Starość – zagrożenia i szanse z cyklu: Socjologia starości dr Izabela Kaźmierczak-Kałużna

Projekt systemowy pn.: „Podnoszenie kwalifikacji kadr pomocy i integracji społecznej w województwie lubuskim” realizowany ze środków Unii Europejskiej

Starość – zagrożenia i szansez cyklu: Socjologia starości

dr Izabela Kaźmierczak-Kałużna Instytut Socjologii UZ


PLAN PREZENTACJI:

1. Starość jako przedmiot studiów interdyscyplinarnych2. Starość w perspektywie socjologicznej3. Kiedy nastaje starość?4. Starzenie się jako proces…5. Starość w Polsce – prognozy i trendy6. Starość a wykluczenie społeczne7. Jakość życia i aktywność seniorów w Polsce – wybrane aspekty8. Aktywność seniorów – niewykorzystany potencjał?


STAROŚĆ JAKO PRZEDMIOT STUDIÓW INTERDYSCYPLINARNYCH:

- demografia (procesy starzenia się ludności poszczególnych społeczeństw i krajów i ich skutki);- psychologia (problemy zmian osobowościowych, psychicznych, charakterologicznych zachodzących w jednostce w procesie starzenia się);- geriatria (zmiany psychosomatyczne zachodzące w organizmie, sprawność psychofizyczna człowieka starzejącego się);- ekonomia (wyposażenie gospodarstw domowych osób starszych, poziom zaspokojenia potrzeb materialnych, sytuacja na rynku pracy);- polityka społeczna (zagadnienia potrzeb ludzi starszych, rodzajów zabezpieczeń społecznych, modele polityki społecznej wobec starości i osób starszych, kwestie progu wieku emerytalnego);- pedagogika (człowiek stary a procesy uczenia się – andragogika)


STAROŚĆ W PERSPEKTYWIE SOCJOLOGICZNEJ

Populacja ludzi starszych jest w socjologii traktowana jako:

– pokolenie (podobne doświadczenia życiowe, podobne potrzeby społeczne, podobny stosunek do rzeczywistości i wartości społecznych);

– kategoria społeczna (kryteria wyróżniania – wiek, źródło utrzymania);

– specyficzna grupa społeczno-zawodowa (bierni zawodowo – obok rencistów, uczniów itp.)



Ludzie starzy jako zbiorowość heterogeniczna Ludzie starzy są zbiorowością nie tylko coraz liczniejszą, ale i bardzo zróżnicowaną – przede wszystkim ze względu na wiek (inny sposób życia, inne problemy ma się w wieku lat 60, inne przy przekroczeniu 80 czy 90 lat) — i co za tym idzie, stan zdrowia, poziom i formy aktywności, stopień samodzielności i integracji ze społeczeństwem. Zróżnicowana jest także ich sytuacja społeczna, ekonomiczna, rodzinna (za: Tarkowska 2005).



- cechy charakterystyczne osób starszych- miejsce człowieka starego w społeczeństwie i rodzinie- sytuacja osób starszych na rynku pracy- potrzeby (społeczne) osób starszych- role społeczne pełnione przez osoby starsze (proces wycofywania się z ról społecznych)- wykluczenie społeczne osób starszych - problem udziału osób starszych w procesach transmisji kulturowej i socjalizacji młodego pokolenia- społeczne konsekwencje starzenia się społeczeństw



Człowiek stary - jako wycofujący się z pełnionych dotąd ról społecznych, z podejmowanych dotąd aktywności i pełnionych funkcji, ale i kompensujący utracone role i przyjmujący nowe.

Człowiek stary – jako jednostka wpisywana w role kulturowo i obyczajowo wyznaczane przez społeczeństwo (role narzucane przez rodzinę, krąg przyjacielski, sąsiedzki itp.).

Starość – jako problem społeczny (kwestia dyskusyjna).


KIEDY NASTAJE STAROŚĆ?

Starość jako naturalny etap życia następujący po młodości i dojrzałości, wyznaczany w oparciu o liczne kryteria:

- kryterium demograficzne (kryterium wieku – umownie 60-65 lat)WHO wyróżnia cztery etapy starzenia się:

* 45-59 lat – starzenie się (tzw. wiek przedstarczy)* 60-74 lat – wiek starszy (wczesna starość) * 75-89 lat – wiek stary (dojrzała starość)* 90 lat i więcej – wiek bardzo stary (długowieczność)


KIEDY NASTAJE STAROŚĆ?

- kryterium biologiczne (menopauza- ok. 45-55 roku życia i andropauza – ok. 50 roku życia)- kryterium „psychiczne” (subiektywne odczucia „nie ważne ile mam lat – ważne na ile się czuję”) - kryterium społeczne (charakter, zakres i jakość pełnionych ról społecznych)- kryterium ekonomiczno-prawne (przejście na emeryturę, korzystanie z wynikających z tego uprawnień)


STARZENIE SIĘ JAKO PROCES…

- konsekwentnego wycofywania się z dotychczasowych form aktywności (definiowany jako proces naturalny, nieuchronny i zarazem nieprzesądzający o niesatysfakcjonującej starości)

- podtrzymywanej zróżnicowanej aktywności w wielu sferach życia (aktywność jako warunek udanej starości)

- kontynuacji życia (naturalna faza życia, mająca swoje ograniczenia, wady, ale i zalety)


STAROŚĆ W POLSCE – PROGNOZY I TRENDY

Wg prognozy demograficznej dla Polski na lata 2008-2035 – liczba ludności zmniejszy się z 38 107 tys. do 35 993 tys. przy jednoczesnym gwałtownym wzroście liczby osób pow. 65 lat – z 5 137 tys. do 8 358 tys. – czyli z 13,9% do 23,2%.

Wzrośnie również znacząco średni wiek Polaka (z ok. 37 lat do 45 lat w 2030 r.) (GUS 2009).



W krajach UE w 2001 roku ludność w wieku 60 lat i więcej stanowiła około 20% - począwszy od 15,1% w „najmłodszej” pod tym względem Irlandii, po 23,1% w „najstarszej” Grecji.W takich krajach, jak Francja, Austria, Wielka Brytania i Finlandia ludzi starych było wówczas prawie 20%. W Polsce w 2001 r. ludność w tej kategorii wieku stanowiła prawie 17% całej populacji.Dla porównania w 1960 r. w Polsce, wskaźnik ten wynosił zaledwie 9,7%. Szacuje się, że w 2050 r. udział osób w wieku 60 lat i więcej wyniesie 35,8% ogółu ludności Polski (Tarkowska 2005).



Wśród przyczyn starzenia się społeczeństwa polskiego wymienia się:

- wydłużanie się przeciętnego trwania życia – w 2010 r.: 73,3 lat – mężczyźni i 80,6 lat – kobiety, w 2030 r. – według prognozy GUS: 77,6 lat – mężczyźni i 83,3 lat kobiety),

- wzrastający średni wiek urodzenia pierwszego dziecka – w 2000 r. było to 23,7 lat, obecnie – ok. 27 lat (mediana wieku – wyższa)(GUS 2012),

- spadek liczby zawieranych małżeństw, a także wzrost liczby rozwodów, wzrost liczby związków nieformalnych, które – jak pokazują badania socjologiczne – sprzyjają odkładaniu decyzji o prokreacji,



Wśród przyczyn starzenia się społeczeństwa polskiego wymienia się:

- niski wskaźnik dzietności w Polsce – obecnie ok. 1,3, według prognozy GUS – wskaźnik ten będzie oscylował wokół 1,2 – co nie zapewnia prostej zastępowalności pokoleń i świadczy o głębokiej depresji demograficznej (optymalna dzietność to wskaźnik rzędu 2,10-2,15).

[Liderem w świecie jest pod tym względem Niger – ok. 7,0, poza tym dominują ubogie państwa afrykańskie – Uganda, Somalia, Burkina Faso, Etiopia, Zambia – ok. 5-6.Z krajów europejskich na czele są: Francja – ok. 2,1, Irlandia – ok. 2,0, Wielka Brytania, Holandia, Luksemburg, Finlandia, Dania – ok. 1,9-1,7].



1. Starzenie się społeczeństwa polskiego (s)powoduje konieczność zmian w funkcjonowaniu państwa, jego instytucji, także rodzin .

2. Starość i zwiększająca się populacja osób starszych stanie się (już jest?) najpoważniejszym wyzwaniem dla polityki społecznej.

3. Wobec zmniejszającej się roli rodziny jako podstawowej instytucji świadczącej wsparcie i usługi opiekuńcze wzrastająca liczba seniorów wymaga zwrócenia uwagi na problem dostępności i skuteczności istniejących programów i narzędzi służących włączaniu osób starszych w życie zawodowe i publiczne (w celu przeciwdziałaniu wykluczeniu społecznemu seniorów).



4. Ważną kwestią jest również rozwój instytucji i placówek, zapewniających długoterminową opiekę i wielopłaszczyznowe wsparcie takim osobom (domy pomocy społecznej, domy dziennego pobytu, domy czy kluby seniora, hospicja, szpitalne oddziały geriatryczne itp.).

5. Konieczność rozbudowy tego typu infrastruktury i zarazem rozwój dobrze przygotowanej kadry działającej w obszarze szeroko rozumianej opieki senioralnej w tego typu placówkach wydają się niezbędne wobec obserwowanych tendencji demograficznych.


STAROŚĆ A WYKLUCZENIE SPOŁECZNE

J. Czapiński (Czapiński, Panek 2011) charakteryzuje 4 główne wymiary wykluczenia społecznego (wymiary te mają charakter komplementarny):1) fizyczne – korelowane z wiekiem (+50 lat), samotnością, niepełnosprawnością2) strukturalne – korelowane z zamieszkiwaniem na wsi oraz z niskim poziomem wykształcenia3) normatywne – korelowane z konfliktami z prawem, przestępczością i

uzależnieniami (alkohol, narkotyki)4) materialne – korelowane z bezrobociem i ubóstwem



W opinii J. Czapińskiego podstawowa kwestia to zagrożenia związane z demografią – starzenie się społeczeństwa i wzrost udziału w populacji osób niepełnosprawnych biologicznie. J. Czapiński postuluje, aby programy integracyjne ukierunkować przede wszystkim na wykluczenie fizyczne (proponowane działania: polityka prorodzinna, sprzyjająca dzietności i solidarności międzypokoleniowej oraz skuteczniejsza rehabilitacja i aktywizacja zawodowa osób niepełnosprawnych i osób w wieku 50 i więcej lat) (Czapiński, Panek 2011) – uprawianie polityki wobec starości i wobec ludzi starszych (por. Błędowski 2012).



Starzenie się populacji jako jeden z głównych problemów regionu (Strategia polityki społecznej województwa… 2014). W dokumentach strategicznych szczebla regionalnego (ale nie tylko) wątek ten analizowany jest m.in. w kontekście wykluczenia społecznego. W Strategii zwraca się uwagę na: - systematyczny wzrost ludności w wieku poprodukcyjnym;- wzrost zapotrzebowania na usługi opiekuńcze dla osób starszych i samotnych;- niewielką aktywność społeczną i środowiskową pokolenia seniorów.

Jednym z głównych celów Strategii jest Doskonalenie systemu wsparcia społecznego (a w jego ramach Wspieranie samorządów lokalnych w zapewnianiu usług środowiskowych oraz instytucjonalnych – systemowe rozwiązania skierowane m.in. wobec osób starszych).


JAKOŚĆ ŻYCIA I AKTYWNOŚĆ SENIORÓW W POLSCE – WYBRANE ASPEKTY

Przynależność do organizacji (np. pozarządowych, religijnych, politycznych, zawodowych itp.) (w %):



Przynależność do organizacji - poziom przynależności seniorów do różnego typu organizacji odpowiada poziomowi dla całego społeczeństwa- zdecydowanie najczęściej seniorzy partycypują (blisko ¼ ogółu badanych – czyli znacznie częściej niż w pozostałych grupach wiekowych) w organizacjach o charakterze religijnym (GUS 2011).



Ubóstwo osób starszych Polska bieda jest związana zdecydowanie bardziej z młodym, a nie starym wiekiem, jest przede wszystkim biedą dzieci, młodzieży, rodzin wielodzietnych, rodzin żyjących na wsi. Z raportów Banku Światowego wynika, że w Polsce ryzyko ubóstwa zmniejsza się wraz z wiekiem (przy czym jednocześnie odnotowuje się symptomy wzrostu ubóstwa wśród osób w podeszłym wieku – wynika to ze specyficznych potrzeb ludzi starych, np. zwiększone wydatki związane z zakupem leków).Polska starość jest bardziej dokuczliwa dla kobiet. Feminizacja starości to jednocześnie takie problemy, jak: samotność, wdowieństwo i zagrożenie ubóstwem, m.in. ze względu na niższe świadczenia emerytalne (za: Tarkowska 2005).



Ubóstwo osób starszych W badaniu GUS (2011) wyróżniono 3 rodzaje ubóstwa – ubóstwo warunków życia, ubóstwo braku równowagi budżetowej, ubóstwo dochodowe.

Ubóstwo warunków życia – dotyka tych gospodarstw domowych, w których zaobserwowano przynajmniej 10 z 30 wziętych pod uwagę przejawów złych warunków życia (jakość mieszkania, poziom wyposażenia w dobra trwałego użytku, deprywacja różnego typu potrzeb konsumpcyjnych – materialnych i niematerialnych).



Ubóstwo braku równowagi budżetowej – dotyka tych gospodarstw domowych, w których zaobserwowano przynajmniej 4 z 7 wziętych pod uwagę przejawów „nieradzenia sobie z budżetem” (subiektywne opinie dotyczące statusu materialnego i obiektywne dane wskazujące na trudności budżetowe – np. zaległości w opłatach).

Ubóstwo dochodowe – za ubogie uznano osoby żyjące w gospodarstwach domowych, w których miesięczny dochód był niższy od kwoty przyjętej za próg ubóstwa (zastosowano miary relatywne – 60% mediany dochodu ekwiwalentnego).



Ubóstwo osób starszychUbóstwem dochodowym – zagrożonych jest ok. 11,8% seniorów, ubóstwem warunków życia – 14,4% , natomiast ubóstwem wynikającym z trudności w równoważeniu domowego budżetu – 12,8%.W przypadku ubóstwa dochodowego i braku równowagi budżetowej – odsetek osób starszych był niższy aniżeli średnia dla ogółu populacji, nieznacznie powyżej średniej kształtował się odsetek seniorów zagrożonych ubóstwem warunków życia.



Ubóstwo osób starszych Według przyjętych w badaniu kryteriów łącznie 27% seniorów dotkniętych było przynajmniej jednym typem ubóstwa.Ok. 3% - doświadczało jednocześnie wszystkich trzech form (w populacji ogółem odsetek ten wynosił 4,5%)



Czas wolny osób starszych

Formy aktywności Przynajmniej raz w miesiącu

Rzadziej niż raz w miesiącu

Nigdy lub prawie nigdy

Spacery, czas spędzony na świeżym powietrzu

67,5 10,1 22,4

Odwiedziny znajomych rodziny, przyjaciół

46,2 35,5 18,3

Słuchanie muzyki 28,9 7,3 63,8

Oglądanie filmów (DVD, magnetowid, Internet)

9,9 6,0 84,1

Czytelnia, biblioteka 6,6 4,6 88,8

Uprawianie sportu 9,1 3,2 87,7



Czas wolny osób starszych

Formy aktywności Przynajmniej raz w miesiącu

Rzadziej niż raz w miesiącu

Nigdy lub prawie nigdy

Kino 1,6 9,3 89,1

Teatr, koncerty 1,2 11,4 87,4

Muzea, wystawy sztuki 1,1 10,3 88,6

Mecze, zawody sportowe

1,2 5,6 93,2

Dancingi 1,0 1,8 97,2

Inne hobby 18,8 4,9 76,3



Czas wolny osób starszych- badania wskazują, że ponad 90% osób w wieku 65 lat ogląda codziennie telewizję (36,3 % – ponad 4 godziny dziennie, w całej populacji odsetek ten wynosił ok. 24%);- 20% badanych seniorów w okresie 12 miesięcy poprzedzających badanie wyjechało na co najmniej 5 dni w celach turystycznych (w całej populacji odsetek ten wyniósł 40%) – głównie na wycieczki krajowe (39% z tej populacji, do rodziny lub znajomych – 38,4% lub na działkę – 22,8%);- 86% seniorów nigdy nie korzystało z komputera (2/3 spośród osób korzystających z komputera korzystało również z Internetu).



Zadowolenie z życia


AKTYWNOŚĆ SENIORÓW – NIEWYKORZYSTANY POTENCJAŁ?

Aktywność (w rozumieniu działalność społeczna, praca zawodowa itp.) – jako sposób na zachowanie dobrej kondycji zdrowotnej osób starszych, przeciwdziałanie samotności oraz sposób na (ponowne) społeczne włączenie, pozyskanie nowych ról społecznych, zbudowanie swojej tożsamości i pozycji społecznej (za: Schimanek).



Atuty osób starszych (w kontekście podejmowania działalności społecznej):- wolny czas- kontakty społeczne (latami budowane i podtrzymywane)- doświadczenie (w tym doświadczenie zawodowe, kompetencje

zawodowe), wiedza- kompetencje społeczne- ewentualne pasje- chęć bycia przydatnym



Społeczny Bank Czasu – Tczew (przykład sieci wsparcia społecznego).Istotą Banków Czasu jest nieformalna sieć wymiany usług, w której walutą jest czas. Zakłada się równoważność oferowanych usług – od nauki obsługi komputera po lekcje szydełkowania – jednostką przeliczeniową jest godzina.

Bank Czasu w Tczewie – powstał z inicjatywy MOPS – wspiera różne formy aktywności, inicjuje wsparcie w grupie osób dotkniętych wykluczeniem społecznym, najaktywniejszą grupą uczestników są osoby starsze, a katalog oferowanych usług zawiera ok. 70 różnorodnych form pomocy (pieczenie ciast, naprawy, pomoc w załatwianiu spraw urzędowych, gra w karty).

Zalety: integracja, wsparcie społeczne, przezwyciężanie osamotnienia, budowanie zaangażowania i odpowiedzialności społecznej, współdziałanie.



„Latające babcie” – Łódź (twórcza realizacja pasji)Projekt działa w ramach stowarzyszenia kobiety.lodz.pl (wsparcie z programu „Seniorzy w akcji”).„Babcie” piszą bajki, wiersze dla dzieci, inscenizują i wystawiają na ich podstawie przedstawienia w szpitalach, szkołach, domach dziecka.Seniorki korzystają z konsultacji literackich, współpracują z psychologami – ich bajki mają edukacyjno-terapeutyczny charakter (uczą wrażliwości, zachowań prospołecznych, budują w dzieciach poczucie własnej wartości).

Zalety: integracja (także międzypokoleniowa), realizacja pasji, wykorzystanie i nauka nowych umiejętności – aktorskich, pisarskich, organizatorskich.



„Seniorzy w akcji” to ogólnopolski konkurs realizowany przez Towarzystwo Inicjatyw Twórczych „ę” ze środków Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wolności. Celem programu jest wykorzystanie potencjału czasu wolnego, wiedzy i życiowego doświadczenia, jakim dysponują osoby starsze. Program kierowany jest do osób 60+, które łączą rozwijanie własnych pasji i zainteresowań z działaniem na rzecz innych.Dotacje ze środków konkursu służą do realizacji inicjatyw, które angażują osoby starsze do działania na rzecz otoczenia, promują współpracę międzypokoleniową i wolontariat osób starszych.



„Wkrętariusze – pomocna złota dłoń” – Gdańsk (wolontariat seniorów ) Międzypokoleniowy zespół wolontariuszy na jednym z Gdańskich osiedli dokonuje bezpłatnych drobnych napraw hydraulicznych, elektrycznych itp. Pomysł wyszedł od Koła Emerytów, podchwycony został przez Centrum Wolontariatu w Gdańsku i wsparty przez program „Seniorzy w Akcji”.Na osiedlu działa infolinia i punkt kontaktowy, gdzie można zgłaszać usterki. Z pomocy często korzystają osiedlowi seniorzy.

Zalety: integracja (także międzypokoleniowa), wykorzystanie umiejętności (w tym kompetencji zawodowych) – kontynuacja, pomoc bardziej potrzebującym.


Literatura podstawowa:Błędowski P., Polityka wobec osób starych – cele i zasady, „Studia BAS”, nr 2, 2012, www.bas.sejm.gov.pl Czapiński J., Panek (red.), Diagnoza społeczna 2011. Warunki i jakość życia Polaków. Raport, Warszawa 2012. Kotlarska-Michalska A. , Starość w aspekcie socjologicznym, Roczniki Socjologii Rodziny, t. XII, Poznań 2000.Lisowski K., Szaban D., Kaźmierczak-Kałużna I., Kołodziej T., Trzop A., Zieliński M., Analiza stanu zasobów społecznych na terenie obszaru funkcjonalnego Miasta Zielona Góra w ramach projektu: „Rozwój obszaru funkcjonalnego miasta wojewódzkiego Zielona Góra”, Zielona Góra, styczeń 2014. Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski do 2012 roku, notatka informacyjna, GUS, Warszawa 2013.Podstawowe informacje o sytuacji demograficznej Polski w 2011 roku, notatka informacyjna, GUS, Warszawa 2012.Prognoza ludności na lata 2008-2035, GUS, Warszawa 2009.Schimanek T., Aktywizacja społeczna osób starszych. Materiały edukacyjne dla pracowni dobra wspólnego.Sikora J. , Uniwersytet Trzeciego Wieku – przeciwdziałanie marginalizacji osób starszych [w:] Enklawy życia społecznego, red. L. Gołdyka, I. Machaj, Szczecin 2007.Strategia polityki społecznej województwa lubuskiego na lata 2014-2020, Zielona Góra 2014.Tarkowska E., Stary człowiek w Polsce, „Więź”, nr 10, 2005

Documents

Starość – zagrożenia i szanse z cyklu: Socjologia starości dr Izabela Kaźmierczak-Kałużna