SREĆKOVIĆ KVARTALNI ČASOPIS IZ OBLASTI ......BROJ 25 EKONOMSKE IDEJE I PRAKSA KVARTALNI ČASOPIS IZ OBLASTI EKONOMIJE, POSLOVNE EKONOMIJE I MENADŽMENTA, STATISTIKE I POSLOVNE INFORMATIKE

BROJ

25EK

ONOM

SKE

IDEJE

I PRA

KSA

KVAR

TALN

I ČAS

OPIS

IZ OB

LAST

I EKO

NOMI

JE, PO

SLOV

NE EK

ONOM

IJE I M

ENAD

ŽMEN

TA, S

TATIS

TIKE I

POSL

OVNE

INFO

RMAT

IKE

EKONOMSKEIDEJE I PRAKSA

BROJ 25

KVARTALNI ČASOPIS IZ OBLASTI EKONOMIJE, POSLOVNE EKONOMIJE I MENADŽMENTA, STATISTIKE I POSLOVNE INFORMATIKEEKONOMSKI FAKULTET UNIVERZITETA U BEOGRADU / BEOGRAD, JUN 2017 WWW.EKOF.BG.AC.RS/PUBLIKACIJE/CASOPISI/EKONOMSKE-IDEJE-I-PRAKSA/ U

OVOM

IZDA

NJU:

LJUBO

DRAG

SAVIĆ

// M

ILENA

LUTO

VAC /

/ ELE

NA M

AKRE

VSKA

DISO

SKA /

/ MAJA

JAND

RIĆ /

/ ZOR

ICA Č

ELIK

OVIĆ

// M

ILUTIN

ŽIVA

NOVIĆ

// M

ARIJA

SREĆ

KOVIĆ

EKONOMSKE IDEJE I PRAKSAKVARTALNI ČASOPIS IZ OBLASTI EKONOMIJE, POSLOVNE EKONOMIJE I MENADŽMENTA, STATISTIKEI POSLOVNE INFORMATIKE

IzdavačCentar za izdavačku delatnostEkonomskog fakulteta u BeograduKamenička 6, tel. 3021-045, faks 3021-065E-mail:[email protected]

Dekan Ekonomskog fakultetaProf. dr Branislav Boričić

Priprema i štampaČUGURA Print, Beogradwww.cugura.rs

Godina2017.

REDAKCIJA ČASOPISA EKONOMSKE IDEJE I PRAKSA

Glavni urednik časopisaprof. dr Miomir Jakšić

Urednici časopisaprof. dr Marko Backovićprof. dr Vlade Milićevićprof. dr Aleksandra Praščevićprof. dr Saša Veljković

Sekretar redakcijeMilutin Ješić

Tehnički sekretarIva Dimitrijević

Kontakt redakcijeTelefon: +381 11 3021 210Faks: +381 11 2639 560e-mail: [email protected]

Članovi Redakcijeprof. dr Marko Backovićprof. dr Predrag Bjelićprof. dr Zoran Bogetićprof. dr Božidar Cerovićprof. dr Čedomir Čupićprof. dr Radmila Dragutinović - Mitrovićprof. dr Ðorđe Ðukićprof. dr Nikola Fabrisprof. dr Miomir Jakšićprof. dr Nebojša Janićijevićprof. dr Radovan Kovačevićprof. dr Vlade Milićevićprof. dr Aleksandra Praščevićprof. dr Gojko Rikalovićprof. dr Žaklina Stojanovićprof. dr Miroslav Todorovićprof. dr Saša Veljkovićprof. dr Siniša Zarić

International Editorial BoardSnježana Brkić, professor, University of Sarajevo, Bosnia and HerzegovinaVeselin Drašković, professor, University of Montenegro, MontenegroDavor Dujak, professor, University of Osijek, CroatiaGordana Ðurović, professor, University of Montenegro, MontenegroRana Eskinat, professor, Anadoly University, TurkeyIrena Kikerkova, professor, Ss. Cyril and Methodius University, FYRMYoji Koyama, professor emeritus, Niigata University, JapanPerica Macura, professor, University of Banja Luka, Bosnia and HerzegovinaÐuro Medić, professor, University of Zagreb, CroatiaBožo Mihailović, professor, University of Montenegro, MontenegroMićo Radović, professor, University of Montenegro, MontenegroSrđan Redžepagić, professor, University Nice Sophia Antipolis, FranceYannis Tsekouras, professor emeritus, University of Macedonia, Greece

SADRŽAJ

NOVI KONCEPT INDUSTRIJSKE POLITIKE U EVROPSKOJ UNIJILjubodrag SavićMilena Lutovac

VALUE CHAIN ANALYSIS IN THE REPUBLIC OF MACEDONIAElena Makrevska Disoska

PROCENA NIVOA SIGURNOSTI NA TRŽIŠTU RADA PRIMENOM ANALIZE GLAVNIH KOMPONENATAMaja Jandrić

OD DOBRIH SMERNICA DO DOBRE PRAKSE: NOVI MODEL KORPORATIVNOG UPRAVLJANJA U JAVNIM PREDUZEĆIMA U SRBIJIZorica Čeliković

RAZLIKE U RAČUNOVODSTVENOM TRETMANU INTERNO GENERISANOG I STEČENOG GUDVILA – UZROCI, POSLEDICE I DOSLEDNOSTMilutin Živanović

MERA PRAVA VETAMarija Srećković

07

23

51

35

69

87

7EKONOMSKE IDEJE I PRAKSA | BROJ 25 | JUN 2017.

LJUBODRAG SAVIĆ1

E-mail: [email protected]

MILENA LUTOVAC2


NOVI KONCEPT INDUSTRIJSKE POLITIKE U EVROPSKOJ UNIJI

THE NEW ORIENTATION OF THE EUROPEAN UNION INDUSTRIAL POLICY

JEL KLASIFIKACIJA: L52, L50, L16

APSTRAKT:

Impresivan niz transformacija u svetskoj privredi traje oko 25 do 30 godina. Neke od ovih promena su prilično dobro poznate: značajne promene u proizvodnoj strukturi i međunarodnoj konkurentnosti, ulazak novih igrača na međunarodno tržište, kao što su Kina i Japan, produbljivanje evropskih integracija i proširenje Evropske unije; socijalne i demografske promene itd. Sve ovo podrazumeva definisanje nove industrijske politike, kako na nacionalnom tako i na međunarodnom nivou. Novi koncept industrijske politike podrazumeva niz akcija usmerenih ka stvaranju povoljnog okruženja za razvoj industri-je. Radi se o velikoj ekonomskoj i političkoj uniji u kojoj se ukrštaju različiti politički i ekonomski interesi država članica. Cilj ovog rada je da pokaže kako Evropska unija kao nadnacionalna zajednica uspeva da sprovede jedinstvenu industrijsku politiku i prilagodi je različitim nacionalnim interesima. Industrijska politika Evropske unije je, kao aktivna i sveobuhvatna primena mera usmerenih na strukturno regulisanje i podsticanje kon-

1 Ekonomski fakultet, Univerzitet u Beogradu2 Ekonomski fakultet, Univerzitet u Beogradu

NOVI KONCEPT INDUSTRIJSKE POLITIKE U EVROPSKOJ UNIJI8kurentnosti industrije, imala dug evolutivni put razvoja do trenutka nastanka zajedničke nadnacionalne politike zemalja članica Evropske unije. Iz tih razloga se ona u proteklom periodu može okarakterisati kao svodna industrijska politika zemalja članica. Savremena industrijska politika Evropske unije se definiše kao politika industrijskog razvoja, koja favorizuje dinamičko prilagođavanje industrije izazovima konkurencije.

ABSTRACT:

The impressive series of world’s transformations which have been going on, lasts over a period of 25 or 30 years. Some of these transformations are rather well knows: significant changes in productive structures and international competition, the entry of new com-petitors, such as Japan and China, technological changes, institutional changes such as the deepening of European integration and enlargement of the European Union (EU); social and demographic changes, and so on. All these changes imply the definition of new industrial policies, as both national and international levels. In the new approach, industrial policy means a variety of policies aimed at creating an environment that is favorable to industry development. Studying the development of industrial policy in the European Union is interesting and useful to monitor for a number of reasons. It is a great economic and political union where different political and economic interests of the member states intersect. The aim of this study is to show how the European Union as a supranational community managed to implement a unified industrial policy and adapt to the different national interests. The industrial policy of the European Union, as well as active and comprehensive implementation of activities aimed at structural regulation and encouragement of competitiveness of industry, has a long evolutionary path of develop-ment up to the moment of common supranational policies of the Member States of the European Union. For these reasons, the EU industrial policy in the previous period can be characterized as a summary of all industrial policies of the Member States. Hence EU industrial policy is not return to old-types industrial policy, but is a definition of the new industrial development policies which are defined as measures that favour the dynamic adjustment of industry to competitive challenges.

KLJUČNE REČI:INDUSTRIJSKA POLITIKA, EVROPSKA UNIJA, LISABONSKA STRATEGIJA, RAZVOJNI MODEL

KEY WORDS:INDUSTRIAL POLICY, EUROPEAN UNION, LISBON STRATEGY, DEVELOPMENT MODEL


1. UVODZnačenje pojma industrijske politike se mnogo promenilo tokom vremena. Do 1980-ih godina se odnosilo na politiku državne intervencije, direktnu vladinu kontrolu nekih pro-izvodnih aktivnosti i set javnih akcija sa ciljem da se drži pod kontrolom obim tržišta i nadgledaju produktivne organizacije. Period tokom 80-ih i ranih 90-ih je period postepe-nog smanjivanja državne intervencije u kojem je koncept industrijske politike bio gotovo satanizovan od strane pristalica liberalne ekonomske misli. Danas se pod ovim pojmom podrazumeva politika implementirana od strane velikog broja institucionalnih subjekata, sa ciljem da se stimuliše stvaranje firmi, promovišu inovacije i efikasan, konkurentni i dugoročno održiv razvoj u kontekstu otvorene tržišne privrede. Značajne ekonomske, tehnološke i političke promene koje su se desile u svetskoj privredi teraju kompanije da se restrukturiraju i prilagode novim tržišnim uslovima. Globalizacija nameće nova pravila ponašanja, kojima preduzeća moraju da se prilagođavaju. U tom procesu one se obraća-ju vladi za pomoć, kako bi se bolje prilagodile promenama kroz koje prolaze. Kao rezultat, nova razvojna industrijska politika definisana je u skladu sa ograničenjima, nametnutim od strane međunarodnih organizacija ili zakonodavnog okvira Evropske unije, koji važi za sve njene članice.

Ekonomska teorija, takođe ocenjuje da postoje dobri razlozi za vođenje industrijske po-litike. Jedna od najvažnijih naučenih lekcija glasi: vladina politika unapređenja i diversi-fikacije industrije mora da se zasniva na industrijama koje imaju određenu potencijalnu komparativnu prednost, da bi se omogućilo da nove industrije koje se pokrenu ubrzo postanu konkurentne na domaćem i međunarodnom tržištu.3 U slučajevima kada nove aktivnosti zahtevaju istovremena ulaganja u povezane aktivnosti, kako bi postale održive, nijedan investitor se ne usuđuje da uloži u prvu investiciju bez znanja da li će biti obez-beđena dodatna sredstva; ili kada se inicijalno ulaganje koje bi imalo „efekat prelivanja“ ne bi moglo realizovati, jer ulaganje samo po sebi nije održivo za početnog investitora.

Dva glavna argumenta u prilog industrijskoj politici su informacione i koordinacione ek-sternalije.4 Nije veliko iznenađenje da zemlje sa niskim prihodima ne obiluju preduzet-nicima koji se bave inovacionom delatnošću (self-discovery).5 Politički režimi zemalja u razvoju nemaju izgrađen sistem koji štiti i pospešuje razvoj inovacija kao u razvijenim zemljama. Kada se neka industrijska grana podrži od strane države, broj privatnih predu-zeća koji ulažu u njih će se povećati. Najbolji odgovor na informacione eksternalije, koje ograničavaju inoviranje, je da država subvencioniše ulaganja u nove, netradicionalne in-dustrije. Mnogi projekti zahtevaju istovremeno velike investicije da bi postali profitabilni. To je neophodno podstaći dizajniranjem ex ante subvencija. Stoga, politike za prevazi-laženje koordinacionih eksternalija imaju veze i sa onima za prevazilaženje informacio-nih eksternalija. Nova industrijska politika treba da bude fokusirana na aktivnosti (nove tehnologije, posebne vrste treninga, ulaganje u istraživanje i razvoj, obrazovanje, itd.), a ne na sektore. Sve što je novo nosi sa sobom veliku dozu neizvesnosti, i zbog toga je potrebna aktivna podrška industrijske politike.

3 Lutovac, M., (2014), Industrijska politika Evropske unije, Ekonomske ideje i praksa, broj 15, Ekonomski fakultet, Beograd, str. 73.

4 Rodrik, D., (2007), One economics many recipes, Globalizations, institutions and economic growth, Prinston Univer-sity Press, Prinston and Oxford, str. 104.

5 Ibid, str. 105.

NOVI KONCEPT INDUSTRIJSKE POLITIKE U EVROPSKOJ UNIJI10U ovom članku se analizira sadašnja i razmatraju razlozi za formulisanje nove industrijske politike na nivou EU. Uspostavljanje i sprovođenje ciljeva industrijske politike je veoma složen zadatak, koji podrazumeva preduzimanje brojnih akcija u različitim domenima. Veoma je važna koordinacija i uključivanje velikog broja različitih institucija i optimalno uspostavljanje svih mera ekonomske politike.6 Takva javna politika može da pomogne da se reše tekući makroekonomski, industrijski, inovacioni, kohezioni i problemi zaštite životne sredine.

U članku je predstavljen spektar predloga za organizaciju i implementaciju nove industrij-ske politike, kombinujući akcije na evropskom, nacionalnom i lokalnom nivou. Ukazano je na složenost i izvesnu protivrečnost kreiranja politike na nivou EU i država članica, kao i moguće promene tokom vremena i poteškoće u vezi sa tim gde će se postaviti granice industrijske politike EU. Priroda i intenzitet evropske industrijske politike drastično su se promenili u šest decenija postojanja Zajednice. Ona je obeležena kontrastom između normativnih (socijalnih) i pozitivnih analitičkih pristupa industrijskoj politici i varijacija potencijalno širokog spektra alata i kvazi alata u ovoj oblasti. Danas se više ne postavlja pitanje da li industrijska politika treba da bude usvojena ili ne, već kako da ona bude što bolje dizajnirana i implementirana.

2. EVOLUCIJA FORMIRANJA NADNACIONALNE INDUSTRIJSKE POLITIKE U EUIndustrijska politika EU, kao aktivna i sveobuhvatna primena mera, koje su usmerene na strukturno regulisanje i podsticanje konkurentnosti industrije, imala je dug evolutivni put razvoja od formiranja Evropske ekonomske zajednice do trenutka nastanka Evropske unije. Iz tih razloga industrijska politika se u proteklom periodu može okarakterisati kao svodna industrijska politika zemalja članica.

Evropski rast nakon Drugog svetskog rata podržan je ekstenzivnom industrijskom politi-kom. Njeni ciljevi, pedesetih i šezdesetih godina prošlog veka, bili su razvoj proizvodne baze industrijskog sektora (proizvodnja čelika, automobilska i hemijska industrija). Se-damdesetih godina fokus je stavljen na razvoj novih aktivnosti u elektronici, aero opremi i biotehnologiji. U isto vreme, industrijska politika je fokusirana na izgradnju telekomu-nikacionih i transportnih mreža, bazičnu infrastrukturu za modernu ekonomiju, kao i stabilnu nabavku energije, koja je bila neophodna industrijskim zemljama sa nedovoljnim energetskim resursima.

Instrumenti industrijske politike koji su bili usvojeni na nacionalnom nivou, podrazume-vali su značajnu ulogu državnih preduzeća; podršku privatnim firmama kroz finansijsku i investicionu pomoć, fondove za I&R, javne nabavke, zaštitu tržišta; specifičnu podršku za razvoj novih firmi, tehnologija i proizvoda. Na evropskom nivou, aktivna koordinacija takvih politika usledila je sa prvim koracima evropskih integracija, odnosno od formiranja Evropske zajednice za ugalj i čelik u Parizu 1951. godine. Stvorena je zona slobodne

6 Savić, Lj., Lutovac, M. (2013), „Industrijska politika Srbije-pogledi i perspektive“, Tematski zbornik radova Ekonomska politika i razvoj, Ekonomski fakultet, Centar za izdavačku delatnost, Beograd, str.83-84.


trgovine za brojne industrijske proizvode. Nakon toga, osnovana je Evropska zajednica za atomsku energiju (Euratom) 25. marta 1957. godine u Rimu. Ugovor je stupio na snagu 1. januara 1958. godine. Potpisivanju Ugovora o osnivanju Evropske zajednice za atomsku energiju – Euratomu prethodilo je potpisivanje Ugovora o osnivanju Evropske ekonomske zajednice, a ovi ugovori poznati su pod nazivom Rimski ugovori. Države osni-vači Euratoma su: Belgija, Francuska, Holandija, Italija, Luksemburg i Nemačka. Svrha Euratoma bila je uspostavlјanje i razvijanje evropske industrije atomske energije, kao i razvoj istraživanja u oblasti nuklearne energije i njene upotrebe u civilne svrhe.7

Rimski ugovor je postavio okvire za vođenje industrijske politike Unije, koji je zasnovan na sledećim područjima:

• integracija i kooperacija između zemalja članica;

• politika konkurencije - zabrana monopola i sprovođenje restriktivnih politika;

• tehnološka politika - utvrđivanje glavnih područja tehnološkog razvoja, nuklearna ener-gija, promet i telekomunikacije, kompjuterski softveri, vazduhoplovna industrija, zašti-ta životne sredine, planiranje gradova i odlaganje radioaktivnog otpada;

• slobodna trgovina između zemalja članica.8

Ove javne akcije značajno su oslabile tokom 1970-ih godina, kada je naftna kriza dovela do širih ekonomskih i ozbiljnih društvenih problema. Ovaj period takođe je karakterisalo smanjenje broja državnih preduzeća, jer su mnoga od njih postala ekonomski teret, dok su intervencije koje su korišćene za ublažavanje socijalnih neravnoteža tokom najtežih godina, generisale poremećaje na tržištu, koji nisu mogli biti održivi tokom vremena. Posle akutne faze krize, kada su strategije smanjenja broja velikih državnih firmi urodile plodom, podstrek evro integracijama dat je sa pojavom novih preduzetnika i idejom da će se pomoći ekonomiji da povrati konkurentnost.

Zemlje EEZ trpele su žestok ekonomski pritisak od strane industrija iz Japana i SAD, čiji su proizvodi bili konkurentniji, zahvaljujući brzom uvođenju novih tehnologija. Početkom ranih 1980-ih, pokrenuta je debata među nosiocima ekonomske politike u Evropi i SAD. Neoliberali su smatrali da su pomenute strategije, koje su sprovodile neke zemlje Evrope neefikasne i neodgovarajuće. Njihov ključni argument je bio da su neuspesi vlada ozbiljni, a da tržišta mogu da funkcionišu efikasno i u kratkom i dugom roku, raspoređivanjem datih resursa i razvijanjem novih aktivnosti i proizvoda.

U većini evropskih zemalja izvršena je privatizacija velikih državnih firmi. Evropska po-litika fokusirala se na globalnu liberalizaciju trgovine i finansijskih tokova, potpunu libe-ralizaciju njihovih domaćih tržišta, uključujući javne nabavke i monetarnu integraciju sa stvaranjem nove zajedničke valute evra. Prostor za sprovođenje industrijske politike na nacionalnom nivou bio je drastično smanjen i nijedna integrisana industrijska politika nije formulisana. Ono što je preostalo na nacionalnom nivou su bile neselektivne horizontalne politike, kao što su poreski podsticaji, finansiranje istraživanja i razvoja, carinske olakšice za pribavljanje novih tehnologija, ili podsticaji za proizvođače odnosno korisnike odre-

7 Mićić, V. (2008), Industrijska politika Evropske unije, Ekonomski horizonti, 10, (1-2), str. 47.8 A. Bolino, (1989), Industrial Policy: A Review of European Approaches, G. Adams and L. Klein, Industrial Policies

for....., Lexington Books, London, str. 38.

NOVI KONCEPT INDUSTRIJSKE POLITIKE U EVROPSKOJ UNIJI12đenih dobara. Rezultat je bio gubitak uticaja na pravac i intenzitet razvoja industrijske strukture u Evropi.

Ciljevi industrijske politike tokom 90-ih godina bili su usmereni na prekvalifikaciju rad-nika, promovisanje tržišta preduzetničkog kapitala i ulaganja u kadrove, subvencije za pozitivne eksterne efekte (tehnološko istraživanje) i prekograničnu mobilnost i razmenu.9 “Bela knjiga o rastu, konkurentnosti i zaposlenosti” doneta je 1993. godine sa zadatkom da poveća konkurentsku prednost industrije Evropske unije u odnosu na industrije SAD i Japana.

Novi pristup industrijskoj politici započet je marta 2000. godine u Lisabonu donoše-njem sveobuhvatne reformske agente pod nazivom „Zapošljavanje, ekonomske reforme i socijalna kohezija-put ka Evropi zasnovanoj na informacijama i znanju“, poznata kao „Lisabonska strategija“. U ovom dokumentu EU je postavila za cilj da do 2010. godi-ne ,,Evropska unija postane najkonkurentnija ekonomija u svetu, zasnovana na znanju, inovacijama i preduzetništvu“.10 Glavni zadatak industrijske politike prema Lisabonskoj strategiji je definisan kao povećanje konkurentnosti industrije, koja je usmerena na rast životnog standarda, sa visokim stopama zaposlenosti u dugom roku. Novi pristup razvoju je podrazumevao okretanje ka strukturnim reformama, ekonomiji zasnovanoj na znanju, ulaganju u istraživanje i razvoj, širem i efikasnijem korišćenju informacionih tehnologija, modernizovanjem evropskog socijalnog modela, boljoj socijalnoj koheziji utemeljenoj na promociji zapošljavanja, pri tom održavajući zdravu ekonomsku perspektivu i povoljan rast. U Lisabonskoj strategiji je jasno ukazano da efikasan razvoj industrije stvara pozitiv-ne eksterne efekte na celokupnu privredu.

Evropski savet je 2005. godine odlučio da se stavi naglasak na znanje, inovacije i opti-malizaciju ljudskog kapitala i tako poveća potencijal rasta, produktivnost i ojača socijalna kohezija. S tim ciljem je 2005. godine usvojena i revidirana Lisabonska strategija – Li-sabonska strategija za rast i zaposlenost, koja je preusmerila prioritete Evropske unije na rast i zapošljavanje.11 Ovom izmenom industrijska politika je imala za cilj stvaranje boljih ekonomskih uslova za razvoj svih industrijskih sektora. Evropska komisija je na Evropskom samitu u junu 2010. godine usvojila dokument „Evropa 2020: strategija za pametan, održiv i inkluzivan rast“ u kome su naznačena tri prioriteta:

• Pametan rast: razvoj ekonomije zasnovane na znanju i inovacijama;

• Održiv rast: istovremeno podstiče konkurentnost i proizvodnju koja se efikasnije odnosi prema resursima;

• Inkluzivan rast: bolja percepcija na tržištu rada, borba protiv siromaštva i socijalna kohezija.12

9 Mićić, V., (2008), Industrijska politika Evropske unije, Ekonomski horizonti, 10, (1-2), Ekonomski fakultet, Kraguje-vac, str. 51.

10 Commission staff working document , Lisbon Strategy evaluation document, European Commission, Brussels, 2.2.2010, SEC(2010) 114 final, p.2.

11 http://www.dei.gov.ba/dokumenti/default.aspx?id=4723&langTag=bs-BA,posećeno24.3.2017.godine12 COM (2010) 2020, Communication from the Commission, Europe 2020, A strategy for smart, sustainable and inclu-

sive growth, p.3.


3. OKVIR I OGRANIČENJA INDUSTRIJSKE POLITIKE EVROPSKE UNIJEDilemu šta je industrijska politika, prevazilazi samo konfuzija šta bi evropska industrijska politika mogla biti. Preciziranje nadležnosti industrijske politike EU je vrlo složeno, jer EU ima mogućnost ograničenja politika država članica i njihovog vođenje industrijske politike, ali industrijska politika na nivou EU nema više ni blizu isti set instrumenata, kao u prethodnom periodu. Promena naglaska sa opadajućih industrija (industrija u zalasku), ka industrijama u razvoju (strateškim industrijama) učinila je da industrijska politika EU dobije potpuno novo obeležje.

Novi koncept podrazumeva niz akcija usmerenih ka stvaranju povoljnijeg okruženja za razvoj industrije. Korišćenje generičkih tehnologija, odnosno naprednih tehnologija koje imaju mnogo više mogućnosti za primenu u različitim sektorima, podrazumeva velika ulaganja u istraživanje i razvoj. Nova evropska industrijska politika nije povratak na stari tip industrijske politike, već predstavlja novu politiku razvoja, koja favorizuje dinamičko prilagođavanje konkurentskim izazovima.

Izraz industrijska politika je ponovo legitiman u Evropi, ali u smislu stvaranja povoljnijeg okruženja za industrijski razvoj, s obzirom na to da je on značajan element ukupnog razvoja i evropskih integracija. Krajnji cilj primene industrijskih politika je ekonomski rast i socijalna stabilnost. One dakle nemaju više samo za cilj pomaganje prerađivačkoj industriji, nego celokupnom industrijskom razvoju u cilju ubrzavanja ekonomskog rasta i obezbeđenja socijalne stabilnosti. Ove promene su rezultat brojnih problema sa kojima se suočava EU, ali su i odraz dešavanja na međunarodnom nivou, koja se često sumiraju pod pojmom globalizacije. Globalno tržište snažno oblikuje izraziti rast konkurentnosti proizvoda iz brzorastućih ekonomija (Kina....), razvoj inovacija, otvaranja novih tržišta, jačanje uloge civilnog društva, regiona i gradova.

Cilj industrijske politike je da se poveže sa drugim delovima ekonomske politike, koje su direktno ili indirektno povezane sa industrijom. Novi pristup počinje sa horizontalnom politikom i njenim konkretnim uticajem na pojedine industrijske grane. Kroz povezivanje različitih dimenzija industrijske politike, obezbeđena je bolja povezanost, koja će snažno uticati na konkurentnost sektora industrije.

NOVI KONCEPT INDUSTRIJSKE POLITIKE U EVROPSKOJ UNIJI14 GRAFIK 1. INDUSTRIJSKA POLITIKA NA NIVOU EU I NA NACIONALNOM NIVOU

Politike namenjene industrijiPolitike koje nisu namenjene industriji ali na neki način utiču na

industriju

- makroekonomska politika sa fiskalnim i monetarnim instrumentima- agrarna politika- infrastrukturni razvoj- energetska politika- politike vezane za sektor usluga

Širi koncept industrijske politike

- bolja regulacija na EU i nacionalnom nivou - umrežavanje regionalnih/kohezi-onih politika- državno vlasništvo- uklanjanje poremećaja politika konkurencije - državna pomoć - pravilno funkcionisanje internog tržišta

- inovacioni stimulansi- I&R- preduzetništvo- obuke- veštine i ljudski kapital- javne nabavke- fondovi za restrukturiranje- testovi konkurentnosti za politike EU

- sektorkse intervencije- sektorkse politike- politike klastera - trgovinske politike- specifični aspekti regionalnih/kohe-zionih politika- odbrambene politike

Okvirni aspekti Horizontalna industrijska

politika

Sektorska industrijska

politika

Kkkk

- Kampanja kupujmo domaće- Regionalni razvoj - Kontrola cena- Promocija izvoza- Ekološke politike

Mere koje nisu deo industrijske politike ali direktno utiču na industriju

Politike koje (na neki način) utičuna industriju

Izvor: Pelkmans, J., (2006), European industrial policy, International Handbook on Industrial Policy, Edward Elgar Publishing Limited, UK

Na grafikonu 1. vidimo sveobuhvatnu klasifikaciju industrijskih i drugih politika, koje na neki način utiču na industriju. U globalu mogu se razlikovati dve grupe politika. Prvu čine politike koje utiču na industriju, ali nisu sastavni deo industrijske politike, kao što su: makroekonomska politika sa fiskalnim i monetarnim instrumentima, agrarna politika, energetska politika. Drugu čine politike koje direktno pomažu ili ograničavaju industriju, ali nisu predviđene samo za nju. To su kontrola cena, kampanje kupujmo domaće, zaštita


životne sredine, regionalni razvoj, promocija izvoza i sl. Donji deo grafikona odnosi se na širi koncept industrijske politike. Sastoji se od tri dela, okvirni aspekti industrijske politi-ke, horizontalna industrijska politika i sektorska industrijska politika.

Od 2008. godine, odnosno od početka globalne ekonomske krize, fundamentalni pokre-tači ekonomskih aktivnosti bili su Nemačka i nekoliko drugih država članica. U EU se iskristalisala polarizovana industrijska struktura; „slabe“ zemlje, regioni i firme postaju još slabije; a „centar“ je negativno pogođen smanjenjem tražnje; zbog čega se zemlje suočavaju sa umanjenim mogućnostima za razvoj novih tehnologija i ekonomskih aktiv-nosti. Zbog izostanka rasta i tržišta koja sporo napreduju, EU preti ozbiljna opasnost da izgubi svoje tradicionalno mesto u svetskoj ekonomiji, koje nastoje da zauzmu zemlje koje se ubrzano okreću ka primeni i usavršavanju novih znanja, osvajanju novih proizvoda i procesa, novim radnim mestima i potrebama dinamičnog okruženja. Evropske kohezione politike sadrže instrumente, kojima se vrši određena redistribucija od bogatijih ka siro-mašnijim regionima. Intervencije se odnose na ublažavanje disbalansa između zemalja „centra“ i „periferije“. Kada se to dostigne kohezione politike su iscrple svoje delovanje.

Horizontalna industrijska politika je relativno novijeg datuma. Ni jedna od kategorija navedenih na grafikonu 1, nije postojala do osamdesetih godina. EU nije imala razvojne programe ili detaljne analize u oblastima kao što su inovativni stimulansi, testovi kon-kurentnosti, preduzetništvo, veštine i ljudski kapital. Strategija pametne specijalizacije koja je usvojena 2014. godine od strane Evropske komisije postavila je prioritete u cilju izgradnje konkurentske prednosti i ohrabrivanju regiona da se fokusiraju na „horizon-talne“ napore u izgradnji kritične mase za istraživanje i razvoj, inovativne i investicione kapacitete u veoma specifične aktivnosti, kombinujući napredne tehnologije i lokalne kompetencije iz tradicionalnih industrija.13 Od kreatora politika očekivalo se da naprave planove u skladu sa pametnom specijalizacijom da bi mogli da uključe upotrebu EU strukturnih fondova iz programa Horizont 2020, resurse na nacionalnom nivou i resurse privatnih investitora. Regulatorne aktivnosti od strane Evropske komisije imaju uticaj na oblikovanje kvaliteta ekonomskih aktivnosti u specifičnim poljima, kao što su životna sredina, sigurnost, zdravstvena i kulturna pitanja. Propisi ne mogu sami da preusmere ili prošire proizvodnju u poželjnom pravcu. Sa veoma skromnim resursima, sa fokusom na „indirektne“ mere i bez preispitivanja tržišne logike, „horizontalni“ pristup imao je mini-malan uticaj na razvoj proizvodnih kapaciteta. Evropa 2020 sugeriše da vlade posvete više pažnje onim aktivnosti koje pospešuju rast, kao što su obrazovanje, inovacije, istra-živanje i razvoj, a manje socijalnim izdacima za koje se smatra da su neodrživi.

Industrijska politika doprinosi konkurentnosti EU uspostavljanjem odgovarajućeg zakono-davstva i na taj način uspostavljanju okvirnih uslova. U tom smislu, Komisija razvija sek-torske akcione planove i zakone koji podržavaju ključne industrijske sektore, uključujući: brodogradnju, hemijsku industriju, automobilsku industriju, tekstilnu industriju, preradu drveta, industriju hrane i pića, biotehnologiju, proizvodnju električne opreme, aeronau-tiku. Specifične akcije usmerene su na sektore sa geostrateškim implikacijama i visokim stepenom javne intervencije, kao što je namenska industrija.

13 http://ec.europa.eu/regional_policy/sources/docgener/informat/2014/smart_specialisation_en.pdf,str.6,posećeno16.3.2017. godine.

NOVI KONCEPT INDUSTRIJSKE POLITIKE U EVROPSKOJ UNIJI16Industrijska politika se sprovodi zajedno sa politikom konkurencije, kako bi se sprečili po-remećaji na jedinstvenom tržištu, kroz kontrolu državne pomoći i spajanja, kao i sprovo-đenje protokola. Najnoviji izveštaj Evropske komisije o kretanju državne pomoći ukazuje da cilj svake sektorske pomoći, da bi ona bila prihvatljiva, mora biti postizanje dugoročne održivosti sektora. Diskreciono pravo država članica da vode sektorsku i specifičnu indu-strijsku politiku je ograničeno. Projekat zajedničkog tržišta je ograničio državnu pomoć, koja je sa 1,1% BDP-a 1992. godine smanjena na 0,5% u 2008. godini.14 Na slici 1. vidimo da su 2011. godine zemlje EU-27 izdvojile 0,4% BDP-a za državne podsticaje industriji i sektoru usluga. Od pojedinačnih zemalja prednjači Malta sa 1,5%, Portugal 1,1% i Mađarska 0,9%.15

SLIKA 1. UKUPNA DRŽAVNA POMOĆ KAO PROCENAT BDP-A ZA DRŽAVE ČLANICE EU-27 2011. GODINE

Izvor:http://ec.europa.eu/competition/state_aid/studies_reports/expenditure.html#2,posećeno17.3.2017.godine.

14 Prokopijević, M., (2013), Državna pomoć u Evropskoj uniji i Srbiji, Beograd: Evropski pokret Srbija, str.10. 15 http://ec.europa.eu/competition/state_aid/studies_reports/expenditure.html#2,posećeno17.3.2017.godine.Tabela

pod nazivom: „Non-crisis State aid to industry and services as a percentage of GDP by Member State, annual avera-ge 2006-08 and 2009-11.“


Strukturni fondovi EU su najznačajniji programi koji su usmereni na to da izbalansiraju regionalne neravnomernosti i nadoknade gubitke napravljene u tržišnoj utakmici. Oni dostižu do 0,4% BDP-a EU. Evropska komisija je pripremila reformu državne pomoći sa namerom da se izbegne rasipanje sredstava na neefikasne firme, koje će tržište pre ili kasnije svakako ukloniti, a da se sredstva usmere na istraživanje i razvoj, zaštitu životne sredine, zapošljavanje, regionalni razvoj.16

4. INDUSTRIJSKA POLITIKA EU U NAREDNOM PERIODUEvropska komisija postavila je cilj da podrži industrijsku modernizaciju i osigura evropsko liderstvo na globalnim tržištima u kontekstu nove industrijske revolucije i digitalnih tran-sformacija. Saopštenje iz 2014. godine, za evropsku industrijsku renesansu17 postavlja prioritete Komisije za industrijsku politiku i poziva zemlje EU da prepoznaju centralni značaj industrije za stvaranje radnih mesta i podsticanje rasta. Ona daje pregled predu-zetih akcija i stavlja akcenat na:

• Modernizaciju industrije: ulaganje u inovacije, nove tehnologije, proizvodne inpute i veštine;

• Integrisano i jedinstveno evropsko tržište, stvaranje privlačnog mesta za preduzeća i proizvodnju;

• Razvijanje veština koje su potrebne industriji i olakšavanje mobilnosti radne snage;

• Promovisanje pristupa ograničenim resursima (energija i sirovine) kako bi podstakla industrijska ulaganja;

• Internacionalizaciju firmi iz EU.18

Da bi ohrabrila investiranje Komisija je preduzećima omogućila pristup ključnim im-putima, posebno energiji i sirovinama po pristupačnim cenama. Visoki standardi koji su postavljeni doprineli su ubrzanju širenja inovacija, a reforme u EU o intelektualnom vlasništvu podstakle su kreativnost i inovacije. Podršku inovacijama, sticanju novih veština i preduzetništvu doprinela je efikasna primena instrumenata regionalnog razvo-ja kako na nacionalnom nivou, tako i na nivou EU. Unutrašnje tržište predstavlja cen-tralni faktor privrednog uspeha EU. Ono evropskim preduzećima omogućava povećanje produktivnosti smanjenjem ulaznih troškova, podsticanje uvođenja efikasnih poslovnih procesa i povećanje povraćaja od inovacija. Za ostvarenje punog potencijala unutrašnjeg tržišta potrebne su dobro povezane infrastrukturne mreže, kao i stabilan regulatorni okvir u sprezi sa modernom i efikasnom javnom upravom.

Ova politika dopunjena je Saopštenjem iz 2016. godine „Digitalizovanje evropske indu-strije-Potpuno iskorišćavanje digitalnog jedinstvenog tržišta“19 koje se fokusira na digital-nu transformaciju i apostrofira na srodne izazove kao što su finansiranje, ICT standardiza-

16 Prokopijević, M., (2013), Državna pomoć u Evropskoj uniji i Srbiji, Beograd: Evropski pokret Srbija, str.13. 17 Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European economic and Social

Committee and the Committee of the Regions, For a Europoean Industrial Renaissance, European Commission, Brus-sels, (2014), COM (2014)14 final, str.1.

18 Ibid 3-20.str.19 Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European economic and Social

Committee and the Committee of the Regions, Dititising Europoean Industry, Reaping the full benefits of a Digital Singe Market, European Commission, Brussels, (2016), COM (2016)180 final, str.1.

NOVI KONCEPT INDUSTRIJSKE POLITIKE U EVROPSKOJ UNIJI18cija, obrada velike količine podataka ili veštine. Štaviše, Inicijativa za početak i povećanje broja zaposlenih20 usvojena 2016. godine ima za cilj da mnogim inovativnim preduzet-nicima u Evropi da priliku da postanu vodeće svetske kompanije. U evropskom sektoru informaciono-komunikacionih tehnologija se stvara oko 4 % BDP-a, a on zapošljava više od šest miliona ljudi, što ga čini bitnim delom privrede.21 Dodata vrednost tog sektora u EU-u (proizvodnja digitalnih dobara), koji uključuje sve od komponenti do softverskih proizvoda, iznosi više od 580 milijardi evra22 i čini gotovo 10 % dodate vrednosti ukupne industrijske delatnosti.

Prema procenama digitalizacija proizvoda i usluga industrijskom sektoru EU će narednih pet godina doneti više od 110 milijardi evra prihoda godišnje. Očekuje se da će u nared-nih deset godina digitalizacija industrije u Nemačkoj dovesti do povećanja produktivnosti do 8 % i do rasta prihoda od gotovo 30 milijardi evra godišnje.23 Pored toga, ona će do-prineti i povećanju stope zaposlenosti za 6%. Uvođenju digitalne tehnologije već se može pripisati gotovo trećina rasta ukupne industrijske proizvodnje u Evropi.24

Kada je reč o privlačenju privatnih ulaganja u digitalne inovacije, među privredama širom sveta vlada oštra konkurencija. U periodu od 2000. do 2014. godine u proizvode poveza-ne sa informaciono-komunikacionim tehnologijama u EU je uloženo gotovo tri puta manje nego u SAD.25 Nivo ulaganja preduzeća EU u istraživanje i razvoj predstavlja samo 40 % ulaganja američkih preduzeća. Zadatak industrijske politike je da pokrene digitalizaciju čitave industrije, nezavisno od sektora, lokacije ili veličine.

Da bi Evropska komisija postigla postavljene ciljeve i ostvarila zadate rezultate, razvila je ciljane akcije podrške u okviru sledećih programa EU:

• COSME26 - program za konkurentnost malih i srednjih preduzeća;

• Horizont 202027 - program za istraživanje i inovacije;

• Galileo28 - program za satelitsku navigaciju;

• Kopernikus29 - evropski sistem za praćenje i nadgledanje planete Zemlje.

20 http://ec.europa.eu/growth/tools-databases/newsroom/cf/itemdetail.cfm?item_id=8998,posećeno15.3.2017.godine21 Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European economic and Social

Committee and the Committee of the Regions, Dititising Europoean Industry, Reaping the full benefits of a Digital Singe Market, European Commission, Brussels, (2016), COM (2016)180 final, str.3.

22 Oko17%ukupnihizdatakapreduzećazaistraživanjeirazvojnastajeusektoruIKT-a,projektPREDICTis.jrc.ec.europa.eu/pages/ISG/PREDICT.html,posećeno17.3.2017.godine.

23 Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European economic and Social Committee and the Committee of the Regions, Dititising Europoean Industry, Reaping the full benefits of a Digital Singe Market, European Commission, Brussels, (2016), COM (2016)180 final, str.3-4.

24 Procene iz studija u okviru programa LIFE + (2016)25 Ibid, str.5.26 https://ec.europa.eu/growth/access-to-finance/cosme-financial-instruments_enposećeno17.3.2017.godine27 http://ec.europa.eu/programmes/horizon2020/ 28 https://ec.europa.eu/growth/sectors/space/galileo_en 29 https://ec.europa.eu/growth/sectors/space/copernicus_en


5. ZAKLJUČAKU Zapadnoj Evropi industrijska politika je najpre shvatana kao politika unapređenja teh-nologija, a potom kao politika državne intervencije.30 Iskustvo je pokazalo da je u svim uspešnim ekonomijama država uvek imala značajnu ulogu u podsticanju strukturnih pro-mena i pružanju pomoći privatnom sektoru da se uklopi u nove privredne tokove. Indu-strijska politika EU postepeno dobija potpuno novo obeležje. Danas uloga nove industrij-ske politike EU podrazumeva niz akcija usmerenih ka stvaranju povoljnog okruženja za razvoj industrije, koje se temelji na principima slobodnog tržišta. Ova politika je naročito bitna za mala i srednja preduzeća, koja predstavljaju osnovu evropske privrede.

Sprovođenjem nove generacije evropske industrijske politike, EU namerava da prevaziđe ograničenja i neuspehe i iskustva prethodne IP, kao što su političke i ekonomske malver-zacije, preobiman birokratski aparat, nedostatak odgovornosti i preduzetništva. Planirano je formiranje novih institucija i pravila poslovne prakse koja mogu da osiguraju efikasnu implementaciju takvih politika.

Principi nove industrijske politike su prilično jasni: favorizovanje znanja, tehnologija i ekonomskih aktivnosti u onim pravcima koji poboljšavaju ekonomske performanse, soci-jalne uslove i zaštitu životne sredine. Savremena industrijska politika podstiče aktivnosti i industrije koje karakterišu proces učenja, brze tehnološke promene, ekonomija obima i jak rast tražnje i produktivnosti. Navedena lista treba da uključi aktivnosti fokusirane na: poboljšanje životne sredine, obnovljive izvore energije, znanje, informaciono komunikaci-one tehnologije, zdravstvo i socijalnu zaštitu. Stoga je cilj nove industrijske politike EU da ojača konkurentnost u području savremenih digitalnih tehnologija i osigura da industrija u Evropi, nezavisno od sektora, lokacije ili veličine, može u potpunosti da iskoristiti mo-gućnosti koje proizlaze iz digitalnih inovacija.

Industrijska politika EU nastoji da podstakne i ojača konkurentnost industrije, stavljajući naglasak na istraživačke strategije, veštine, ljudski kapital i promovisanje industrijskih inovacija. Ovo podrazumeva produbljivanje unutrašnjeg tržišta i konzistentno je sa politi-kom konkurencije EU, koja umanjuje eventualne poremećaje izazvane politikom državne pomoći i promocije „nacionalnih šampiona“. Osim toga, uloženi su napori kako bi se olakšalo preduzetništvo smanjivanjem birokratije i olakšanjem pristupa kapitalu. U prote-klih nekoliko godina neki politički lideri, očekuju od nove industrijske politike da zaustavi proces deindustrijalizacije u EU. Danas su institucije EU veoma aktivne u stimulisanju boljeg preduzetničkog okruženja u mnogim sektorima, ali to ne rade više putem carinske zaštite, subvencija ili raznih vrsta olakšica. EU je značajno povećala sredstva za finan-siranje tehnološkog razvoja naročito u oblasti istraživačkih tehnologija vezanih za nove materijale, istraživanje svemira, vodonika, zdravstvene tehnologije i tehnologije zaštite životne sredine.

U EU je prilično rasprostranjeno mišljenje da je potrebno otvaranje debate o novoj in-dustrijskoj politici. Kako se naglašava širok spektar ideja i predloga trebalo bi da se razmenjuje i da se o njima raspravlja. Postoje političke prepreke za novu industrijsku politiku i kako neki smatraju, potrebne su velike promene da se ona sprovede. Ali rezultati

30 Savić, Lj., (2013), Ekonomika industrije, Centar za izdavačku delatnost Ekonomskog fakulteta u Beogradu, str. 139.

NOVI KONCEPT INDUSTRIJSKE POLITIKE U EVROPSKOJ UNIJI20takvih napora bi bili veoma značajni, odnosno obezbedili bi dugogodišnji kraj stagnacije ekonomija EU, kreiranje dobro plaćenih poslova tamo gde su najpotrebniji, veću koheziju u okviru EU i javne akcije, progres prema ekološkim transformacijama u Evropi i veću demokratiju u donošenju ekonomskih odluka.

LITERATURACOM (2010) 2020, Communication from the Commission, Europe 2020, A strategy for smart, sustainable and inclusive growth, p.3.

Commission staff working document, Lisbon Strategy evaluation document, European Commission, Brussels, 2.2.2010, SEC(2010) 114 final, p.2.

Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the Eu-ropean economic and Social Committee and the Committee of the Regions, For a Euro-poean Industrial Renaissance, European Commission, Brussels, (2014), COM (2014)14 final, str.1.

Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the Eu-ropean economic and Social Committee and the Committee of the Regions, Dititising Europoean Industry, Reaping the full benefits of a Digital Singe Market, European Com-mission, Brussels, (2016), COM (2016)180 final, str.1-4.

Lutovac, M., (2014), Industrijska politika Evropske unije, Ekonomske ideje i praksa, broj 15, Ekonomski fakultet, Beograd, str. 73-79.

Mićić, V., (2008), Industrijska politika Evropske unije, Ekonomski horizonti, 10, (1-2), Ekonomski fakultet, Kragujevac, str. 51.

Pelkmans, J., (2006), European industrial policy, International Handbook on Industrial Policy, Edward Elgar Publishing Limited, UK.

Prokopijević, M., (2013), Državna pomoć u Evropskoj uniji i Srbiji, Beograd: Evropski pokret Srbija, str. 10-13.

Rodrik, D., (2007), One economics many recipes, Globalizations, institutions and eco-nomic growth, Prinston University Press, Prinston and Oxford, str. 104.

Savić, Lj., (2013), Ekonomika industrije, Centar za izdavačku delatnost Ekonomskog fakulteta u Beogradu, str. 224.

Savić, Lj., et al. (2013), „Industrijska politika Srbije-pogledi i perspektive“, Tematski zbornik radova Ekonomska politika i razvoj, Ekonomski fakultet, Centar za izdavačku delatnost, Beograd, str. 83-84.


http://ec.europa.eu/regional_policy/sources/docgener/informat/2014/smart_specialisa-tion_en.pdf

http://ec.europa.eu/competition/state_aid/studies_reports/expenditure.html#2 ,

http://ec.europa.eu/growth/tools-databases/newsroom/cf/itemdetail.cfm?item_id=8998,

is.jrc.ec.europa.eu/pages/ISG/PREDICT.html,

https://ec.europa.eu/growth/access-to-finance/cosme-financial-instruments_en

http://ec.europa.eu/programmes/horizon2020/

https://ec.europa.eu/growth/sectors/space/galileo_en

https://ec.europa.eu/growth/sectors/space/copernicus_en

http://www.dei.gov.ba/dokumenti/default.aspx?id=4723&langTag=bs-BA


ELENA MAKREVSKA DISOSKAE-mail: [email protected]

VALUE CHAIN ANALYSIS IN THE REPUBLIC OF MACEDONIA

JEL CLASSIFICTION: F21, F62, J30

Abstract

The fragmentation of production processes and the international dispersion of tasks and activities within them have led to the emergence of borderless production systems, that create complex networks and which may be global, regional or span only between two countries. These systems are commonly referred to as global value chains (GVCs) and they are typically coordinated by transnational corporations (TNCs). Since Macedo-nia does not have official statistics about participation into the global value chains, this paper aims to analyze the opportunities and results of the inclusion into global value chains for the Macedonian economy though the policy of attraction of foreign direct investments. Some specifics are given for the inclusion of Macedonia into global value chains through regional cooperation of the Western Balkans countries.

KEY WORDS:VALUE CHAINS, FOREIGN DIRECT INVESTMENTS, ADDED VALUE, EXPORT

MLADI I STARI NA TRŽIŠTU RADA ZA VREME TRANZICIJE U SRBIJI24

1. INTRODUCTIONThe process of globalization brings fragmentation of the production process and internati-onal dispersion of tasks and activities that may be global, regional or span only between two countries that are coordinated by transnational companies (TNCs). Advantages of such fragmented international production, for the companies whose affiliates are engaged in transaction of upgrading and finishing products can be hardly measured. Traditional in-dicators for export and import of goods and services, does not give data for the inclusion of the domestic enterprises in the total value of production of the TNCs or in other words for their added value in the production. Basic forms of international business operations such as export and import of the goods and services have been partially transformed into international production based on system of internationally fragmented production process through Global value chains (GVCs). Transnational companies with the cross-border self-governing companies create the network of GVCs. OECD and WTO measure the domestic and foreign value added in content of gross export by exporting industry of 61 economies covering OECD, EU, G-20, most East and South – East Asian economies and selection of South American countries. The joint OECD – WTO Trade in Value-Added statistics is known as TiVA. Statistics for South-Eastern Europe is still not available.

The focus of this paper is to analyze the opportunities for inclusion into global value chains for the Macedonian economy though the policy of attraction of foreign direct in-vestments (FDIs). The inflows of FDIs do not guarantee immediate inclusion of the local enterprises in the GVCs and creation of added value. Still, it is one way to determine is there a significant inclusion of the domestic enterprises in the value chains and transfer of technology and knowhow. Therefore, the following indicators are used, which are known as direct or static benefits for the domestic economies: inflows of foreign capital in form of FDIs; direct creation of employment; increase of the export and its diversification and increase of the public revenues.

The dynamic effects of the policy of attraction of FDIs, on the other hand are hard to measure. Those are: inclusion of local enterprises into the global value chain and transfer of knowledge and know-how. In order to give some insights of the dynamic effects data for the inclusion in the global value chains thought regional cooperation within Western Balkan region are used, according to the study of USAID.1

2. IMPORTANCE OF INCLUSION INTO GLOBAL VALUE CHAINS About 60 per cent of global trade, which today amounts to more than $20 trillion, consists of trade in intermediate goods and services that are incorporated at various sta-ges in the production process of goods and services for final consumption.2 The whole process of production is typically coordinated by transnationalcorporations (TNCs), with cross-border trade of production inputs and outputs taking place within their networks of affiliates, contractual partners and arm’s-length suppliers. For developing countries the

1 USAID (2016), pp. 25-36.2 UNCTAD (2013), pp. 10-14.


average share of foreign value added in export for the period of 2010 amounted to 25%. In case of the developed countries it is 31%, in the case of European Union export that percentage amounted to 39, for USA 11% and for Japan 18%. In view of the countries in Central America, East and South-East Asia that percentage amounted approximately to 30 percent.

The literature makes distinction between value and supply chains. Global value chain can be explained as added value of the production, outsourcing of the production, vertical integration of the production, fragmented production or in one word “made in the world”. Through foreign direct investments, part of the production of the TNCs is transferred into countries in which they can lower the costs of production and increase their profits. Also, companies that are self-governed can participate in some of the phases of production of the final product of the TNCs. All of the producers add some value to the final product, and in that way they create chains in the GVCs of the final product. Supply chain, on the other hand is the interconnection of all the activities that starts from the manufacturing of raw material into the finished product and ends when the product reaches the final customer.

All participants in the production do have advantages of such fragmented international production as well as all countries whose companies are engaged in transactions of upgrading and finishing products.3 GVCs is important chain for empowering the pro-duction capacities of the domestic economy. It is important for the small and medium enterprises to specialize into certain activities in the GVCs that can ease the access to the global markets and integration in the global economy. The way to attract the presence of TNCs in the domestic economy is usually by attraction of FDIs. Still, the presence of the FDIs does not guarantee automatic inclusion of local small and medium enterprises in the chain of production, neither it guarantee immediate transfer of know-how and technology.

There is also a danger for the local producers to be “captured” in the production of relati-vely low value added for a long period of time or their survival to be in danger by complete isolation of the global value chains as a result of global competition. In addition, the gains for the local producers might be limited. As an example, in the production of one mobile phone almost 58,5% of the profit goes in the TNCs, in this case of Apple. Local producers have insignificant profits that are between 1-2% of the final price of the product.4

Due to the dynamic nature of the TNC, they can easily move to locations with lower labor costs, in countries with weaker regulations and so on. Thus, if the regulation of the domestic economy seeks to attract FDI at any price, it can worsen social conditions and occupational safety and health of workers, impact negatively on the environment and de-crease the budget revenues through low tax and customs rates. Very often, the situation in which the effect on the domestic economy is negligible or it has no significant contri-bution, except for the employment of people who are mostly unskilled, it is called „footlo-oseness” situation. Such investments are not intended to increase the value of production in the domestic economy or to improve their production processes and products. Often such FDI are those who leave the country if the current privileges disappear (for example, increase of the: fees after the period in which investors are provided with certain benefits

3 Kozomara (2016), pp. 167-183.4 Kraemer, Linden and Dedrick (2011), p.27

MLADI I STARI NA TRŽIŠTU RADA ZA VREME TRANZICIJE U SRBIJI26such as free connection to the mains energy, water, electricity, etc.). Hence, attracting FDI is not a „panacea” or panacea for the problems of the domestic economy. The eco-nomy must have well designed strategy of attracting FDI, that would fit her needs.

3. STATIC EFFECTS OF THE POLICY OF ATTRACTION OF FDIS FOR THE MACEDONIAN ECONOMYBy analyzing the cost and benefits of the policy of FDIs attraction the benefits for Mace-donian economy from inclusion into global and regional value chains are determined. The actual strategy on attracting FDI in Macedonia was first implemented about 8 years ago. It is based on the creation of special zones- Technological Industrial Development Zones (TIDZ), which are exempted from the regular customs and fiscal area of the country. Companies performing within the TIDZ are provided abundant incentives and subsidies if their output is exported to foreign markets. Currently, there are fifteen TIDZs established within the country. However, only seven established zones are operational at the moment (Skopje, Skopje 2, Tetovo, Kichevo, Struga, Shtip and Prilep).5

TABLE 1. FDI INFLOW IN THE REPUBLIC OF MACEDONIA FOR THE PERIOD 2008-15 (IN MILLION EUROS) 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015

FDI inflow

399.89 144.97 160.47 344.41 111.22 252.2 205.14 216,72

% of GDP 6.00% 2.00% 2.20% 4.60% 1.70% 2.80% 2.30% 2,3%

Source: National Bank of the Republic of Macedonia. http://www.nbrm.gov.mk. Accessed March 2015

All of the invested FDI in TIDZ are green-field investments which changed the general picture of the invested FDI in the country in favor of green-field investments. Up to 2011 green-field investments created slightly more than 38%, while acquisitions and mergers created over 61% of the total amount of FDI in the country (National Bank of the Repu-blic of Macedonia 2012). However, with FDI stocks of only about 4.400 million Euros (1997-2015), which is slightly more than 220 euros per capita, Macedonia remains to be among the least attractive countriesfor foreign investors in Europe. The annual rate of FDI inflows remains around 2,5-3% of the GDP in the whole analyzed period.6 Only, Albania from the countries in the Western Balkan region has lower rates of FDI inflows.

According to the methodology used in the study of Jovanovik,7 the share in the income of the firms working in the TIDZs in the total value of GDP in 2015 reached 2.1%. Johnson Metty has the highest participation in the share of 1.19%. Only five firms create 90% of the total income.

5 Jovanovik (2017), p. 76 NBRM database, www.nbrm.mk7 Jovanovik (2017), p.37


FIGURE 1. PARTICIPATION OF THE TIDZS IN THE TOTAL EXPORT/IMPORT

Source: NBRM (2016): Quarterly report of the NBRM.

FDIs are export oriented and create almost 42,3% of the total value of the export of the country in 2015. However, these new plants became also the biggest importers of raw materials and components needed for their production, as they are not using the dome-stic raw material base and have a very limited cooperation with domestic companies. For example, the leading exporting foreign company from the TIDZ - the British Jonson’s Matthy - happens to be the greatest exporter from Macedonia at the moment. It produces and exports catalysts for the automotive industry. The platinum in powder, which is the basic raw material for this kind of production, is imported in the country and happens to be the second biggest import item in the Macedonian trade balance, after crude oil.

Most of the producing plants in the TIDZ depend from imports of raw materials and components from abroad. In the first years of its existence they had deficit in the trade balance, but it slowly change into surplus, reaching 2,1% of the GDP in 2015 meaning that the dynamics of the import components is decreasing. Figure 2 shows that in the 2015, the import component decrease to 84% of the export from the TIDZ, while in 2011 it was 96,4%. Still, it does not influence the trade-balance significantly (only 0,3% in the past seven years from 2009-2015) and there is a room for improvment. That can also be interpret that the spill over effects and the cooperation with domestic companies is modest.

MLADI I STARI NA TRŽIŠTU RADA ZA VREME TRANZICIJE U SRBIJI28 FIGURE 2. IMPORT COMPONENT OF THE EXPORT FROM TIDZS (IN PERCENTAGE)

Source: NBRM (2016): Quarterly report of the NBRM, pp. 61-65.

The positive aspects include the fact that there are significant changes in the structure of exported products and services. The countries, who was completely dependent from export of metal processing industry and production of oil derivatives, as well as industries with low added value (textile, agricultural products), in the last five years strengthen the position of the manufacturing sector, and within it the position of the chemical industry. The most important exporting product is catalyzes for automobiles and other products for machinery industry. Therefore, new industries were created that were not previously present in the country with improved and modern technology compared with the existing one.

Government officials estimate that companies established within the TIDZ started coo-peration with about 500 domestic firms, as they used their services in the maintenance of the equipment, in transportation and logistics, catering, security, construction works, and in some cases in providing some raw materials. However, the total realized gain of the engaged domestic companies in cooperation with the companies within the TIDZ is only 46 million Euros.8 Foreign companies find domestic suppliers unable to meet EU technical and safety standards. They are also not satisfied with the quality of domestic components. Therefore, they prefer to import almost all the needed components for their production, rather than to supply them from the domestic market.9 The largest part of the companies that have cooperation with the foreign firms are in the architecture and design studios, construction companies, security agencies and catering services. Less of them are suppliers in the process of production such as: “Arije metal”, “Uni plast”, “Ting Inoks” and “Rade Konchar-Tep”.10

The creation of the TIDZ was supposed to contribute to the decrement of the unem-ployment rate. There is no official data on the actual number of employees within the TIDZ. Some estimation pointed out that at the moment the total number of employees in the zones is about 3,500. If the number of the workers employed in the companies Drexlermaer and Kromberg & Schubert that operate out of the zones, but enjoy the same benefices as the companies within the zones is added to this figure, than the total

8 Mojanovski,Todorovskaetal.,pp.69-73.9 Kikerkova (2016), p.9.10 Mojanovski,Todorovska,Georgievski,Stojkoski,Mitevski,Popovik,SpasovskaandSazdovski(2016),p.71


number of new employments in the last five years is estimated on about 13,000.11 The number of employees increased significantly in the last three years. Until 2012, the total number of employees in the TIDZs was only 1339 people. Again, only three companies (Draexlmaier, Kromberg & Schubert and Johnson Controls) employed around 80% of the people.12 The average wage in 2016 is 261 Euros, which is below the average wage in the country of 360 Euros.

Total expenditures for the period 2007-2015 are 159.656 million Euros. 56.58% of them are from the Government of the Macedonia, 25.70% of the Agency of TIDZs, and 17.71% of the Agency for FDIs.13 The numerous exemptions from customs and tax du-ties, as well as from contributions for pension, education and health funds for workers in the TIDZ, are additional burden for the state budget. If the trend of creating working posts within the TIDZ continues, the state budget might face serious problems in provid-ing finances for vital budget positions. Jovanovik, compares the government expenses with the number of employment, and states that cost per one worker is 12.580 Euros.14

The huge expenditures from the central budget for the promotion of the latest strategy on attracting FDI and the subsidies provided for foreign investors within the TIDZ are rather disputable. One may only estimate what would have happened if all these state money went to other ventures for stimulating economic growth instead of stimulating FDI.

4. DYNAMIC EFFECT OF THE POLICY OF ATTRACTION OF FDIS FOR THE MACEDONIAN ECONOMYRegional value chains (RVCs) can be promoted by inter-agency cooperation for export and investment promotion in regional partnerships. This cooperation can be supported by regional development banks which can finance under favorable terms projects in strategic sectors for the countries. Sharing risks and increasing their market strength can be a strategic way to approach global markets. UNCTAD introduces the concept of “Re-gional industrial development compacts” that could encompass integrated regional trade and investment agreements focusing on liberalization and facilitation, and establishing joint trade and investment promotion mechanisms and institutions. They could also aim to create cross-border industrial clusters through joint financing for GVC-enabling infra-structure and joint productive capacity-building. Establishing such compacts requires working in partnership between governments in the region, between governments and international organizations, and between the public and private sectors.

Regional value chains links are often more important that global ones especially in North America, Europe, and East and South-East Asia. In the transition economies, Latin America and Africa, regional value chains are relatively less developed.15 Regarding the

11 Kikerkova (2016), p.812 Jovanovik (2017), p.3113 Jovanovik (2017), p.2214 Jovanovik (2017), p.37.15 UNCTAD (2013), pp. 15-20.

MLADI I STARI NA TRŽIŠTU RADA ZA VREME TRANZICIJE U SRBIJI30countries from the Western Balkan region, we can speak about regional supply chains. Regional supply chains mean exporting raw materials and intermediate goods to other countries in the region, which in turn employ those goods in the production of final goods. In addition to their own direct exports, Western Balkan (WB) countries increasingly par-ticipate in regional supply chains. Most of the final goods are latter exported to the world.

The USAID examines the potential supply chains in the Western Balkans in three sectors: 1) manufacturing of clothes, 2) shoe manufacturing and 3) manufacturing of auto parts and cars.16 Serbia as the biggest economy in the WB region shows the biggest absolute value of its participation in regional supply chains in the three selected sectors. Yet, in relative terms (i.e. relative to the size of country exports), the importance of regional sup-ply chains is quite different. For Macedonia, manufacturing of cars is the most important for export of intermediate goods in this sector. The export of intermediate products is directed to other WB markets. For the 2010-2014 period, the potential contribution of Macedonia to supply chains through other WB countries was 26,7 million dollars. For the period 2010-2014 this was over 40% of the total export (both direct and via supply chains) from Macedonia to the world.

TABLE 2. EXPORT OF MACEDONIA TO THE WORLD VIA SUPPLY CHAINS THROUGH WESTERN BALKANS (IN THOUSAND EUROS)

Source: USAID, (2016): Analysis of potential regional supply chains Western Balkans

For the 2010-2014 period both the direct export and the export via regional supply chains in the production of cars grew and amounted 40,4 million dollars. Exports through supply chains grew by almost 500% in 2014 in comparison to 2010, reaching more than 16 million dollars. Macedonian contribution is 3.1 million euros, with significant increase during the years.

The average value for the period 2010-2014 in the manufacturing of clothes, though supply chain is 77 million dollars. The potential contribution of Macedonia to supply chains through other WB countries is 16.4 million dollars.

The average value in the manufacturing of shoes, for the period 2010-2014 is 80 million euros. Potential contribution of Macedonia to supply chains through other WB countries was 7.2 million dollars. Moreover, the value of its trade via potential supply chains

16 USAID (2016), pp. 13-22.


through the Western Balkans was growing over the years. In 2014 the value of the export of Macedonia to the world via supply chains through other WB countries was over 2.5 million USD and this was the biggest value over the period 2010-2014.

However, this are not regional supply chains that are initiated by regional investors invest-ing in Macedonia, but from investors outside the region having in mind the inflow of FDIs in Macedonia from regional investors are insignificant. Only in 2008 there is significant FDIs inflow from Serbia - 54,1 million euros (13,6 % of the total inflow of FDIs in 2008) and from Croatia 23,5 million euros or 5.8% of the total inflow in 2008.

Macedonian investments in the region are in the following industries: construction (Reno-va - Skopje, Ading – Skopje, Urban Invest – Kavadarci); basic pharmaceutical products and pharmaceutical preparations (Alkaloid AD – Skopje); basic metals and fabricated metal products (Bravo – Veles); food products, beverages and tobacco products (Promes- Skopje, Briliant- Shtip).

CONCLUSIONIn Macedonia there is a presence of global rather than regional value chains, since most of the investors of FDIs come from European countries. Therefore, direct or static indica-tors of the policy of attraction of FDIs are used for presenting the effects of the inclusion of the Macedonian economy into the global value chains: inflows of foreign capital in form of FDIs; increase of the export and its diversification; direct creation of employment and increase of the public revenues and the dynamic effects of the policy of attraction of FDIs: inclusion of local enterprises into the global/regional value chain and transfer of knowledge and know-how.

Regarding the static effects Macedonia remains to be among the least attractive countries for foreign investors in Europe. FDI stocks are about 4.400 million Euros for the whole analyzed period (1997-2015), or 2.5%-3% on annual level which is slightly more than 220 euros per capita. As most of the producing plants in the TIDZ depend from imports of raw materials and components from abroad, the net-effect of their export performance is positive, but minor. In the first years of its existence they had deficit in the trade balan-ce, but it slowly change into surplus, reaching 2,1% of the GDP in 2015 meaning that the dynamics of the import components is decreasing. The import component decrease to 84% of the export from the TIDZ, while in 2011 it was 96,4%. Still, it does not influ-ence the trade-balance significantly (only 0,3% in the past seven years from 2009-2015) which means that there is a room for improvment. The number of new employment in the last five years is estimated in about 13.000 which are 2% of the total number of em-ployees in the country. Still, the effect is insignificant since they receive wage below the average wage in Macedonia, and also the government aid is 12.580 Euros per employee.

Although the static effects show modest improvements, the most important aspect is the significant change in the structure of exported products and services. The country who was completely dependent from export of metal processing industry and production of oil derivatives, as well as industries with low added value (textile, agricultural products), in

MLADI I STARI NA TRŽIŠTU RADA ZA VREME TRANZICIJE U SRBIJI32the last five years strengthen the position of the manufacturing sector, and within it the position of the chemical and car industry.

The inclusion into the global value chains can be made by strengthening the regional coo-peration. Since Macedonia is landlocked country, in order to be competitive and attractive to the global investors it should be “intensively” included in the regional value chains. Therefore, recommendation for the policy makers is further strengthening of the regional cooperation. That would mean creation of simple and safe administrative and custom procedures, elimination not only of customs duties but also elimination of quantitative restrictions between the countries in the region. The logistic performances should also be strengthen as well as the quality of infrastructure. Тhe lowering of the transaction costs will reduce the time for transactions among the affiliates included in the value chain.

Dynamic effects on the other hand show the spill over effects and the cooperati-on with domestic enterprises and transfer of technology and know-how is modest. The largest part of the companies that have cooperation with the foreign firms are in the architecture and design studios, construction companies, security agencies and catering services. Less of them are suppliers in the process of production.

In order to increase the dynamic effects, the policy for attraction of FDIs should create legal instruments for protection of workers’ rights and set higher environmental standar-ds. Also, reforms in the educational system should be made according to the “growing” sectors in the economy. Most of all, the policy for attraction of FDIs should give the same incentive to the domestic and foreign investors. That would create same conditions for the domestic companies to be active participants in the global and regional value chains.

REFERENCE:Jovanovik, B. (2017), The real price of the cheap labor force, Institute of social sciences and humanities, Skopje.

Kikerkova, I. (2016), “Success or failure of the implemented strategy on attracting foreign capital in the form of FDI in the Republic of Macedonia”, Conference paper presented at the International Conference “Smart Ideas and a New Concept of Economic Regeneration in Europe”, Dubrovnik, Croatia, 28.9-1.10.2016.

Kozomara, J. (2016), “Lohn Business in Global Value Chains” in Janacijevic, N. (ed) (2016), Contemporary Management and Marketing Methods in Improving Competitive-ness of Companies in Serbia in Process of its integration in European Union. Faculty of Economics, University of Belgrade, Belgrade, pp. 167-183.

Kraemer, K., Linden, G., and Dedrick, J. (2011), “Capturing value in Global Networ-ks: Apple’s iPad and iPhone”, California and New York: University of California- Irvine, University of California-Berkeley and Syracuse University. Retrieved from: http://pcic. merage. uci. edu/papers/2011/value_iPad_iPhone. pdf. Consultado el, 15 [Accessed: 15/04/17]


Mojanovski, Todorovska et al. (2016), The influence of the government subsidies for FDIs, and their effect on economic growth, USAID and Foundation of open society Ma-cedonia and Association of young analyst and researchers, Skopje.

National Bank of the Republic of Macedonia, (2016), Quarterly report of NBRM august, National Bank of the Republic of Macedonia, Skopje, http://www.nbrm.mk/default-en.asp?ItemID=2545960E8EF1174C850E5CAED581B134,[Accessed: 22/03/17]

UNCTAD. (2013), “Global value chains and development: investment and value added trade in the global economy” Working paper UNCTAD/DIAE/2013/1, United Nations Conference on Trade and Development, Geneva.

USAID. (2016), “Analysis of the potential regional supply chains of the Western Bal-kans”, United State Agency for International Development, Washington D.C.


MAJA JANDRIĆ1


PROCENA NIVOA SIGURNOSTI NA TRŽIŠTU RADA PRIMENOM ANALIZE GLAVNIH KOMPONENATA

ESTIMATING LABOUR MARKET SECURITY USING PRINCIPAL COMPONENT ANALYSIS

JEL KLASIFIKACIJA: J08, K31

APSTRAKT:

Numeričko predstavljanje fleksibilnosti i sigurnosti na tržištu rada koje bi omogućilo pre-cizno pozicioniranje pojedinih zemalja po ovom osnovu otežano je činjenicom da su obe navedene dimenzije vezane za veliki broj elemenata, od kojih su mnogi višedimenzionalni i teško merljivi. Ovaj problem je posebno izražen kada je u pitanju aspekt sigurnosti na tržištu rada. U cilju određivanja pozicije pojedinih zemalja u prostoru fleksibilnost – si-gurnost koristimo metod analize glavnih komponenata, kako bi se sumirale informacije iz veće grupe varijabli u manji broj faktora. Na osnovu šest indikatora koji se odnose na ključne elemente sigurnosti i eksterne numeričke fleksibilnosti na tržištu rada identifiko-vana su dva faktora koja se odnose upravo na dve posmatrane dimenzije. Položaj Srbije pokazuje da je nivo fleksibilnosti nešto viši od prosečnog, dok je procenjeni nivo sigurnosti najniži u posmatranoj grupi evropskih zemalja.

1 Ekonomski fakultet Univerziteta u Beogradu

PROCENA NIVOA SIGURNOSTI NA TRŽIŠTU RADA PRIMENOM ANALIZE GLAVNIH KOMPONENATA36

ABSTRACT:

Numerical presentation of labour market flexibility and security that would enable precise estimation of the position of individual country is hampered by the relation of the both dimensions to numerous elements, many of which are multidimensional and difficult to measure. This problem is particularly pronounced when it comes to labour market securi-ty. In order to determine the position of individual countries in flexibility – security space, we use principal component analysis (PCA), which reduces a large set of variables to a small set of factors still containing most of the information. Based on the six indicators related to the key elements of labour market security and external numerical flexibility, two factors that relate to the two observed dimensions have been identified. The position of Serbia shows that the level of flexibility is somewhat higher than the average, while the level of security is the lowest in the observed group of European countries.

KLJUČNE REČI:FLEKSIGURNOST, POLITIKE TRŽIŠTA RADA, SISTEMI SOCIJALNE SIGURNOSTI

KEY WORDS:FLEXICURITY, LABOUR MARKET POLICY, SOCIAL SECURITY SYSTEMS


1. FLEKSIGURNOST – POJAM I KLJUČNI ELEMENTI Fleksigurnost je integralna strategija usmerena ka istovremenom povećanju fleskibilnosti i sigurnosti na tržištu rada koja pokušava da pomiri potrebe poslodavaca za fleksibilnom radnom snagom i potrebe radnika za sigurnošću, odnosno izvesnošću da se neće suočiti sa dugotrajnim periodima nezaposlenosti. Osnovna ideja ovog koncepta je da se s jedne strane podstakne fleksibilnost tržišta rada, a s druge sigurnost zaposlenja i socijalna sigurnost. Promena fokusa koja podrazumeva prelazak sa sigurnosti radnog mesta na si-gurnost na tržištu rada, tj. obezbeđenje zapošljivosti radnika, podrazumeva da zaposleni može doći u situaciju da izgubi radno mesto (što je u skladu sa relativno niskom zako-nodavnom zaštitom zaposlenja), ali da će zahvaljujući visokom nivou znanja i veština, uz pomoć aktivnih politika tržišta rada i sistema naknade za nezaposlene koja mu omo-gućuje stabilnost dohotka u periodima nezaposlenosti relativno brzo naći odgovarajuće radno mesto. Jedna od ključnih karakteristika ovog koncepta je i njegova usmerenost na smanjenje segmentacije tržišta rada.

Pri analizi ključnih elemenata fleksigurnosti neophodno je uzeti u obzir više institucion-alnih elemenata. Gledano sa institucionalnog aspekta, ključni elementi sistema flek-sigurnosti su: radno zakonodavstvo, sistem naknade za slučaj nezaposlenosti i aktivne politike politike tržišta rada (APTR). U cilju identifikacije šireg skupa elemenata flek-sigurnosti, polazimo od osnovnih aspekata ovog koncepta koji je definisala Evropska komisija (2013):

1. Fleksibilni i pouzdani ugovorni aranžmani – usklađeni sa elementima sigurnosti i aktivacije, pružaju adekvatnu fleksibilnost i poslodavcu i zaposlenom. Obezbeđuju ih zakoni koji regulišu radne odnose, kolektivni ugovori i elementi koje se odnose na organizaciju rada unutar preduzeća.

2. Celoživotno učenje – stvara prilagodljivu i zapošljivu radnu snagu.

3. Efektivne mere aktivne politike tržišta rada – smanjuju trajanje nezaposlenosti i olakšavaju prelaske sa jednog na drugo radno mesto.

4. Sistemi socijalne sigurnosti – moderni sistemi socijalne sigurnosti obezbeđuju ad-ekvatnu podršku sigurnosti dohotka, podstiču zapošljavanje i olakšavaju mobilnost na tržištu rada. Odnose se na širok spektar institucionalnih rešenja koja olakšavaju kombinovanje zaposlenosti i obaveza vezanih za porodicu i druge segmente privatnog života.

Svaki od četiri navedena ključna elementa fleksigurnosti može se meriti većim brojem indikatora (Tabela 1.).

PROCENA NIVOA SIGURNOSTI NA TRŽIŠTU RADA PRIMENOM ANALIZE GLAVNIH KOMPONENATA38 TABELA 1. KLJUČNI ELEMENTI FLEKSIGURNOSTI I POTENCIJALNI INDIKATORI

ELEMENT POTENCIJALNI INDIKATORI

Fleksibilni i pouzdani ugovorni aranžmani

Promene sigurnosti zaposlenja prema vrsti ugovora; EPL indeks; Prekovremeni rad (prosečan broj prekovremenih radnih sati); Broj godina na sadašnjem poslu; Udeo zaposlenih radnika koji rade skraćeno radno vreme jer nisu mogli da nađu posao sa punim radnim vremenom; Udeo zaposlenih radnika koji su u privremenim oblicima zaposlenja jer nisu mogli da nađu posao na neodređeno vreme; Obrt/fluktuacija radne snage (zapošljavanja i otpuštanja); Prelasci iz privremenih u stalne oblike zaposlenja (na neodređeno vreme), itd.

Celoživotno učenje

Učešće u celoživotnom učenju – udeo lica starosti 25-64 koja učestvuju u obrazovanju ili obukama; Izdaci za ljudske resurse – ukupni javni izdaci za obrazovanje u % BDP-a; Ulaganja preduzeća u obuke odraslih lica; Udeo zaposlenih koju učestvuju u CVT (Continuing vocational training); Prelasci vezani za radni status i visinu zarade (ka višim kvalifikacijama); Prelasci vezani za radni status i visinu zarade (ka nižim kvalifikacijama); Učešće stanovnika između 25 i 64 godine koji imaju tercijarni nivo obrazovanja; E-skills – procenat lica između 25 i 54 godine starosti sa određenim nivoom kompjuterske i internet pismenosti; Ulaganja u obrazovanje odraslih.

APTRStopa dugoročne nezaposlenosti; Izdaci za APTR po osobi koja traži posao; Izdaci za APTR kao procenat BDP-a; Aktivacija – udeo u standardnim merama aktivacije (u odnosu na broj lica koja traže posao).

Modeni sistemi socijalne sigurnosti

Stopa rizika od siromaštva za nezaposlene starije od 18 godina; Izdaci za pasivne politike tržišta rada po osobi koja traži posao; Izdaci za pasivne politike tržišta rada kao procenat BDP-a; Zamka nezaposlenosti; Zamka siromaštva; Pasivne mere tržišta rada (LMP kategorije 8 i 9) – broj učesnika na 100 lica koja traže posao; Neto stopa zamene (za naknadu za nezaposlene), i sl.

Moderni sistemi socijalne sigurnosti – dimenzija ravnoteža između posla i privatnog života

Neaktivnost ili rad sa nepunim radnim vremenom zbog ličnih ili porodičnih obaveza; Pokrivenost dece (starosti 3-6/7 godina) formalnim oblicima čuvanja dece (ne računajući porodicu); Uticaj roditeljstva na zaposlenost – razlika izražena u procentnim poenima između stopa zaposlenosti (za starosnu grupu 20-49) bez dece i sa decom od 0 do 6 godina; Zamka neaktivnosti (posle uključivanja troškova čuvanja dece); Neaktivnost ili rad sa nepunim radnim vremenom zbog nedostatka podrške za čuvanje dece ili ostalih članova domaćinstva kojima je to potrebno.

Prema:Evropskakomisija(2017)iMuffelsetal.(2010)

2. MERENJE SIGURNOSTI I FLEKSIBILNOSTI POMOĆU ANALIZE GLAVNIH KOMPONENATA

2.1. Pregled literatureVeliki broj elemenata, od kojih su mnogi višedimenzionalni i teško merljivi, otežava i numeričko predstavljanje fleksibilnosti i sigurnosti koje bi omogućilo precizno pozi-cioniranje pojedinih zemalja po ovom osnovu, kao i dalja empirijska istraživanja uticaja fleksibilnosti i sigurnosti na performanse tržišta rada. Značajan broj autora je analizirao različite načine merenja nivoa fleksigurnosti i njegove primene: Sperber (2005), Tangian


(2004, 2006a, 2006b), Evropska komisija (2006, 2007), Philips i Eamets (2007), Maselli (2010), Laporšek i Dolenc (2011).

Kako bi se odredila pozicija pojedinih zemalja u prostoru fleksibilnost – sigurnost u lite-raturi se u značajnom broju radova koriste faktorska analiza (Evropska komisija, 2006; Philips i Eamets, 2007; Laporšek i Dolenc, 2011; Jandrić i Stevanović, 2012; Eamets et. al, 2015) i klaster analiza (Evropska komisija, 2006; Philips i Eamets, 2007; Auer, 2010; Chung, 2012; Eamets et. al, 2015). Kao i kod mnogih drugih metoda, u procesu faktorske analize adekvatan izbor uključenih varijabli je od izuzetnog značaja. Evropska komisija (2007) je na osnovu analize glavnih komponenata (PCA2) i klaster analize dobila jedan od prvih rezultata vezanih za grupisanje pojedinih zemalja u prostoru fleksibilnost – sigurnost na tržištu rada. Komponente na osnovu kojih je određena pozicija pojedinih zemalja su: indeks zakonodavne zaštite zaposlenja, uključenost u celoživotno učenje, po-reski klin i izdaci za politike tržišta rada, dok je u analizu uključeno 18 evropskih zemalja. Rezultati analize glavnih komponenata i analize skupina pokazali su da među evropskim zemljama postoje značajne razlike kada je u pitanju odnos fleksibilnosti i sigurnosti na tržištu rada (Slika 1.).

SLIKA 1. ZEMLJE EU U PROSTORU FLEKSIBILNOST/SIGURNOST

Izvor: Employment in Europe (2006), str. 108.

Identifikovano je pet klastera: Kontinentalni (Austrija, Belgija, Francuska, Nemačka), Istočni (Češka, Mađarska, Italija, Poljska, Slovačka), Nordijski (Danska, Finska, Holandi-ja, Švedska), Mediteranski (Grčka, Portugal, Španija) i Anglosaksonski (Irska, Velika Bri-tanija). Pored toga, pokazalo se da ne postoji trade – off između fleskibilnosti i sigurnosti na tržištu rada – visok nivo sigurnosti, kao i visok nivo fleksibilnosti su bili u pozitivnoj korelaciji sa stopama zaposlenosti i smanjenjem rizika od siromaštva, a u negativnoj korelaciji sa stopom nezaposlenosti i GINI koeficijentom3.

2 engl. Principal Component Analysis3 Employment in Europe (2007), str. 108.

PROCENA NIVOA SIGURNOSTI NA TRŽIŠTU RADA PRIMENOM ANALIZE GLAVNIH KOMPONENATA40Slične rezultate, uz korišćenje nešto drugačijih početnih varijabli dobijaju i drugi autori. Laporšek i Dolenc (2011) koriste PCA za analizu 25 evropskih zemalja. Kao meru fleksi-bilnosti koriste: EPL indeks, EPL indeks za standardne ugovore, EPL indeks za zaposlene sa privremenim ugovorima, učešće zaposlenih sa privremenim oblicima zaposlenja u ukupnoj zaposlenosti i učešće zaposlenih sa nepunim radnim vremenom u ukupnoj za-poslenosti, dok su kao elementi sigurnosti uzeti: procenat odraslih (starosti 25-64 godine) koji učestvuju u obrazovanju i obukama, izdaci za aktivne politike tržišta rada izraženi u procentima BDP-a, ukupni izdaci za socijalnu zaštitu izraženi kao procenat BDP-a, neto stopa zamene za lica nezaposlena 60 meseci i duže (za osobu koja nije u braku, bez dece i sa 67% prosečne zarade). Analiza skupina je pokazala slične rezultate kao na Slici 1., dok je kasnija regresiona analiza pokazala pozitivnu vezu između faktora sigurnosti na tržištu rada i produktivnosti za dati nivo BDP per capita i stope zaposlenosti. Philips i Eamets (2007) na osnovu 16 varijabli4 identifikuju tri ključna faktora: adaptibilnost/fleksibilnost, socijalnu sigurnost i socijalnu koheziju, dok je analizom klastera dobijeno šest grupa zemalja sa strukturom koja je relativno slična rezultatima Evropske komisije (2007). Eamets et al. (2015) koristeći analizu glavnih komponenata i analizu skupina za 18 evropskih zemalja i šest ključnih pokazatelja fleksibilnosti i sigurnosti pokazuju poziciju pojedinih zemalja u prostoru fleksibilnost – sigurnost pre i posle krize (2007. i 2011.). Faktor koji je obuhvatao dimenziju fleksibilnost povezan je sa indeksima zakono-davne zaštite zaposlenja (EPR i EPT), dok je faktor koji se odnosi na dimenziju sigurnosti obuhvatao varijable vezane za aktivne politike tržišta rada, izdatke vezane za obrazovanje i karakteristike sistema naknade za nezaposlene. Dalja analiza koja je proistekla iz ana-lize glavnih komponenata je pokazala da zemlje sa sličnim institucionalnim rešenjima nemaju nužno i slične ishode na tržištu rada, kao i da postoje razlike u uticaju na različite starosne grupe na tržištu rada.

2.2. Procena položaja Srbije u sistemu fleksibilnost – sigurnost u odnosu na druge evropske zemlje

Za procenu položaja u sistemu fleksibilnost – sigurnost koristimo metod analize glav-nih komponenata. Ova metoda se koristi kako bi se sumirale informacije iz veće grupe varijabli u manji broj faktora5. Originalne varijable se transformišu u nove varijable koje među sobom nisu korelisane i koje se nazivaju faktori, pri čemu je važno da se pri ovoj transformaciji sačuva što veći procenat originalnog varijabiliteta. Sami faktori se ne mogu meriti direktno, već se o njima zaključuje na osnovu inicijalnih varijabli6. Interpretacija faktora se zasniva na korelaciji faktora sa originalnim varijablama.

U analizu su uključene 24 evropske zemlje: Austrija, Belgija, Hrvatska, Češka, Dans-ka, Estonija, Francuska, Nemačka, Grčka, Mađarska, Irska, Italija, Letonija, Litvanija, Holandija, Norveška, Poljska, Portugal, Srbija, Slovačka, Slovenija, Španija, Švedska i Ujedinjeno Kraljevstvo. Izbor indikatora na kojima se analiza zasniva je ograničen dostupnošću relevantnih, uporedivih i ažurnih podataka za posmatrani skup zemalja. Drugi ograničavajući faktor je odnos broja posmatranih zemalja i ukupnog broja origi-

4 ZadetaljevidetiPhilipsiEamets(2007),str.46.5 Aker et al. (2008), str. 568.6 Isto, str. 572.


nalnih varijabli. Iako postoji više različitih tumačenja koji odnos je neophodan predus-lov za primenu analize glavnih komponenata7, polazimo od pravila koje postavlja blaža ograničenja u ovom pogledu: pravilo prema kojem racio 3:1 ili veći obezbeđuje stabilna rešenja u PCA (Peres–Neto et al., 2003; Grossman et al., 1991). Drugim rečima, odnos između broja zemalja i broja posmatranih originalnih varijabli ne sme da bude manji od 3:1.

U cilju identifikacije najvažnijih grupa indikatora polazimo od definicije fleksigurnosti koja se bazira na tzv. „danskom trouglu“. Ključni elementi ovog modela su zakonodavna zaštita zaposlenja, sistem naknada za nezaposlenost i aktivne politike tržišta rada. Pored ograničenja vezanih za broj indikatora i raspoloživost podataka, procenu fleksibilnosti i sigurnosti na tržištu rada otežava i činjenica da je veliki broj elemenata koji određuju ove dve dimenzije teško numerički merljiv. Ovaj problem je posebno izražen kod sistema naknade za slučaj nezaposlenosti. Izdašnost sistema naknade za nezaposlene se veoma često iskazuje preko stope zamene koja pokazuje koji deo prethodne zarade se dobija kao naknada u slučaju nezaposlenosti. Međutim, sveobuhvatnije prikazivanje ovog siste-ma zahteva korišćenje više indikatora. To su, pre svega, obuhvat sistema (koji pokazuje koji procenat registrovanih nezaposlenih prima naknadu) i trajanje prava na naknadu. Međunarodna poređenja otežava i činjenica da jedan broj zemalja, pored naknade za nezaposlene, koja predstavlja vid osiguranja, poseduje i pomoć za nezaposlene koja je po pravilu nezavisna od visine uplaćenih doprinosa, tj. prethodne zarade, i često je neograničenog trajanja.

Sličan problem javlja se i kod merenja eksterne numeričke fleksibilnosti, koja se najčešće vezuje za zakonodavnu zaštitu zaposlenja. Zakonodavna zaštita zaposlenja obuhvata veo-ma veliki broj pravnih normi koje se tiču procedura vezanih za zapošljavanje i otpuštanje radnika (opravdanost razloga za otpuštanje, otpremnine, otkazni rokovi, administrativne procedure pri otpuštanju, dužina trajanja radnih ugovora, potreba za prethodnim kon-sultacijama sa sindikatima i/ili drugim predstavnicima radnika, itd.), što znatno otežava poređenja različitih zemalja po osnovu striktnosti (ili fleksibilnosti) ove regulative. Da bi se ovaj problem premostio, OECD je definisao numerički indikator zakonodavne zaštite zaposlenja – EPL indeks (indeks zakonodavne zaštite zaposlenja). EPL indeks se sastoji od nekoliko podindeksa, od kojih su najvažniji:

• EPRC (subindeks koji se odnosi na zaštitu zaposlenih sa standardnim ugovorima), koji se sastoji iz:

- EPR (subindeks koji se odnosi na zaštitu zaposlenih sa standardnim ugovorima kada su u pitanju individualna otpuštanja) i

- EPC (dodatne odredbe vezane za kolektivna otpuštanja zaposlenih sa standardnim ugovorima);

• EPT (zakonska zaštita zaposlenih sa privremenim ugovorima o radu), čiji su osnovni elementi:

- EPFTC (zakonska zaštita zaposlenih na određeno vreme) i

- EPTWA (zakonska zaštita zaposlenih preko agencija za privremeno zapošljavanje).

7 Zadetaljevideti:Nardoetal.(2005),str.24.

PROCENA NIVOA SIGURNOSTI NA TRŽIŠTU RADA PRIMENOM ANALIZE GLAVNIH KOMPONENATA42Indeksi uzimaju vrednosti od 0 do 6 pri čemu više vrednosti označavaju strožije, tj. rigid-nije režime. Imajući u vidu sva metodološka ograničenja, za analizu je izabrano šest indi-katora koji se odnose na ključne elemente sigurnosti i eksterne numeričke fleksibilnosti:

1. Učešće izdataka za aktivne politike tržišta rada u BDP-u (aptr);

2. Obuhvat sistema naknade za nezaposlene8. Ovi podaci se odnose na efektivni obuhvat sistema, koji uključuje i naknade za nezaposlene na bazi osiguranja (ili prethodnih up-lata: contributory schemes) i naknade na bazi pomoći (non–contributory schemes). Nezaposleni primaoci socijalne pomoći (koja nije vezana za sistem naknade ili specifične pomoći za nezaposlene) nisu uključeni u obračun efektivnog obuhvata sistema.

3. Agregirani novčani izdaci za nezaposlene izraženi u PPS po glavi stanovnika9 (cashUB_PC);

4. Izdaci za naknade za nezaposlene izražene u PPS / broj nezaposlenih10 (fullUBPPS_brnez);

5. Indeks zakonodavne zaštite zaposlenja za standardne ugovore (EPRC);

6. Indeks zakonodavne zaštite zaposlenja za privremene ugovore (EPT).

Kajzer-Majer-Olkinova ocena (KMO) i Bartletov test pokazuju da li postoje zajednički fak-tori koji stoje iza originalnih varijabli. KMO ocena pokazuje proporciju varijabiliteta origi-nalnih varijabli koja se može objasniti mogućim zajedničkim faktorima, dok se Bartletov test koristi kako bi se testirala nulta hipoteza da je korelaciona matrica originalnih vari-jabli jedinična matrica11.

TABELA 2. KMO I BARTLETOV TEST

KAISER-MEYER-OLKIN MEASURE OF SAMPLING ADEQUACY. .727

Bartlett’s Test of SphericityApprox. Chi-Square 69.083

df 15Sig. .000

Vrednost KMO veća od 0,5 i p-vrednost Bartletovog testa sugerišu da je primena analize glavnih komponenata opravdana. Vrednost determinante korelacione matrice je 0,33 (> 0,00001), što govori o tome da ne postoji visoka multikolinearnost. Vrednosti MSA12 takođe potvrđuju da je prisustvo izabranih varijabli opravdano ne samo sa teorijskog, nego i sa metodološkog stanovišta.

8 Podaci o obuhvatu sistema: ILO, http://www.socialsecurityextension.org/gimi/gess/RessourceDownload.action?ressource.ressourceId=37697

9 PodaciEurostatazavarijablu:aggregatedbenefitsandgroupedschemes-inPPSperinhabitant,function:unemploy-ment, all schemes, cash benefits, 2014.

10 Podaciovisiniizdataka:Eurostat,Fullunemploymentbenefits,allschemesinPPS;podaciobrojunezaposlenih:Eurostat, ARS.

11 Prica et al. (2015), str. 166.12 Measures of sampling adequacy


TABELA 3. GLAVNE KOMPONENTE I NJIHOVE KARAKTERISTIČNE VREDNOSTI

TOTAL VARIANCE EXPLAINED

Compo-nent

Initial EigenvaluesExtraction Sums of Squared

LoadingsRotation Sums of Squared

Loadings

Total% of

VarianceCumu-lative %

Total% of


Total% of


1 3.166 52.768 52.768 3.166 52.768 52.768 3.158 52.639 52.639

2 1.299 21.648 74.415 1.299 21.648 74.415 1.307 21.777 74.415

3 .658 10.959 85.374

4 .544 9.069 94.443

5 .242 4.035 98.478

6 .091 1.522 100.000

Extraction Method: Principal Component Analysis.

Prema kriterijumu karakteristične vrednosti13 trebalo bi zadržati dva faktora. Na Slici 2. prikazan je i dijagram osipanja, koji takođe navodi na zaključak da se zadrže dva faktora.

SLIKA 2. DIJAGRAM OSIPANJA

13 Premaovomkriterijumuzadržavajuseonifaktori(tj.komponente)čijesukarakterističnevrednostivećeod1.

PROCENA NIVOA SIGURNOSTI NA TRŽIŠTU RADA PRIMENOM ANALIZE GLAVNIH KOMPONENATA44Rotirana faktorska opterećenja posle izvršene Varimax rotacije prikazana su u tabeli 414.

TABELA 4. ROTIRANA FAKTORSKA OPTEREĆENJA

ROTATED COMPONENT MATRIXA

COMPONENT

1 2

fullUBPPS_brnez .939

obuhvat .904

cashUB_PC .863

aptr .708

eptminus .778

eprcminus -.374 .726

Extraction Method: Principal Component Analysis. Rotation Method: Varimax with Kaiser Normalization.a. Rotation converged in 3 iterations.

Prvi faktor možemo povezati sa sigurnošću na tržištu rada, s obzirom na činjenicu da ima najveću korelaciju sa varijablama vezanim za izdašnost sistema naknade za nezaposlene i izdacima za aktivne politike tržišta rada. Drugi faktor je najjače korelisan sa indeksima EPRC i EPT, čije vrednosti ukazuju na visinu eksterne numeričke fleksibilnosti. U skladu s tim, prvi faktor možemo nazvati faktorom sigurnosti, a drugi faktorom fleksibilnosti na tržištu rada15. Identifikovani faktori objašnjavaju 74,4% varijabiliteta (faktor sigurnost: 52,77%, a faktor fleksibilnost 21,65%).

Jedan od kriterijuma za određivanje broja faktora je i kriterijum procentualnog učešća varijabiliteta, prema kojem se broj zadržanih faktora određuje tako da kumulativno učešće varijabiliteta koji oni objašnjavaju dostiže neki zadovoljavajući nivo. Procentualno učešće objašnjenog varijabiliteta pokazuje koliko od ukupnog originalnog varijabiliteta objašnjavaju izabrani faktori. Nivo varijabiliteta koji je zadovoljavajući zavisi od vrste problema16. U literaturi postoji relativno širok raspon prihvatljivih nivoa objašnjenog varijabiliteta. Vrlo često se koristi kriterijum baziran na 70% objašnjenog varijabiliteta, ali se u jednom broju radova i 50% objašnjenog vartijabiliteta smatra prihvatljivim (Beavers et al., 2013).

U ranijim studijama (Jandrić i Stevanović, 2012) identifikovano je i postojanje treće važne grupe varijabli, koja formira treći faktor i povećava nivo objašnjenog varijabiliteta, a tiče se procesa celoživotnog učenja. U jednom broju radova varijable vezane za obrazo-vanje svrstane su u faktor koji definiše sigurnost na tržištu rada, usled činjenice da bolje obrazovanje povećava zapošljivost i na taj način povećava i sigurnost zaposlenja (Eamets et al, 2015; Laporšek et. al, 2011), ili se povezuju i sa sigurnošću i sa fleksibilnošću na tržištu rada (Evropska komisija, 2006).

14 Primenomneortogonalnerotacijedobijajusevrlosličnirezultatiiinterpretacijafaktorasenemenja.15 VrednostiEPRCiEPTsu,uciljujednostavnijeinterpretacije,pomnoženesa-1,kakobivećibrojukazivaonaveću

(umestonamanju)fleksibilnost.16 Prica et al. (2015), str. 168.


Usled ograničene dostupnosti podataka vezanih za učešće u procesu celoživotnog učenja za određene zemlje, ova grupa varijabli nije uključena u analizu i primarnu specifikaciju. Ipak, ako u analizu uključimo podatke o prosečnom broju časova provedenih u različitim oblicima obrazovanja i obuka van formalnog sistema obrazovanja u starosnoj grupi 35–5417, kao približan indikator uključenosti u proces celoživotnog učenja, formira se i treći faktor koji je vezan samo sa ovu dodatnu varijablu, dok se prva dva faktora i dalje na isti način vezuju za fleksibilnost i sigurnost na tržištu rada (Tabela 4.). Procenat objašnjenog varijabiliteta u ovom slučaju raste na 78,25%.

TABELA 4. ROTIRANA FAKTORSKA OPTEREĆENJA SA DODATNOM VARIJABLOM

ROTATED COMPONENT MATRIXA

COMPONENT

1 2 3

fullUBPPS_brnez .940

obuhvat .902

cashUB_PC .864

aptr .707

eptminus .782

eprcminus -.380 .720

nonformal_education .994

Extraction Method: Principal Component Analysis. Rotation Method: Varimax with Kaiser Normalization.a. Rotation converged in 4 iterations.

Napomena: KMO: 0,711, Bartletov test: Sig 0,000

Ovi rezultati potvrđuju nalaze prethodnih studija, koje pored osnovnih institucionalnih elemenata vezanih za aktivne politike tržišta rada, naknadu za nezaposlene i rigidnost regulative vezane za zapošljavanje i otpuštanje radnika, naglašavaju i značaj obrazovanja i procesa celoživotnog učenja.

Pokazatelji vezani za stopu rizika od siromaštva nezaposlenih lica bi mogli da ukažu na efektivnost politika tržišta rada. Ukoliko u analizu uključimo stopu rizika siromaštva za nezaposlene starije od 18 godina (na osnovu granice od 60% nacionalne medijane raspoloživog ekvivalentnog dohotka nakon transfera)18, rezultati se ne menjaju, osim što se nova varijabla vezuje za faktor koji se odnosi na sigurnost na tržištu rada (više stope rizika od siromaštva su povezane sa manjom sigurnošću na tržištu rada)19.

Na osnovu dobijenih vrednosti identifikovanih faktora za svaku pojedinačnu zemlju, možemo prikazati položaj zemalja u sistemu fleksibilnost – sigurnost (Slika 3.).

17 Izvor podataka: Eurostat, Mean instruction hours spent by participant in education and training by age [trng_aes_147], 35-54, Non-formal education and training, hours.

18 Izvor: Eurostat, za 2015. godinu.19 Procenatobjašnjenogvarijabilitetasadvaidentifikovanafaktora(sigurnostifleksibilnost)jeuovomslučaju66,5%.

PROCENA NIVOA SIGURNOSTI NA TRŽIŠTU RADA PRIMENOM ANALIZE GLAVNIH KOMPONENATA46 SLIKA 3. POLOŽAJ IZABRANIH ZEMALJA U SISTEMU FLEKSIBILNOST – SIGURNOST

Rezultati i položaj zemalja u odnosu na osu koja pokazuje fleksibilnost tržišta rada se u velikoj meri podudaraju sa rezultatima ostalih istraživanja. To je i očekivano, s obzi-rom na činjenicu da su indikatori kojima se meri fleksibilnost tržišta rada najčešće ve-zani za EPL indekse, ili njegove subindekse koji pokazuju striktnost regulative vezane za zapošljavanje i otpuštanje zaposlenih sa različitim vrstama ugovora20. S druge strane, položaj pojedinačnih zemalja u odnosu na osu koja pokazuje sigurnost se u određenoj meri razlikuje u odnosu na ranije rezultate. Postoje dve grupe faktora pomoću kojih ove razlike mogu da se objasne: 1) različit posmatrani period i 2) različite varijable koje su uključene u analizu i koje se odnose na različite aspekte sigurnosti na tržištu rada.

Ono što je zajedničko za sve studije je da pozicija bivših tranzicionih zemalja ukazuje na znatno niže nivoe sigurnosti u odnosu na ostale razvijene evropske zemlje, što se jasno vidi kada se zemlje podele u dve grupe: levo i desno od vertikalne ose na Slici 3. Položaj Grčke i Velike Britanije koje se takođe nalaze u delu sa nižim nivoima sigurnosti (levo od y ose) se takođe podudara sa rezultatima drugih studija. Ono što iznenađuje je položaj Irske, koja se našla na višim nivoima sigurnosti, iako je većina klasifikacija svrstava, zajedno sa Velikom Britanijom, u anglosaksonsku grupu zemalja čije su kara-kteristike visoka fleksibilnost i relativno niži nivoi sigurnosti. Ključni razlog za ovako iz-menjen položaj Irske leži pre svega u činjenici da su, osim pokazatelja vezanih za visinu

20 OdređenepromenekodpojedinihzemaljasuuglavnomrezultatpromenevrednostiEPLindeksa.Npr.položajNorveš-keukazujenanižufleksibilnostuodnosunaprethodnestudije,štojeposledicapovećanjavrednostiEPTindeksasa3,04 na 3,42 u 2013. godini.


izdataka za naknade za nezaposlene, u obzir uzeti i novi indikatori koji su ređe korišćeni u ranijim istraživanjima, pre svega obuhvat sistema naknade za nezaposlene baziran na oba stuba ovog sistema. Obuhvat sistema naknade za nezaposlene je u Irskoj relativno visok (85,4%)21, što je značajno doprinelo povoljnijoj poziciji Irske sa aspekta sigurnosti. Standardni sistem naknade za nezaposlene u Irskoj (stub zasnovan na osiguranju) prema poslednjim raspoloživim podacima obuhvata tek 21,6% nezaposlenih, dok sistem zasno-van na bazi pomoći (non–contributory schemes), koji postoji u jednom broju evropskih zemalja, obuhvata 63,8% nezaposlenih lica. Takođe, posmatrana visina izdataka po ne-zaposlenom izražena u PPS je relativno visoka, kao i novčani izdaci po glavi stanovnika.

Položaj Srbije pokazuje da je nivo fleksibilnosti nešto viši od prosečnog, dok je procenjeni nivo sigurnosti najniži u posmatranoj grupi od 24 evropske zemlje. Obuhvat sistema naknade za nezaposlene je među najnižima u posmatranoj grupi zemalja (ispod 10%), a izdaci za politike tržišta rada su takođe na veoma niskom nivou u odnosu na ostale pos-matrane zemlje. Ostali pokazatelji, koji nisu direktno uključeni u analizu, potvrđuju dobi-jenu sliku: u posmatranoj grupi zemalja u 2015. godini stopa dugoročne nezaposlenosti je u Srbiji bila među najvišima, dok je stopa rizika od siromaštva za nezaposlene starije od 18 godina (na osnovu granice od 60% nacionalne medijane raspoloživog ekvivalent-nog dohotka nakon transfera) u 2016. godini iznosila 48% (što je u odnosu na 2015. godinu povećanje od 1,8 procentnih poena). Ova vrednost je približno na nivou proseka u posmatranoj grupi zemalja, s tim da je neophodno imati u vidu i činjenicu da postoje velike razlike u visini praga rizika od siromaštva22 za pojedine zemlje, koji je u 2015. godini varirao od 35.687 PPS u Norveškoj do 6.353 PPS u Srbiji23. Prema pokazatelju koji aproskimira uključenost u celoživotno učenje (prosečan broj časova provedenih u različitim oblicima obrazovanja i obuka van formalnog sistema obrazovanja u starosnoj grupi 35–54), Srbija je takođe među zemljama sa najnižim vrednostima ovog pokazatelja (niže vrednosti imaju samo Mađarska, Slovačka i Italija).

3. ZAKLJUČAKVeliki broj elemenata, od kojih su mnogi višedimenzionalni i teško merljivi, otežava numeričko predstavljanje fleksibilnosti i sigurnosti koje bi omogućilo precizno pozicioni-ranje pojedinih zemalja po ovom osnovu. Kako bi se odredila pozicija pojedinih zemalja u prostoru fleksibilnost – sigurnost u literaturi se u značajnom broju radova koristi faktorska analiza, pre svega analiza glavnih komponenata. Kao i kod mnogih drugih metoda, ad-ekvatan izbor uključenih varijabli je od izuzetnog značaja. Izbor indikatora na kojima se analiza zasniva je ograničen dostupnošću relevantnih, uporedivih i ažurnih podataka za posmatrani skup od 24 evropske zemlje, kao i metodološki zahtevi vezani za odnos broj posmatranih zemalja i ukupnog broja originalnih varijabli. Imajući u vidu sva navedena ograničenja, za analizu je izabrano šest indikatora koji se odnose na ključne elemente sigurnosti (obuhvat sistema naknade za nezaposlene, novčani izdaci za naknade za neza-

21 Podaci za efektivni obuhvat sistema naknade za nezaposlene su preuzeti sa: http://www.socialsecurityextension.org/gimi/gess/RessourceDownload.action?ressource.ressourceId=37697.Korišćenisunajnovijiraspoloživipodaci(zaIrsku: 2011. godina).

22 Definisankao60%medijanerasploživogekvivalentnogdohotka.23 Nagodišnjemnivou,zadomaćinstvosadvojeodraslihidvojedecemlađeod14godina.

PROCENA NIVOA SIGURNOSTI NA TRŽIŠTU RADA PRIMENOM ANALIZE GLAVNIH KOMPONENATA48poslene po glavi stanovnika, izdaci za naknade za nezaposlene izraženi u PPS po nezapo-slenom licu, izdaci za aktivne politike tržišta rada izraženi kao procenat BDP-a) i eksterne numeričke fleksibilnosti (EPRC i EPT indeks). Identifikovana dva faktora objašnjavaju 74,4% varijabiliteta (faktor sigurnost: 52,77%, a faktor fleksibilnost 21,65%). Usled ograničene dostupnosti podataka vezanih za učešće u procesu celoživotnog učenja za određene zemlje, ova grupa varijabli nije uključena u analizu i primarnu specifikaciju. Ipak, kada je u analizu uključena i varijabla koja je približan indikator uključenosti u proces celoživotnog učenja (prosečan broj časova provedenih u različitim oblicima obra-zovanja i obuka van formalnog sistema obrazovanja u starosnoj grupi 35–54) formirao se i treći faktor, dok su prva dva faktora (fleksibilnost i sigurnost) praktično ostala nepromen-jena. Ovi rezultati potvrđuju nalaze prethodnih studija, koje pored osnovnih institucional-nih elemenata vezanih za aktivne politike tržišta rada, naknadu za nezaposlene i rigidnost regulative vezane za zapošljavanje i otpuštanje radnika, naglašavaju i značaj obrazovan-ja i procesa celoživotnog učenja. Ukoliko u analizu uključimo stopu rizika siromaštva za nezaposlene starije od 18 godina (na osnovu granice od 60% nacionalne medijane raspoloživog ekvivalentnog dohotka nakon transfera), rezultati se ne menjaju, osim što se nova varijabla vezuje za faktor koji se odnosi na sigurnost na tržištu rada (više stope rizika od siromaštva su povezane sa manjom sigurnošću na tržištu rada).

Rezultati i položaj zemalja u odnosu na osu koja pokazuje fleksibilnost tržišta rada se u velikoj meri podudaraju sa nalazima iz ostalih studija. S druge strane, postoje određene razlike u odnosu na ranija istraživanja kada je u pitanju položaj pojedinačnih zemalja u odnosu na osu koja pokazuje sigurnost. Postoje dve grupe faktora pomoću kojih ove razlike mogu da se objasne: 1) različit posmatrani period i 2) različite varijable koje su uključene u analizu i koje se odnose na različite aspekte sigurnosti na tržištu rada. Ono što je zajedničko za sve studije je da pozicija bivših tranzicionih zemalja ukazuje na znatno niže nivoe sigurnosti u odnosu na ostale razvijene evropske zemlje. Položaj Srbije pokazuje da je nivo fleksibilnosti nešto viši od prosečnog, dok je procenjeni nivo sigurn-osti najniži u posmatranoj grupi od 24 evropske zemlje. Svi elementi sigurnosti koji su uključeni u analizu su na isti način uticali na ovako loš položaj: obuhvat sistema naknade za nezaposlene je među najnižima u posmatranoj grupi zemalja (ispod 10%), a izdaci za politike tržišta rada su takođe na veoma niskom nivou u odnosu na ostale posmatrane zemlje.

LITERATURAAker, D. et al. (2008), Marketinško istraživanje, Ekonomski fakultet, Beograd.

Auer, P. (2010), “What’s in a Name? The Rise (and Fall?) of Flexicurity” The Journal of Industrial Relations, 52(3), Pp 371 – 386

Beavers, A. S. et al. (2013), “Practical considerations for using exploratory factor analy-sis in educational research”. Practical assessment, research & evaluation, Volume 18, Number 6.


Chung, H. (2012), “Measuring Flexicurity: Precautionary Notes, a New Framework, and an Empirical Example” Social Indicators Research, 106, Pp 153–171

Eamets, R. et al. (2015), “Mapping Flexibility and Security Performance in the Face of the Crisis”, STYLE Working Papers, WP10.1. CROME, University of Brighton, Brighton. http://www.styleresearch.eu/publications/working-papers/

European Commision (2013), “Flexicurity in Europe”, Administrative Agreement, JRC N°31962-2010-11 NFP ISP, Final Report

European Commission (2006), Employment in Europe 2006, Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities

European Commission (2007), Employment in Europe 2007, Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities

Grossman, G. D. et al. (1991), “Principal component analysis of assemblage structure data: utility of tests based on eigenvalues” Ecology 72: Pp 41-347.

Jandrić, M. and Stevanović, S. (2012), “Performances of Labour Markets during Reces-sion in Different Labour Market Regimes” in: Zubović, J., Domazet, I. (eds.) (2012), New challenges in changing labour markets, Institute of Economic Sciences, Belgrade, Pp 191-213

Laporšek, S. and Dolenc, P. (2011), “The Analysis of Flexicurity in the EU Members States” Transylvanian Review of Administrative Sciences, 7(32), Pp 125-145.

Maselli, I. (2010), “Beyond Flexibility and Security: A composite indicator of flexicurity”, CEPS Working Document No. 329/May 2010

Muffels, R. et al. (2010), “Towards a methodology to monitor and analyze flexicurity (FLC) and work-life balance (WLB) policies un the member states of the EU”, European Commision – Brussels with Tilburg University, Reflect Reasearch paper, 11/003

Nardo, M. et al. (2005), “Tools for composite indicators building”, European Commis-sion, EUR 21682 EN, Institute for the Protection and Security of the Citizen, JRC Ispra, Italy

Peres-Neto, P. R. et al. (2003), “Giving meaningful interpretation to ordination axes: assessing loading significance in principal component analysis” Ecology, 84(9), 2347-2363.

Philips, K. and Eamets, R. (2007), “Approaches to flexicurity: EU models”, Luxembourg: European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions.

Prica, I. et al. (2015), Primena tehnika multivarijacione analize u marketinškim istraživanjima, CID, Ekonomski fakultet, Beograd.

PROCENA NIVOA SIGURNOSTI NA TRŽIŠTU RADA PRIMENOM ANALIZE GLAVNIH KOMPONENATA50Sperber, S. (2005), “What Are the Ingredients of `Good`Flexicurity Arrangements? Some Ideas for Identifying Factors that Make for Success”, in Council of Europe (2005), Rec-onciling Labor Flexibility with Social Cohesion – Facing the Challenge, Series of Publica-tions Trends in Social Cohesion, no. 15, Pp. 191-209

Tangian, A. (2004), “Defining the Flexicurity Index in Application to European Countries”, WSI-Diskussuonspapier, No. 122

Tangian, A. (2006a), “European Flexicurity: Concepts (Operational Definitions), Method-ology (Monitoring Instruments), and Policies (Consistent Implementations)”, WSIDiskus-sionspapier, No. 148,

Tangian, A. (2006b) “Monitoring Flexicurity Policies in Europe from Three Different View-points” WSI-Diskussionspapier, no. 145, The Institute of Economic and Social Research (WSI), Hans-Böckler-Foundation.


ČELIKOVIĆ ZORICA1


OD DOBRIH SMERNICA DO DOBRE PRAKSE: NOVI MODEL KORPORATIVNOG UPRAVLJANJA U JAVNIM PREDUZEĆIMA U SRBIJI

FROM GOOD GUIDELINES TO GOOD PRACTICE: NEW MODEL OF CORPORATE GOVERNANCE IN PUBLIC ENTERPRISES IN SERBIA

JEL KLASIFIKACIJA: M14, M21, G34, L32

APSTRAKT:

Kao posledica nadolazećeg značaja agencijskog problema javlja se potreba za ozbiljni-jom kontrolom, a posledično i definisanjem osnovnih principa korporativnog upravljanja. Brojna istraživanja su samo potvrđivala potrebu za kreiranjem novog okvira korporativnog upravljanja posebno kada je reč o javnim preduzećima, ističući da je u nekim od njih koncept potpuno nepoznat. U radu je predstavljen Hilbov model korporativnog upravlja-nja poznatiji kao KISS model (Keep it Integrated, Strategical, Situational and Controlled). Model je sačinjen od četiri dimenzije i to, situacione, strateške, integrativne i kontrolne

1 Ekonomski fakultet Univerziteta u Beogradu

OD DOBRIH SMERNICA DO DOBRE PRAKSE: NOVI MODEL KORPORATIVNOG UPRAVLJANJA U JAVNIM PREDUZEĆIMA U SRBIJI52dimenzije. Cilj rada jeste analiza korporativnog upravljanja u javnim preduzećima u Srbiji data kroz prizmu situacione, strateške, integrativne i kontrolne dimenzije Hilbovog mode-la. Rezultati analize daju uporedni prikaz preporučenih smernica predstavljenog modela i trenutnog stanja korporativnog upravljanja u srpskom javnom sektoru. Nakon identifiko-vanja ključnih barijera, na kraju rada date su i preporuke za njihovo prevazilaženje i za uspostavljanje seta mera usmerenih na unapređenje korporativnog upravljanja u javnim preduzećima u Srbiji.

ABSTRACT:

As a consequence of the growing importance of the agency problem, the need for the stricter control and consequently defining basic principles of corporate is emerging. Vari-ous researches only confirmed the need for creating a new corporate governance frame-work, especially when it comes to public enterprises, highlighting the fact that in some of them the concept is completely unknown. This paper presents the Hilb’s corporate governance model, known as the KISS model (Keep it Integrated, Strategical, Situational and Controlled). The model includes four dimensions: situational, strategic, integrational and controlling. The purpose of the paper is the analysis of the corporate governance within the public enterprises in Serbia which is assessed through situational, strategic, integrational and controlling dimensions of the Hilb’s model. The results of the analysis can be used to form the comparative view of the recommended guidelines of the pre-sented model and current state of corporate governance in Serbian public sector. After identifying the key barriers, in the final section the paper provides the recommendation for overcoming these barriers and establishing the sets of measures directed at improving the corporate governance in public enterprises in Serbia.

KLJUČNE REČI:KORPORATIVNO UPRAVLJANJE, HILBOV MODEL, JAVNA PREDUZEĆA, SRBIJA

KEY WORDS:CORPORATE GOVERNANCE, HILB’S MODEL, PUBLIC ENTERPRISES, SERBIA


1. UVODAnalizirajući koncept moderne organizacije pionirski radovi Berle i Means2 i Coase3 dopri-neli su boljem razumevanju postojanja firme, njenih granica poslovanja i unutrašnje orga-nizacije. Sledeći ove radove dalji doprinosi ostvareni su na polju teorije vlasničkih prava, teorije uslužnosti, stejkholder teorije i agencijske teorije. Agencijski problem razvijen od strane Fama i Jensen (1983) predstavlja esencijalni element ugovornog prava firme. Su-ština agencijskog problema je odvajanje upravljanja od finansija ili u nešto standardnijoj terminologiji vlasništva od kontrole4. Kao posledica nadolazećeg značaja agencijskog pro-blema javlja se potreba za ozbiljnijom kontrolom, a posledično i definisanjem osnovnih principa korporativnog upravljanja.

Dobra praksa korporativnog upravljanja zahtevana je decenijama kako od strane vla-snika, direktora i menadžera, tako i od ostalih stejkholdera, a pre svega zaposlenih i javnosti. Prihvaćeno verovanje od stane vlade i akademske zajednice da će ono pozitivno delovati na uspeh kompanije i dugoročno stvaranje vrednosti samo pojačava potrebu za iznalaženjem najboljih praksi u ovoj oblasti. U literaturi se prepliću različiti modeli korpo-rativnog upravljanja, dok su se definisanjem uputstava i smernica u ovoj sferi bavile grupe naučnika, poslovnih ljudi i organizacija širom sveta. Tokom 1980-ih godina centralno pitanje u ovoj oblasti bilo je kako uspostaviti dobar ugovorni mehanizam kontrole me-nadžera kako bi ograničili njihov upravljački oportunizam. U fokusu analize bio je odbor direktora kao centralna institucija u upravljanju organizacijom čija je uloga usklađivanje interesa agenata i akcionara. Nešto kasnije, zbog povećane kompleksnosti organizacije, okvir korporativnog upravljanja je proširen. Tokom poslednje decenije, prakse korporativ-nog upravljanja, pored funkcije kontrole i monitoringa zalaze u jačanje strateške politike i očuvanje integrativne funkcije upravljačkih procesa5 te će stoga u radu biti analiziran holistički pristup korporativnog upravljanja kroz kreiranje novog okvira za uspostavljanje najbolje prakse u oblasti.

Važan deo tranzicije preduzeća u Srbiji svakako treba da bude uspostavljanje seta mera usmerenih na unapređenje korporativnog upravljanja. Upravo iz tog razloga pažnja u ovom radu je usmerena na procenu trenutnog stanja korporativnog upravljanja u javnim preduzećima u Srbiji i uspostavljanje novog okvira korporativnog upravljanja. U grupi od 37 javnih preduzeća čiji je osnivač Republika Srbija, analizirano je 15 preduzeća. Za prikupljanje informacija o stanju korporativnog upravljanja u posmatranim javnim preduzećima korišćeni su sledeći instrumenti: upitnici i intervjui sa direktorima javnih preduzeća, fokus grupe sa predstavnicima najznačajnijih sektora preduzeća, kao i sekundarni podaci dostupni na internet stranicama javnih preduzeća. Istraživanje stanja korporativnog upravljanja u javnim preduzećima u Srbiji deo je projekta Ministarstva privrede u kome je učestvovalo šest istraživača. Rezultati tog istraživanja iskorišćeni su u pisanju ovog rada, gde je nastojano da se postojeće stanje korporativnog upravljanja u javnim preduzećima u Srbiji prikaže kroz višedimenzionalni Hilbov model, prihvaćen u

2 Berle i Means (1932), str. 113-114 i 313.3 Coase (1937), str. 386-405.4 Yaacob i Basiuni (2014), str. 506.5 Khongmalai et al.(2010), str.617.

OD DOBRIH SMERNICA DO DOBRE PRAKSE: NOVI MODEL KORPORATIVNOG UPRAVLJANJA U JAVNIM PREDUZEĆIMA U SRBIJI54praksama širom sveta. Predstavljeni model je sačinjen je od četiri dimenzije i to, situa-cione, strateške, integrativne i kontrolne dimenzije. Analiza ovih dimenzija kroz različite elemente poslovanja bi trebalo da napravi paralelu između preporučenih smernica pred-stavljenog modela i trenutnog stanja korporativnog upravljanja u srpskom javnom sektoru.

2. KONCEPT KORPORATIVNOG UPRAVLJANJAU akademskoj literaturi termin korporativno upravljanje prvi put je upotrebio Richard Eells 1960. godine da označi “strukturu i funkcionisanje korporativne politike”.6 Nešto kasnije, Gillan and Starks (1998) definišu korporativno upravljanje kao sistem zakona, pravila i faktora koji kontrolišu poslovanje kompanije.7 Analizirajući ovu tematiku Oman (2001) po prvi put uzima u razmatranje i javne kompanije objašnjavajući da je korpo-rativno upravljanje termin koji se odnosi kako na privatne, tako i na javne institucije koji uključuje zakone, propise i poslovne prakse koje uređuju odnose između menadžera i stejkholdera.8 OECD 2004. godine objašnjava korporativno upravljanje kao set procedura i procesa u skladu sa kojima se upravlja i kontroliše organizacija.9 Struktura korpora-tivnog upravljanja specificira distribuciju prava i obaveza među različitim učesnicima organizacije - kao što su odbori, menadžeri, strateški konstituenti i ostale interesne grupe - i postavlja pravila i procedure za donošenje odluka. Sve do danas, korporativno uprav-ljanje ostalo je predmet debate širom sveta među predstavnicima akademske zajednice, regulatornih tela, direktora i investitora. Sve ovo je posledica velikog broja događaja kao što su svetski talas privatizacije, reforme penzionog fonda i rast privatne štednje, talasa preuzimanja tokom 1980-ih, deregulacije i integracije tržišta kapitala, velike istočno-azijske krize.

Zbog prethodno nabrojanih problema u razvijenim zemljama 1960-ih i 1970-ih javlja se sve veća potreba za sintetizovanjem seta principa i mehanizama korporativnog up-ravljanja kroz kreiranje modela koji će ublažiti nadolazeće probleme. Modeli korpora-tivnog upravljanja su se razvili iz različitog kulturnog, istorijskog i pravnog okruženja, gde korporacije vode svoje poslovanje. U literaturi se razlikuju jednodomni model (poznat kao i anglosaksonski model, unitarni, otvoreni model, autsajderski model, tržišni model) karakterističan u zemljama koje imaju tradiciju precedentnog prava Veliku Britaniju, SAD i Kanadu, dvodomni model (poznat kao i zatvoreni model, insajderski model, evrop-ski model, kontinentalni model) razvijen u EU zemljama, ali dominantno zastupljen u Nemačkoj i Japanu i mešoviti model široko prihvaćen u zemljama u tranziciji kao amal-gam prethodna dva modela.10 Jednodomni model je u izvornom smislu sistem anglosak-sonskog prava i anglo-američkog tipa kapitalizma (tržišno orijentisanog) čiji je osnovni cilj zaštita interesa i maksimiziranje dobiti akcionara. Za razliku od jednodomnog modela koga karakteriše izuzetno visok stepen fleksibilnosti, u smislu slobode prilagođavanja up-ravljanja specifičnostima organizacije, dvodomni sistem je dosta rigidniji i to prvenstveno

6 Eells (1960), str. 115.7 Gillan i Starks (1998), str.10.8 Oman (2001), str.13.9 Annual Report of European Central Bank (2004), str.219. i OECD Glossary (dostupno na: https://stats.oecd.org/

glossary/detail.asp?ID=6778)10 Paunović(2015),str.76-77.


zbog velikog broja zakonskih propisa koji regulišu oblast upravljanja, te samim kom-panijama ne ostaje puno prostora za dalja prilagođavanja. Osnovni cilj ovakvog sistema upravljanja je zaštita interesa stejkholdera tačnije svih institucija koje su poverile svoj kapital preduzeću. Mešoviti sistem karakterišu prethodno dva objašnjenja modela. Dok je najviši organ u oba pomenuta sistema skupština, struktura odbora direktora se razlikuje. U jednodomnom sistemu odbor direktora je sačinjen od izvršnih direktora koji su za-posleni u preduzeću (nose upravljačku funkciju) i nezavisnih, neizvršnih direktora koji ni u kom smislu nisi povezani sa preduzećem, niti njegovim članovima. Ovako strukturirani odbori mogu da formiraju odgovarajuće komitete za praćenje različitih oblasti poslovan-ja (komitet za unutrašnju finansijsku reviziju, komitet za nadzor nad menadžmentom, komitet za imenovanje menadžmenta i sl.), a sve sa ciljem sprečavanja prevelikog uticaja akcionara ili menadžera na poslovanje entiteta. Generalni direktor kompanije može imati dvostruku odgovornost, kao CEO, ali i kao predsedavajući u odboru. Ovo je uobičajena praksa u SAD, ali i brojnim porodičnim firmama širom sveta. Dok teorija resursa podržava ovaj pristup, zagovornici agencijske teorije predviđaju da ukoliko postoji ova dvostruka uloga direktora, interesi vlasnika će biti žrtvovani u korist menadžera, odnosno da će to dovesti do oportunističkog ponašanja menadžera. U dvodomnom sistemu, između skupštine i odbora direktora, koga u ovom slučaju čine samo izvršni direktori, nalazi se i nadzorni odbor sastavljen od neizvršnih direktora.

Iako se može govoriti o prednostima i nedostacima pomenutih modela, ne postoje istraživanja koja eksplicitno govore o superiornosti jednog modela u odnosu na drugi. Ooghe i Dehaene (2002) upozoravaju da bi bilo nepravedno porediti prednosti objašnjenih modela korporativne prakse analizirajući izolovane kompanije.11 Ovo svakako može dovesti do pogrešnog tumačenja jer ne bi trebalo imati za cilj objašnjavanje efikasnosti pojedinačnih modela bez uzimanja u obzir konteksta u kome se on primenjuje. Jung-mann u svom istraživanju nalazi da su britanski jednodomni model, sa jednim odborom, i nemački dvodomni model (sa izvršnim i nadzornim odborom) efektivni vidovi kontrole, što samo potvrđuje činjenicu da njihova superiornost zavisi od zadatog konteksta, a ne od karakteristika samog modela.12 Sa druge strane, neki autori ističu prednosti dvodomnog modela u slučaju javnih preduzeća, objašnjavajući da nivo diversifikovanosti, veličina kao i njihova sve značajnija uloga u industrijskim politikama daje prednost dvodomnoj struk-turi. Alternativni modeli se ocenjuju kao dobri i primenjivi, ali uz određena ograničenja.

Istorijski posmatrano, korporativno upravljanje se uglavnom vezivalo za privatne kompa-nije, posebno za velike i listirane na tržištu kapitala, da bi se tek u poslednjoj deceniji pažnja usmerila i na druge entitete. Prve napore u kreiranju dobrog poredbenog alata za procenu korporativnog upravljanja u javnim preduzećima preuzela je 2002. godine Orga-nizacija za ekonomsku saradnju i razvoj (OECD). Kao rezultat bliske saradnje predstavni-ka zemalja članica OECD-a, Svetske banke, MMF-a i brojnih drugih institucija kreirana je prva verzija, a 2008. godine nakon brojnih konstruktivnih kritika i finalni priručnik tj. set preporuka korporativnog upravljanja za javni sektor.

Brojna istraživanja su samo potvrđivala potrebu za kreiranjem novog okvira korporativnog upravljanja u javnim preduzećima posebno kada je reč o tranzicijom zahvaćenim zeml-

11 Dehaene et al. (2001), str. 383.12 Jungmann (2006), str. 3.

OD DOBRIH SMERNICA DO DOBRE PRAKSE: NOVI MODEL KORPORATIVNOG UPRAVLJANJA U JAVNIM PREDUZEĆIMA U SRBIJI56jama, ističući da je u nekim od njih koncept potpuno nepoznat.13 Dok jedni autori pre-dlažu potpuno nove holističke modele, drugi ističu modele zasnovane na preduzetničkom pristupu. Sve ovo ide u prilog tvrđenjima da se koncept korporativnog upravljanja mora separatno posmatrati za javna preduzeća i to posebno zbog činjenice što svako neetičko ponašanje u privatnim preduzećima može imati uticaja na pojedinačne vlasnike, dok kada je reč o javnom sektoru efekat je dosta širi jer su vlasnici preduzeća svi građani.

3. NOVI MODEL KORPORATIVNOG UPRAVLJANJA U KONTEKSTU JAVNIH PREDUZEĆA U SRBIJIU literaturi se ističu brojne manjkavosti ranije analiziranih modela korporativnog upravl-janja baziranih na konceptu “ili ili”, a posebno nedostatak strateške orijentacije menadž-menta, neprofesionalizam pri izboru, nagrađivanju, napredovanju i unapređenju članova uprave i top menadžmenta; kao i ubeđenje da jedan model odgovara svima “one size fits all”.14 Ovaj poslednji nedostatak trenutnu percepciju kreatora ekonomskih politika, koja podrazumeva da jedinstveni principi korporativnog upravljanja mogu biti uspešni na sva-kom području, može izmeniti jer će verovatno dovesti do različitih rezultata u preduzeći-ma. Činjenica je da dobre smernice korporativnog upravljanja ne znače per se i dobru praksu. Stoga, razvijanje novog modela koji eliminiše prethodne nedostatke i na prvom mestu uzima u obzir specifičnosti okruženja i same kompanije je neophodno.

Hilb je 2008. godine kreirao novi model korporativnog upravljanja poznatiji kao KISS mod-el (Keep it Integrated, Strategical, Situational and Controlled).15 Dok su raniji pristupi fokusirani na stvaranje vrednosti za akcionare i analizirali samo finansijsku perspektivu, njegov holistički pristup istovremeno pripisuje vrednost kako vlasnicima, tako i zaposleni-ma i potrošačima. Novi model korporativnog upravljanja omogućava stratešku usmereno-st kompanija, integrativno upravljanje i sveobuhvatnu kontrolu, kako u preduzetničkom, tako i u etičkom maniru, a na način koji odgovara svakom pojedinačnom kontekstu. Model je prikazan na Slici 1.

13 Simpson (2014), str. 238.14 Hilb (2008), str.569.15 Isto. str. 569.


SLIKA 1. NOVI OKVIR KORPORATIVNOG UPRAVLJANJA - KISS MODEL

Izvor: Hilb, M., (2008)New Corporate Governance: from good guidelines to great practice, Corporate Governance: An International Review, Vol. 13, No. 5, pp. 570.

Model je sačinjen od četiri dimenzije i to, situacione, strateške, integrativne i kontrolne dimenzije.

3.1. Situaciona dimenzija Hilbovog modela korporativnog upravljanja

Prva dimenzija modela, situaciona dimenzija (Keep it Situational) bazirana na institu-cionalnoj teoriji sagledava dva konteksta - interni i eksterni. Kako bi se kreirao efikasan model korporativnog upravljanja potrebno je sagledati sa jedne strane normativni eksterni kontekst, odnosno uticaje institucijalnog konteksta, nacionalne kulture i lokalnih normi. Sa druge strane moraju se sagledati specifičnosti same kompanije kroz vlasništvo, kon-figuraciju odbora, složenost organizacije, ulogu predsedavajućeg u odboru kao i stepen nezavisnosti njegovih članova. Kada se govori o institucinalnom kontekstu, kao prvoj

OD DOBRIH SMERNICA DO DOBRE PRAKSE: NOVI MODEL KORPORATIVNOG UPRAVLJANJA U JAVNIM PREDUZEĆIMA U SRBIJI58determinanti eksternog konteksta situacione dimenzije modela, mora se sagledati ulogu različitih stejkholdera u procesu kreiranja pravila i uloge korporativnog upravljanja, i to pre svega vlasnika, menadžera i zaposlenih. U javnim preduzećima u Srbiji, koncept korporativnog upravljanja još uvek nije razvijen na pravi način. Uloga menadžera i vlade kao vlasnika bi trebalo da bude značajnija u kreiranju pravila i okvira korporativnog up-ravljanja. Kada je reč o zaposlenima, njihova uloga je tek zanemarena i nije pravno regu-lisana. Za sagledavanje nacionalnog konteksta, kao sledeće važne determinante ekster-nog okvira situacione dimenzije, potrebno je uzeti u obzir sledeća dva faktora koja mogu uticati na kreiranje okvira korporativnog upravljanja i to, vrednosnu orijentaciju odbora i nacionalnu kulturu. U javnim preduzećima u Srbiji ključna uloga i orijentacija odbora je zaštita prava vlasnika (države), a indirektno i samih građana. Hilb definiše tri tipa ori-jentacije odbora: orijentaciju na akcionare, orijentaciju na zaposlene i kako je on naziva glocal orijentaciju koja podrazumeva da je fokus odbora na većem broju stejkholdera. Iako se u literaturi daje prednost trećem konceptu, situacija u našoj zemlji je drugačija. U zadatom kontekstu, gde vlada igra ključnu ulogu u upravljaju javnim preduzećima i gde direktora JP i članove odbora biraju državni organi, interesi ostalih stejkholdera, kao što su investitori, zaposleni i sl. su značajno potcenjeni. Sve ovo prethodno daje osnov za analizu normativnog koncepta, kao treće odrednice eksternog konteksta situacione dimenzije. Normativna pravila korporativnog upravljanja bi trebalo da podstaknu odbore (izvršni i nadzorni) da posluju legalno i legitimno. U svetu postoje brojne zakonske oba-vezne premise, ali i soft low tj. brojne opcione smernice definisane za pojedina područja ili čak za pojedinačne zemlje. Naša zemlja se oslanja na određene međunarodne principe i smernice, ali je razvila i sopstvene preporuke efikasnog korporativnog upravljanja, kako za sve kompanije, tako i za javna preduzeća posebno. Pored Zakona16 koji svojim elemen-tima tangiraju ovu tematiku, postoje i brojne smernice koje nisu obavezujuće prirode, ali ističu dobre prakse i daju uputstva za postizanje uspeha u ovoj oblasti. Principi OECD-a su 2004. godine, nakon nekoliko redefinisanja tokom vremena, postavljeni kao globalna referentna platforma dobrog korporativnog upravljanja. Srbija je takođe prihvatila ove smernice kao jednu od preporuka dobre prakse. Iako one postoje već više od 10 godina, u javnim preduzećima u Srbiji čitav koncept nije na zavidnom nivou. Postojeći institu-cionalni okvir u odnosu na prethodno važeće zakonske propise je napravio blagi pomak ka lakšoj implementaciji čitavog koncepta, ali i dalje se instrukcije, principi i preporuke nisu u potpunosti usvojile u samim kompanijama. Privredna komora Srbije je definisala Kodeks korporativnog upravljanja kao dopunu zakonskoj regulativi koja nije obavezujuća, ali može u velikoj meri pomoći javnim preduzećima da pristupe primeni principa korpora-tivnog upravljanja na adekvatan način i da se upoznaju sa najboljim praksama iz oblasti. Prema oceni EBRD-a, legislativa korporativnog upravljanja u našoj zemlji je prikazana na Slici 2. Najlošije ocenjen element je uloga stejkholdera u korporativnom upravljanju. Sa druge strane, iako su odgovornosti članova odbora dosta dobro regulatorno postavljene i teže međunarodnim standardima, implementacija u konkretnim javnim preduzećima i nije na tako visokom nivou.

16 Zakonojavnimpreduzećima,Zakonoprivrednimdruštvima,Zakonobudžetu,Zakonobudžetskomsistemu,Zakonosistemuplatazaposlenihujavnomsektoru,Zakonoračunovodstvu,Zakonorevizijiidr.


SLIKA 2. LEGISLATIVA KORPORATIVNOG UPRAVLJANJA U SRBIJI U ODNOSU NA MEÐUNARODNE STANDARD

OD DOBRIH SMERNICA DO DOBRE PRAKSE: NOVI MODEL KORPORATIVNOG UPRAVLJANJA U JAVNIM PREDUZEĆIMA U SRBIJI60Kada je reč o drugom elementu normativnog konteksta, odnosno integritetu i legitimitetu odbora, situacija je dosta slična. U cilju kreiranja dobrog okvira korporativnog upravljan-ja, članovi odbora moraju poštovati brojna etička pravila i norme. U javnim preduzećima u Srbiji uglavnom postoje definisani etički kodeksi za svaku kompaniju posebno. Takođe, polovina od ukupno 15 analiziranih kompanija imenovala je uzbunjivača na osnovu Pravilnika o uzbunjivaču, ali ono što se može istaći kao veliki nedostatak jeste nedefini-sanje kaznenih mera za prekršaje ove vrste.

Pored analiziranog eksternog konteksta, u cilju dobijanja kompletne slike prve dimenzije modela, neophodno je dati prikaz i internog konteksta. Vlasništvo je prva determinanta internog konteksta koja ima uticaja na korporativno upravljanje. U javnim preduzećima u Srbiji upravljanje je diversifikovano na različite institucije, uglavnom su to resorna mini-starstva Vlade Republike Srbije. Kod analiziranih javnih preduzeća na toj relaciji se ja-vlja značajan broj problema, uglavnom prouzrokovan nedostatkom informacija, nejasno definisanim nadležnostima, kao i visokim stepenom formalizacije odnosa. U tom smislu, efikasnost ovakvih pitanja se sigurno može unaprediti definisanjem centralizovanog tela (što je ujedno i preporuka OECD-a) sastavljenog od članova relevantnih ministarstava svih javnih preduzeća koje bi se povremeno sastajalo u cilju donošenja važnih odluka. Na taj način bi se izbegao problem neblagovremenosti, kašnjenja i smanjene efikasnosti. Takođe, u javnim preduzećima u Srbiji postoji veliki stepen oslanjanja samih kompanija na vlasnike odnosno državu. Država bi trebalo da obezbedi kontekst, da pruži institucio-nalnu postavku i inpute, a javna preduzeća bi trebalo da funkcionišu na isti način kao i privatna, bez prevelike protekcije države, u cilju dostizanja većeg stepena konkurentnosti. Pored vlasništva, interni kontekst se analizira i kroz konfiguraciju odbora. Ključni cilj konfiguracije odbora jeste uspostavljanje balansa između nadzornog i izvršnog odbora. U posmatranim javnim preduzećima zastupljena su oba modela i jednodomni i dvodomni, s tim da je funkcija nadzornog odbora dosta marginalizovana i da direktor preduzeća ima dominantnu ulogu u upravljanju. Odluku o tome koji od ova dva modela će biti primenjen u JP u Srbiji određuje Vlada svojim aktom.17 Iako bi trebalo da imenovanje i razrešenje glavnog izvršnog direktora bude u ingerenciji nadzornog odbora to nije praksa javnih preduzeća u Srbiji. Odluku o ovim pitanjima donosi Vlada. Iako su u skladu sa važećim zakonskim propisima formalno jasno definisani organi upravljanja, raspodela odgovornosti još uvek nije takva da sledi dobru praksu korporativnog upravljanja. Pri analizi internog konteksta mora se voditi računa stepenu razvoja kompanije i veličini odbora kao ključnim determinantama kompleksnosti organizacije, jer ona svakako opre-deljuje kvalitet i način korporativnog upravljanja u javnom preduzeću. Razvijenost javnih preduzeća u Srbiji je na različitom nivou. Od dobro pozicioniranih preduzeća, koja su i pored velike konkurencije zbog privatnih kompanija, uspela da ostvare pozitivne rezul-tate, do onih koji ostvaruju negativne finansijske rezultate u već dužem periodu i pored velikog oslanjanja na državne subvencije. Sto se tiče druge determinante, u literaturi se dosta govori o tome šta se smatra optimalnom veličinom odbora i kako ona može dopri-neti različitim elementima poslovanja.

Pojedini autori u svojim istraživanjima tvrde da postoji pozitivna korelacija između veličine odbora direktora i performansi kompanije,18dok drugi ističu da veličina odbora ima veliki

17 Zakonojavnimpreduzećima(2016),(dostupnona:http://www.paragraf.rs/propisi/zakon_o_javnim_preduzecima.html )

18 Dalton et al. (1999), str. 674-686.


uticaj na sposobnost preduzeća da privuče potrebne resurse iz okruženja19. Sa druge strane postoje tvrđenja da veličina odbora može biti negativno korelisana sa uspehom kompanije, jer otežava proces donošenja odluka i ne podstiče interakciju i debate između članova.20 U JP u Srbiji ZoJP definisano je da nadzorni odbor mora imati pet, a izvršni odbor maksimalno sedam članova, kada je reč o preduzećima čiji je osnivač Republika Srbija. Veoma često se broj članova vezuje i za veličinu preduzeća, pa su tako preporuke da JP ima tri, pet i sedam članova odbora kada govorimo o malom, srednjem i velikom preduzeću respektivno,21 dok naš zakon razliku pravi prema kriterijumu osnivača. Sve ovo, za posledicu ima nesrazmeran broj članova odbora potrebama i veličini posmatra-nih javnih preduzeća. Posebnu pažnju zavređuje uloga predsedavajućeg u odboru, kao i njegov odnos sa generalnim direktorom preduzeća, ali i ostalim izvršnim direktorima. Najbolje prakse, kao i smernice OECD-a sugerišu na to da predsednik odbora ne bi trebalo da bude i direktor preduzeća. Ova odvojenost bi trebalo da doprinese raspodeli moći, ali i većem stepenu nezavisnosti odbora i manjem uticaju direktora na sprovođenje odluka i pitanja koja su u ingerenciji odbora. U većem broju posmatranih preduzeća, direktor preduzeća je ujedno i predsednik odbora, što svakako umanjuje stepen kontrole, samostalnosti i nezavisnost u procesu donošenja odluka članova odbora. Pored ovog, jako je važna nezavisnost članova odbora. Pored članova koji su zaposleni u preduzeću (izvršni članovi) u jednodomnom sistemu upravljanja odbor može imati i eksterne, ne-zavisne članove. Nezavisni članovi odbora bi trebalo da čine bar jednu polovinu odbora, jer jedino ovako strukturiran odbor može pristupiti pravičnom i nezavisnom prosuđivanju i upravljanju. Neki autori čak zagovaraju two-to-one ratio of independent to inside di-rectors pristup smatrajući da je preovlađujuće članstvo eksternih članova neophodno za uspostavljanje balansa pri donošenju odluka, jer su u suprotnom uticaji internih članova dominantni. Iako postoje istraživanja koja negiraju činjenicu da je stepen neizvesnosti članova odbora važan za postizanje uspeha u poslovanju, kao i da su takve kompanije podložnije nastanku agencijskog problema22 ipak preovlađuje mišljenje da one kompanije koje imaju veći udeo nezavisnih članova postižu bolje finansijske rezultate.23 U posmatra-nim preduzećima u kojima postoji jednodomni sistem upravljanja situacija je raznolika, od toga da su svi članovi odbora zaposleni u preduzeću do slučajeva da postoji značajan udeo nezavisnih eksternih članova, ali se ne može napraviti jasna veza, niti bilo kakva pravilnost između strukture odbora i performansi same kompanije.

3.2. Strateška dimenzija Hilbovog modela korporativnog upravljanja

Kao sledeću važnu komponentu modela, Hilb ističe stratešku dimenzija (Keep it Strate-gic). Ova dimenzija je bazirana na teoriji uslužnosti. Ističući važnost karakteristika odbora ona govori da nesposobnost odbora da percipira strategiju i da je u potpunosti podeli, kao i nemogućnost da se artikuliše strategija strateškim konstituentima, može dovesti do situ-acija gde pažljivo dizajnirana strategija ostaje nerealizovana. Stoga, cilj svih preduzeća

19 Provan (1980), str. 221-236.20 Firstenberg i Malkiel (1994), str. 27-35.21 Hilb (2008), str.573.22 Videtidetaljnijeu:FamaiJensen(1983),str.327-349.23 Videtidetaljnijeu:LefortiUrzúa(2008),str.615-622.

OD DOBRIH SMERNICA DO DOBRE PRAKSE: NOVI MODEL KORPORATIVNOG UPRAVLJANJA U JAVNIM PREDUZEĆIMA U SRBIJI62bi trebalo da bude kreiranje strateški fokusiranog odbora, analizirajući sledeće faktore: strukturu odbora, kulturu odbora i mehanizme merenja njihovog uspeha, što su ujedno i elementi strateške dimenzije.

Kroz istoriju uglavnom su u svim zemljama preovlađivale slične karakteristike odbora. Homogenost njihove strukture izražene kroz slično obrazovanje, pol, starost i iskustvo dovelo je do smanjenja kreativnosti, inovativnosti i strateškog fokusa. Stoga, pravilan iz-bor članova umnogome može doprineti strateškoj orijentaciji, a samim tim i uspehu kom-panije. Iako pojedini autori ističu da raznolikost strukture odbora nema nikakav efekat na uspeh kompanije (ni pozitivan, ali ni negativan)24 u većini istraživanja ističe se pozi-tivna korelacija između polne, etničke, obrazovne diversifikovanosti odbora i performansi firme.25 Cox je u svojoj knjizi samo potvrdio ovu činjenicu, ističući da je diversifikacija konkurentska prednost kompanije, samo ako je na pravi način vođena.26 Uzimajući u obzir specifičnosti na nacionalnom nivou, kao i na nivou industrije, pa i same kom-panije treba razviti diversifikovan odbor. U skladu sa tim kreirati strukturu sa znanjem, iskustvom i demografskim karakteristikama koje odgovaraju opusu kompanije, ali vodeći računa o balansu suprotstavljenih karakteristika. Npr. ukoliko u odboru postoji član koji ima preduzetničke performanse, neophodno je uključiti još nekog sa suprotnim karakter-istikama (npr. risk management) u cilju kontrolisanja stepena i opravdanosti kreativnosti i investicionih poduhvata prethodnog člana. Slično je potrebno učiniti i sa svim ostalim karakteristikama članova odbora (proizvodni i tržišni know how; računovodstvena i strateška dimenzija i sl.). Pored know how-a sličan princip treba primeniti i u slučaju raspodele uloga među članovima (Board Team Sponsor, Board Creative Thinker, Board Critical Thinker, Board Strategic Designer, Board Organizer, Board Implementor, Board Action Implementer, Board Controller), kao i u slučaju demografskih karakteristika. Na-kon toga, jako je važno razviti adekvatnu kulturu među članovima. I u ovom elementu strateške dimenzije preporučuje se komplementarnost, u smislu kreiranja kulture koja je podstičuća, ali i kontrolišuća. Poželjno je stvoriti odnose poverenja između članova, ali i omogućiti potpunu slobodu međusobnog konstruktivnog kriticizma, a sve to u cilju donošenja boljih i kvalitetnijih odluka. Takođe, neophodna je povezanost članova odbora, stoga nije dobro da odbori budu previše obimni.

Analizirajući navedene elemente strateške dimenzije u javnim preduzećima u Srbiji, može se zaključiti da postoji dosta prostora za njihovo unapređenje. Stepen diversifikovanosti članova je nizak, posebno kada je reč o know how-u jer se u odbore uglavnom uključuju predstavnici industrija u kojoj kompanija posluje. Iako su ZoJP jasno definisane dužnosti članova odbora, pri njihovom formiranju ne vodi se računa o balansu različitih uloga članova, stoga i ovo dodatno doprinosi smanjenju stepena diversifikovanosti. Iako je je-dan član na osnovu ZoJP iz redova zaposlenih, potrebno je da u sastavu odbora budu predstavnici i ostalih grupa stejkholdera, što u većini posmatranih preduzeća nije slučaj. U JP u Srbiji, u strukturi odbora je mnogo veći procenat muške populacije. Kada govo-rimo o ovoj, ali i ostalim demografskim karakteristikama, možemo zaključiti da je svaki stepen raznolikosti samo posledica slučajnosti, jer ne postoje jasno definisani kriterijumi niti pravila ove vrste pri izboru članova. Prema kriterijumu veličine odbora, srpska JP se uklapaju u preporuke date u modelu, što doprinosi većoj povezanosti članova odbora i

24 Carter et al. (2010), str. 399.25 Erhardt et al. (2003), str.107.26 Mazur (2010), str.5 i 9.


dosta lakšem procesu donošenja odluka. Odgovornost odbora, kao i kultura poverenja se u velikoj meri mogu osigurati kroz obaveznu analizu izveštaja o poslovanju. Mada je ovaj segment dosta formalizovan u analiziranim preduzećima. Pri sastavljanju kako godišnjih planova, tako i finalnih izveštaja o poslovanju uglavnom se primenjuje bottom-up pristup koji podrazumeva definisanje potreba na nivou pojedinih sektora, a onda dalja prilagođavanja i racionalizaciju od strane direktora sektora i generalnog direktora. Stoga, jasno se može zaključiti da je uloga odbora dosta formalna, kao i da nadzorni odbori u velikoj meri afirmativno pristupaju odlukama donetim od strane direktora. Samo u dva analizirana preduzeća može se konstatovati postojanje konstruktivnog kriticizma od stane članova nadzornog odbora kako pri donošenju strateških odluka, tako i pri evaluaciji izveštaja i kontroli performansi.

3.3. Integrativna dimenzija Hilbovog modela korporativnog upravljanja

Treća dimenzija Hilbovog modela jeste integrativna dimenzija (Keep it Integrated). Ona nalazi uporište u teoriji zavisnosti od resursa i integriše selekciju, evaluaciju, nagrađivanje i razvoj članova odbora. Ovaj koncept osigurava da procesi izbora, upravljanja performan-sama, nagrađivanje i razvoj članova odbora i top menadžera daju dodatnu vrednost za sve stejkholdere.

U cilju podizanja stepena korporativnog upravljanja na viši nivo Hilb pri izboru direk-tora predlaže proces u kome se prvo definišu ključni zadaci pojedinaca, kao i raspodela njihovih uloga (koja je precizirana kroz stratešku dimenziju), a onda detaljno razmotriti proces regrutovanja i selekcije, kao i komisiju koja će učestvovati u postupku izbora. Izbor direktora podrazumeva unapred projektovan profil uzimajući u obzir njegovu ličnost, so-cijalne osobine, know how i liderstvo. Često se ističe da je poželjno da osobine direktora preduzeća budu komplementarne karakteristikama predsednika odbora direktora. Jako je važno da u samom procesu izbora učestvuju svi članovi odbora kako bi izabrani član zagovarao interese svih konstituenata bez favorizovanja interesa pojedinih grupa stejk-holdera.

U JP u Srbiji članove NO imenuje Vlada, dok izvršni odbor konstruišu članovi nadzornog odbora, na predlog direktora. Visok stepen rigidnosti definisan institucijalnom postavkom već utiče na smanjenje značaja integrativne dimenzije, a činjenica da se članovi izvršnog odbora biraju na predlog direktora marginalizuje značaj NO kao predstavnika različitih stejkholdera. Direktora preduzeća takođe postavlja Vlada. Iako je ZoJP definisano da se izbor obavlja putem javnog konkursa, što donekle opravdava iterativni proces predložen od jedne grupe autora, u praksi je situacija dosta drugačija. Od 15 analiziranih, u samo dva preduzeća direktori su izabrani putem javnog konkursa, dok je ostale direktore post-avila Vladina Komisija. Ne postoje jasno definisani kriterijumi izbora koji bi bili prilagođeni konkretnom javnom preduzeću, njegovoj delatnosti, veličini, osim opštih datih u zakonu, na osnovu kojih se ne može osigurati podobnost kandidata za navedenu poziciju. Neo-phodno je napraviti jasan proces selekcije u kome će biti posvećena posebna pažnja karakteristikama kao što su stečeno znanje i iskustvo kandidata u oblasti, socijalne oso-bine kandidata, liderske sposobnosti, sposobnosti upravljanja ljudskim resursima i slično.

OD DOBRIH SMERNICA DO DOBRE PRAKSE: NOVI MODEL KORPORATIVNOG UPRAVLJANJA U JAVNIM PREDUZEĆIMA U SRBIJI64Sve ovo će u velikoj meri doprineti integrativnoj dimenziji, kroz uvažavanje situacione i strateške dimenzije korporativnog upravljanja. Evaluacija rada članova odbora se može vršiti eksterno, od strane vlasnika (države), ali i interno, u samom preduzeću, a sve u cilju sagledavanja njihovog doprinosa, kao i utvrđivanja prostora za dalja unapređenja. Kada je reč o JP u Srbiji sistem evaluacije je dosta formalizovan i oslonjen na obavezno kvar-talno izveštavanje o postignutim rezultatima poslovanja. Na osnovu izveštaja, resorno ministarstvo sačinjava i dostavlja Vladi informaciju o stepenu usklađenosti planiranih i realizovanih aktivnosti, kroz šta se prati i ocenjuje rad odbora preduzeća. Forma izveštaja o poslovanju je jedinstvena i propisana od strane Vlade Republike Srbije, sa malo pro-stora za iskazivanje specifičnosti pojedinačnih preduzeća. Procedura izrade izveštaja o poslovanju je relativno identična u svim analiziranim preduzećima i slična sa procedurom izrade operativnih planova poslovanja, u pogledu principa koji se primenjuje. Analizirajući dostupne godišnje izveštaje poslovanja posmatranih preduzeća može se zaključiti da je njihova forma uglavnom ujednačena kada je reč o obaveznim elementima i obrascima. Pored toga, tromesečni izveštaji se sastoje isključivo od tabelarnih prikaza, a s obzirom da ZoJP i statuti JP ne propisuju obavezu podnošenja godišnjih narativnih izveštaja o radu, potreban je visok nivo stručnosti i/ili dodatne informacije o uslovima rada JP da bi se na osnovu podnetih izveštaja mogao doneti jednoznačan zaključak o uspešnosti rada menadžmenta i subjektivnoj odgovornosti za poslovanje JP. Obim informacija iz-van obaveznog minimuma dosta varira, od toga da se celokupno izveštavanje svodi na popunjavanje propisane forme, do toga da su izveštaji previše opširni. Ako sumiramo analizu izveštavanja javnih preduzeća možemo zaključiti da je odgovoreno na zadatu formu, ali da suština nema preveliki značaj za procenu rada i uspešnosti rukovodilaca javnih preduzeća. Finalna informacija koja ide ka nadležnom državnom organu bazira se samo na uporednoj analizi planiranih i ostvarenih rezultata, ali se ne ukazuje na razloge odstupanja, niti postoji detaljna analiza koja ocenjuje da li su sva ta odstupanja oprav-dana, da li su posledica nekih nepredviđenih okolnosti, sezonskih promena, promena na tržištu ili pak nekompetentnosti i nestručnosti menadžmenta preduzeća. Pored eksterne evaluacije, važno je imati i neki oblik interne procene rada odbora i direktora preduzeća. Često se predlaže pristup Liste usklađenih ciljeva (Balanced Scorecard-BSC) na osnovu koga se može sagledati njihov doprinos iz različitih perspektiva. Sve ovo bi doprinelo us-meravanju sistema izveštavanja i evaluacije na procenu strateški definisanih elemenata, a ne ispunjavanju obavezne forme, na osnovu koje se ne mogu doneti ispravne odluke i zaključci.

Marginalizacija značaja NO u javnim preduzećima svakako je posledica i sistema nagrađivanja odbora, što je ujedno sledeći važan element integrativne dimenzije korpo-rativnog upravljanja. Prema članu 19. ZoJP visinu naknade utvrđuje osnivač, na osnovu izveštaja o stepenu realizacije programa poslovanja javnog preduzeća. U analiziranim javnim preduzećima uglavnom nema visoke korelacije između ove dve varijable. Stoga, u cilju isticanja značaja odbora i pospešivanja njihove upravljačke i kontrolne funkcije neophodno je utvrditi motivišući mehanizam nagrađivanja. Predstavljeni model predlaže da se naknade članovima odbora sastoje od fiksnog i varijabilnog dela. Fiksni deo bi trebalo da bude funkcija internih elemenata (pozicije člana, stepena odgovornosti radnog mesta kao i obima uticaja radnog mesta na uspeh firme) i eksternog elementa (nadnice koju dobijaju članovi odbora u uporedivim preduzećima na tržištu). Sa druge strane vari-jabilni deo plate bi trebalo da zavisi od individualnih kvaliteta članova, stepena ostva-renja definisanih ciljeva i ostvarenog uspeha kompanije. Porter je predložio da varijabilni


deo kompenzacija članova zavisi i od vremenske dimenzije, u smislu njihovog dopri-nosa dugoročnoj konkurentskoj poziciji firme.27 Bez obzira koji od predloženih modela iz literature da preuzmu javna preduzeća, dobiće opravdaniji i bolji mehanizam procene vrednosti pojedinih članova što će na kraju doprineti i razvijanju dobrog okvira korpora-tivnog upravljanja. U cilju uspostavljanja adekvatne integrativne dimenzije na nešto viši nivo u kompaniji, javna preduzeća bi trebalo da razviju telo koje će igrati ovu povezujuću odnosno koordinacionu ulogu kroz sve objašnjene elemente dimenzije.

3.4. Kontrolna dimenzija Hilbovog modela korporativnog upravljanja

Kontrolna dimenzija, kao četvrta dimenzija KISS modela (Keep it Controlled) proističe iz potrebe sprečavanja nastajanja principal-agent problema. Monitoring menadžmenta kompanija je jedna od važnijih funkcija odbora i definisana je u cilju zaštite interesa vlas-nika. U tom smislu, prema ovom okviru korporativnog upravljanja, pojačavanju kontrolne funkcije doprinosi kreiranje različitih odbora (komiteta) posebno kada je reč o internoj reviziji, finansijskom upravljanju i kontroli i upravljanju rizikom kompanije.

O značaju kontrolne dimenzije govori i činjenica da se kao uslov pridruživanja EU anal-izira pitanje implementacije interne finansijske kontrole u javnom sektoru. Ovaj koncept podrazumeva finansijsko upravljanje i kontrolu, funkcionalno nezavisnu internu reviziju i Centralnu jedinicu za harmonizaciju. Iako je još ranije propisana obavezna implement-acija interne revizije, veći broj preduzeća nije pristupio gotovo ni jednom koraku njihovog sprovođenja. Kada je reč o ovom i povezanim pitanjima, preciziranje zakonskog okvira u smislu definisanja jasnih rokova, kao i kaznenih mera u slučaju nepoštovanja odredbi zakona bi trebalo da doprinese bržem i boljem uvođenju kontrolne dimenzije u javna preduzeća.

Prvi korak bi trebalo da bude širenje svesti o značaju i potrebama kontrola kroz čitavu organizaciju jer najveći broj preduzeća kao glavnu prepreku vidi neinformisanost i nedo-voljno poznavanje značaja implementacije samog koncepta. Upravljanje rizicima pred-stavlja pojedinačno najslabiju komponentu internih kontrola, konkretno procena rizika, sačinjavanje registra rizika i donošenje strategija upravljanja rizicima. Zadatak vrha preduzeća bi trebalo da bude mapiranje rizika, identifikovanje resursa koji će upravljati rizicima kao i monitoring implementacije strategija upravljanja rizicima. Kada je reč o internoj reviziji situacija je dosta različita u posmatranim preduzećima. U više od polovine analiziranih preduzeća nije uspostavljena jedinica za internu reviziju, već je ta funkcija poverena pojedincu. Interni revizori su odgovorni za procenu funkcionisanja sistema, po-tencijalnih slabosti, nedostataka i neregularnosti i davanje preporuka za poboljšanje i pre-duzimanje korektivnih aktivnosti. Rukovodilac organizacije je odgovoran za sprovođenje preporuka interne revizije, ali u nekim JP je odluka o usvajanju i sprovođenju preporuka u rukama direktora. Stoga je kao IR neophodno odrediti nezavisnog člana na čije odluke i preporuke niko neće imati uticaja.

27 PrilagođenopremaPorter(1990),str.76.

OD DOBRIH SMERNICA DO DOBRE PRAKSE: NOVI MODEL KORPORATIVNOG UPRAVLJANJA U JAVNIM PREDUZEĆIMA U SRBIJI66Uzimajući u obzir stanje svih dimenzija posmatranog modela u javnim preduzećima u Srbiji, mogu se sagledati nepravilnosti koje postoje i elementi koje je potrebno razviti i unaprediti, a sve to u cilju stvaranja dobrog okvira korporativnog upravljanja. Kao što je već rečeno, univerzalno dobar okvir ne postoji, ali uvažavajući specifičnosti kroz analizu elemenata situacione dimenzije možemo kreirati dobru platformu kroz strateški fokus, integrativni pristup i uključivanje potrebne kontrolne funkcije.

4. ZAKLJUČAKU radu je predstavljen novi okvir korporativnog upravljanja u javnim preduzećima kroz primenu višedimenzionalnog KISS modela. Model omogućava utvrđivanje trenutnog stan-ja korporativnog upravljanja analiziranog kroz prizmu situacione, strateške, integrativne i kontrolne dimenzije i daje dobar okvir za unapređenje nedostajućih elemenata. Suštinska prednost korišćenog modela je sveobuhvatnost koju njegova primena omogućava, jer za razliku od dosadašnjih modela uspeva da nekada isključive, pa i suprotstavljene ciljeve objedini zadržavajući sposobnost dobrog funkcionisanja preduzeća. U tom smislu, uspešan odbor bi trebalo da stremi istovremenoj shareholder vrednosnoj orjentaciji, ali i stvaranju vrednosti za ostale stejkholdere, da uspostavi balans preduzetničke i kontrolne aktivnosti, kratkoročnih ciljeva i dugoročne stabilnosti, transparentnost i neophodnu poverljivost, kao i stratešku usmerenost i monitoring. Ovaj holistički model je uspeo da kroz različite dimenzije objedini sve teorije koje su tangirale oblast korporativnog upravl-janja i koje su se godinama unazad separatno izučavale.

Rezultati ovog istraživanja ukazuju da pri kreiranju dobrog okvira korporativnog upravl-janja mora se krenuti od situacione analize i prilagođavanja internog okruženja eksternom kontekstu. Takođe, model predlaže zauzimanje jasnog stava kada su u pitanju funkcije odbora, u smislu njihove strateške usmerenosti, što će biti postignuto kroz visok stepen diversifikovanosti odbora, razvijanje kulture poverenja i konstruktivnog kriticizma, kao i uz veću povezanost članova. Takođe, potreban je integrativni pristup pri selekciji članova odbora, definisanju zarada, proceni njihovog uspeha kao i pravaca razvoja kako na in-dividualnom, tako i na nivou organizacije, što se može svakako postići centralizovanim telom u čijoj ingerenciji će biti ove determinante. Konačno, u cilju eliminisanja potenci-jalnog agencijskog problema, poslednja, ali ne i najmanje važna jeste kontrolna dimen-zija, uspostavljena kroz kreiranje komisija za internu reviziju, kao i komiteta za procenu rizika kompanije. Ovako postavljen okvir predstavlja dobru platformu za identifikovanje nedostataka korporativnog upravljanja i definisanje akcija za njegovo unapređenje.

Stanje korporativnog upravljanja u javnim preduzećima u Srbiji nije na zavidnom nivou. Iako je definisani institucionalni okvir napravio blagi pomak u implementaciji ovog kon-cepta u poslednjim godinama, i dalje se instrukcije, principi i preporuke nisu u potpunosti usvojile u samim kompanijama. Stoga, nakon temeljene analize postojećeg stanja kroz prizmu analiziranog modela, neophodno je da svi relevantni akteri pristupe unapređenju u ovoj oblasti, a pre svega vlada kroz unapređenje situacione, a kompanije kroz preostale tri dimenzije.


LITERATURABerle, A. A. Means, G. C. (1932). The Modern Corporation and Private Property. Mac-millan, New York.

Carter,D. A. et al. (2010). “The Gender and Ethnic Diversity of US Boards and Board Committees and Firm Financial Performance”, Corporate Governance:An International Review, Vol. 18, pp. 396–441.

Coase, R. (1937). “The nature of the firm”, Economica, Vol.4, pp. 386-405.

Dalton, D. R. et al. (1999). “Number of directors and financial performance: A meta-analysis”. Academy of Management Journal, Vol.42, pp. 674-686.

Dehaene, A. et al. (2001). “Corporate Performance and Board Structure in Belgian Com-panies”, Long Range Planning, Vol.34, pp. 383–398.

Eells, R.S. (1960). The meaning of modern business: an introduction to the philosophy of large corporate enterprise, Columbia University Press, New York.

Erhardt, N. L. Et al. (2003). “Board of Director Diversity and Firm Financial Perfor-mance”, Corporate Governance:An International Review, Vol.11, pp. 1-111.

European Central Bank - Annual Report (2004), pp.1-228.

Fama, E., Jensen, M. (1983). “Agency problems and residuals claims”, Journal of Law and Economics Vol.26, pp. 327-349.

Firstenberg, P. B. Malkiel, B. G. (1994). “The twenty-first century boardroom: Who will be in charge?” Sloan Management Review, Vol.36, pp.27-35.

Gillan, S. L. Starks, L.T. (1998). “A survey of shareholder activism: motivation and em-pirical evidence.” Contemporary Finance Digest, Vol.2, pp. 10 – 38.

Jungmann, C. (2006). “The Effectiveness of Corporate Governance in One-Tier and Two-Tier Board Systems – Evidence from the UK and Germany”, European Company and Financial Law Review, Vol.3.

Khongmalai, O. Et al. (2010). “Empirical evidence of corporate governance in Thai state-owned enterprises.” Corporate Governance, Vol.10, pp. 617-634.

Hilb, M. (2008). “New Corporate Governance: from good guidelines to great practice.” Corporate Governance: An International Review, Vol.13, pp. 569-581.

Lefort, F. Urzúa, F. (2008). “Board independence, firm performance and ownership con-centration: Evidence from Chile.” Journal of Business Research, Vol.61, pp. 615–622.

OD DOBRIH SMERNICA DO DOBRE PRAKSE: NOVI MODEL KORPORATIVNOG UPRAVLJANJA U JAVNIM PREDUZEĆIMA U SRBIJI68Mazur, B. (2010). “Cultural Diversity in Organisational Theory and Practice.” Journal of Intercultural Management, Vol. 2, pp. 5–15.

Oman, C. P. (2001). Corporate Governance and National Development. OECD Develop-ment Centre Working Papers, No.180, October 2001

Paunović, B. (2015). Ekonomika preduzeća- preduzeće, okruženje i ulaganja, Centar za izdavačku delatnost Ekonomskog fakulteta u Beogradu, Beograd

Porter, M. (1990). The competitive advantage of nations. Harvard Business Review

Provan, K. G. (1980). “Board Power and Organizational Effectiveness Among Human Service Agencie.” Academy of Management Journat, Vol.23, pp. 221-236.

Simpson, N. Y. (2014). “Boards and governance of state-owned enterprises.” Corporate Governance: The international journal of business in society, Vol.14, pp. 238–251.

Yaacob, H. Basiuni, J. (2014). “Corporate governance model of a state-owned enterpri-se: evidence from an Asian emerging market”, Corporate Governance, Vol.14, pp. 504 – 514.

Internet izvori:

Zakon o javnim preduzećima, Službeni glasnik republike Srbije, br.15/2016.godine, http://www.paragraf.rs/propisi/zakon_o_javnim_preduzecima.html [Pristupljeno:20/07/2016]

OECD glossary https://stats.oecd.org/glossary/detail.asp?ID=6778[Pristupljeno:07/10/2017]


MILUTIN ŽIVANOVIĆ1


RAZLIKE U RAČUNOVODSTVENOM TRETMANU INTERNO GENERISANOG I STEČENOG GUDVILA – UZROCI, POSLEDICE I DOSLEDNOST

DIFFERENCES IN THE ACCOUNTING TREATMENT OF INTERNALLY GENERATED GOODWILL AND ACQUIRED GOODWILL - CAUSES, CONSEQUENCES AND CONSISTENCY

JEL KLASIFIKACIJA: M41

APSTRAKT:

Aktuelna računovodstvena regulativa pravi vidljivu diskriminaciju između različitih oblika nematerijalnih resursa u pogledu mogućnosti njihove kapitalizacije. Kao osnovni razlozi za nepriznavanje različitih komponenti interno generisanog gudvila navode se: nemo-gućnost identifikovanja, problemi povezani sa utvrđivanjem njihove pouzdane vrednosti i opasnost od narušavanja verodostojne prezentacije računovodstvenih informacija. Ova-

1 Institucija/Afilijacija:Ekonomskifakultet,UniverzitetuBeogradu

RAZLIKE U RAČUNOVODSTVENOM TRETMANU INTERNO GENERISANOG I STEČENOG GUDVILA – UZROCI, POSLEDICE I DOSLEDNOST70kvo stanje u računovodstvenoj regulativi može da ima ozbiljne posledice kako na nivou pojedinačnih preduzeća tako i na nivou celokupne privrede. Sa jedne strane, ovo može dovesti do toga da preduzeća ignorišu one resurse koji su od presudnog značaja za us-pešno poslovanje, dok sa druge strane, nedovoljno transparentno izveštavanje o nemate-rijalnoj imovini kroz formalne kanale komunikacije, kao što su finansijski izveštaji, može dovesti do oslanjanja na neformalne kanale informacija i glasine što opet može dovesti do špekulativnih aktivnosti na finansijskim tržištima, nesigurnosti i pogrešne alokacije kapitala. Pružanje relevantnih i pravovremenih informacija o nematerijalnim resursima koje određena kompanija koristi, omogućava investitorima da uspešno projektuju njene buduće performanse što dovodi do smanjene neizvesnosti, smanjenog rizika i posledično do redukcije cene kapitala.

ABSTRACT:

The prevailing accounting standards make a visible and unduly distinction between dif-ferent forms of intangible resources in terms of their capitalization possibilities. The main reasons for the various components of internally generated goodwill not being capitalized are: impediments in the process of identification, problems related to determining their reliable value and the risk of distorting the truthful presentation of accounting informa-tion. Accounting conservativism could have an impact on capital allocation at both the level of individual enterprise and that of the global economy. On the one hand, this could result in companies ignoring those resources that are essential for successful business. On the other hand, reporting on intangible resources that are not sufficiently transparent could lead to reliance on information channels and rumors which could lead to specula-tion and capital misallocation. Providing relevant and timely information about the intan-gible resources enables investors to successfully project future performance which could result in the stability of stock prices, reduced uncertainties, reduced risks and reduction of the cost of capital.

KLJUČNE REČI: INTERNO GENERISANI GUDVIL, POSLOVNE KOMBINACIJE, STEČENI GUDVIL,TESTIRANJE NA OBEZVREÐENJE.

KEY WORDS:INTERNALLY GENERATED GOODWILL, BUSINESS COMBINATIONS, ACQUIRED GOODWILL,IMPAIREMENT TESTING.


1. UVODRadikalne promene koje su se u prethodne tri decenije dogodile u poslovnom okruženju dovele su do toga da nematerijalni resursi postanu kritični faktor uspeha za preduzeća iz različitih privrednih grana. Samim tim, ne bi trebalo da čudi činjenica da računovodstveni tretman nematerijalne imovine i gudvila predstavlja goruću temu kako u profesionalnim tako i u akademskim krugovima. Računovodstvena regulatorna tela se konstantno trude da pronađu bolje i efikasnije načine za rešavanje problema povezanih sa njihovim prizna-vanjem i vrednovanjem. Ovo stoga što trenutna praksa finansijskog izveštavanja ima za posledicu da se veliki deo ovih resursa koji preduzeća koriste u svom poslovanju i koji ih u najvećem broju slučajeva čine uspešnijim od neposrednih konkurenata ne mogu sagledati iz njihovih finansijskih izveštaja.

Namera je da se u ovom radu prikaže koji su to osnovni izazovi i problemi sa kojima se susreće deo računovodstvene regulative koji se bavi nematerijalnim ulaganjima i da se pri tome ukaže na osnovne uzroke takvog stanja kao i na posledice koje ono može imati po kvalitet sistema finansijskog izveštavanja i na efikasnost globalne alokacije kapitala.

U prvom delu rada predstavljen je aktuelni računovodstveni tretman interno generisanog gudvila uz pozivanje na posebne delove regulative koji sprečavaju njegovu kapitalizaciju. U drugom delu rada prikazani su i opisani različiti izvori nastanka interno generisanog gudvila, budući da je poznavanje njegove strukture od presudnog značaja za rešavanje problema koji su povezani sa identifikacijom pojedinih komponenti gudvila, utvrđivanjem njihovog relativnog značaja kao i sa razvijanjem pouzdanih metoda za njihovo vredno-vanje. U trećem delu rada ukazano je na značaj pravljenja razlike između pojmova inter-no generisanog i stečenog gudvila kao i na značaj koji transakcije poslovnih kombinacija imaju u pogledu priznavanja različitih oblika nematerijalne imovine. U ovom delu rada prikazani su dozvoljeni i nedozvoljeni kanali putem kojih interno generisani gudvil nalazi put do aktive bilansa stanja. U četvrtom i petom delu rada opisan je računovodstveni tretman stečenog gudvila prilikom inicijalnog i naknadnog vrednovanja uz kritički osvrt na zahteve koji su sadržani u trenutno važećem MSFI 3 – Poslovne kombinacije u dal-jem tekstu MSFI 3)2. Na kraju, u šestom delu rada, prikazani su najznačajniji trendovi u pogledu kretanja vrednosti gudvila pri čemu je fokus stavljen na empirijske podatke sa evropskih tržišta. U ovom delu rada posebno se analiziraju razlike koje su u pogledu vred-nosti gudvila uočene između preduzeća koja posluju u različitim privrednim granama.

2. RAČUNOVODSTVENI TRETMAN INTERNO GENERISANOG GUDVILAAktuelna računovodstvena regulativa pravi vidljivu diskriminaciju između različitih oblika nematerijalnih resursa u pogledu mogućnosti njihove kapitalizacije. Preduzećima koja poseduju patente, licence, koncesije, izdavačka prava, dozvole za zagađenje i slične ob-

2 MSFI3–Poslovnekombinacijepredstavljaračunovodstvenistandardkojijemerodavanzatransakcijeposlovnihkombinacijaukojimaodređenientitetkojisenazivasticalacstičekontrolunadjednimilivećimbrojemdrugihentite-ta.

RAZLIKE U RAČUNOVODSTVENOM TRETMANU INTERNO GENERISANOG I STEČENOG GUDVILA – UZROCI, POSLEDICE I DOSLEDNOST72like resursa dozvoljeno je da iste prikažu u svojim bilansima stanja kao sastavne delove aktive3. Međutim, preduzeća koja poseduju resurse kao što su kvalitetan menadžerski tim, neugovorni odnosi sa kupcima, brend i sl. nisu u prilici da iste prikažu u svojim finansijskim izveštajima kao posebne stavke imovine imajući u vidu ograničenja koja su sadržana u važećoj računovodstvenoj regulativi. Takvi oblici nematerijalnih resursa se označavaju kao ključne komponente interno generisanog gudvila (u daljem tekstu IGG)4 čija se vrednost u najvećem broju slučajeva aproksimira kao razlika između tržišne i knji-govodstvene vrednosti neto imovine preduzeća5.

Moglo bi se reći da IGG predstavlja objedinjeni naziv za sve one nematerijalne resurse koji omogućavaju da preduzeće kao celina funkcioniše efikasnije nego što bi to bio slučaj kada bi njegovi imovinski delovi funkcionisali nezavisno jedni od drugih. Kao takav, on predstavlja osnovno vezivno tkivo preduzeća i esencijalni izvor natprosečne zarađivačke moći. Iako su razlozi nepriznavanja IGG-a u finansijskim izveštajima brojni, oni koje bi trebalo posebno naglasiti jesu: nemogućnost identifikovanja pojedinih nematerijalnih resursa, problemi koji se mogu javiti prilikom utvrđivanja njihove pouzdane vrednosti i opasnost od narušavanja verodostojne prezentacije računovodstvenih informacija. Na pomenuta ograničenja ukazuje aktuelna računovodstvena regulativa i to u prvom redu Konceptualni okvir za finansijsko izveštavanje i MRS 38 – Nematerijalna imovina.

Da bi ulaganje u određeni nematerijalni resurs bilo kapitalizovano, ono mora zadovoljiti definiciju sredstva i relevantne uslove za priznavanje koji su sadržani u Konceptualnom okviru finansijskog izveštavanja. Kvalitetan menadžerski tim ili visoko kvalifikovana rad-na snaga predstavljaju resurse nad kojima preduzeće ne može ostvariti kontrolu. Samim tim, ulaganja u takve resurse ne zadovoljavaju definiciju sredstva i posledično se tretiraju kao rashod perioda u kojem su nastala. Sa druge strane, ugovorni odnosi sa kupcima i liste kupaca predstavljaju resurse koji u potpunosti zadovoljavaju definiciju sredstva, ali, budući da se njihova cena koštanja kao interno generisane nematerijalne imovine ne može pouzdano utvrditi, jedan od osnovnih uslova za priznavanje neće biti zadovoljen6.

Definicija nematerijalne imovine navedena u MRS 38 – Nematerijalna imovina postavlja dodatni uslov za priznavanje koji se ogleda u mogućnosti identifikacije. Ovo s toga što nematerijalna ulaganja predstavljaju specifičan imovinski oblik za koji je karakteristično odsustvo fizičke supstance. Kao primeri resursa koje nije moguće zasebno identifikovati, mogu se navesti tržišno učešće i neugovorni odnosi sa kupcima budući da se oni ne mogu odvojiti (prodati, licencirati, pokloniti, i sl.) od preduzeća kao celine, niti se mogu zaštiti putem ugovora ili nekog drugog zakonskog prava. Otuda objašnjenje zbog čega se pome-nute stavke ne mogu videti u finansijskim izveštajima preduzeća7.

Imajući u vidu da IGG predstavlja razliku između tržišne i fer knjigovodstvene vrednosti neto imovine, on se može posmatrati kao dokaz da investitori i računovođe različito percipiraju i vrednuju pojedine delove nematerijalne imovine. Sa jedne strane, investito-

3 Podpretpostavkomprethodnogispunjenjauslovakojisusadržaniurelevantnimdelovimaregulative.4 Prvobitnojeupotrebaovogterminavezivanazalojalnostkupacadabisekasnijenjegovoshvatanjeproširiloina

ostaluneopipljivuimovinukojapreduzećuomogućavaostvarivanjenatprosečnihprofita5 Zhang, M. (2013), str. 1809 – 18146 Zavišeinformacijapogledatihttp://mfin.gov.rs/UserFiles/File/MRS/2014/Konceptualni%20okvir.pdf7 Zavišeinformacijapogledatihttp://mfin.gov.rs/UserFiles/File/MRS/Medunarodni%20racunovodstveni%20stan-

dard%2038%20-%20Nematerijalna%20imovina.pdf


ri posmatraju pomenute resurse kao izvor značajnih ekonomskih koristi i natprosečnih prinosa, ugrađuju ih u svoja očekivanja i posledično u cene akcija, dok, sa druge strane, računovođe ostaju suzdržane i, vodeći se tradicionalnim konzervativizmom, pripisuju im vrednost jednaku nuli8.

Ovo može da ima ozbiljne konsekvence, kako na nivou pojedinačnih preduzeća, tako i na nivou celokupne privrede. Sa jedne strane, na mikro nivou, može se desiti da preduzeća ignorišu one resurse koji su od presudnog značaja za uspešno obavljanje osnovnog bizni-sa, stvaranje konkurentske prednosti i ostvarivanje natprosečnih performansi. Na makro nivou, nedovoljno transparentno izveštavanje o nematerijalnoj imovini kroz formalne ka-nale komunikacije može dovesti do oslanjanja na neformalne kanale informacija i glasine, što u krajnjoj instanci može dovesti do špekulativnih aktivnosti na finansijskim tržištima, nesigurnosti i pogrešne alokacije kapitala.9

3. IZVORI NASTANKA INTERNO GENERISANOG GUDVILAKolapsi finansijskih tržišta, najpre početkom XXI veka, a zatim i 2008. godine, pokazali su da visoke vrednosti P/B racija koje su bile karakteristične za veliki broj kompanija nisu isključivo posledica nematerijalnih resursa koji, u skladu sa važećom računovodstvenom regulativom, ne mogu biti priznati u bilansu stanja, već i nesumnjiva posledica precen-jenosti akcija tih preduzeća. Tako su cene akcija kompanije Lastminute.com pale za oko 90% u okviru perioda od samo 18 meseci a da se, pri tome, u pogledu njenih nemateri-jalnih resursa ništa značajnije nije promenilo10. Svakako, to ne umanjuje značaj niti pot-rebu da se različiti oblici nematerijalnih resursa uključe u bilans stanja. Naprotiv, na taj način bi visoke vrednosti P/B racija predstavljale jasniji indikator precenjenosti preduzeća budući da bi uticaj nekapitalizovanih nematerijalnih resursa na vrednost ovog pokazatelja bio nesumnjivo manji.

Međutim, da bi se uopšte moglo pristupiti rešavanju problema koji su povezani sa kapi-talizovanjem komponenti IGG-a, neophodno je prethodno pristupiti njihovoj identifikaciji i utvrditi njihov relativni značaj, kao i pouzdane metode vrednovanja.

Falk i Gordon su među prvima istraživali šta je to što dovodi do pojave IGG-a. Istraživanjem koje su pomenuti autori sproveli bili su obuhvaćeni senior menadžeri američkih i kanads-kih korporacija od kojih se očekivalo da iskažu svoje stavove u pogledu toga šta po njiho-vom mišljenju čini strukturu IGG-a. Analizirajući rezultate istraživanja, Falk i Gordon su uspeli da izoluju čak 17 specifičnih karakteristika koje dovode do natprosečne profitabil-nosti kompanija. Ove karakteristike autori su svrstali u četiri velike grupe11:

1) sposobnost da se u kratkom roku povećaju novčani tokovi

2) ekonomska stabilnost

8 Starovic, D., Marr, B. (2002), str. 4 – 28 9 Investitorisesvečešćeobraćajuzapomoćinvesticionimanalitičarima,konsultantskimfirmama,internetstranama

kompanija,dnevnojštampioslanjajućisetakonainformacijekojeseobjavljujuurealnomvremenu.10 Starovic, D., Marr, B. (2002), str. 4 – 28 11 Falk, H., Gordon L.A. (1977), str. 443 – 462

RAZLIKE U RAČUNOVODSTVENOM TRETMANU INTERNO GENERISANOG I STEČENOG GUDVILA – UZROCI, POSLEDICE I DOSLEDNOST743) kvalitetan menadžment i dobra organizaciona struktura

4) ekskluzivitet u pogledu brenda i pristupa tehnologiji

Chauvin i Hirschey su ispitivali u kojoj meri ulaganja u promociju i istraživanje i razvoj dovode do pojave IGG-a. Rezultati istraživanja su pokazali da postoji statistički značajna veza pozitivnog znaka između ulaganja u promociju i vrednosti IGG-a, pri čemu je ta veza podjednako jaka kod preduzeća koja posluju u realnom i finansijskom sektoru. Za razliku od ulaganja u promociju, utvrđeno je da između ulaganja u IiR i vrednosti IGG-a postoji statistički značajna veza negativnog znaka. Moguće objašnjenje za postojanje ovakve relacije leži u tome da se jedan deo ulaganja u razvoj u skladu sa važećom računovodstvenom regulativom može kapitalizovati, kao i u tome da veliki deo ulaganja u IiR rezultira nekim od oblika nematerijalne imovine koji se mogu priznati u bilansu stanja, kao što su patenti i neki drugi oblici prava industrijske svojine12. Sa druge strane, ovo nije slučaj ukoliko se govori o ulaganjima u promociju, koja uglavnom rezultiraju pojavom nematerijalnih resursa koji nisu podobni za kapitalizovanje kao što su, na primer, brend i lojalnost kupaca13. Jedan od rezultata pomenutog istraživanja ukazuje na statistički značajnu vezu pozitivnog znaka između vrednosti materijalnih ulaganja i vrednosti IGG-a, što bi se moglo objasniti time da je veća vrednost materijalnih ulaganja povezana sa većom prisutnošću preduzeća na tržištu i, samim tim, sa većom dostupnošću kupcima, što kod njih može stvoriti osećaj izražene satisfakcije i lojalnosti14.

Jedan broj autora posmatra IGG kao sastavni deo intelektualnog kapitala koji zapravo obuhvata sve nematerijalne resurse koje preduzeće koristi u procesu stvaranja vrednosti, nezavisno od toga da li ti nematerijalni resursi ispunjavaju uslove da budu priznati kao deo nematerijalne aktive ili, pak, ostaju neprepoznati i knjigovodstveno neevidentirani15.

Istraživanja koja su sprovedena u skorijoj prošlosti, uglavnom na uzorku američkih i evropskih kompanija, pokazala su da računovodstveni podaci iz finansijskih izveštaja počinju da gube moć u objašnjavanju razlika koje postoje između cena akcija različitih preduzeća. Istovremeno, brojna empirijska istraživanja su pokazala da je relevantnost računovodstvenih informacija u poslednje vreme značajno smanjena, što se, između ostalog, manifestuje izuzetno visokim vrednostima P/B racija. Visoke vrednosti ovog po-kazatelja u najvećoj meri se povezuju sa neprikazivanjem značajnog dela nematerijalnih resursa u bilansima.

Empirijsko istraživanje koje je sprovedeno na uzorku španskih kompanija pokazalo je da se prosečna vrednost (tačnije, medijana) P/B racija značajno razlikuje u zavisnosti od grane u kojoj određena grupa kompanija posluje. Pa tako, preduzeća koja posluju u granama koje karakterišu intenzivna ulaganja u istraživanje i razvoj (farmaceutska in-dustrija, zdravstvene usluge, IT) beleže u proseku daleko veće vrednosti ovog racija u odnosu na one koje posluju u granama u kojima se relativno malo ulaže u istraživanje i razvoj. Ovo je suprotno nalazima do kojih su došli Chauvin i Hirschey u svojoj studiji. Po-red toga, utvrđena je čvrsta statistička veza između ulaganja u ljudske resurse i vrednosti

12 Naravnopodpretpostavkomprethodnogispunjenjasvihzakonskihpretpostavkikaoiuslovasadržanihurelevantnojračunovodstvenojregulativi

13 Chauvin, H., Hirschey, M. (1994), str. 159 – 180 14 Isto.15 Radić,S.(2017),str.71–88


kompanije. Ovo predstavlja jasan signal da bi uključivanje informacija o ljudskom kapi-talu i njegovim komponentama u bilans stanja značajno unapredilo kvalitet finansijskog izveštavanja.

U okviru jedne studije koja je rađena na uzorku finskih kompanija sproveden je niz in-tervjua u kojima su učestvovali finansijski analitičari. Od njih se očekivalo da iznesu svoj stav u pogledu toga koju nematerijalnu imovinu uzimaju u obzir kada vrednuju preduzeće i koje pondere dodeljuju različitim komponentama nematerijalne imovine. Utvrđeno je da analitičari posebnu pažnju posvećuju nematerijalnim resursima kao što su: menadžerski tim, kapital povezan sa kupcima i brend16. Svi intervjuisani analitičari su potvrdili da su računovodstveni podaci od izuzetnog značaja prilikom vrednovanja preduzeća17.

4. OBJEKTIVIRANJE INTERNO GENERISANOG GUDVILA KROZ TRANSAKCIJU POSLOVNE KOMBINACIJE I INICIJALNO VREDNOVANJE STEČENOG GUDVILA Tek sa tržišnom verifikacijom, IGG postaje predmet priznavanja u finansijskim izveštajima. Jedan deo IGG se objektivira kroz priznavanje stečenog (tržišno verifikovanog) gudvila, dok se drugi deo objektivira kroz priznavanje nematerijalne imovine koja se u transak-ciji poslovne kombinacije priznaje odvojeno od stečenog gudvila u skladu sa zahtevi-ma sadržanim u MSFI 3. Ova objektiviranja se realizuju u konsolidovanim finansijskim izveštajima koje sastavlja preduzeće sticalac18. U nastavku rada akcenat će biti stavljen na vrednovanje stečenog gudvila i analizu njegovih osnovnih komponenti.

U osnovi MSFI 3 nalazi se metoda sticanja, koja podrazumeva da se na sam dan trans-akcije mora utvrditi fer vrednost imovine i obaveza stečenog entiteta. Svaka eventualna razlika koja se javi između više fer vrednosti prenesene naknade koju plaća sticalac i niže prethodno utvrđene fer vrednosti neto imovine stečenog entiteta priznaje se kao stečeni gudvil u konsolidovanim finansijskim izveštajima preduzeća sticaoca19.

Jedna studija koja je sprovedena u periodu 2007 – 2011 na uzorku od 600 poslovnih kombinacija koje su se realizovale na teritoriji Evropske unije pokazala je da je u posma-tranim transakcijama čak 45% vrednosti prenesene naknade činio stečeni gudvil. Pored ovih, trebalo bi spomenuti rezultate još jedne studije rađene na uzorku 56 evropskih preduzeća koja primenjuju MSFI koja je pokazala da je stečeni gudvil obračunat u čak 85% poslovnih kombinacija i da je njegovo učešće u ukupnoj vrednosti prenesene nakna-de iznosilo u proseku 54%20.

16 Pogotovozapreduzećakojaposlujuutzv.hi-techgranama.17 Isto.18 Spasić,D.(2012),str.141–15619 Poredpriznavanjastečenoggudvila,računovodstvenoobuhvatanjeposlovnihkombinacijaprimenommetodesticanja,

kaoštojetoranijenaglašeno,podrazumevaipriznavanjenematerijalneimovinekojasemožepriznatiodvojenoodstečenoggudvila.OnanepredstavljaništadrugovećdeloveIGG-akojiutrenutkunastankaposlovnekombinacijeispunjavajuuslovezakapitalizovanjeukonsolidovanombilansustanjakojisastavljapreduzećesticalac.

20 Isto.

RAZLIKE U RAČUNOVODSTVENOM TRETMANU INTERNO GENERISANOG I STEČENOG GUDVILA – UZROCI, POSLEDICE I DOSLEDNOST76Kako bi se što bolje razumeo računovodstveni tretman stečenog gudvila prilikom inicijal-nog priznavanja i vrednovanja, neophodno je upoznati se sa tim šta čini njegovu osnovnu strukturu. Strukturom stečenog gudvila bavio se Henning sa grupom autora u cilju ispi-tivanja kako investitori percipiraju njegove različite komponente i kako njegova struktura utiče na cenu akcija preduzeća sticaoca. Na uzorku od 1.576 poslovnih kombinacija utvrđeno je da investitori različito vrednuju različite komponente gudvila. Grupa autora je za potrebe istraživanja definisala četiri potencijalne komponente stečenog gudvila21.

Prva komponenta predstavlja razliku između fer vrednosti i knjigovodstvene vrednosti ukupno identifikovane neto imovine stečenog entiteta na dan sticanja. Zapravo, reč je o objektiviranim latentnim rezervama koje nastaju kao posledica zahteva da se na dan poslovne kombinacije utvrdi fer vrednost neto imovine stečenog entiteta. Objektivirani iznos rezervi se u narednim obračunskim periodima otpisuje dinamikom koja zavisi od toga po osnovu kojih imovinskih delova su date rezerve nastale. Za iznos otpisa pomenu-tih rezervi umanjuje se rezultat u konsolidovanim finansijskim izveštajima i na taj način se, zapravo, obezbeđuje iskazivanje rezultata koji je grupa kao celina ostvarila. Postoji opasnost da se kroz neobjektiviranje ili neopravdano priznavanje latentnih rezervi (kao i skrivenih gubitaka) može manipulisati iznosom gudvila i budućim performansama kom-binovanog entiteta. To potvrđuje i istraživanje sprovedeno na blizu 300 akvizicija gde je identifikovano da menadžeri kojima zarada zavisi od ostvarenog rezultata imaju sklonost ka priznavanju većeg iznosa gudvila. Iz navedenog razloga, prvobitna verzija MSFI 3 je zahtevala prikazivanje uporednih podataka i o knjigovodstvenoj i o fer vrednosti stečene imovine i preuzetih obaveza, što je, svakako, predstavljalo dobru osnovu za zaključak o „meri“ otkrivanja latentnih rezervi i skrivenih gubitaka. Nažalost, sa revidiranjem stan-darda, važeće smernice ne upućuju na obavezu ovakvih obelodanjivanja, što iskaznu moć informacija o gudvilu čini manjom22.

Druga komponenta predstavlja IGG stečenog entiteta i meri se kao razlika između tržišne vrednosti stečenog entiteta i fer vrednosti neto imovine identifikovane na dan sticanja. Za razliku od prethodne, ovu komponentu bi trebalo uključiti u vrednost stečenog gud-vila jer poseduje sve karakteristike sredstva. Ona, zapravo, pokazuje sadašnju vrednost očekivanih budućih koristi od eksploatacije nematerijalnih resursa stečenog entiteta koji nisu bili priznati u njegovim finansijskim izveštajima niti su ispunili uslove da budu priz-nati odvojeno od stečenog gudvila u konsolidovanim finansijskim izveštajima sticaoca.

Treća komponenta stečenog gudvila odnosi se na procenjene sinergetske efekte koji se očekuju od konkretne poslovne kombinacije. U radu pomenutih autora ovi efekti se mere kao kombinovani kumulativni abnormalni prinosi preduzeća sticaoca i stečenog entiteta. Međutim, oni bi se, ukoliko pretpostavimo da u transakciji ne postoji problem precen-jivanja vrednosti prenesene naknade i problem preplaćivanja, mogli utvrditi i kao razlika između cene koja je plaćena u transakciji i tržišne vrednosti stečenog entiteta na dan sticanja.

Na kraju, četvrta komponenta predstavlja rezidualnu veličinu i obuhvata iznos eventual-ne precenjenosti fer vrednosti prenesene naknade kao i efekat preplaćivanja u transakciji. Vrednost rezidualne komponente utvrđuje se kao razlika između cene koja je plaćena

21 Henning et. al (2000), str. 375 – 386 22 Spasić,D.(2016),str.77–98


u transakciji i zbira prethodno navedenih komponenti. Ona ne zadovoljava definiciju sredstva imajući u vidu da u konkretnom slučaju ne postoje očekivanja u pogledu pri-ticanja budućih ekonomskih koristi. Samim tim, njene činioce je opravdano smatrati rashodima u trenutku nastanka poslovne kombinacije.

Rezultati pomenutog istraživanja pokazali su da investitori pozitivno percipiraju isključivo komponente suštinskog gudvila, odnosno, komponente koje se odnose na IGG i očekivane sinergetske efekte. Takođe, ustanovljeno je postojanje statistički značajne veze pozitivnog znaka između ovih komponenti i cene akcija preduzeća sticaoca, kao i to da investitori prilikom vrednovanja preduzeća znatno veći ponder stavljaju na sinergetsku komponentu stečenog gudvila u odnosu na komponentu IGG23.

Često se navodi kako identifikovanje, vrednovanje i zasebno prikazivanje komponenti suštinskog gudvila nije moguće realizovati u praksi. Međutim, postavlja se pitanje da li se uopšte radilo u dovoljnoj meri na tome da se pomenute komponente identifikuju i vrednuju. Čitajući papire za diskusiju kao i nacrte standarda koji se bave poslovnim kom-binacijama u različitim regulatornim okruženjima, može se steći utisak da su regulatorna tela a priori odustala od rešavanja pomenutog problema, zauzimajući stav da bi takav postupak bio preterano komplikovan i da bi troškovi koji su sa njim povezani višestruko nadmašili očekivane koristi. Zapravo, postavlja se pitanje zbog čega su regulatorna tela prilikom definisanja pravila za inicijalno vrednovanje stečenog gudvila a priori odustala od njegovog razlaganja na dve suštinske komponente ukoliko su na dan transakcije poslovne kombinacije poznati svi podaci neophodni za njihovo vrednovanje? Naime, ukoliko su na dan transakcije raspoloživi podaci o fer vrednosti neto imovine stečenog entiteta, a oni moraju biti raspoloživi budući da u skladu sa zahtevima sadržanim u MSFI 3 stečeni en-titet mora na dan sticanja utvrditi fer vrednost svoje neto imovine i, ukoliko postoje podaci o procenjenoj tržišnoj vrednosti kapitala stečenog entiteta, a oni moraju postojati, jer ni jedan kupac neće kupovati preduzeće a da pre toga ne utvrdi njegovu stvarnu vrednost, nema prepreka da se, kao njihova razlika, ne obračuna komponenta koja se odnosi na IGG. Pored toga, ukoliko su na dan sticanja dostupni podaci o fer vrednosti prenesene naknade, a oni moraju biti dostupni jer MSFI 3 od preduzeća sticaoca zahteva njihovo obelodanjivanje, nema razloga da se kao razlika između fer vrednosti prenesene nakna-de i tržišne vrednosti stečenog entiteta ne obračuna sinergetska komponenta stečenog gudvila.

Razdvajanjem ovih komponenti povećala bi se relevantnost i transparentnost finansijs-kih informacija povezanih sa poslovnim kombinacijama. Uostalom, rezultati empirijskih istraživanja su pokazali da investitori različito percipiraju i, posledično, različito vrednuju dve komponente suštinskog (core) gudvila. Takođe, empirijska istraživanja su pokazala da je amortizacioni period komponente koja se odnosi na IGG daleko kraći u odnosu na onaj koji je povezan sa komponentom sinergetskih efekata.

Istraživanje je pokazalo i to da investitori posmatraju rezidualnu komponentu gudvila kao rashod u trenutku nastanka same poslovne kombinacije, što, u formalnom smislu, potvrđuje statistički značajna veza negativnog znaka koja postoji između visine izno-sa koji se odnosi na preplaćivanje u transakciji i cene akcija preduzeća kupca. Visoka vrednost ove komponente zapravo ukazuje na postojanje redistribucije bogatstva od vlas-

23 Isto.

RAZLIKE U RAČUNOVODSTVENOM TRETMANU INTERNO GENERISANOG I STEČENOG GUDVILA – UZROCI, POSLEDICE I DOSLEDNOST78nika preduzeća kupca ka vlasnicima preduzeća prodavca. Ona se, uglavnom, javlja kao posledica agencijskog problema koji se u transakcijama poslovnih kombinacija manife-stuje kroz neopravdanu diversifikaciju biznisa i građenje krupnih konglomeratskih siste-ma. Menadžeri ulaze u ovakve transakcije iz prevashodno racionalnih razloga u koje se najčešće ubrajaju: diversifikacija organizaciono-humanog kapitala, rast i uvođenje novih linija proizvoda i usluga, iako su svesni da takve transakcije u najvećem broju slučajeva ne donose značajne iznose sinergetskih efekata. Međutim, menadžeri mogu preplaćivati u transakcijama i usled iracionalnog ponašanja koje se odvija u skladu sa tzv. hipote-zom o preteranoj samouverenosti i nadmenosti (engl. hubris hypothesis). U tom slučaju, menadžeri, usled preteranog optimizma, precenjuju očekivane koristi od poslovne kom-binacije, kao i njihovu sposobnost da upravljaju stečenom kompanijom, te posledično preplaćuju.

U samom nacrtu američkog standarda SFAS 142 – Gudvil i ostala nematerijalna imo-vina navode se potencijalni indikatori obezvređenja gudvila prilikom njegovog inicijalnog priznavanja. Ovi indikatori, zapravo, ukazuju na povećanu verovatnoću precenjenosti stečenog gudvila u trenutku njegovog nastanka. U nacrtu se navode sledeće okolnosti24:

(1) kupac je platio značajan iznos premije u odnosu na tržišnu vrednost stečenog entiteta

(2) poslovnu kombinaciju je karakterisao veći broj ponuđača ili aukcijski proces

(3) učešće stečenog gudvila u odnosu na fer vrednost prenesene naknade je značajno

(4) veći deo prenesene naknade je plaćen u akcijama preduzeća kupca

Iako se stalno potencira da je jedina transakcija koja ima moć da u finansijskim izveštajima otkrije postojanje IGG-a transakcija poslovne kombinacije, u praksi finan-sijskog izveštavanja sve su češći izuzeci koji se u ovom pogledu prave. Tako, ukoliko se kontrola ostvaruje sukcesivnim sticanjem učešća, revidirani MSFI 3 (2008) zahteva od preduzeća da na dan sticanja faktičke kontrole utvrdi vrednost gudvila koji zapravo predstavlja zbir „dva gudvila“. Jedan je onaj koji se javlja kao razlika između fer vrednosti prenesene naknade za sticanje novog učešća i fer vrednosti onog dela neto imovine na koji se novostečeno učešće odnosi. To, de facto, jeste stečeni gudvil. Drugi gudvil je onaj koji se javlja kao razlika između ponovo procenjene fer vrednosti učešća koje je preduzeće sticalac ranije posedovalo u stečenom entitetu i fer vrednosti onog dela neto imovine na koji se ta stara učešća odnose. Ovako utvrđen gudvil svakako ne može imati epitet stečenog, budući da on u suštini pokazuje za koliko je tržišna vrednost onog dela neto imovine na koji se odnosi staro učešće veća od fer vrednosti tog istog dela neto imovine. Ovo nije ništa drugo do IGG koji će biti prikazan kao deo stečenog gudvila u knjigama preduzeća sticaoca25. Pored toga, ukoliko se prilikom naknadnog vrednovanja stečenog gudvila primenjuje model testiranja na obezvređenje bez obaveze sistematskog otpisivan-ja, što je trenutno slučaj sa zahtevom sadržanim u MSFI 3, dolazi do pojave da se njego-va vrednost supstituiše interno generisanim gudvilom koji se u godinama nakon poslovne kombinacije stvara na nivou JGG na koju je stečeni gudvil alociran. Na ovaj način se IGG priznaje u knjigama iako njegova vrednost nije potvrđena kroz poslovnu kombinaciju26.

24 Zavišeinformacijapogledatihttp://www.fasb.org/summary/stsum142.shtml25 Spasić, D. (2016), str. 77 – 98 26 EFRAG (2016)


5. NAKNADNO VREDNOVANJE STEČENOG GUDVILA – MOGUĆNOSTI I OGRANIČENJAPrilikom razmatranja problematike stečenog gudvila neophodno je barem spomenuti različite faze razvoja njegovog računovodstvenog tretmana za koje se smatra da su bile pod jakim uticajem bilansnih teorija. U prvoj, čistoj statičkoj fazi, gudvil i nije bio tretiran kao sredstvo, već se, u trenutku akvizicije, smatrao rashodom perioda. Zatim, u oslablje-noj statičkoj fazi stečeni gudvil se priznavao kao sredstvo uz ubrzanu amortizaciju ili se, alternativno, knjižio na teret rezervi preduzeća sticaoca. U dinamičkoj fazi, derivatni gud-vil se napokon posmatra kao i bilo koje drugo sredstvo pri čemu postaje obavezna njegova sistematska amortizacija koja se vrši u relativno dugom vremenskom periodu. Poslednja se javila, trenutno aktuelna, aktuarska faza za koju je karakteristično da se stečeni gudvil inicijalno kapitalizuje ali se prilikom naknadnog vrednovanja umesto sistematske amorti-zacije sprovodi postupak testiranja na obezvređenje27.

Jedna od osnovnih izmena koju je sa sobom doneo standard MSFI 3 odnosi se na ukidan-je amortizacije stečenog gudvila28. Naime, polazeći od zahteva sadržanih u MSFI 3, gud-vil predstavlja imovinu koja se ne amortizuje već se umesto toga testira na obezvređenje na godišnjoj osnovi ili češće, ukoliko se za tim javi potreba. Postupak testiranja na obezvređenje sprovodi se u skladu sa pravilima sadržanim u MRS 36 – Umanjenje vred-nosti imovine. Postupak testiranja na obezvređenje sprovodi se na nivou jedinice koja generiše gotovinu (u daljem tekstu JGG) poređenjem knjigovodstvene vrednosti JGG u koju je uključena i vrednost gudvila sa njenim nadoknadivim iznosom. Ukoliko je nado-knadiv iznos niži od knjigovodstvene vrednosti JGG, gudvil je obezvređen i neophodno je izvršiti njegovo delimično ili potpuno otpisivanje na teret rashoda tekućeg perioda.

Glaum, Landsman i Wyrwa su sproveli jednu od citiranijih studija u okviru koje su istraživali osnovne determinante obezvređenja gudvila na uzorku kompanija koje primenjuju MSFI. Rezultati istraživanja su pokazali da je kod kompanija sa negativnim prinosima na akcije i negativnim ROA uočena veća verovatnoća obezvređenja gudvila u odnosu na kompanije kod kojih su prisutne suprotne tendencije. Takođe, studija je pokazala da je reputacija članova borda direktora bitan faktor koji utiče na odluku o obezvređenju. Identifikovano je da, uz sve ostale jednake uslove, postoji veća verovatnoća da će do obezvređenja gud-vila doći u godini nakon smene prethodnih članova borda, u odnosu na situaciju kada se na čelu kompanije nalaze pojedinci koji su već dugi niz godina zaposleni u kompani-ji. Preduzeća koja ostvaruju neočekivano visoke iznose dobitaka u pojedinim godinama koriste obezvređenje gudvila kao instrument stabilizovanja rezultata. Zanimljiv i možda neočekivan nalaz jeste pozitivna statistička veza između broja poslovnih segmenata i gubitaka koji su priznati po osnovu obezvređenja gudvila. To bi značilo da menadžeri ne koriste veliki broj poslovnih segmenata kako bi alocirali gudvil na one delove u kojima su prisutni takozvani „zaštitni jastuci“ koji bi sprečili njegovo obezvređenje29.

27 Ding et al. (2007), str. 718-75528 Marta2004.godine,Odborzameđunarodneračunovodstvenestandardeje,usklopusveopštegprocesakonvergenci-

jeračunovodstvenihpropisa,doneonovistandardMSFI3.DonošenjemistupanjemnasnaguovogstandardaprestalesudavažeodredbeprethodnogMRS22.

29 Glaum et al. (2015), str. 1 – 48

RAZLIKE U RAČUNOVODSTVENOM TRETMANU INTERNO GENERISANOG I STEČENOG GUDVILA – UZROCI, POSLEDICE I DOSLEDNOST80Nemali broj empirijskih istraživanja bavio se ispitivanjem uticaja odluke o obezvređenju gudvila na vrednost kompanije. Rezultati ovakvih istraživanja imali su za cilj da pokažu da li je informacija o obezvređenju gudvila relevantna za investitore, odnosno, da li je aktuelni računovodstveni tretman gudvila prilikom njegovog naknadnog vrednovanja adekvatan. Kod određenog dela stručne javnosti javila se bojazan da je prilikom defi-nisanja pravila na kojima se bazira postupak testiranja na obezvređenje ostavljen širok prostor za prosuđivanje i subjektivnost koji za posledicu može da ima nedovoljno i ne-blagovremeno priznavanje gubitaka od obezvređenja. Ukoliko precizno identifikovana odluka o obezvređenju gudvila dovodi do smanjenja vrednosti akcija preduzeća koje vrši otpis, to bi značilo da je ova računovodstvena informacija relevantna i da je inve-stitorima saopštena u pravom trenutku. Ukoliko bi, sa druge strane, reakcija investitora na obezvređenje izostala ili bila malog intenziteta, to bi značilo da je odluka u vezi sa obezvređenjem doneta neblagovremeno i u nedovoljnom iznosu te da su je investitori još ranije ugradili u svoja očekivanja i posledično u cenu akcija.

Hirschey i Richardson su došli do rezultata da objavljivanje informacija o obezvređenju gudvila dovodi do smanjenja cena akcija za 2% - 3%, pri čemu jačina utvrđene statističke veze ne zavisi od visine otpisa. Ovakav nalaz je sličan rezultatu do kojeg je došao Bartov u istraživanju koje je pokazalo da objavljivanje informacija o obezvređenju materijalnih ulaganja dovodi do pada cena akcija u proseku za 2,14%30. Glaum, Landsman i Wyrwa u ranije pomenutoj studiji nisu pronašli dokaze o kašnjenjima u priznavanju gubitaka od obezvređenja, dok su Verriest i Gaeremynck pokazali da su firme sa kvalitetnijim siste-mom korporativnog upravljanja ažurnije u priznavanju nastalih gubitaka31.

Sa druge strane, Li i Sloan su utvrdili da je reakcija tržišta kapitala na informacije o obezvređenju gudvila manja nakon primene SFAS 142, što može ukazivati na ne-blagovremeno priznavanje gubitaka od obezvređenja, kao i na neadekvatnost novog mo-dela koji se zasniva isključivo na obezvređenju bez zahteva za redovnom amortizacijom.

Iako u naučnoj zajednici postoje suprotstavljeni stavovi i dokazi u vezi sa tim da li je novi standard koji se bavi poslovnim kombinacijama kvalitetan, pogotovo u delu koji se odnosi na naknadno vrednovanje stečenog gudvila, profesionalna i regulatorna tela su zauzela stav da su unapređenja, pa čak i eventualne izmene, neophodne.

Odbor za međunarodne računovodstvene standarde je 2013. godine započeo projekat analize postimplementacionih efekata MSFI 3 i izneo zaključak da je neophodno dalje preispitivanje zahteva koji se odnose na vrednovanje i obelodanjivanje u vezi sa stečenim gudvilom. Naredne, 2014. godine, EFRAG je oformio istraživačku grupu koja je spro-vela dodatna ispitivanja u vezi sa kvalitetom računovodstvene regulative koja se bavi poslovnim kombinacijama, a u prvom redu gudvilom. Poseban deo studije odnosio se na ispitivanje stavova investitora u pogledu relevantnosti i korisnosti informacija koje se tiču obezvređenja gudvila kao i stavova samih računovođa i revizora u pogledu adekvatnosti primene MRS 36. Rezultati ankete su pokazali da postoji preovlađujući stav da trenutni model, koji se zasniva isključivo na obezvređenju gudvila bez obaveze sistematskog ot-pisivanja, ne obezbeđuje blagovremeno priznavanje gubitaka od obezvređenja, kao i da ne obezbeđuje priznavanje pomenutih gubitaka u dovoljnom iznosu. Pored toga, sami

30 Hirschey, M., Richardson, M. (2002), str. 173 – 191 31 Verriest, A., Gaeremynck, A. (2009), str. 106 – 128


sastavljači finansijskih izveštaja, pa i revizori, zauzeli su stav da je standard MRS 36 povezan sa visokim nivoom subjektivnosti i veoma visokim troškovima primene kao i da dovodi do pojave procikličnosti.

Sastavljači finansijskih izveštaja izneli su stav da aktuelni tretman stečenog gudvila pri-likom naknadnog vrednovanja ne omogućava uvid u njegovu pravu vrednost u godinama nakon poslovne kombinacije. Oni, zapravo, smatraju da se njegova vrednost vremenom supstituiše interno generisanim gudvilom koji se u godinama nakon poslovne kombina-cije stvara na nivou JGG na koju je stečeni gudvil alociran. U dosadašnjem delu rada je nekoliko puta napomenuto da je priznavanje IGG-a prema zahtevima važeće regulative strogo zabranjeno te bi zbog toga model koji se zasniva isključivo na obezvređenju gudvila trebalo ozbiljno preispitati i eventualno odbaciti.

6. STEČENI GUDVIL – ANALIZA KRETANJA NA PRIMERU EVROPSKIH PREDUZEĆAU nastavku rada biće prikazani najznačajniji trendovi u pogledu kretanja vrednosti gud-vila sa stavljanjem posebnog fokusa na evropska preduzeća.

Jedno od najznačajnijih istraživanja ovog tipa sprovelo je evropsko regulatorno telo EFRAG u sklopu sveopšteg preispitivanja kvaliteta i opravdanosti aktuelnog računovodstvenog tretmana stečenog gudvila. EFRAG je doneo odluku da uzorkom budu obuhvaćene viso-kobonitetne kompanije iz 16 evropskih zemalja čije se akcije nalaze u javnom prometu. Cene akcija svih preduzeća iz posmatranog uzorka predstavljaju deo kompozitnog in-deksa S&P 350 Europe koji se često koristi kao indikator stanja na evropskom tržištu kapitala. Pripadnost datom indeksu ujedno je bio i osnovni kriterijum za izbor analiziranih kompanija u uzorak.

Analizom podataka dobijenih na bazi finansijskih izveštaja kompanija iz odabranog uzorka, došlo se do zaključka da se ukupna vrednost gudvila iskazana u finansijskim izveštajima preduzeća sticaoca u periodu 2005 – 2014 povećala za oko 406 milijardi evra, odnosno, procentualno gledano, za oko 43%.

Za ukupnu vrednost gudvila u analiziranom periodu bio je karakterističan stabilno rastući trend, sa izuzetkom 2013. godine kada je u odnosu na prethodnu, 2012. godinu, došlo do pada njegove vrednosti u iznosu od 4%. Zanimljivo je da je do pada ukupne vrednosti gudvila došlo u godini kada je evropsko tržište kapitala počelo da pokazuje vidljive znake oporavka, što može staviti ozbiljnu sumnju na adekvatnost postupka testiranja gudvila na obezvređenje i samim tim na pravovremeno priznavanje gubitaka koji nastaju usled obezvređenja ovog imovinskog dela.

Prema mišljenju regulatornih tela, kao i predstavnika profesionalne i akademske zajed-nice, srž potencijalnog problema leži u samoj metodologiji testiranja stečenog gudvila na obezvređenje. Naime, kada preduzeće utvrđuje nadoknadiv iznos na nivou JGG ono kao jednu od mogućih vrednosti koja se može koristiti kao pokazatelj nadoknadivog iznosa

RAZLIKE U RAČUNOVODSTVENOM TRETMANU INTERNO GENERISANOG I STEČENOG GUDVILA – UZROCI, POSLEDICE I DOSLEDNOST82koristi fer vrednost JGG umanjenu za troškove prodaje. Međutim, ukoliko su na tržištima različitih oblika aktive cene precenjene, odnosno, ukoliko je prisutno postojanje tzv. špekulativnih balona, biće precenjena i fer vrednost JGG i samim tim nadoknadiv iznos, te će, u tom slučaju, biti doneta odluka da se gudvil ne obezvredi iako je suštinski gle-dano on možda već obezvređen. Najveće iznose obezvređenja gudvila u godini nastanka svetske ekonomske krize upravo su iskazale one kompanije koje su u svojoj aktivi imale imovinu čija je vrednost na tržištu bila hipertrofirana. To su u prvom redu bile banke i srodne finansijske institucije.

SLIKA 132 KRETANJE IZNOSA OBEZVREÐENJA GUDVILA U ODNOSU NA VREDNOST TRŽIŠNE KAPITALIZACIJE

Prikazani grafikon ukazuje na činjenicu da je iznos obezvređenja gudvila značajno fluk-tuirao u analiziranom periodu, sa najvećim iznosima koji su zabeleženi u 2008. i 2011. godini, što su zapravo godine u kojima je nivo tržišne kapitalizacije kompanija iz posma-tranog uzorka najviše opao. Zanimljivo je da su visoki iznosi obezvređenja identifikovani i u 2012. i 2013. godini, iako su to godine u kojima je stopa rasta tržišne kapitalizacije bila izuzetno visoka. Postavlja se pitanje da li je to posledica nedovoljnog obezvređenja gudvila u godinama u kojima je kriza objektivirana, ili preteranog konzervativizma koji se javio usled straha od novih nepovoljnih kretanja na tržištima?

Imajući u vidu razlike koje su u pogledu vrednosti gudvila i iznosa njegovog obezvređenja uočene između preduzeća koja posluju u različitim sektorima privrede, na samom kraju rada dajemo pregled odgovarajućih trendova po pojedinim industrijama.

Ukoliko se posmatra odnos između vrednosti gudvila i vrednosti ukupne aktive, može se zaključiti da u pogledu vrednosti ovog racio pokazatelja postoji značajna razlika između entiteta iz različitih privrednih grana. Najniže vrednosti ovog pokazatelja zabeležene u finansijskom sektoru i sektoru energetike, dok su najviše vrednosti zabeležene u sektoru telekomunikacija, sektoru zdravstvene zaštite, sektoru potrošačkih dobara i IT sektoru. Ukoliko se, sa druge strane, posmatra odnos između gudvila i neto imovine, može se

32 Adaptirano prema EFRAG (2016)


zaključiti da su razlike koje postoje između kompanija koje posluju u različitim privrednim granama slične onima koje postoje i u pogledu prethodnog pokazatelja33.

SLIKA 234 ODNOS GUDVILA I UKUPNE AKTIVE PO POJEDINIM PRIVREDNIM GRANAMA

Kada se govori o iznosima obezvređenja gudvila, razlike između različitih sektora privrede su više nego očigledne. Najveće iznose obezvređenja u analiziranom periodu iskazale su kompanije iz finansijskog i telekomunikacionog sektora dok su kompanije iz sektora zdravstvene zaštite, sektora potrošačkih dobara i sektora energetike iskazale najniže iz-nose obezvređenja. Pri tome bi trebalo naglasiti da je nivo koncentracije obezvređenja gudvila bio posebno visok u godinama u kojima je evropsko tržište kapitala doživelo oz-biljne potrese. U 2008. godini, čak 50% ukupnog iznosa obezvređenja gudvila odnosilo se na svega tri kompanije, dve iz finansijskog i jednu iz sektora telekomunikacija. Zatim, 2011. godine isti procenat ukupnog obezvređenja gudvila odnosio se na svega 5 kom-panija iz uzorka, dve iz finansijskog, dve iz sektora telekomunikacija i jednu iz sektora proizvodnje sirovina.

SLIKA 335 IZNOSI OBEZVREÐENJA GUDVILA KAO PROCENAT VREDNOSTI GUDVILA PO POJEDINIM PRIVREDNIM GRANAMA

33 Isto.34 Adaptirano prema EFRAG (2016)35 Adaptirano prema EFRAG (2016)

RAZLIKE U RAČUNOVODSTVENOM TRETMANU INTERNO GENERISANOG I STEČENOG GUDVILA – UZROCI, POSLEDICE I DOSLEDNOST84Ono na šta bi posebno trebalo skrenuti pažnju jesu različiti uzroci visokih iznosa obezvređenja koje su preduzeća iz uzorka iskazala. Ukoliko se posmatra finansijski sek-tor, najveći iznosi obezvređenja nastali su u 2008. godini, kao godini u kojoj je otpočela svetska finansijska kriza, i u 2011. godini, kao godini u kojoj je bio izražen efekat pre-livanja svetske finansijske krize iz SAD u Evropu. Sa druge strane, ukoliko se posmatra telekomunikacioni sektor, može se videti da su preduzeća koja u njemu posluju poprilično dobro podnela prvi nalet krize, budući da su nivoi obezvređenja koji su priznati u 2008. i 2009. godini bili minimalni. Međutim, ako se pogledaju iznosi obezvređenja priznati u 2011. i 2012. godini, može se uočiti da su četiri od pet kompanija iz ovog sektora sa najvećim iskazanim vrednostima gudvila zabeležile gubitke od obezvređenja u iznosu od čak 30 milijardi evra (20% vrednosti gudvila iskazane u bilansu stanja). Ovako visoki iznosi obezvređenja su pre posledica zbivanja u samoj grani nego širih ekonomskih tren-dova. Naime, za evropsko tržište telekomunikacija u ovom periodu bilo je karakteristično značajno intenziviranje konkurencije i drastično smanjenje cena roming usluga.

Sa druge strane, niske vrednosti obezvređenja karakteristične su za tzv. anticiklične grane kao što je sektor zdravstvene zaštite (tu se u prvom planu ističe farmaceutska industrija) u kojem nije zabeležen pad tražnje za proizvodima i uslugama usled pada privredne aktivnosti i dohotka stanovništva. Smatra se da su pozitivna ostvarenja evropskih kom-panija iz ovog sektora povezana sa intenzivnim ulaganjima u razvoj i plasiranje novih vrsta lekova. IT sektor je još jedan od sektora koji se istakao po niskim vrednostima obezvređenja gudvila. Ovo pre svega zato što su za IT sektor, čak i u godinama najdu-blje ekonomske krize, bila karakteristična pozitivna očekivanja stejkholdera u pogledu budućih operativnih performansi.

7. ZAKLJUČNA RAZMATRANJAPružanje relevantnih i pravovremenih informacija o nematerijalnim resursima koje određena kompanija koristi omogućava investitorima da uspešno projektuju njene buduće rezultate i novčane tokove, što za posledicu ima stabilnost cena akcija, smanjenje neizvesnosti, smanjenje rizika i u krajnjoj liniji redukciju cene kapitala. Tako je švedsko osiguravajuće društvo Skandia, prema tvrdnjama njenog top menadžmenta, uspelo da smanji cenu kapitala za 1% poboljšavši kvalitet izveštavanja o svojim nematerijalnim resursima 36.

Dosadašnji prikaz dela računovodstvene regulative koji se bavi nematerijalnim ulagan-jima nije pokušaj da se devalvira značaj tradicionalnog finansijskog izveštavanja već pri-lika da se ukaže na to da ono zauzima samo jedan deo u rešavanju slagalice zvane stvaranje i komuniciranje vrednosti. Kako bi se napravio snažan proboj u praksi finan-sijskog izveštavanja neophodno je, istovremeno, osloboditi se stega konvencionalnog razmišljanja i razviti kvalitetne i što pouzdanije modele vrednovanja različitih imovinskih delova.

Dok se to ne dogodi preduzećima bi trebalo ostaviti prostor i stimulisati ih da na do-brovoljnoj osnovi obelodanjuju informacije o nematerijalnim resursima koji se ne mogu

36 Holland, J. (2002), str. 5 – 191


kapitalizovati. Pored toga, svakako bi se moglo razmišljati i o jačanju i afirmaciji sistema integrisanog izveštavanja koji bi obezbedio da značajan deo nefinansijskih informacija povezanih sa nematerijalnom imovinom postane dostupan zainteresovanim stejkhold-erima.

Jedna od potencijalnih izmena u računovodstvenoj regulativi koja bi obezbedila da se veći broj nematerijalnih resursa uključi u finansijske izveštaje mogla bi da se odnosi na korišćenje opcije fer vrednosti prilikom inicijalnog vrednovanja imovine koja je stvorena unutar samog preduzeća. Ako se ima u vidu da se određeni delovi nematerijalne imovine, kao što su, na primer, ugovorni odnosi sa kupcima, mogu priznati u knjigama preduzeća sticaoca po fer vrednosti na dan poslovne kombinacije, postavlja se pitanje zašto to isto ne bi bilo moguće i na nivou pojedinačnih finansijskih izveštaja preduzeća koja su razvila te ugovorne odnose pre same poslovne kombinacije. Dakle, za onaj deo nematerijalne imovine koja čini strukturu IGG-a i koja pri tome zadovoljava definiciju sredstava i koju je moguće identifikovati, trebalo bi dozvoliti opciju vrednovanja po fer vrednosti, te samim tim obezbediti njeno uključivanje u bilans stanja.

O ostalim komponentama tržišno neverifikovanog gudvila moglo bi se izveštavati u na-pomenama uz finansijske izveštaje. Na ovaj način bi se povećala vidljivost nematerijalne imovine kao i transparentnost i relevantnost finansijskog izveštavanja. Pored toga, ovo bi u velikoj meri smanjilo asimetričnu informisanost na relaciji investitori – menadžment preduzeća i to pogotovo kod preduzeća čijim se akcijama ne trguje na berzi i kod kojih se vrednost IGG-a ne može čak ni aproksimirati razlikom između tržišne i knjigovodstvene vrednosti neto imovine.

Trebalo bi svakako imati u vidu da bi izmena računovodstvene regulative u predloženom smeru mogla u značajnoj meri da poveća nivo subjektivnosti i nesigurnosti prilikom sas-tavljanja finansijskih izveštaja. Pored toga, nova pravila, koja bi od preduzeća zahtevala procenjivanje različitih oblika nematerijalnih resursa primenom kompleksnih modela vrednovanja, dovela bi do znatno uvećanih troškova finansijskog izveštavanja.

Na kraju, svakako bi trebalo napomenuti da aktuelno stanje u delu računovodstvene regulative koja se bavi gudvilom nije konačno. Tako u nacrtu novog Konceptualnog okvira finansijskog izveštavanja, koji je predstavljen u maju 2015. godine, dolazi do promene u definiciji sredstava, što može imati značajne reperkusije na kapitalizovanje pojedinih nematerijalnih resursa koji su tradicionalno bili nevidljivi iz finansijskih izveštaja. Pa se, tako, u predloženom nacrtu pod sredstvima podrazumevaju ekonomski resursi koji za-pravo predstavljaju prava koja entitetu obezbeđuju potencijal za ostvarivanje budućih ekonomskih koristi. Kao primeri prava koja entitetu obezbeđuju potencijal za ostvarivanje budućih ekonomskih koristi navode se know-how i odnosi sa kupcima i dobavljačima37. Kako se u nacrtu okvira navodi, ovo su primeri za ona prava koja nisu dostupna drugim entitetima i, samim tim, se obezbeđuju ekskluzivitet u pogledu ostvarivanja budućih ekonomskih koristi. Očekivane novine u računovodstvenoj regulativi predstavljaju put ka drugačijem tretmanu interno generisanog gudvila u postupku finansijskog izveštavanja i mogući put ka uključivanju većeg dela njegovih komponenti u aktivu bilansa stanja.

37 http://www.ifrs.org/Current-Projects/IASB-Projects/ConceptualFramework/Documents/May%202015/ED_CF_MAY%202015.pdf

RAZLIKE U RAČUNOVODSTVENOM TRETMANU INTERNO GENERISANOG I STEČENOG GUDVILA – UZROCI, POSLEDICE I DOSLEDNOST86Pored toga, EFRAG je 2016. godine emitovao papir za diskusiju u kojem je prikazao rezultate istraživanja i razmotrio potencijalne načine za rešavanje problema povezanih sa naknadnim vrednovanjem stečenog gudvila. Odbor za međunarodne računovodstvene standarde je ovakvu inicijativu EFRAG-a ocenio kao izuzetno važnu i relevantnu. U po-menutom dokumentu je kao dominantan pravac daljeg razvoja MSFI 3 naveden povratak na model koji bi prilikom naknadnog vrednovanja gudvila podrazumevao sistematsku amortizaciju tokom procenjenog korisnog veka trajanja uz obezvređenje koje bi se vršilo kada se za tim javi potreba.

LITERATURABartov, E., Lindahl, F.W., Ricks, W.E. (1998), „Stock behavior around announcements of write-offs“, Review of Accounting Studies, Vol. 3 (4), pp. 327 – 346

Chauvin, H., Hirschey, M. (1994), „Goodwill, profitability, and the market value of the firm“, Journal of Accounting and Public Policy, Vol. 13, pp. 159 – 180

Ding, Y., Richard, J., Stolowy, H. (2008), “Towards an Understanding of the Phases of Goodwill Accounting in Four Western Capitalist Countries: From Stakeholder Model to Shareholder Model”, Accounting, Organization & Society, Vol. 33 (7-8), pp. 718-755

EFRAG (2016), „What do we really know about goodwill and impairment?“ [Pristup 14/03/2017] (https://www.efrag.org/Assets/Download?assetUrl=%2Fsites%2Fwebpublishing%2FSiteAssets%2FEFRAG%2520Quantitative%2520Study%2520Goodwill%2520-%2520September%25202016.pdf)

Falk, H., Gordon L.A. (1977), „Imperfect markets and nature of goodwill“, Journal of Business Finance & Accounting, Vol. 4 (4), pp. 443 – 462

Financial Accounting Standards Board (FASB), (2001), Statement no. 141 – Business Combinations, Financial Accounting Foundation.

Financial Accounting Standards Board (FASB), (2001), Statement no. 142 – Goodwill and Other Intangible Assets, Financial Accounting Foundation.

Glaum, M., Landsman, W., Wyrwa, S. (2015), “Determinants of Goodwill Impairment: International Evidence” (May 20, 2015). Dostupno na SSRN: https://ssrn.com/abs-tract=2608425 or http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.2608425, str. 1 – 48.

Henning, S., Lewis, B., Shaw, W. (2000), „Valuation of the Components of Purchased Goodwill“, Journal of Accounting Research, Vol. 38 (2), pp. 375 – 386

Hirschey, M., Richardson, V. (2002), „Information content of accounting goodwill num-bers“, Journal of Accounting and Public Policy, Vol. 21, pp. 173 – 191


Holland, J. (2004), Corporate intagibles, value relevance and disclosure content, The Institute of Chartered Accountants of Scotland

IASB, Međunarodni standardi finansijskog itveštavanja - MSFI 3, MRS 36, MRS 38, važeća izdanja.

IASB, Konceptualni okvir za finansijsko izveštavanje, prevod Ministarstva finansija, do-stupno na http://mfin.gov.rs/UserFiles/File/MRS/2014/Konceptualni%20okvir.pdf

Johnson, L., Petrone, K. (1998), „Is goodwill an asset?“, Accounting Horizons, Vol. 12 (3), pp. 1 – 14

Meritum, (2001), Final Report MERITUM Project [Pristup: 19/04/2017] (http://www.pnbukh.com/files/pdf_filer/FINAL_REPORT_MERITUM.pdf)

Radić, S. (2017), „Vrednovanje intelektualnog kapitala primenom metode obračunate nematerijalne vrednosti“, Ekonomske ideje i praksa, Vol. 22 (3), pp. 71 – 88.

Spasić, D. (2012), Nematerijalna imovina povezana sa kupcima - priznavanje i vredno-vanje u poslovnoj kombinaciji odvojeno od gudvila, Makreting, Volume 43, No. 2, SeMa, Beograd, str. 141-156.

Spasić, D. (2016), „Iskazna moć informacija o gudvilu – pretpostavke primene MSFI i analiza prakse izveštavanja“, Zbornik radova: Finansijsko izvještavanje kao katalizator rasta ekonomije, 20. Međunarodni kongres računovodstvene i revizorske profesije Re-publike Srpske, Banja Vrućica, str. 77 – 98.

Starovic, D., Marr, B. (2002), Understanding corporate value: managing and reporting intellectual capital, CIMA

Verriest, A., Gaeremynck, A. (2009), „What Determines Goodwill Impairment? “, Review of Business and Economic Literature, Vol. 54 (2), pp. 106 – 128

Zhang, M. (2013), „The Impact Of Internally Generated Goodwill On Financial Perfor-mance Of Firms”, The Journal of Applied Business Research, Vol. 29 (6), pp. 1809 – 1814


MARIJA SREĆKOVIĆ1


MERA PRAVA VETA

MEASURING THE VETO POWER

JEL KLASIFIKACIJA: D72, D71.

APSTRAKT:

Dokazujemo da ako sistem glasanja „jedan član – jedan glas“ ima neke članove sa pra-vom veta, onda se taj sistem može predstaviti takođe kao sistem „jedan član – jedan glas“, sa drugim brojem glasova za neophodnu većinu i drugim ukupnim brojem glasova, bez članova sa pravom veta. Sledstveno tome, predložen je metod merenja težine prava veta. Naš rezultat je propraćen stvarnim i hipotetičkim primerima, i rasvetljava problem merenja moći člana koji ima pravo veta.

ABSTRACT:

We prove that if a voting system „one agent – one vote“ contains some agents with veto power, then this system can be presented as „one agent – one vote“ system, with differ-ent quota and different number of votes without agents with veto power. Consequently, a method of measuring weights of veto power is proposed. This result is accompanied

1 UpravaGradaBeograda,Sekretarijatzafinansije,TrgNikolePašića6,Beograd

KLJUČNE REČI:SISTEM GLASANJA, PRAVO VETA, MERENJE, ZLATNA AKCIJA.

MERA PRAVA VETA90by some real and hypothetical examples, and illuminates the problem of measuring the weight of the player with veto power.

KEY WORDS:VOTING SYSTEM, VETO POWER, MEASURING, GOLDEN SHARE.


1. UVODOdlučivanje kao rezultat procesa glasanja svrstava ovaj rad u oblast Teorije odlučivanja. Istovremeno, glasanje kao agregiranje individualnih u institucionalne ili društvene stavove uključuje ovu oblast u Teoriju društvenog izbora. Obe teorije su relevantne za politiku, pravo, ekonomiju i poslovno odlučivanje, jer sistemi glasanja predstavljaju sastavni deo funkcionisanja pravnog i političkog sistema, privrednih društava i kompanija, i sl.

U svojoj izvanrednoj knjizi A. D. Taylor (1995), sistematično i pristupačno, predstavlja sisteme glasanja kao deo Teorije društvenog izbora, dosežući, na kraju knjige, do slavnih Teorema nemogućnosti, izazivajući naše interesovanje i za temu kojom se ovde bavimo - uloga učesnika sa pravom veta u sistemima glasanja i donošenja odluka.

Težinski sistemi glasanja i problem merenja moći glasača su predmet šireg razmatranja u literaturi (v. A. D. Taylor (1995), S. Barberà and M. O. Jackson (2006), A. Kleiner (1980), M. L. Balinski and H. P. Young (1975), J. F. Banzhaf III (1965), J. Tolle (2003), L. R. Ernst (1994), i A. Gelman, J. N. Katz i F. Tuerlinckx (2002)). S. Barberà i M. O. Jackson (2006) se bave karakterizacijom pravila glasanja koja maksimizuju opšte druš-tveno blagostanje mereno zbirom blagostanja svih stanovnika jedne zemlje ili regije, po-štujući osnovne utilitarističke principe. A. Kleiner (1980), u svojoj analizi metoda za me-renje moći glasača u težinskom sistemu glasanja, posebnu pažnju obraća na ponašanje glasača koji konstatuje homogenizaciju grupa glasača oko pojedinih pitanja. Kroz analizu raspodele glasova u SAD u periodu 1792-1901, kroz konkretne istorijske primere, M. L. Balinski i H. P. Young (1975) daju suštinske matematičke osobine metoda kvota. Opet na konkretnim primerima (New Jersey Senate, Nassau County), J. F. Banzhaf III (1965) te-melji svoje nalaze i pokazuje da u težinskim sistemima glasanja ne postoji nužno korela-cija između broja glasova i glasačke moći. Inspirisan raspodelom elektronskih glasova (u državama Njujork, Pensilvanija, Ohajo i Zapadna Virdžinija), J. Tolle (2003) dobija jedan čisto kombinatorni rezultat: u svakom težinskom sistemu glasanja sa četiri učesnika, bez glasača sa pravom veta, postoji samo pet načina raspodele moći, dok L. R. Ernst (1994) razmatra niz tehničkih pitanja raspodele glasova uz konkretne ilustrativne primere. A. Gelman, J. N. Katz i F. Tuerlinckx (2002) se bave statističkim aspektima glasačke moći, uz poseban osvrt na pojam težinske većine.

Sistemima glasanja u kojima se pojavljuju i članovi sa pravom veta bave se A. D. Taylor (1995), J. H. Blau i R. Deb (1977), L. A. Bebchuk (2002), S. Gehlbach i E. J. Malesky (2010), M. S. Kang (2010), H. Moulin (1981,1982), N. J. Padelford (1948), E. Win-ter (1996) i mnogi drugi autori. U A. D. Taylor (1995) je formulisan problem merenja moći člana sa pravom veta u sistemu glasanja „jedan član – jedan glas“, razrađen na istorijskom primeru rada Saveta bezbednosti Ujedinjenih Nacija, kojim se mi bavimo u ovom radu, u opštem slučaju, obuhvatajući adekvatno i ovaj primer. Već na početku funkcionisanja Saveta bezbednosti Ujedinjenih Nacija, N. J. Padelford (1948) analizira političke, etičke i proceduralne aspekte prava veta, tj. moći negativnog glasa. U razma-tranju monotone društvene funkcije odlučivanja J. H. Blau i R. Deb (1977) pokazuju da ona može biti okarakterisana pravom veta, dok H. Moulin (1981,1982) daje karakteri-zaciju anonimne veto funkcije i njene etičke i strateške implikacije na proporcionalni veto princip. L. A. Bebchuk (2002) raspravlja prednosti i mane primene veta u akcionarskom društvu u odnosu na ponude o preuzimanju. S. Gehlbach i E. J. Malesky (2010) se bave

MERA PRAVA VETA92uticajima učesnika sa pravom veta na ekonomske reforme tokom tranzicije u zemljama Istočne Evrope i Sovjetskog Saveza. U svom radu M. S. Kang (2010) razmatra i identifi-kuje troškove i koristi od učešća pojedinaca sa negativnim preferencijama i pravom veta u procesima odlučivanja. E. Winter (1996) analizira posledice prava veta u procesima odlučivanja u okviru nekooperativne teorije pregovaranja.

Posle ovih uvodnih napomena, u nastavku rada dajemo osnovne definicije koje se odnose na sisteme glasanja “jedan član – jedan glas” bez ili sa članovima koji poseduju pravo veta, navodeći odgovarajuće ilustrativne primere. Nakon toga dokazujemo naše centralno tvrđenje, lemu koja će nam omogućiti da sagledamo meru moći svakog člana sa pravom veta (M. Srećković (2017)), što ćemo propratiti adekvatnim primerima. Na ovaj način je moguće bolje sagledati "moć negativnog glasa" (N. J. Padelford (1948)) i demistikovati prividno malu težinu učesnika sa pravom veta, ili posednika zlatne akcije, u procesima donošenja odluka.

2. SISTEMI GLASANJA "JEDAN ČLAN - JEDAN GLAS" I PRAVO VETASvaki sistem glasanja “jedan član – jedan glas” sastoji se od konačnog skupa od n uče-snika (članova) i prirodnog broja q – tzv. kvote, koja predstavlja broj neophodnih glasova da bi neka odluka bila doneta. Takav sistem može biti ‘obogaćen’ nekim učesnicima koji poseduju pravo veta, tj. članovima koji imaju mogućnost da blokiraju svaki proces odlu-čivanja. Sistem donošenja odluka konsenzusom se sastoji od n učesnika od kojih svaki od njih ima pravo veta.

Primer. Savet Univerziteta u Beogradu ima 33 člana, i svaki član ima jedan glas, a za odluku je neophodno 17 glasova ‘za’. Ovo je tipičan primer sistema glasanja “jedan član – jedan glas”, u kojem ni jedan član nema pravo veta.

Primer. Savet bezbednosti Ujedinjenih Nacija ima 15 članova, svaki član ima jedan glas, a za odluku je neophodno 9 glasova ‘za’. Savet ima 5 članova (Francuska, Kina, Rusija, SAD i Velika Britanija) sa pravom veta. Ovo je tipičan primer sistema glasanja “jedan član – jedan glas”, u kojem neki članovi imaju pravo veta.

Primer. Veće republika i pokrajina Savezne Skupštine SFRJ sastojalo se od osam dele-gacija: šest socijalističkih republika (Bosna i Hercegovina, Crna Gora, Hrvatska, Ma-kedonija, Slovenija i Srbija) i dve autonomne pokrajine (Vojvodina i Kosovo, pokrajine SR Srbije). Svaka republička delegacija je imala po 12 delegata (glasova), dok je svaka pokrajina imala po 8 delegata (glasova). Dakle, Veće se sastojalo od 8 grupa i ukupno 88 članova (glasova). Zavisno od teme, odgovarajuća kvota q je iznosila q = 45, q = 57, ili q = 88. Ako posmatramo svaku delegaciju kao jednog učesnika koji poseduje 12 ili 8 glasova, dolazimo do primera sistema glasanja „jedan član – više glasova“, bez članova sa pravom veta u prva dva slučaja sa kvotama q = 45 ili q = 57, dok u slučaju kada je kvota q = 88, imamo sistem konsenzusa, tj. sistem u kojem svaki član ima pravo veta.


Osvrnućemo se i na neke primere iz oblasti poslovnog upravljanja. Naime, pravni okvir koji definiše donošenje odluka u akcionarskim društvima počiva u većini zemalja na sličnim principima. Zavisno od broja akcija u posedu pojedinih akcionara, akcionarska društva nam, po pravilu, daju primere težinskih sistema glasanja.

Primer. Pretpostavimo li da imamo akcionarsko društvo koje se sastoji od 1000 akcio-nara koji poseduju ukupno 1000 akcija, dakle sa raspodelom glasova po principu “jedna akcija – jedan glas”, uz kvotu q = 501, dolazimo do primera koji se najčešće naziva "statutarnim glasanjem" (statutory voting).

Primer. Statutarno glasanje u kompaniji koja ima 20 akcionara koji poseduju 1000 akci-ja, uz bilo koju raspodelu glasova saglasno pravilu “jedna akcija – jedan glas”, uz kvotu q = 501, očigledno nas vodi sistemu glasanja oblika “jedan učesnik – više akcija”, tj. oblika “jedan akcionar – više glasova” što je tipičan primer jednog težinskog sistema glasanja.

Glavni rezultat našeg rada ćemo izraziti kroz sledeće tvrđenje:

Lema. Svaki sistem glasanja “jedan član – jedan glas” koji ima n ≥ 1 učesnika, uz kvotu q ≥ 1, i k (≤ π) učesnika sa pravom veta, može se predstaviti kao sistem glasanja “jedan član – jedan glas” koji ima novi broj učesnika N(π, q, k) = k(n – q) + n i novu kvotu Q(π, q, k) = k(n – q) + q, bez članova sa pravom veta.

Dokaz. Pretpostavimo da važi 1 ≤ k ≤ q ≤ n, i da je x hipotetička težina, tj. broj glasova svakog učesnika sa pravom veta, koju, zapravo, želimo i da odredimo. Očigledno, biće:

(k – 1)x + n – k < Q(n, q, k) (1)

jer (k – 1)x + n – k glasova nije dovoljno za donošenje odluke. S druge strane, takođe imamo:

Q(n, q, k) ≤ kx + q – k (2)

Iz (1) i (2) neposredno izvodimo: x = n – q + 1 i, konačno: Q (n, q, k) = k(n – q) + q odakle, dalje imamo i: N(n, q, k) = k(n – q) + n.

Ova Lema pokazuje kako se svakom sistemu glasanja “jedan član – jedan glas”, sa datom kvotom i članovima sa pravom veta može pridružiti jedan novi sistem glasanja “jedan član – jedan glas” sa drugim brojem članova i novom kvotom, ali sada bez članova sa pravom veta. Težina svakog člana sa pravom veta prvog sistema može se meriti sa x = n – q + 1 glasova u novom sistemu, dok težina svakog člana bez prava veta ostaje nepromenjena: y = 1. Istaknimo da težina učesnika sa pravom veta u novom sistemu ne zavisi od njihovog broja k. Preciznije: ako definišemo sistem glasanja “jedan član – jedan glas” sa n učesnika, kvotom q i k učesnika sa pravom veta kao uređenu trojku (n, q, k), onda, pokazali smo, taj sistem je ekvivalentan jednom novom sistemu (N, Q, K), gde je N = k(n – q) + n, N = k(n – q) + q, i K = 0.

MERA PRAVA VETA94Kako bismo predstavili naš rezultat pristupačnije, nastavićemo sa primerima koje smo prethodno već razmatrali.

Primer. U sistemu glasanja konsenzusom sa n članova, zaključićemo da težina svakog čla-na iznosi: x = 1, i da odgovarajuća kvota i broj učesnika iznose: Q(n, q, k) = N(n, q, k) = n.

Primer. Koristeći našu Lemu, zaključujemo da u primeru Saveta bezbednosti Ujedinjenih Nacija koji ima n = 15 članova, kvotu q = 9, i k = 5 članova sa pravom veta, zapravo imamo sistem glasanja “jedan član – jedan glas” sa N(15, 9, 5) – 45 članova, kvotom Q(15, 9, 5) – 39, i da države stalne članice Saveta, koje imaju "negativan glas velike moći" (N. J. Padelford (1948)), imaju težinu od po x = 7 glasova, dok je težina svake druge države članice 1. Napomenimo da je isti zaključak u vezi sa ovim primerom izve-den i u A. D. Taylor (1995).

Primer. Skupština Republike Srbije ima 250 poslanika. Proces donošenja nekog zakona odvija se u dva faze. Prvo, neophodno je da barem 126 poslanika podrži predlog, a zatim taj predlog treba da podrži i predsednik Republike Srbije. Drugim rečima, u slede-ćem koraku predsednik Republike može biti posmatran kao dodatni član Skupštine sa pravom veta. Ova procedura se, dakle, može predstaviti kao jedinstven proces u jednom sistemu glasanja “jedan član – jedan glas” koji ima n = 251 članova, sa kvotom q = 127, i jednim, k = 1, članom sa pravom veta. Po našoj Lemi, ovaj sistem je ekvivalen-tan jednom novom sistemu glasanja “jedan član – jedan glas” sa novim brojem članova N(251,127, 1) – 375 i novom kvotom Q(251,127, 1) – 251, uz konstataciju da pred-sednik ima težinu n = 125, dok je težina svakog poslanika 1.

U akcionarskom društvu može postojati i tzv. zlatna akcija (golden share), koja je u pose-du nekog akcionara koji može blokirati donošenje svake odluke. Zlatna akcija je zapravo ekvivalent pravu veta.

Primer. Pretpostavimo da imamo akcionarsko društvo koje se sastoji od 1000 akcionara koji poseduju ukupno 1000 akcija, dakle sa raspodelom glasova po principu “jedna akcija – jedan glas”, uz kvotu q = 501, i da jedan od tih 1000 akcionara poseduje zlatnu akciju. Koristeći našu Lemu, ovaj sistem se može posmatrati kao sistem gla-sanja “jedan član – jedan glas” koji ima N(1000, 501, 1) – 1499 članova sa kvotom Q(251,127, 1) – 1000. Ovo znači da je u ovom slučaju težina zlatne akcije x = 500, dok je težina svake druge akcije 1. Očigledno, svaki akcionar, osim akcionara u posedu zlatne akcije, biće, u ovom primeru, manjinski akcionar.

3. ZAKLJUČAKMaterija koja se odnosi na sisteme glasanja predstavlja sastavni deo kako Teorije od-lučivanja, tako i Teorije društvenog izbora. Sledstveno tome, ova tema je zajednička za političke nauke, ekonomiju i matematiku. Sistemi glasanja sa učesnicima sa pravom veta su od posebnog interesa, jer pravo veta nije dovoljno jasno definisano u smislu pre-ciziranja moći učesnika u odlučivanju ukoliko neki od njih imaju i pravo veta. To je bio i motiv da razmotrimo mogućnost merenja težine članova sa pravom veta u sistemima


glasanja i poređenja njihove moći sa ostalim članovima. Ideja da se bavimo ovom temom je proistekla iz problema formulisanog u A. D. Taylor (1995), i rezultat može biti saopšten na sledeći način: svakom sistemu glasanja “jedan član – jedan glas”, koji ima članove sa pravom veta odgovara jedan novi sistem glasanja “jedan član – jedan glas” u kojem nema članova sa pravom veta, a koji u odnosu na prvi sistem ima novi broj članova i novu kvotu. Novi sistem nam omogućava da zapravo sagledamo meru moći člana sa pravom veta prvog sistema. Takođe, postaje jasno da u akcionarskom društvu sa zlatnom akcijom svi akcionari, sem posednika zlatne akcije, su zapravo manjinski akcionari. Naš rezultat, verujemo, doprinosi boljem razumevanju i demistifikaciji uloge prava veta (i zlatne akcije) u sistemima glasanja.

LITERATURABalinski, M. L. and H. P. Young (1975), "The Quota Method of Apportionment", The American Mathematical Monthly 82, pp. 701-730.

Banzhaf III, J. F. (1965), "Weighted voting doesn't work: a mathematical analysis", Rut-gers Law Review 19, pp. 317-343.

Barberà, S. and M. O. Jackson (2006), "On the Weights of Nations: Assigning Voting Weights in a Heterogeneous Union", Journal of Political Economy 114, pp. 317-339.

Bebchuk, L. A. (2002), "The Case against Board Veto in Corporate Takeovers", The Uni-versity of Chicago Law Review 69, pp. 973-1035.

Blau, J. H. and R. Deb (1977), "Social Decision Functions and the Veto", Econometrica 45, No. 4, pp. 871-879.

Ernst, L. R. (1994), "Apportionment methods for the House of Representatives and the court challenges", Management Science 40, pp. 1207-1227.

Gehlbach, S. and E. J. Malesky (2010), "The Contribution of Veto Players to Economic Reform", The Journal of Politics 72, pp. 957-975.

Gelman, A., J. N. Katz and F. Tuerlinckx (2002), "The Mathematics and Statistics of Voting Power", Statistical Science 17, pp. 420-435.

Kang, M. S. (2010), "Voting as veto", Michigan Law Review 108, pp. 1221-1281.

Kleiner, A. (1980), "A Weighted Voting Model", Mathematics Magazine 53, pp. 28-32.

Moulin, H. (1981), "The Proportional Veto Principle", The Review of Economic Studies 48, pp. 407-416.

Moulin, H. (1982), "Voting with Proportional Veto Power", Econometrica 50, pp. 145-162.

MERA PRAVA VETA96Padelford, N. J. (1948), "The Use of the Veto", International Organization 2, pp. 227-246.

Srećković, M. (2017), "Protivrečnost kao nemogućnost u teoriji društvenog izbora", ma-ster rad, Ekonomski fakultet, Univerzitet u Beogradu.

Taylor, A. D. (1995), Mathematics and Politics - Strategy, Voting, Power and Proof, Sprin-ger, Berlin.

Tolle, J. (2003), "Power Distribution in Four-Player Weighted Voting Systems", Mathema-tics Magazine 76, pp. 33-39.

Winter, E. (1996), "Voting and Vetoing", The American Political Science Review 90, pp. 813-823.

© 2017.Sva prava su zadržana. Nijedan deo ove publikacije ne može biti reprodukovan niti smešten u sistem za pretraživanje ili transmitovanje u bilo kom obliku, elektronski, mehanički, fotokopiranjem, snimanjem ili na drugi način, bez prethodne pismene dozvole autora.

CIP - Кaтaлогизaцијa y пyбликaцијиНaроднa библиотекa Србије, Беогрaд

33

EKONOMSKE ideje i praksa : kvartalničasopis iz oblasti ekonomije, poslovneekonomije i menadžmenta, statistike i poslovne informatike / glavni urednik MiomirJakšić. - 2017, br. 25 (juni)- . - Beograd(Kamenička 6) : Centar za izdavačku delatnostEkonomskog fakulteta u Beogradu, 2014-(Beograd : Čugura print). - 24cm

TromesečnoISSN 2217-6217 = Ekonomske ideje i praksaCOBISS.SR-ID 184934668

BROJ

25EK

ONOM

SKE

IDEJE

I PRA

KSA

KVAR

TALN

I ČAS

OPIS

IZ OB

LAST

I EKO

NOMI

JE, PO

SLOV

NE EK

ONOM

IJE I M

ENAD

ŽMEN

TA, S

TATIS

TIKE I

POSL

OVNE

INFO

RMAT

IKE

EKONOMSKEIDEJE I PRAKSA

BROJ 25

KVARTALNI ČASOPIS IZ OBLASTI EKONOMIJE, POSLOVNE EKONOMIJE I MENADŽMENTA, STATISTIKE I POSLOVNE INFORMATIKEEKONOMSKI FAKULTET UNIVERZITETA U BEOGRADU / BEOGRAD, JUN 2017 WWW.EKOF.BG.AC.RS/PUBLIKACIJE/CASOPISI/EKONOMSKE-IDEJE-I-PRAKSA/ U

OVOM

IZDA

NJU:

LJUBO

DRAG

SAVIĆ

// M

ILENA

LUTO

VAC /

/ ELE

NA M

AKRE

VSKA

DISO

SKA /

/ MAJA

JAND

RIĆ /

/ ZOR

ICA Č

ELIK

OVIĆ

// M

ILUTIN

ŽIVA

NOVIĆ

// M

ARIJA

SREĆ

KOVIĆ