1

…czyli jak dochodzimy do zrozumienia innych

1

Spostrzeganie społeczne

Podstawowe pytanie:

w jaki sposób tworzymy wyobrażenia o sobie i innych

oraz formułujemy sądy

Szybka odpowiedź:

tworzymy wyobrażenia o innych oraz tłumaczymy ich

zachowania zazwyczaj szybko i bez wysiłku

poznawczego

2

1. Komunikowanie niewerbalne –

podstawowe spostrzeżenia

kanał komunikacyjny - most łączący nadawcę z odbiorcą

znaczenie poszczególnych kanałów komunikacyjnych

7 % uczucia wyrażonego słowami + 38 % wyrażonego głosem + 55 % uczucia wyrażonego mimiką

35% kody werbalne + 65% kody niewerbalne

ponad połowę informacji uzyskiwanych w trakcie rozmowy, otrzymujemy w przekazie pozawerbalnym

porozumienie pozawerbalne odzwierciedla uczucia, nastawienia, oczekiwania i postawy nadawcy, również wobec odbiorcy

komunikowanie niewerbalne zachodzi najczęściej na poziomie podświadomości - zazwyczaj nie zdajemy sobie sprawy, że oprócz przesyłania informacji w mowie, wysyłamy także różnego rodzaju sygnały za pomocą swojego ciała

3

Główne kody niewerbalne

komunikowanie paralingwistyczne (drżenie głosu, akcent, chrząknięcia, przerywniki, tembr głosu, ton głosu, pomyłki językowe)

kody wizualne

kinezyczne (np. wyraz twarzy)

wyraz twarzy - główne źródło informacji o emocjach

proksemiczne (zagospodarowanie przestrzeni)

proces emocjonalny proces odzwierciedlający stosunek człowieka do działających na niego bodźców

(poznawcza ocena sytuacji),

uaktywniający określony stan uczuciowy (pozytywny/ negatywny),

stan o określonej treści (przyjemność/przykrość)

prowadzący do określonych zachowań (podtrzymywanie stanu rzeczy bądź zlikwidowanie),

wyrażający się w określonych zachowaniach niewerbalnych, jak i zmianach fizjologicznych (wzrost ciśnienia krwi, rozszerzone źrenice)

4

Podstawowe emocje – ekspresja mimiczna

badania P.Ekmana i W.V.Friesena – trafność interpretacji stanów emocjonalnych na podstawie zachowań mimicznych

kulturowe uwarunkowania zachowań niewerbalnych - istnieją pewne podstawowe sposoby wyrażania emocji oraz wiele gestów kulturowych

5

- czy te oczy mogą kłamać?

asymetryczność twarzy – różnice w napięciu mięśni twarzy

napięcie wokół mięśni oczu - zimne oczy…

mikroekspresje – krótkotrwałe wyrazy mimiczne pojawiające się na twarzy

jeśli nie zauważymy mikroekspresji, to może gesty…

timing – przebieg ekspresji w czasie, np. zbyt długo się ktoś uśmiecha

osadzenie ekspresji w wypowiedzi

intensywność emocji - udawane ekspresje są na ogół intensywniejsze…

dzieci lepiej rozpoznają, czy ktoś kłamie…

kobiety lepiej odczytują komunikaty niewerbalne, kiedy ktoś mówi prawdę (słabiej rozpoznają, czy ktoś kłamie...) - wpływ uwarunkowań kulturowych na różnice płciowe w odczytywaniu kodów niewerbalnych

wymiana spojrzeń – błędy popełniane przez kłamiącego (unikanie kontaktu wzrokowego bądź nadkompensacja)

6

2

- jak działają na nas rozszerzone źrenice?

szerokość źrenic (człowiek preparuje kłamstwo – jego źrenice się zwężają/ człowiek wypowiada kłamstwo – źrenice się poszerzają…

schemat dziecięcości a rozszerzone źrenice

wykorzystanie rozszerzonych źrenic w oddziaływaniach społecznych

7

Inne kody niewerbalne

ruch ciała (postawa) szybkie ruchy – nerwowość/powolne ruchy – ospałość

proksemiczny (dystans między osobami, a zwłaszcza sposób wykorzystania przestrzeni)

ludzie zaznaczają swoje terytorium

strefy dystansu społecznego strefa intymna (poniżej 45 cm) dla najbliższych

strefa osobista (45-120 cm) dla znajomych, przyjaciół

strefa społeczna (120-360 cm) dla nieznajomych

strefa formalna lub publiczna (powyżej 360 cm) dla wystąpień publicznych

kody zapachowe - feromony – naturalne zapachy wydzielane przez ciało(?)

kody smakowe

kody termiczne

symptomy fizjologiczne (czerwienienie się, zblednięcie, suchość w ustach, ucisk w gardle, zmiana wielkości źrenic)

kody kontekstualne – reguły rządzące okazywaniem różnych emocji w określonych sytuacjach

8

kody dotykowe

podłoże biologiczne

skierowane na siebie (oddają

stan lub nawyk)

skierowane na drugą osobę -

zetknięcie się ciał (np.

pogłaskanie)

Inne kody niewerbalne

9

Podstawowe funkcje komunikowania

niewerbalnego - klasyfikacja Marka L. Knappa

powtarzanie informacji zawartych w wypowiedzi słownej, np. gest wskazujący wnętrze mieszkania przy wypowiedzi „zapraszamy do środka”

zastąpienie - zamiast słów prezentowana jest sekwencja niewerbalna, np. gest pozdrowienia zamiast słów "Dzień dobry"

regulacja konwersacji - ustalanie kolejności wypowiedzi, np. gest „Teraz Pani”

akcentowanie tekstu mówionego - ruchy rąk, głowy itd. mogą podkreślać znaczenie wypowiadanych słów poprzez obrazowanie

maskowanie - zachowania niewerbalne mające na celu ukrycie prawdziwych uczuć, przekonań czy myśli, np. zachowania występujące podczas kłamania

10

2. Ukryte teorie osobowości:

zapełnianie luk

ukryte teorie osobowości - zestaw przekonań o zasadach współwystępowania cech osobowości

ukryte - ludzie nie zdają sobie sprawy z tego, że dokonują prostej oceny drugiego człowieka

teorie – nasze przekonania wydają się być efektem teorii naukowej

osobowości – przekonania dotyczące tego, jacy są postrzegani przez nas ludzie

jakaś dominująca cecha człowieka wpływa na przypisywanie mu również innych cech, których w rzeczywistości może nie posiadać

efekt aureoli (hallo) - tendencja do generalizowania określonych cech

pozytywny - na podstawie jednej pozytywnej cechy przypisujemy jednostce cały szereg pozytywnych cech

negatywny - na podstawie jednej cechy negatywnej przypisujemy jednostce wiele innych cech negatywnych

11 12

3

3. Ukryte teorie osobowości a

płeć człowiek tworzy/przyjmuje schematy płciowe

schematy płciowe a stereotypy płciowe

schematy płciowe przyswajane są przez doświadczenia, obserwację zachowań – wytwór indywidualny

stereotypy płciowe powielane są w procesie socjalizacji poprzez praktyki społeczne w szkole, zakładzie pracy, mass mediach – wytwór społeczny

do każdej płci przypisane są określone role społeczne, cechy psychiczne, wygląd zewnętrzny, zajęcia, dyscypliny sportowe

aktywizowanie schematu płciowego – obserwacja

aktywizowanie schematu płciowego zmniejsza się w przypadku pojawienia ważniejszych czynników (kobieta kardiolog)

13

4. Teorie atrybucji i atrybucyjne

teorie atrybucji – dotyczą warunków poprzedzających zdarzenie

(zachowanie), które prowadzą do różnych wyjaśnień przyczynowych,

np. dlaczego człowiek poniósł porażkę?

teorie atrybucyjne – zajmują się psychologicznymi konsekwencjami

atrybucji przyczynowych, np. jakie emocje (zachowania, oczekiwania)

występują kiedy człowiek przypisze sobie porażkę?

14

Teorie atrybucji - podstawowe założenia: człowiek dąży do poprawnego zrozumienia siebie i innych – człowiek jest

istotą racjonalną (a przynajmniej racjonalizującą) – naiwny naukowiec… (Fritz Heider (1896-1988)

człowiek poszukuje związków przyczynowo-skutkowych

znalezienie przyczyny zdarzenia zmniejsza niepewność, zagrożenie

człowiek skoryguje swoje błędne przekonania, jeśli rzeczywistość okaże się inna niż przypuszczał…

kiedy sytuacja jest nieoczekiwana (np. człowiek uzdolniony poniósł porażkę) – wzrasta tendencja do poszukiwania przyczyn - niepowodzenie bardziej nas zaskakuje niż sukces!!!

ludzie jednak nie zawsze poszukują faktycznych przyczyn zdarzeń - często kierują się przekonaniami, schematami poznawczymi czy teoriami osobowości (ekonomia poznawcza)

zawsze dokonujemy atrybucji, chociaż niekoniecznie świadomie

15

Atrybucja

atrybucja – reguła, która pozwala nam ostatecznie odpowiedzieć na pytanie, kim jest dany człowiek, jaki jest, co odczuwa i dlaczego postąpił w określony sposób

podstawowe rodzaje atrybucji:

atrybucje wewnętrzne - odwołujące się do dyspozycji człowieka, jego właściwości, postaw, charakteru czy osobowości

atrybucje zewnętrzne – coś na co nie mamy wpływu, czynniki odwołujące się np. do sytuacji

16

- podejście motywacyjne – egotyzm

ogólne spostrzeżenia:

człowiek ujawnia tendencję do przypisywania własnych sukcesów posiadanym zdolnościom i włożonemu wysiłkowi (czynniki wewnętrzne)

podczas gdy przyczyn niepowodzeń upatruje w braku szczęścia lub w trudności zadania (czynniki zewnętrzne)

podejście motywacyjne sprawdza się w analizie sytuacji, kiedy pojawia się konieczność obrony własnego „Ja”:

człowiek sterowany jest motywami podwyższania i ochrony poczucia własnej wartości

egotyzm objawia się w zadaniach o charakterze osiągnięć (kiedy może zostać zachwiana równowaga Ja)

człowiek o wysokiej potrzebie osiągnięć przejawia większą skłonność do egotyzmu

17 18

4

19

Czy wolimy odnosić sukcesy dzięki swym zdolnościom

czy dzięki wysiłkowi?

wolimy przypisywać własny sukces zdolnościom, które mają

charakter jednocześnie wewnętrzny i stały - w naszej kulturze, są one

cenione nawet wyżej niż ciężka praca

wysiłek jest dla uczniów bronią ostateczną

jeśli ktoś ciężko pracuje i odnosi sukces, może zostać oceniony jako

bystry i zmotywowany

jeśli ciężko pracuje i nie uda mu się, jego możliwości mogą zostać nisko

ocenione

niektórzy uczniowie z tego powodu nie przykładają się do pracy: w

ten sposób za niepowodzenia mogą obwiniać brak motywacji, a nie

brak zdolności

20

- podejście motywacyjne – egotyzm

istnieją ugruntowane przekonania co do cech/zachowań typowo kobiecych/męskich kobieta odnosząca sukces w zadaniach typowo męskich

(szczęście/ew. wysiłek)

mężczyzna odnoszący sukces w jakimkolwiek zadaniu (zdolny)

czy kobieta ma skłonność do pomniejszania swoich zasług, a mężczyzna do powiększania? (współczesne badania!!!)

21

- szczególne przypadki egotyzmu:

atrybucje obronne, które są wyjaśnieniem chroniącym nas przed poczuciem, że możemy zostać zranieni i że jesteśmy śmiertelni

przejawy - np. nierealistyczny optymizm w odniesieniu do przyszłości (nam nie może zdarzyć się nic złego)

ale również - skłonność do przypisywania możliwości zdarzeń negatywnych innym ludziom zło przydarza się ludziom złym – czynniki osobowościowe

gdy nieszczęście spotka nas bądź ludzi podobnych do nas – czynniki losowe

gdy szczęście uśmiechnie się do osoby obcej – czynniki losowe

gdy szczęście uśmiechnie się do nas albo osoby podobnej do nas – czynniki osobowościowe

22

- podejście poznawcze podejście poznawcze sprawdza się w sytuacjach uzasadniania działań lub w

sytuacjach interpersonalnych (nie angażujących poczucia własnej wartości) podstawowe założenie – osoba (ściślej: motywacje, intencje) są postrzegane jako

przyczyny zdarzeń postrzegane intencje osoby wpływają na postrzeganie jej dyspozycji psychicznych

(dał mi prezent – chciał zrobić mi przyjemność – to szalenie miła osoba…)

23

Podstawowy błąd atrybucji

zasada pomniejszania znaczenia czynników wewnętrznych – kiedy jedna z przyczyn staje się bardziej wyrazista (np. nagroda), to ulega pomniejszeniu znaczenie przyczyn wewnętrznych (w efekcie spadek zainteresowania nauką)

zasada powiększania znaczenia czynników wewnętrznych – kiedy występuje przyczyna zewnętrzna hamująca dane zachowanie (np. biedny chłopak spotyka się z brzydką dziewczyną) jeśli jest bogata… - jest materialistą, przyczyna szczególnie

wyraźna, kiedy On wiedział wcześniej o tym, że ona jest bogata– intencje!!! On wcześniej spotykał się z piękną (brzydką), ale biedną – skutki

niewspólne jeśli jest biedna - zapewne ją kocha…

24

5

Błędy i tendencyjności procesu

atrybucji

podstawowy błąd atrybucji (Lee Ross) – większość z nas zakłada, iż ludzie czynią tak, a nie inaczej, ponieważ tacy właśnie są, a nie, dlatego że określa ich sytuacja bądź pełnione funkcje (męża, matki, profesora)

niedocenianie informacji o powszechności danego zachowania społecznego – np. człowiek nie pomaga innym, bo taki jest (badania Latane, Darleya)

efekt fałszywej powszechności – ludzie są skłonni przyjmować, że inni np. myślą tak jak my

dlaczego jest to często słuszne przekonanie – ludzie starają się utrzymywać kontakty z ludźmi do siebie podobnymi

25

Wyjaśnienia różnic pomiędzy

Aktorem a Obserwatorem

Obserwator dostrzega cechy

dyspozycyjne, Aktor ocenia swoje

zachowania poprzez pryzmat czynników

sytuacyjnych

niejednakowy dostęp do informacji

Obserwator często nie wie, jak Aktor

zachowywał się w podobnych sytuacjach

Aktor ma większy dostęp do informacji o sobie

różna perspektywa percepcyjna –

Obserwator ma w centrum uwagi Aktora,

Aktor ma w centrum uwagi świat

zewnętrzny

26

Atrybucje: dlaczego nie zawsze się sprawdzają?

dlaczego nasze atrybucje i wyobrażenia o innych są nieadekwatne?

podstawowy błąd atrybucji – jednak zawsze błąd…

schematy poznawcze

dlaczego czasami nasze wyobrażenia wydają się być dokładne, chociaż nie są całkiem prawdziwe?

podstawowy błąd atrybucji nie wpływa błędnie na nasze przewidywania dotyczące ludzi tak długo, jak długo widzimy ich w ograniczonej liczbie sytuacji

samospełniająca się przepowiednia

27

Teorie atrybucyjne

intrapersonalne konsekwencje

atrybucji osiągnięć (Weiner):

historia sukcesów/niepowodzeń

człowieka w dużym stopniu

decyduje o tym, czy spodziewa się

sukcesu/porażki w przyszłości

oczekiwania są również

konsekwencją wcześniejszych

wyjaśnień dotyczących przyczyn

dotychczasowych

sukcesów/porażek

28

Człowiek o wysokim poziomie motywacji osiągnięć

sukces przypisuje przyczynom wewnętrznym (zdolnościom – czynniki stałe oraz wysiłkowi – czynniki zmienne)

porażkę przypisuje czynnikom zewnętrznym (trudność zadania), ew. zmiennym (zewnętrznym – przypadek, pech bądź wewnętrznym - brak wysiłku (!)

podejmuje czynności związane z osiągnięciami

nie ustępuje mimo niepowodzenia

wybiera zadania o średniej trudności

wkłada dużo wysiłku

29

Człowiek o niskim poziomie motywacji osiągnięć

sukces przypisuje przyczynom zewnętrznym (łatwość zadania – czynniki stałe lub łut szczęścia/przypadek – czynniki zmienne)

porażkę przypisuje czynnikom wewnętrznym stałym (brak zdolności), ew. zewnętrznym, ale stałym (trudność zadania)

nie podejmuje czynności związanych z osiągnięciami

rezygnuje w obliczu niepowodzenia (!)

wybiera zadania łatwe

wkłada mało wysiłku

30

6

Podsumowanie

człowiek w miarę łatwo przypisuje cechy, zachowania konkretnym osobom

przesłanki niewerbalne pozwalają nam określić emocje i uczucia obserwowanej osoby, pozwalają określić cechy osobowościowe człowieka (np. przyjacielski), a nawet decydują do jakiej kategorii społecznej zakwalifikujemy osobę

braki w informacjach na temat człowieka wypełnimy ukrytą teorią osobowości (np. jeśli jest przyjacielski, to zapewne jest też szczery)

za pośrednictwem atrybucji jesteśmy w stanie określić, dlaczego człowiek zachowuje się tak, a nie inaczej

wybór określonej atrybucji wpływa na podejmowanie dalszych działań

słowa kluczowe: kody niewerbalne, ukryte teorie osobowości, atrybucje

literatura: E. Aronson i in., Psychologia społeczna. Serce i umysł, R. 5. Spostrzeganie społeczne, F. Försterling, Atrybucje

31