naredni petogodišnji period 2018. - 2022. na godišnjem nivou bi se mogao kretati između 200 i 250 hiljada KM. Riječ je o ciljnom iznosu, koji nije fiksan i podložan je promjenama u zavisnosti od raspoloživih budžetskih sredstava opštine. Preporučeni udjeli strateških ciljeva i mjera u godišnjem poljoprivrednom budžetu opštine Ugljevik mogu se vidjeti u narednom tabelarnom prikazu:

Tabela 10/1. Preporučeni udjeli strateških ciljeva i mjera u njihovom okviru u budžetu za poljoprivredu opštine Ugljevik

# Ciljevi i mjere

Preporučeni udio u opštinskom

budžetu za poljoprivredu

1 OPŠTI STRATEŠKI CILJ: PODRŠKA SEKTORU POLJOPRIVREDE KROZ TRŽIŠNO-CJENOVNU POLITIKU I DIREKTNA PLAĆANJA 10%

1.1 Posebni strateški cilj: Podrška proizvođačima voća kroz ugovorno garantovan otkup voća 10%

1.1.1 Otkup voća od lokalnih proizvođača za potrebe ishrane djece u opštinskim školskim i predškolskim ustanovama 10%

2 OPŠTI STRATEŠKI CILJ: RURALNI RAZVOJ 71% 2.1 Posebni strateški cilj: Povećanje konkurentnosti poljoprivredne proizvodnje 59%

2.1.1 Podrške u nabavci opreme na poljoprivrednim gazdinstvima 10% 2.1.2 Podrške kod zasnivanja novih i obnove starih voćnih zasada 10% 2.1.3 Podrška u nabavci muznih krava 10% 2.1.4 Podrške u nabavci ovaca i koza 5% 2.1.5 Podrške u investicijama u kapacitete za skladištenje, doradu i preradu poljoprivrednih

proizvoda 15% 2.1.6 Podrške u nabavci novih pčelinjih društava i košnica 3% 2.1.7 Podrške u troškovima uspostavljanja i promocije brendova lokalnih poljoprivrednih i

prehrambenih proizvoda 3% 2.1.8 Podrška uvođenju standarda kod poljoprivrednih proizvođača i prerađivača 3%

2.2 Posebni strateški cilj: Unapređenje stanja agro-okoliša 5% 2.2.1 Fazno transformisanje rudničkog zemljišta RiTE Ugljevik u poljoprivrednu i/ili ekološki

odgovornu funkciju 5% 2.3 Posebni strateški cilj: Unapređenje stručnosti i sposobnosti poljoprivrednika kroz

obrazovanje i obučavanje 7% 2.3.1 Tematske stručne obuke za udruženja poljoprivrednih proizvođača 7%

3 OPŠTI STRATEŠKI CILJ: PODRŠKA SEKTORU KROZ UNAPREĐENJE OPŠTIH USLUGA U POLJOPRIVREDI 19%

3.1 Posebni strateški cilj: Podrška promotivnim i informativnim aktivnostima 3% 3.1.1 Podrška nastupima udruženja poljoprivrednih proizvođača na sajmovima, izložbama i

sličnim manifestacijama 3% 3.2 Posebni strateški cilj: Podrška osiguranju primarne poljoprivredne proizvodnje 13%

3.2.1 Podrške kroz plaćanje dijela premija osiguranja ugovorenih sa osiguravajućim društvima 3%

3.2.2 Uspostava rezervnog fonda i isplate iz fonda u situacijama proglašenih elementarnih nepogoda 10%

3.3 Posebni strateški cilj: Tehnička i administrativna podrška sektoru poljoprivrede 3% 3.3.1 Uspostavljanje i održavanje opštinske statističke podloge za analize i planiranje u

poljoprivredi 3%

82

11. MONITORING I EVALUACIJA

11.1. Teoretske osnove sistema monitoringa i evaluacije

Započeti procesi integracije u EU će za poljoprivredu u čitavoj Bosni i Hercegovini biti izazovniji nego za brojne druge privredne grane i na najdirektniji način će uticati na sve učesnike u sektoru. Taj dugotrajni i zahtjevni proces nameće potrebu da se na svim nivoima, pa i na opšinskom, izgrade i kontinuirano jačaju kapaciteti administracije za strateško planiranje u svim oblastima, što podrazumijeva i uspostavljanje efikasnog mehanizma za implementiranje definisanih strateških opredjeljenja i politika, praćenje napretka u ostvarivanju definisanih ciljeva i ocjenu postignutih rezultata i uticaja, odnosno uspostavljenje sistema monitoringa i evaluacije strategije.

Monitoring i evaluacija su neizostavne aktivnosti u ciklusu dizajniranja i implementacije strategija, programa, projekata i mjera i obavezne su za sve projekte i programe finansirane od strane EU, te su racionalan izbor u strateškom planiranju za sve države koje imaju ambicije u pravcu EU integracija. Stoga je i Strategija razvoja poljoprivrede opštine Ugljevik, čija je izrada inicirana od strane opštinske uprave, na čelu sa načelnikom, podrazumijevala uspostavu okvira za njen monitoting i evaluaciju.

Premda se termini monitoring i evaluacija veoma često koriste zajedno, između ova dva pojma ne postoji samo terminološka, nego i suštinska razlika.

Monitoring Strategije predstavlja kontinuirano prikupljanje podataka o realizaciji Strategije i dinamici ostvarivanja postavljenih ciljeva i rezultata. On obezbjeđuje donosiocima odluka u sprovođenju politike razvoja mogućnost kontinuirano dobijanje povratnih informacija o implementaciji programa i projekata, odnosno rezultatima njihove implementacije, a samim tim i mogućnost poređenja ostvarenog i planiranog. Na taj način je moguće blagovremeno identifikovati stvarni ili potencijalni uspjesi, ali, što je još važnije, problemi, kako bi se sprovele neophodne izmjene i prilagođavanja u okviru samih programa i projekata, odnosno njihove realizacije. Kao takav, monitoring je povezan za rukovođenjem na implementaciji Strategije na svakodnevnoj bazi i moćan je alat koji oni koji implementatori Strategiju imaju na raspolaganju.

Evaluacija, odnosno ocjena Strategije predstavlja ocjenjivanje njene relevantnosti, učinka, uticaja i efikasnosti. Njome se preispituje sadržaj pojedinih projekata i aktivnosti putem kojih se realizuje cjelokupni plan i donose zaključci o uspješnosti njihove realizacije. Rezultati kvalitetno sprovedene evaluacije pružaju korisne i pouzdane informacije na osnovu kojih se stečena iskustva i naučene lekcije ugrađuju u buduće procese odlučivanja i strateškog planiranja, te pruža mogućnost da se u budućnosti izbjegnu eventualne uočene greške iz prošlosti. Na taj način, uz korištenje podataka prikupljenih u procesu monitoringa, evaluacija doprinosi poboljšanju kvaliteta budućih strategija, programa i projekata.

Između monitoringa i evaluacije postoji razlika u obimu, pri čemu je evaluacija šira od monitoringa, s obzirom na to da se bavi i ocjenom kvaliteta, izvodivosti, relevantnosti i efikasnosti izabranih strateških rješenja i ciljeva. Razlika postoji i u učestalosti, odnosno vremenu izvođenja. Dok je monitoring kontinuiran proces koji traje koliko i implementacija Strategije, evaluacija se provodi najčešće samo dva puta, prije implementacije strategije (ex-ante evaluacija) i nakon okončane implementacije strategije (ex- post evaluacija). Pored pobrojanih, postoji još jedna bitna razlika između monitoringa i evaluacije, a ona se ogleda u onome ko izvodi proces. Monitoring se radi za potrebe i od strane institucije koja implementira strategiju, od ovlaštenog tijela unutar institucije koje je s tim ciljem formirano. Nasuprot tome, kod evaluacije je neophodno osigurati objektivnost, te je stoga neophodno angažovati vanjske, odnosno nezavisne osobe ili institucije, koje ni na koji način nisu bile uključene u implementaciju Strategije. Korisnici monitoring i evaluacije su također različiti. Dok rezultate monitoringa koriste oni koji su u operativnom smislu odgovorni za implementaciju Strategije, da bi mogli pratiti njen napredak i poduzimati potrebne mjere,

83

promjene, prilagođavanja, ukoliko se za to ukaže potreba, rezultate evaluacije koriste kreatori politika i donosioci političkih odluka u procesu strateškog planiranja.

Okvir za monitoring i evaluaciju je neophodno uspostaviti u početnoj fazi planiranja, jer je jedino tako moguće osigurati njihovu efikasnost. To obuhvata i odluke o tome šta, kako i koliko često će biti praćeno (definisanje indikatora) i ko će za to biti odgovoran. Štaviše, na taj način se uspostavljaju organizacija i procedure za donošenje odluka i praćenje naknadnih efekata predloženih korektivnih mjera. Složenost strategije obično se ogleda u još složenijem okviru za monitoring i evaluaciju. Monitoring i evaluacija su instrumenti upravljanja koji mogu potpomoći proces, kako planiranja, tako i sprovođenja. Oni omogućavaju redovno praćenje sprovođenja i upoređivanje ostvarenih sa planiranim ciljevima, identifikovanje problema i njihovih uzroka. Informacije koje se prikupljaju kroz monitoring i evaluaciju pomažu donosiocima odluka da se bolje nose sa trenutnom situacijom i planiraju naredne korake. Monitoring i evaluacija, takođe, pomažu da se uoči koje su koristi ostvarene, šta je dobro urađeno i na koji način možemo da učimo iz dobre i loše prakse. Evaluacija procjenjuje koja je korist ostvarena za korisnike, koji su razlozi doveli do uspjeha ili neuspjeha i šta je na tom putu naučeno. Evaluacija treba da obezbijedi smislene preporuke za tekuće intervencije ili strateško planiranje u budućnosti. Ona obezbjeđuje sliku o efektima mjera podrške i koncentrisana je na analizu efektivnosti samog sistema podrške u smislu dostizanja strateških i operativnih ciljeva, odnosno ciljeva svake pojedine mjere. 11.2. Definisanje indikatora monitoringa i evaluacije Uspostava sistema monitoringa i evaluacije se bazira na izboru i definisanju indikatora, odnosno pokazatelja, pojedinačno za obje komponente ovog jedinstvenog sistema, s obzirom na to da među njima postoje značajne razlike. Definisanje indikatora za monitoring i evaluaciju je veoma zahtjevan zadatak, čije uspješno izvršenje zahtijeva poznavanja teoretskih principa, ali i znanje stečeno iskustvom u osmišljavanju, dizajniranju, planiranju i izradi razvojnih dokumenata: strategija, programa, mjera i projekata, u skladu sa Pristupom Logičkog Okvira, metodologijom koju EU, ali i mnoge druge međunarodne vladine i nevladine organizacije označavaju kao referentnu za sve razvojne dokumente, kao i mnoge duge projekte i programe koji se finansiraju iz njihovih fondova. Ovaj pristup podrazumijeva obavezu da se za strategiju, prije njene implementacije, izradi poseban sistem monitoringa i evaluacije koji će osigurati njeno adekvatno sprovođenje.

U izradi Strategije je prepoznata i ispoštovana razlika između indikatora koji se koriste u monitoringu od onih koji služe u evaluaciji. Indikatori monitoringa obezbjeđuju informacije o načinu korišćenja resursa, iznosima podrške, broju korisnika i slično. Na taj način, monitoring indikatori, a naročito indikatori ulaza i izlaza, omogućavaju izvještavanje o korištenju resursa i aktivnostima za koje su angažovani. Indikatori za evaluaciju se odnose prvenstveno na indikatore rezultata i uticaja, jer se evaluacija odvija nakon monitoringa, izvještavanja i revizije. Kao obavezan dio implementacije Strategije, monitoring podrazumijeva i redovne godišnje izvještaje o napretku onih koji su u organizacionoj strukturi zaduženi za provedbu monitoringa. Na ovaj način je mjere i aktivnosti koji će biti realizovani unutar Strategije moguće kontrolisani i vrjednovati. Monitoring, praktično znači neprekidan proces preispitivanja konteksta u kojem se Strategija odvija i implementira, uz blagovremeno korigovanje uočenih odstupanja od definisanih ciljeva i dinamike njihovog ostvarivanja.

Indikatori se definišu za različite nivoe procjene, pa tako postoje ulazni i izlazni parametri. Ulazni se odnose na resurse, i odnose se na indikatore monitoringa, dok izlazni indikatori mjere rezultate i uticaje i odnose se i na monitoring i evaluaciju. Bez obzira da li se radi o indikatorima monitoringa ili evaluacije, ovoj Strategiji su, prilikom definisanja indikatora, poštovalo pravilo da dobro definisani indikatori trebaju da budu: i) specifični za cilj na koji se odnose, za koji se koriste; ii) da se

84

do njih može doći uz razumne troškove, iii) relevantni, odnosno značajni i iii) imati vremensku odrednicu, odnosno biti vremenski definisani.

Definisanje indikatora, izvora u kojima se do njih može doći i načina prikupljanja indikatora je okosnica sistema za monitoring i evaluaciju. Međutim, da bi sistem imao smisla potrebno je utvrditi i početno stanje i ciljane vrijednosti koje se žele postići implementacijom Strategije. Analiza početnog stanja je, u stvari, ex-ante evaluacija. Ex-post evaluacija Strategije se radi s ciljem da se obezbijedi jasna slika o tome do kojih promjena je dovela njema implementacija, šta je u toku implementacije funkcionisalo dobro i zahvaljujući čemu, šta i zbog čega nije finkionisalo na zadovoljavajući način, da li postoji nešto što je, eventualno, moglo ili moralo biti drugačije urađeno i šta je to što bi u narednom periodu potrebno promijeniti.

Kvalitet kompletnog sistema monitoringa i evaluacije je usko vezan i zavisi od kvaliteta i pouzdanosti podataka na osnovu kojih je urađena analiza početnog stanja. U toku definisanja indikatora u okviru ove Strategije, raspoloživost, detaljnost i pouzdanost podataka nije bila na zadovoljavajućem nivou niti detaljnosti niti dostupnosti, a niti pouzdanosti.

Tim, koji je radio Strategiju razvoja poljoprivrede opštine Ugljevik je prilikom određivanja ciljeva i mjera, imao na umu zahtjeve koje je potrebno ispuniti i sljedeće principe koje je potrebno slijediti da bi se obezbijedila mogućnost za uspostavljanje sistema monitoringa i evaluacij

• Indikatori se koriste u praćenju napretka ka postavljenim ciljevima. Stoga ciljevi Strategije treba da budu prevedeni u jasne i mjerljive ciljane vrednosti. Dobar indikator proizvodi informaciju koja je lako razumljiva i smislena. Indikator mora biti tijesno povezan sa opštim i specifičnim ciljevima i rezultatima strategije čiji napredak mjeri.

• Indikator je potrebno redovno mjeriti. Stoga se mora uraditi popis svih potrebnih indikatora, za svaki dati preciznu definiciju i opis, a zatim oezbijediti vremenske serije podataka. Na ovaj način se omogućava poređenje i uočavanje trendova.

• Donosiocima odluka vezano za Strategiju razvoja od velike je važnosti da su indikatori jasni i lako razumljivi.

• Indikatori moraju biti definisani samom Strategijom, prije njenog usvajanja i implementacije. Na taj način je moguće provjeriti da li su podaci za indikatore raspoloživi, ili je neophodno predvidjeti vrijeme i finansijska sredstva za njihovo prikupljanje.

11.3. Indikatori monitoringa Indikatori monitoringa se nazivaju indikatorima rezultata i moraju biti najuže vezani za cilj, rezultat ili aktivnost koje mjere. Opšte pravilo je da je prilikom definisanja i izbora indikatora preporučljivo izbjegavanje prevelikog broja indikatora i uzimanje u obzir manjeg broja onih indikatora koji najbolje odslikavaju napredak u ostvarivanju svakog pojedinačnog cilja. Za monitoring Strategije, kao sektorskog razvojnog dokumenta bilo je potrebno definisati širi spektar opštih indikatora, a za operativne ciljeve setovi specifičnijih indikatora koji su definisani i navedeni unutar svake mjere u okviru svakog definisanog cilja.

Opšti indikatori koji se u savremenoj praksi najčešće koriste u monitoringu projekata u oblasti poljoprivrede su, a koji su korišteni i u ovoj Strategiji su:

- Iznos opštinske podrške ukupno i po pojedinačnim proiproizvodnjama; - Broj podržanih gazdinstava po vrstama proizvodnje i po kulturama; - Površine u ha obuhvaćene podrškom po kulturama; - Struktura korištenja poljoprivrednog zemljišta; - Udio pojedinih kultura u ukupnim obradivim površinama; - Površine pod plastenicima i staklenicima; - Ukupna količina proizvoda u sistemu direktnih plaćanja; - Brojno stanje stočnog fonda po vrstama i kategorijama stoke;

85

- Obim proizvodnje i ostvareni prinosi u voćarstvu, ratarsvu, povrtlarsvu, proizvodnji povrća u zaštićenim prostorima, stočarskoj proizvodnji i pčelarstvu;

- Broj gazdinstava u okviru dopunskih plaćanja za organsku/integralnu proizvodnju; - Površine na kojima se obavlja organska poljoprivredna proizvodnja; - Broj komercijalnih poljoprivrednih gazdinstava; - Broj, struktura po vrstama proizvodnje i veličini posjeda registrovanih poljoprivrednih

gazdinstava; - Broj osnovanih udruženja proizvođača; - Broj gazdinstava koja se bave nekom od oblika prerade na gazdinstvu; - Broj gazdinstava specijaliziranih za neku od poljoprivrednih proizvodnji; - Broj poljoprivrednih gazdinstava koji uvode nove proizvode, - Broj proizvođača koja se bave proizvodnjom nekog od proizvoda sa dodanom vrijednosti; - Obim proizvodnje i Vrijednost poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda plasiranih pod

nekom od oznaka kvaliteta, - Broj poljoprivrednih gazdinstava i privrednih subjekata koji primjenjuju nove tehnologije, - Broj edukacija za poljoprivredne proizvođače I broj proizvođača obuhvaćenih edukacijom. - Ukupne dodate vrijednosti u podržanim gazdinstvima i mnogi drugi.

Specifični indikatori za svaku mjeru po svim operativnim ciljevima i prioritetnim oblastima su detaljno prikazani u pregledu mjera. Za svaki definisani indikator potrebno je navesti: jedinicu mjere, izvor informacije, tip, učestalost prikupljanja i referentnu željenu vrijednost vodeći računa o resursima za prikupljanje i obradu podataka. Potrebno je prikupljanje raspoloživih sekundarnih podataka koje prikupljaju i obrađuju državne i federalne agencije, u cilju smanjenja troškova. Međutim, ukoliko ti podaci kvalitetom ne zadovoljavaju u potpunosti potrebe monitoringa i evaluacije, organizuje se prikupljanje dodatnih podataka i informacija i opštini Ugljevik, u okviru odjeljenja za poljoprivredu se formira jedinstvena baza podataka koja se koristi u procesu implementacije, monitoringa i evaluacije Strategije. 11.4. Indikatori evaluacije Prilikom definisanja indikatora koji se koriste u evaluaciji, najčešće se u praksi koriste kriterijumi kvaliteta implementirane Strategije, programa ili projekta definisane od strane OECD Komiteta za razvojnu pomoć (DAC kriterijumi)12. Ti kriterijumi su korišteni i u izradi ove Strategije. Prema tim kriterijumima, evaluacijom se ocjenjuju sljedeće karakteristike koje mora imati svaka strategija da bi se mogla nazvati kvalitetnom:

1. Relevantnost – kompatibilnost efekata sa stvarnim potrebama ciljanih grupa i krajnjih korisnika - ocjenjuje se da li i koliko Strategija odgovara prioritetima korisnika, da li su ciljevi usmjereni ka rješavanju ključnih problema u sektoru, da li su operativni ciljevi i mjere u okviru Strategije prilagođeni ostvarivanju opšteg cilja, da li su mjere relevantne za ostvarivanje očekivanih uticaja i efekata, te da li su generalni ciljevi u skladu sa razvojnim prioritetima RS i opštine Ugljevik.

2. Efikasnost – ocjenjuje se vrijednost outputa u odnosu na inpute (kvalitativne i kvantitativne), odnosno koliko dobro se koriste angažovani inputi.To je ekonomski termin koji označava da su iskorišćeni najmanje moguće skupi resursi za postizanje željenih izlaznih parametara. Ovo podrazumijeva upoređivanje alternativnih pristupa za postizanje istih izlaznih parametara kako bi se uvidjelo da li je usvojen najefikasniji mogući pristup (cos-benefit analiza). Pored toga, evaluacijom Strategije se dobivaju odgovori na pitanja: Da li su aktivnosti unutar nje bile ekonomične? Da li su ciljevi ostvareni na vrijeme? Da li je Pristup u izradi Strategije najefikasniji mogući način u poređenju sa alternativama?

12Development Assistance Committee (DAC)

86

3. Uticaj - ocjena uticaja u okviru evaluacije je njena najznačajnija komponenta. Ovdje se ocjenjuje promjena, odnosno korist ili šteta nastala za ciljane grupe i korisnike Strategije. Ovo obuhvata glavne uticaje i efekte aktivnosti sprovedenih u okviru Strategije na društvene, ekonomske, ekološke i ostale razvojne indikatore. Uticaj se procjenjuje nakon implementacije Strategije s ciljem dobijanja odgovora na putanja: Šta se desilo kao rezultat implementacije Strategije? Koje stvarne razlike i koristi je Strategija donijela korisnicima? Koliko je korisnika time obuhvaćeno?

4. Održivosti – značajan element svakog razvojnog programa ili strategije kojim se ocjenjuju dugoročni efekti ili uticaji pojedinih mjera implementiranih unutar Strategije. Analiza održivosti podrazumijeva iznalaženje odgovora na pitanja: Na koji način će se obezbijediti održiva dugoročna koristi od implementacije Strategije za ciljane grupe nakon okončanja implementacije Strategije ? Koja je vjerovatnoća za nastavak koristi prouzrokovanih strategijom nakon njene implementacije? Koliko je Strategija ekološki i finansijski održiva? Koji su faktori uticali na postizanje ili nepostizanje održivosti Strategije?

Evaluacija koristi podatke prikupljene tokom monitoringa, ali prikuplja dodatne podatke koji se i upoređuju sa podacima iz monitoringa. U tu svrhu mogu koristiti ankete, intervjue, fokus grupe, opservacije, itd. Najčešće korišteni indikatori u evaluacionoj praksi za strategije, programe i projekte iz oblasti poljoprivrede, su:

- Prihod poljoprivrednih gazdinstava, po vrstama poljoprivredene djealatnosti - Kvalitet proizvoda, - Uslovi rada na gazdinstvu, - Dobrobit životinja, - Tehničko-tehnološka opremljenost gazdinstava; - Primjena agrotehničkih mjera, navodnjavalja, odvodnjavanja - Kvalitet rada savjetodavnih i stručnih službi, - Dodata vrijednost stvorena ulaganjem u preradu i marketing poljoprivrednih proizvoda, - Konkurentnost poljoprivrednih proizvoda, - Broj obrazovanih centara za obuku i polaznika obuke; - Povećanje fizičkog obima proizvodnje, - Povećanje ostvarenog profita, - Povećanje učešća u ukupnoj privredi, - Smanjenje učešća poljoprivrednih i prehrambenih proizvoda u spoljnotrgovinskom deicitu

zemlje; - Povećanje zaposlenosti u poljoprivredi, - Broj klastera, biznis inkubatora i drugih pružaoca usluga, - Broj promotivnih nastupa i zemlji i inostranstvu,

11.5. Organizacione strukture za monitoring i evaluaciju Uspostava sistema za monitoring i evaluaciju Strategije je preduslov za njenu efikasnu implementaciju. Opština Ugljevik u tom smilu mora uspostaviti svoj interni sistem monitoringa uz obavezno obezbjeđenje sljedećih principa:

• Transparentnost sistema tendera ili poziva uz dostupnost informacija svim zainteresiranim stranama

• Transparentnost rezultata pojedinih tendera i poziva i broja aplikacija unutar njih • Poslije svakog tendera pristup javnosti informacijama o dobitnicima sredstava,

visini izdvojenih sredstava i sl. • Godišnje izvještavanje sa svim ključnim informacijama, uključujići strukturu

alociranih sredstava po vrstama proizvodnji, broju korisnika, iznose i strukturu

87

svih raspodijeljenih sredstava predviđenih Strategijom, kao i ocjena dinamike realizacije aktivnosti na implementaciji Strategije u poređenju sa planom.

To podrazumijeva uspostavljanje organizacione strukture, koja se sa stoji od tijela ili Odbora za monitoring i Operativne grupe za sprovođenje Strategije. Odbor za monitoring implementacije Strategije sačinjavaju najodgovornija lica za njenu implementaciju, a Operativnu grupu za monitoring je potrebno kreirati u okviru opštinske administracije, od osoba koje su involvirane i upoznate sa problematikom izrade Strategije i koje imaju kompetencije u oblasti strateškog planiranja. Odbor za monitoring i evaluaciju delegira zadatke Operativnom timu. Ova tijela treba da budu formirana neposredno nakon usvajanja Strategije. 11.6. Odbor za monitoring implementacije Strategije Odbor za monitoring i evaluaciju Strategije sačinjavaju: oprava opštine - načelnik opštine, njegovi pomoćnici i zamjenici i predsjedavajući opštinskog vijeća. Predsjedavajući Odbora je aktuelni načelnik ili njegov izabrani i imenovani predstavnik. Načelnik imenuje i Koordinatora Odbora za monitoring i evaluaciju Strategije. Pored toga, u Odbor bi trebalo delegirati koordinatora za strateško planiranje, koji bi ujedno bio i Sekretar Odbora, kao i kompetentne osobe iz ioštinske administracije, uposlenici adjeljenja za poljoprivredu, te po jedna osoba za svako od definisanih prioritetnih područja i za pitanja budžeta. Odbor za monitoring i evaluaciju bi trebalo da se formira odmah po usvajanju strategije. U procesu monitoringa Odbor za monitoring Strategije obavlja sljedeće dužnosti:

- usvaja Strategiju i operativne planove i prosljeđuje je na usvajanje Opštinskom Vijeću; - vrši monitoring sprovođenja operativnog plana, - usvaja godišnje izvještaje o napretku i sprovođenju, - donosi odluku o eventualnim korektivnim mjerama; - ukoliko postoji potreba odobrava izmjene Strategije ili Operativnog plana.

Načelnik Opštine, ili njegov imenovani zamjenik vrše sljedeće poslove: - predlaže Strategiju i operativne planove za usvajanje, - organizuje funkciju Monitoringa i Evaluaciju u okviru opštinske administracije; - organizuje aktivnosti evaluacije, - podnosi na usvajanje godišnji izvještaj o sprovođenju, - predlaže korektivne mjere i naknadne aktivnosti, - predlaže izmjene Strategije i operativnog plana, - komunicira sa Odborom za monitoring i Koordinatorom odbora, - upravlja sprovođenjem Strategije, - upoznaje javnost sa rezultatima i efektima Strategije.

Koordinator monitoringa i evaluacije Strategije obavlja sljedeće dužnosti: - uspostavlja monitoring sistem uključujući i set indikatora, - upravlja odborom za monitoring i evaluaciju, - komunicira sa članovima Odbora za monitoring i evaluaciju i Operativnog tima - prikuplja i vrši sveobuhvatnu analizu podataka iz monitoringa, - priprema godišnji izvještaj o sprovođenju sa prijedlogom preporuka, - operacionalizuje korektivne mjere, - organizuje aktivnosti evaluacije.

Član Odbora za monitoring i evaluaciju – odgovoran za određenu prioritetnu oblast - usmjerava napredak i koordinira sprovođenjem aktivnosti u okviru svoje prioritetne oblasti, - komunicira sa Koordinatorom i osobom zaduženom za budžet, - komunicira sa Operativnim timom za implementaciju Strategije, - savjetuje i usmjerava planiranje implementacije i izvještavanj;

88

- prikuplja i analizira podatke iz monitoringa na nivou prioriteta koristeći standardizovane obrasce za monitoring,

- daje doprinos pripremi godišnjeg izveštaja o sprovođenju, - sarađuje u aktivnostima evaluacije, - sarađuje u aktivnostima promocije i diseminacije.

Član odbora za monitoring i evaluaciju – zadužen za pitanja vezana za budžet: - koordinira izradu akcionih planova i programskog budžeta, - upravlja finansijama za implementaciju Strategijom definisanog Operativnog plana.

11.7. Izvještavanje Za kvalitetan sistem monitoringa potrebno je organizovati redovno praćenje i bilježenje napretka u implementaciji svih mjera i aktivnosti predviđenih Operativnim planom Strategije korištenjem indikatora, vremenskih okvira i budžeta definisanih u Strategiji. Na osnovu toga sačinjava se godišnji izvještaj o napretku. Napredak se odnosi na ostvarivanje zacrtnih ciljeva na svim nivoima. Pored toga, minimum informacija koje bi trebalo da sadrži godišnji izvještaj o napretku za svaku mjeru predviđenu Strategijom uključuje:

• Informacije o tome da li će se sve aktivnosti vezane za mjeru završiti prema roku određenom u akcionom planu, a ako to nije slučaj, kada će se završiti;

• Informacije o svim važnijim promjenama sadržaja i/ili budžeta za konkretnu mjeru, sa navedenim razlozima koji su doveli do promjene;

• Ukoliko je neka mjera otkazana ili odložena to treba naznačiti, uz obrazloženje.

Monitoring će se oslanjati na bazu podataka koja je kreirana iz Operativnog plana, a njegov rezultat će biti formalni godišnji izveštaj o monitoringu. Koordinator treba napraviti listu aktivnosti baziranih na listi u Operativnom planu Strategije, te listu svih indikatora koja će Odboru za monitoring pružiti osnov za izvještavanje. Da bi se proces izvještavanja kvalitetno organizovano potrebno je preduzeti sljedeće korake:

1. Napraviti popis svih podataka koje je potrebno pratiti uz navođenje mogućeg izvora (sekundarni izvori) ii koje je potrebno utvrditi na terenu.

2. U okviru Operativnog tijela identificirati osobu zaduženu za izvještavanje za svaku prioritetnu oblast definisanu Strategijom.

3. Kreirati obrasce za prikupljanje podataka 4. Definisati periode izvještavanja i rokove (izvještaj o napretku kvartalno, a o izvršenju

budžeta godišnje)

Aktivnosti za izradu godišnjeg izveštaja o sprovođenju će biti pokrenute blagovremeno da bi bile okončane u poslednjem kvartalu prethodne godine. Praktičan pristup pripremi izveštaja o sprovođenju je korišćenje strukture postojećeg Operativnog plana u koji se dodaju nformacije o dostignućima. Na ovaj način se korisnicima omogućava da prate napredak na struktuiran način.

Godišnji izvještaj o napretku mora sadržavati: - Informacije o svim promjenama u zakonodavnom i finansijskom okviru koje su uticale na

sprovođenje Strategije uz objašnjenje na koji način se taj uticaj odrazio na Strategiju. - Informacije o izmjenama procesa planiranja ili monitoringa koje su imale uticaja na

sprovođenje Strategije, - Izvještaj o napretku - glavni dio u kome se prezentiraju podaci o ostvarenom napretku na

nivou cijele Strategije na nivou prioritetnih oblasti, - Ažuriranje indikatora za praćenje Strategije, - Izvještaj o aktivnostima i finansijama (poređenje realizovanih vrijednosti sa planiranim), - Zaključci i preporuke koji uključuju

89

o Šta je bilo dobro u implementaciji Strategije i što treba zadržati i ojačati, o Identifikovani problemi i prijedlozi korektivnih mjera, o Identifikovani oblasti koje ne napreduju dobro, o Identifikovani dijelovi Operativnog plana koje je potrebno promijeniti i

utvrđivanje odgovornih za sprovođenje predloženih promjena.

Na osnovu izvještaja o napretku, Odbor za implementaciju Strategije sačinjava i godišnje izvještaje o sprovođenju aktivnosti i mjera unutar svakog prioritetnog cilja i, kao posebno važan dio, uključivat će navodiće sve eventualne potrebne revizije i korektivne akcije koje je potrebno izvršiti. Odgovorne za korektivne akcije je potrebno jasno identifikovati, a Odbor za monitoring treba da prati proces kako bi se uvjerio da su preduzete potrebne korektivne radnje. Godišnji izvještaj koji će voditi ka godišnjoj reviziji strateškog plana će odobravati opštinsko vijeće. Odbor za monitoring će se sastajati na svaka tri mjeseca da vrši privremeni monitoring, o čemu se podnosi izvještaj koji je značajno manjeg obima od godišnjeg, ali se izvodi s ciljem neometane implementacije Strategije i sprečavanja značajnijih zastoja u implementaciji. Na svom glavnom godišnjem sastanku, i u redovnom godišnjem izvještaju Odbor za monitoring će također razmatrati pitanje da li eventualno nastale veće promjene u okolnostima zahtijevaju reviziju Strategije.

Zaključna interna evaluacija se radi u godini prije isteka Strategije s ciljem priprema za narednu Strategiju. Nakon tri godine, na osnovu rezultata dobijenih monitoringom i evaluacijom, Strategija se može, dopunjavati, korigovati i mijenjati u slučaju novih izazova, problema koji su se javili u implemetaciji i sl.

Za evaluaciju uticaja Strategije koja se radi nakon završetka implementacije Strategije potrebno je angažovati nezavisnu instituciju ili tijelo, a nalazi evaluacije će biti inkorporirani u narednu Strategiju.