Sosyolojik Dusunme Ve Metodolojisi

8/7/2019 Sosyolojik Dusunme Ve Metodolojisi

1/192

SOSYOLOJK

DNME

ve

METODOLOJS

Mehmet Cneyt BRKK

Elektronik Srm 1.6


2/192

Birkk,Sosyolojik dnme ve metodolojisi.

stanbul 1998

ii


3/192


NDEKLER

Sunu .................................................................................1I. Dnme ve Sosyoloji......................................................5

A. Bilimsel ve Eletirel Dnme ..................................12B. Realisttik ve dealisttik Dnme .............................13C. Bilgi Kaynaklar ve Objektivite Problemi...................15D. Sosyolojik Dnmenin Bilgi Kaynaklar...................20E. Sosyolojik Dnme .................................................23F. Niin Sosyolojik Dnme? .......................................26G. Sosyolojik Alan .........................................................33

H. Sosyoloji ve Yakn Bilimler .......................................38II. Perspektif ve Metot .......................................................47A. Sosyolojik Bak .......................................................47B. Mikro ve Makro Alar ...............................................51C. Sosyolojide Aratrma ..............................................57D. Saysal ve Niteliksel Aratrmalar .............................62E. Sosyolojik Dnmenin Metodolojik zellikleri.........65F. Sosyolojik Dnme ve Metot Problemleri................67

III. Dnme ve Aratrma ................................................71A. Soru Sorma ..............................................................71B. Kavram Tanmlama ..................................................78C. Aratrma Problemi..................................................85

1. Tespiti.................................................................862. zm ...............................................................88

D. Beyin Frtnas..........................................................97E. Konsept Haritas.......................................................99F. Konu Seimi ve Gerekelendirme ...........................101G. Teori Kurma ...........................................................106H. Problemden Teblie Bir Sosyolojik Dnme rnei..................................................................................110I. Okuma ....................................................................123

J. Not Alma ................................................................. 128K. Yazm .....................................................................129L. Szl letiim ..........................................................142

IV. Bilimsel Metnin Yaps................................................147A. Balk .....................................................................148B. nsz .....................................................................153C. Giri .......................................................................153D. Problem .................................................................154E. Kaynaklarn Deerlendirilmesi................................156F. Metodoloji...............................................................156

iii


4/192


1. Srvey ve Anket Aratrmas ............................ 1572. Gzlem Aratrmas...........................................160

3. erik Aratrmas...............................................161G. Bulgularn Deerlendirilmesi..................................162H. Sonu ....................................................................163I. zet ........................................................................163J. almann Kontrol Edilmesi....................................166K. Kaynak Gsterme ...................................................167

1. MLA Biimi.........................................................167a) Yazl Kaynaklar: ...........................................167b) Elektronik Kaynaklar .....................................170

2. APA Biimi.........................................................173a) Yazl Kaynaklar ............................................173

b) Elektronik Kaynaklar .....................................1753. Chicago Biimi...................................................178Kaynaklar .......................................................................182

iv


5/192


Sunu

Gnmzde sosyal hayat gelitike ve karmaklatka,

politikalarn belirlenmesi, problemlerin giderilmesi,

ksaca herhangi bir sosyal faaliyet iin bilimsel alma

sonucu ortaya karlm olan bilgiye giderek daha ok

ihtiya duyulmaktadr. Sosyal dnyadaki mevcut bilginin

kavranmas ve dondurulmu bir gerek olarak kabul

edilmeyerek yeni bilgilere yol amas iin sosyolojikbir

dnme tarzna gerek duyulmaktadr.

Bu almada sosyoloji, metodoloji ve felsefeden

yararlanlarak sosyolojik olarak dnmenin teknii

aratrlmaktadr. Ama, dnme veya aratrma

1


6/192


yapma gibi entelektel bir alma esnasnda bilimsel

dogmalar, dnce kalplar veya dier metodolojik

hatalara dmeden ya da engellere taklmadan sosyal

olaylarn anlalmasn salayacak pratik bir dnme

metodu oluturmaktr. Bylece aratrmacnn herhangi

bir sosyal olgu hakkndaki bilgisi, sadece bakalarnn o

konuyla ilgili daha nceki anlaylaryla snrl

kalmayarak olayn hakikatine baka ynleriyle de nfuz

edebilecektir. almada dnme ve metodolojinin

nemli noktalar birletirilerek sosyolojik dnmenin

temel erevesi kurulmaya allmaktadr.

Aratrmadaki teori ve pratik ban koparmamak iin

konular mmkn olduu kadar birlikte ele alnmakta ve

uygulama rnekleriyle aklanmaktadr. Bu amala sk

kullanlan baz aratrma tekniklerine de yer verilmitir.

Vurgulanmas gereken bir husus da metodolojinin

aratrma tekniklerinden ok daha tede ve en az

aratrmann kendisi kadar nemli olduudur. Bilimsel

bir almada her admn dnlerek atlmas

gerekmektedir. Aksi takdirde elde edilmi olan sonular

geersiz olacaktr. Sosyal konularla ilgilenen herkesin,

sosyolojik dnmeyi hem bir dnce tarz hem de

dnme metodu olarak kullanmas yararl olacaktr.

Bylece sosyal olaylar daha kolay, anlaml ve gerekte

olduklar gibi deerlendirilebilecektir. Gnmzde her

kesimden insann en ok ihtiya duyduu ey

kendisinin dndaki dnyada ve kendi benliinde olup

bitenleri anlamasn salayacak dnsel bir nitelik

kazanmak; bylece, nnde bulduu bilgilerden bu

amala yararlanabilmek iin gelikin bir dnce

2


7/192


dzeyine kabilecek duruma gelebilmektir.1 Sosyolojik

dnme pratik bir metot salayarak sosyal olaylarn

anlalmasn kolaylatrmakta, belli bir disiplinin

kalplarnn dnda, gerekte etkili olan baka faktrleri

de hesaba katarak daha da netletirmektedir. Bylece

sosyal hadiseler gerekte olduklar gibi

deerlendirilebilmektedir. Zaten sosyolojinin amac da

budur.

Sosyoloji biliminin tahsili, sosyologlara zaman iindesosyolojik bir dnme tarzn salamakla birlikte,

mevcut standartlarn tesine geecek bak tarzlarn

gelitirme mecburiyeti vardr. te yandan, sosyal

bilimler sahasndaki dier aratrmaclarn kendi

disiplinlerindeki almalarna katk salamas

bakmndan sosyolojik dnmeyi dikkate almalar

gerekmektedir. Sosyolojik dnebilmenin yararlolaca bir baka kesim de sosyal politikalarla uraan

veya karar verme grevindeki yneticiler, yetkililer ve

siyasilerdir. Doru kararlarn alnmas sadece mevcut

teknik imkanlarn en uygun kombinasyonunu

salamakla deil, mevcut olan tm faktrler karar

verme srecine dahil edilmesiyle gereklemektedir.

zellikle sosyal determinantlar esas faktr olarakdeerlendirmeye katlmaldr. Bir toplumun kendine has

artlar ihmal edilerek yaplan faaliyetler hem eksik hem

de bilimsellikten uzaktr.2 Bu nedenle gnmz insan

iin mmkn olduu kadar geni bir yelpazeyi dikkate

1 C. W. Mills, (1979). Toplumbilimsel Dn. (ev. .Oskay), Ankara: KltrBakanl Yaynlar, s.10.

2 E. ksz, "Bilgi Toplumu ve Trk Kltrnde Vasat Amak." Yeni Trkiye.

Say: 19, (Ocak-ubat 1998), s. 587.

3


8/192


alan ve srekli gelitirilen sosyolojik bir dnce biimi

salanmaldr.

4


9/192


I. Dnme ve Sosyoloji

Genel bir kanya gre insan, kainatta bilinen varlklar

arasnda en mkemmel olandr. Kendi zihni

yetenekleriyle en kk ayrntsna kadar kurduu

muazzam bir sosyal dnyada yaamaktadr. nsann

kendi snrlar tesini idrak edemedii iin en mkemmelolduunun ispat elbette mmkn deildir. Ancak u

husus kesindir ki, insanda bulunan zelliklerden bir ksm

bilinen dier varlklarda ya hi yoktur ya da ok ilkel

seviyelerde mevcuttur. Bu zelliklerden en nemlisi akl

ve onun insana mahsus olan fonksiyonlardr.

Dnebilmesi ve aklna hitap edilebilmesi sayesinde

dier varlklardan ayr, zel bir konumda bulunmaktadr.Sahip olduu dnme yetkisi ve grevi nedeniyle de

davranlarnn sorumluluunu yklenmektedir. Bu

sorumluluun dl geleceini istedii gibi yine

kendisinin kurmasdr. te insan asndan dnmenin

nemi bu anlamdadr. Baka bir deyile kendi geleceini

kuran insan iin genel anlamyla dnme, en nemli

zelliktir.

5


10/192


zellikle felsefi bak asndan, gnmze intikal eden

miras erevesinde insann dnme zelliini yeterince

kullanmad da grlmektedir.3 Halen pek ok sosyal

problem zmszlk iinde varln srdrmektedir.

Bir ksmnn ise zm bilindii halde toplumu ykc

etkileri devam etmektedir. Dnme yeteneini

gereince kullanm olsayd yada doru dnebilmi

olsayd daha farkl bir durumda olabilirdi. Acaba insan ne

tr zelliklere sahiptir ki kendine problem yaratmaya

devam etmektedir. Sosyal bilimlerde insan aklayan iki

genel model bulunmaktadr.4 Bunlardan ilki biyolojik

modeldir. nsan davranlarn artl refleksler fikrinden

hareketle bir organizmann reaksiyonlar olarak

grmektedir. Dieri ise sosyolojik modeldir ve bu kitabn

konusudur. Her iki model de bir davrann nedenlerini

iki ayr guruba blerek incelemektedir. Sosyolojik

modelde davrann sosyal nedenleri ele alnmaktadr.

te yandan dnce, komple bir kavramdr ve erevesi

iinde birbirinden ok farkl hususiyetleri de

barndrmaktadr. Mesela, hangi dnce dorudur?

Doruluk ve yanlln kstaslar nasl deimektedir?

Bunlar da birer dnce midirler, yoksa varlk iin

kurulmu birer boyut mudurlar?5

Tm dnyannkeifleriyle tand bir bilim adamnn m dnceleri

iyidir veya dorudur, yoksa kendini am ve her trl

beeri zaaf ve ihtiraslardan kurtulmu bir obannkiler3 K. Jaspers, (1961). The Future of Mankind. (Trans. E. B. Ashton), USA: The

University of Chicago Press, s. 209

4 H. Gerth ve C. W. Mills, (1964). Character and Social Structure: ThePsychology of Social Institutions. USA: Harbinger Book, s. 3-18.

5 W. Lippmann, (1963). Essays in The Public Philosophy. (7. Bask), USA: Mentor

Book, s. 110.

6


11/192


mi? Bunlarn zihni yaplanmalar nasldr ki, farkl

dnceler retebilmektedirler? yi ve kt, doru ve

yanl birbirlerinden nasl ayrlmakta, hatta insanlara

gre neden deimektedir? Bu sorular etik ilmi veya

ahlak felsefesinin sorular olmakla birlikte, kltrel

antropoloji ve sosyoloji, doru ve yanl kavramlarnn

kltrlere gre deitiini kabul etmektedir. Rlativizm'

e gre, dorunun tarifi, fert tarafndan doru olduu

kabul edilen ey olarak yaplmaktadr. Ancak, doru

veya yanl, sadece ferdin dncelerine bal olan bir

kavram deildir. Etik (ahlak) teorilerine gre, doru ve

yanl dnceleri, ferdi varla (sbjektivizm veya ferdi

rlativizm teorisi), grup varlna (kltrel rlativizm

teorisi), ya da insanst varln (klli irade teorisi)

deerlerine, dncelerine veya tavrlarna baldr.6

Bunlarn yan sra idraksizlik (noncognitivism) teorisi

doruluk ve yanlln hi bilinemeyeceini

sylemektedir. Natralizm teorisi ise, tam tersi

gryle, dorunun ve yanln durumu tasvir eden

bilgilere sade bir bakla bilineceini sylemektedir.

Non-natralizm teorisi, bili iin mevcut olandan daha

fazla bir bilgiye, mesela, sezgi7 gibi bize dorunun ne

olduunu syleyen bilgiye veya ahlak kurallarnn

gereine ihtiya duyulduunu ifade etmektedir.8

Fakat ou kiinin katlaca ortak bir yarg, insann belli

bir amac gerekletirmeye ynelik istisnai zelliklerle6 A. J. Kimmel, (1990). Ethics and Values in Applied Social Research. (3. Bask),

USA: Sage Publications, s. 10-23.

7 Bergson'a gre sezgi filozofun zihninde hi bir ekilde formle edilmemibilitir. [H. Bergson, (1946). The Creative Mind. (Trans. M. L. Andison), USA:Philosophical Library, s. 127-9.]

8

R. L. Purtill, (1976). Thinking About Ethics. USA: Prentice-Hall, s. 1-13.

7


12/192


donatlm olduudur. Bu byk mnnn aslnda

anlamsz olduunu iddia etmek, gln olmakla birlikte,

insana verilmi olan kapasitenin ve dolaysyla da

mnnn bykln teyit eder.

Dnme ve irade birbirinden ayrlamayan, hatta

birbirlerini gerektiren kavramlardr. Varln hem bir

irade eseri ve hem de kendisine has bir iradesinin

olduu temel kabulmzdr. Bu bak as, tesadf

gelimeyi ngren evrimci dnceden farkldr.zellikle sosyal olaylarn gnlk mahedeleriyle bile,

srekli devam eden top yekn bir gelimenin olduunu

sylemek mmkn deildir. Bu durum, seiciliin vuku

bulduunu, baka bir deyile iradenin olduunu ortaya

koyar. Belli bir ynde dnme ve davranabilme gc

olarak kabul edilen iradenin gerek art zgrlktr.

Sosyal yaplar da iradelerin sosyal boyutlara ulamasnnbir sonucudur. Toplumlar birbirlerinden farkl ekillerde

bilinli ya da bilinsiz olarak insan zihninde kk salm

zelliklerin rndrler.9

Ksaca insan mkemmel zelliklerle donatlm olarak

yaratlmaktadr. "Yaratc tarafndan ona, yer yz ve

onun kaynaklarn kullanp gelitirebilecek bir kabiliyet

verilmi, dnyaya gnderili gayesine uygun cihazlarla

donatlmtr. ... Canllar iinde sadece insan, gelitirdii

medeniyeti, kendinden sonrakilere aktarma kabiliyetine

sahiptir. Grld gibi, btn bu hususlar, insann

balangtan itibaren zel olarak yaratldn ortaya

9 R. Aron, (1969). Progress and Disillusion: The Dialectics of Modern Society.

USA: The New American Library, s. 272.

8


13/192


koyar."10 Bu zelliinin en byk belirtisi, tam olarak

kullanamyor olmasyla birlikte dnme yetenei ve

onun bir sonucu olan bilme hadisesidir. Baka bir deyile

insan, kabiliyetlerini bilgi ile birletirerek icat etmekte,

retmekte, kontrol ve hkmetmektedir.

Bilme ruhi bir hadisedir. Bilgi ise, bilmenin lisan halinde

yaplanm bir sonucudur. drak, tasavvur ve dnme

ise farkl birer bilme tarzlardr. Von Aster, "dnme

nedir?" sorusuna yle bir cevap vermektedir:Dnmek, "... birletirmek, paralamak ve mukayese

etmektir diyebiliriz. Birletirmede objeleri bir birlik veya

bir btn halinde toplarm; paralamakla da bir objeyi

paralarna ayrm olurum; mukayesede ise iki veya

daha ziyade obje arasnda mevcut olan bir nispeti

(mesela bir eitlik, benzerlik, bakalk nispetini)

renirim."11

drak, tasavvur ve dnme tarzlarbirbirinden ayrlamaz. Biri olmadan dieri mmkn

deildir. Mesela idrak edilmeyen bir ey tasavvur

edilemez veya tasavvur edilmeyen bir ey dnlemez.

Ksaca dnme, idrak ve tasavvurla birlikte ruhi bir

hadise olan bilmenin saland haldir.

Herhangi bir sosyal faaliyet de dnme fiiline sebep

olmaktadr. Marksizme gre dnce ve fikirler

emekten kaynaklanrlar; insanlar daha sonra toplumsal

faaliyetleri sresince dnmelerini ve fikirlerini

10 H. M. Morris, (1985). Yaratl Modeli. (Terc. A. Tatl, v.d.), Ankara: Milli EitimBasmevi, s. 169.

11 Ernst von Aster, (1945). Bilgi Teorisi ve Mantk. (ev. M. Gkberk), stanbul:

(?), s. 35

9


14/192


gelitirirler.12 Bu kanaate gre dnme tamamen

sosyal bir rndr. Veblen'e gre dnme, kkenleri

barbar toplumlarn zellii olan feodal yapdaki

aristokrat snflara kadar uzanan bo zamanlarn nemli

bir fonksiyonudur. Bu dnemde bir st snf olan

aristokrasi (Veblen bu kesimi bo zaman snf 'Leisure

Class' adyla adlandrmaktadr) yalnzca ynetim, sava,

dini iler ve sporla megul olmaktadr.13 Elbette

dnme sadece rahat bir hayat tarznn salad bo

zamanlarn bir fonksiyonu deildir. eitli bilim ve sanat

eserleri meydana getirmek iin uygun imkanlara sahip

olmak gereklidir, ancak zor artlarn da insan

dncesini uyaran bir dier faktr olduu

unutulmamaldr. Bu nedenle dnce ve rnleri, top

yekn bir toplumun eseridir. Nitekim, Sapir'e gre, bir

toplumun yaptklar ve dndkleri kltr olarak

tanmlanr.14 bu bakmdan dnmede tarihi bir sre de

sz konusu olmaktadr. Uzun zaman srelerinde

tecrbe edilen hayat tarzlar topluluklara, milletlere ve

medeniyetlere has belli bir dnce mecras

oluturmaktadr. Fakat herhangi bir zorunlu istikamet

mecburiyeti yoktur.15 Mesela, eski Sovyetler Birlii'ndeki

sosyalizmin dayal olduu maddeci dnce tarzndan

ok ksa srede vazgeilmitir. Bu bakmdan dnceyi

12 M. Cornforth, (1997). Bilgi Teorisi. (ev. H. Selman), stanbul: Yorum Yaynevi,s. 69.

13T. Veblen, (1934). The Theory of the Leisure Class: An Economic Study ofInstitutions. N.Y.: The Modern Library, s. 2-20.

14 E. Sapir, (1931). "Language, Race and Culture", The Making of Man: Anoutline of Anthropology. (Ed. by. V.F. Calverton), N.Y.: The Modern Library, s.151.

15 S. Taylor, (1956). Conceptions of Institutions and The Theory of Knowledge.

N.Y.: Bookman Associates, s. 130.

10


15/192


ve slubunu herhangi bir vehe ile snrlamak doru

deildir. Sosyal evre bireyin tutumlarn ve dnceyi

etkilemektedir.

Bu faktrlerin en nemlilerinden biri ferdin dnme ile

ilgili nitelikleridir. Acaba, birey dnme esnasnda

hangi niteliklere sahip olmaldr? Soyut dnce iin

ferd zihin baz artlar salamaldr. Sembolik olarak

dnebilmek, fikir yrtebilmek, planlayabilmek ve

mmkn olan ekli bulup gerektii gibi hareketedebilmek genel zelliklerdir. Birey ve zihni ncelikle

egosantriden kurtulmu olmal ve evre ile objektif

mnasebetler kurabilmelidir. Ancak bu takdirde zihnin

olumsuz etkilerden kurtularak ve kontrol edilmeden

dnebilmesi mmkn olabilecektir. Bask altnda

bulunan veya herhangi bir ekilde kontrol altnda tutulan

bir zihnin serbeste hareket edebilmesi veyaevresindeki bir problemi grebilmesi beklenemez. Daha

sonra iradeli bir ekilde problemi zmeye teebbs

etmelidir. Bunun iin inisiyatifi ele almas ve problemin

zm iin uygulamaya geebilmesi gerekmektedir. Bir

konu hakknda karar verilmedike bir sonraki admn

atlmas mmkn deildir. zm amalandktan sonra

belli bir dn istikameti semek gerekmektedir.Ancak dn bir gr asndan dierine

kaydrabilmek iin mmkn olduu kadar esnek

olmaldr. Esnekliin yan sra zihnin, bir meselenin

eitli durumlarn sral bir ekilde muhafaza edebilmesi,

birden fazla birbiri ile ilgili olmayan uyarana kar ayn

zamanda cevap verebilmesi de gerekmektedir. Ele

alnan meselenin btnne vakf olmal, kavrayabilmeli,

11


16/192


nitelerine ayrabilmeli, o mesele ile beraber olan fakat

ilgili bulunmayan dier halleri ayrabilmeli ve ayrlm

paralar uygun bir sra ile btn tekil edecek ekilde

dzenlemelidir.

A. Bilimsel ve Eletirel Dnme

Baz yazarlar dnmeyi iki mecrada ele almaktadrlar.

Dier bir deyile btn kavramada iki temel dnce

tarz bulunmaktadr. Her iki dnce tr de tecrbeyle

snanm, net ve doru bilgiler tarlar. Bilimsel olarak

adlandrlan sadece dorulanabilir gereklerden,

eletirel olan ise, inandrc ve iyi yaplanm fikirlerden

mteekkildir.16 Eletirel dncede bilimsel gereklere

ek olarak baka deerler de sz konusudur. Bilim srekli

gelimekte olduu iin nihai dorular yoktur. renme

yoluyla yeni bilgiler eklenmektedir. Eletirel dncede

ahsi grler arlkldr.

Bununla birlikte her iki dnme tarznda esas olan ey

bir fenomenin aklanmasdr. Yani kritik (eletirel)

dnmede de bilimsel dnmede de esasen bir olgu

aklanmaktadr. Dnme fiili bir aklama yapma

olarak ele alnd takdirde konu biraz daha

sadelemektedir. Aklamak, bir eyin baka eylerle

ilikisini kurmaktr: dzene sokmak, bir dizide, durumda

veya kategoride uygun bir yere yerletirmek, baka

eylerle kyaslamak, farklarn ortaya karmaktr.

Aklama yaptmz zaman, bir fenomenin nceki

16 L. Bryson, (1960). "The Uses of Knowledge",An Outline of Man's Knowledge

of the modern World. (Ed. by. L. Bryson), N.Y.: McGraw-Hill Book, s. 5.

12


17/192


haliyle olan farkllklarn tespit ederek imdiki haline

nasl dntn inceleriz. eitli vehelerini inceler,

bir btn olarak zelliklerinin, paralarnn veya

fonksiyonlarnn neler olduunu ve birbirleriyle

ilikilerini, btn nasl meydana getirdiini

deerlendiririz. Btn incelememiz ilikilerin

aratrlmas ve bilim de bu ilikiler sisteminin bilgisidir.17

Bilgimiz arttka ilikiler sistemi hakkndaki genel

anlaymz da artmaktadr.

B. Realisttik ve dealisttik Dnme

Tarih boyunca grlm olan dnce sistemlerini

realisttik ve idealisttik olarak iki guruba ayrmak

mmkndr. Aada bu sistemlerin baz zellikleri

gsterilmektedir.

REALSTTKDnyevi (Secular)

DEALSTTKlahi (Sacred)

Maddeci(Materialistic)

Ruhu(Spiritualistic)

Geici(Temporalistic)

Ebediyeti(Eternalistic)

zafiyeti(Relativistic)

Mutlak(Absolutistic)

Realisttik dncede maddi ve somut unsurlar nem

kazanmaktadr. dealisttik dncede ise manev, ruhsal

veya soyut unsurlar sz konusu olmaktadr. Biri geici,

zaman ve mekanla snrl veya greceli hususlarla

urarken, dieri ebedi veya mutlak dncelere17

R. M. MacIver, (1964). Social Causation. USA: Harper Torchbooks, s. 97-8.

13


18/192


ynelmektedir. Her iki dnce tarz da farkl olmakla

birlikte birbirleriyle elien veya birbirlerini yalanlayan

sistemler deildir. Nitekim, bn-i Haldun'a gre olmas

gereken (idealisttik), en az olan (realisttik) kadar

geerlidir.18 Realisttik dnme sadece halihazrda var

olan aklamakla yetinmektedir. Fakat bunlar

birbirinden ayrlmal, birbirine kartrlmamaldr.

Realiteyi kefetmenin hassasiyeti burada gizlidir. te

yandan realisttik dncenin snrlar, var olan var

olduu iin kabul etmeye, hakl grmeye kadar

uzanabilir. Realitenin doruluu veya yanll

konusunda bir tartma yaratabilir. Bu nedenlerle ayr

eyler olmalarna ramen birlikte kullanlmalar

gerekmektedir.

Ayrca realisttik dnce tarznn mutlaka seklarize

olmas gerekmemektedir. Sosyal bilimlerde seklerkavram dnyev, din olmayan anlamnda

kullanlmaktadr. Kutsal olmayan, ateistlik, inanszlk,

itikatsizlik, kafirlik, zndklk, itaatsizlik, tanrtanmazlk,

kfr veya benzeri dine kar tavr ieren herhangi bir

anlam tamamaktadr.19 Esasen u anda bize intikal

etmi olan gelenekteki dini unsurlarla dnyevi unsurlar

birbirinden ayrmak da mmkn deildir.20

Genel birifadeyle kltr olarak adlandrlan yap, zaman iinde her

iki dnce tarznn da katklaryla yaratlmtr.

18 bn-i Haldun, (1982). Mukaddime. (Haz. S. Uluda), C.1, stanbul: DergahYaynlar. s. 161.

19 Martin, D., (1979). A General Theory of Secularization. New York: HarperColophon Books, s. 273.

20 Durham, N. C., (1950). Through Values to Social Interpretation. N.C.: Duke

University, s. 275.

14


19/192


C. Bilgi Kaynaklar ve Objektivite ProblemiDnrler arasnda, bilginin kayna veya elde

edilmesiyle ilgili gr ayrlklar olmakla birlikte,

mahede ve tecrbenin temel olduu herkes

tarafndan kabul edilmektedir. zellikle renme

konusunda bu temel kaynaklarn somut dayanaklar

vardr. Grme, iitme, koku, tat ve dokunma duyular ile

gzlem ve deney yaplarak realite alglanmakta, bakabir deyile bilgi edinilmektedir. Bu duyularn olmamas

halinde onunla ilgili bilgi edinmek mmkn

olamamaktadr. Mesela, grme duyusu olmayan bir

insan renklerle ilgili bilgileri asla edinemeyecektir.

Gzlem ve tecrbe, bilginin elde edilmesinde bilimin

kabul ettii iki objektif yoldur ve herkes iin ayn

sonular dourur.

te yandan baz dnrler, be duyunun dnda baka

bilgi edinme yollarnn varln kabul etmektedirler.

zellikle sezgi ve ilham bunlardan en yaygn olandr.

Vahiy de bir bilgi kayna olmakla birlikte inan

faktrne bal olarak kabul edilmektedir. Her de

genel olarak duyulara dayal olmayan sbjektif bir

kaynaktan bilgi alma yollardr. Bu noktada bizi asl

ilgilendiren konu dorudan kaynak veya bilgi alma

yolunun kendisi deil, alnan bilginin doruluunu

salayan bir metot olarak bunlarn niteliidir. Objektif bir

gzlem katlan herkesin ayn ve snanabilir sonular

mahede etmesini salamaktadr. Sezgi ve ilhamn tm

insanlara, vahyin ise sadece seilmi kiilere ak olduu

15


20/192


kabul edilmektedir. Burada sz konusu edilen vahiy

bilgisi, kutsal kitaplardaki ayetler anlamnda deil, genel

prensipler eklinde ortaya kan ilahi bilgiler olarak

anlalmaktadr. Vahiy bilgileri bilimsel metotlarla

ispatland takdirde objektif bilgi nitelii kazanmaktadr.

Bu kabuln temel nedeni, bilginin kaynann vahiy

olmas deil, daha sonra bilimsel metotlarla snanm

olmasdr. Gerekte "slamn ana kaidesi olan tevhit

inanc, kainattaki zaman ve mekan itibariyle mevcut

btnln ilim yoluyla ispatna elverili bir inantr."21

Vahinin bu ekilde ilimle ispat edilebilmesi onun da bir

bilgi kayna olarak kabul edilmesini gerektirir. te

yandan vahiy yoluyla aktarlan bilgi tm insanla aktr

ve deimemektedir. Somut olarak her zaman

deerlendirilme imkan vardr. Sezgi ise baka insanlar

tarafndan somut olarak mahede edilebilirlikten uzak

kiisel bir anlaytr ve her zaman ne anlama geldii ak

deildir. Sezgi (intuition), mevcut ama zeri rtl bir

hakikatin ani bir ruhi hamleyle kefedilmesi, ilham

(inspiration) ise kiinin iine doan yaratclk olarak

tanmlanabilir. A. Kurtkan Bilgisevene gre bir eyi

bilmek baka, yapabilmek bakadr. Yapabilmek iin

hem metot bilgisine hem de sezgici akla ihtiya

vardr.22 Bergson'a gre ruhun keyf vasf, sadece

zihnin ince bir melekesi olan sezgi ile kavranabilir. Bir

takm vasflar sezginin dnda, hele be duyu ile asla

anlalamaz. Baz manev hakikatlere ve bilgilere akl

yrtme, be duyu gibi vastalarn dnda ancak sezgi

21 A. Kurtkan Bilgiseven, (1985). Din Sosyolojisi. stanbul: Filiz Kitabevi, s. 13.

22 A. Kurtkan, (1978). Sosyal limler Metodolojisi, ..ktisat Fakltesi Yaynlar,

stanbul Faklteler Matbaas, s. .335

16


21/192


yoluyla ulalabilir. Sezgi, elde edilen bilginin kontrol

edilmesi artyla bir bilgi kayna olarak kabul

edilmektedir.23

Bu durumda, tartmal olmakla birlikte, iki tr bilginin

varl kabul edilmektedir. Bunlar deney ve gzlemle

ortaya konabilen objektif bilgi ile ilham, sezgi ve vahiyle

edinilen sbjektif bilgidir. Bilimsel bilgi ise, kayna ne

olursa olsun snanabilir ve objektif hale dntrlm

bilgidir. Objektif (nesnel) bilgi, mahede ve deneyyoluyla, sbjektif (znel) bilgi ise ilham, sezgi, vahiy gibi

vastalarla edinilir. Sosyal bilimin amac objektifgerei

aramaktr.

Sosyal zellikler hibir ekilde anlam kaymalarna

uratlmadan realitede olduklar gibi anlalmaldrlar.

Realite bir eyin naslsa yle olmas halidir ve bu

nedenle de objektiftir. Ancak sosyal bilimlerde en nemli

metodolojik problemlerden biri objektivitenin ne olduu

ve nasl salanacana ilikindir. Mesela, aratrmac bir

sosyal olay incelerken, nyarglarnn gerei

glgeleyen ve olan olduu gibi anlamasn engelleyen

etkilerinin nasl farkna varacaktr ve bunlardan

kurtulacaktr?

Daha belirgin olarak objektiflii engelleyen unsurlar

grupta toplanabilir. lk grupta, teorilerin kaynakland

bilgi birikimi vardr. Bir miras olarak nceki nesillerden

intikal etmi olan bu birikim, aratrmacnn zihnindeki

dnce sistemini normatif olarak ekillendirmekte, bir

23 G. C. Helmstadter, (1970). Research Concepts in Human Behavior: Education,Psychology, SociologyUSA: Meredith Corporation, s. 8-9.

17


22/192


nosyona dnmekte ve dolaysyla bundan sonra nasl

dnmesi gerektiini empoze etmektedir. kinci grupta,

aratrmacnn yaad an, kltrn, statnn veya

hayat artlarnn etkileri sz konusudur. nc grup

etkiler aratrmacnn ahsi zelliklerinden, kiiliinden

ve gemiinden kaynaklanmaktadr. Bir aratrmada

ksaca, gelenek, evre ve ahsiyet olmak zere grup

etki de sz konusudur.24 Objektiviteyi engelleyen bu

etkilerin sistematik olarak kontrol edilerek ortadan

kaldrlmas metodolojinin esas amalarndandr.

Buradaki objektiflik kiiye gre deimezlik veya izafi

olmamak anlamnda kullanlmaktadr. Bourdieu,

realitenin modele gre deieceini ve bundan dolay bu

realitelere ait objektivitenin de deieceini

sylemektedir. Mesela, 'tren her zaman iki dakika ge

gelir' ile 'tren kural olarak iki dakika ge gelir' arasnda

kabul edilmi olan model bakmndan fark vardr. Her iki

cmlede de ayn olay anlatlmasna ramen, ikinci

cmlede bir politika veya plann sz konusu olduu

anlam kmaktadr.25 Bu durumda objektivite, kabul

edilmi olan kurallara gre deimektedir. Modern

insann dnce unsurlar, kendi kiiliinden ve sosyal

glerin, tarihi mirasn, d kltrn ve hayat tekniinin

meydana getirdii toplum iindeki varlndan

kaynaklanmaktadr.26

24 G. Myrdal, (1969). Objectivity in Social Research: The 1967 Wimmer Lecture,Pennsylvania. N.Y.: Pantheon Books, s. 3-5.

25 P. Bourdieu, (1990). Outline of a Theory of Practice. (Trans. R. Nice),Cambridge: University Press, s. 29.

26 G. Simmel, (1960). "The Metropolis and Mental Life." Images of Man: TheClassic Tradition in Sociological Thinking. (Ed.by. C. W. Mills), N.Y.: George

Braziller, s. 437.

18


23/192


Bir eyin ne olduu onu anlayan insann kabul ettii

deerlere baldr. Olaylar referans alnan deerlere

gre bir anlam kazanmaktadrlar. Referans noktalar

objektif veya sbjektif olarak deitikleri gibi bilim

dallarna veya disiplinlerin bak alarna gre de

deimektedirler. Bilim dallar kendi yaplanmalarna

uygun olacak bir ksm zellikleri n plana kararak ya

da bu zelliklerde younlaarak belli bir olay

aklamaktadrlar. Bylece objektif realite karsnda

bilimlerin de kendilerine has bir tavrlar olmaktadr.

Ancak bu tavrlar hibir zaman sosyal realiteye aykr

olmamaldr. Olaylara ve kavramlara sosyal realitede

olduklar gibi anlamalar atfetmek gerekir. Mesela,

felsefede, hukukta ya da iktisattaki anlamlarndan

kanmak gerekir. Felsefeden farkl olarak mutlak veya

nihai gerei aramadan, doru veya yanl olduuna

hkmetmeden, doruluu veya yanll tespit edecek

genel kurallar edinmeye almadan, bunlar sadece bir

sosyal fenomen olarak deerlendirmek gerekmektedir.

Mesela Durkheim'a gre yanl din yoktur; hepsi kendi

tarznda dorudur. Realite hakknda verilmi olan btn

cevaplar veya dnceler insan varlnn deiik

tarzlardr. Sosyolojik bak asna gre mantk izafidir

ve dncenin kanunlar da sosyal davran normlar

gibi birer sosyal rndrler. Sosyal meseleler, olaylar ve

ilikileri itibariyle yere zamana ve toplum yapsna gre

(itibari olarak) deerlendirilmelidir. Genel sonular

engelleyici bir ar zelcilie dmemeye dikkat

edilmelidir.27 Dnce ve davranlar, sosyal normlarn

27

M. E. Erkal, (1993). Sosyoloji (Toplumbilimi), stanbul: Der Yaynevi, .24.

19


24/192


etkisi altnda gelimekte ve standartlamaktadrlar.

Kendine yol gsterici olarak nedensellii kabul eden bir

felsefi dnce, mesela baz dini inanlar irrasyonel

veya mantksz bulabilir. Halbuki bunlar sosyal sistemin

ilerlii olan paralardr. Sosyal normlarn anlamsz

bulunarak ortadan kaldrlmas toplumu kaosa

srkleyebilir. Bu durumda 'sebep' insann elinde

herhangi bir sistemin lehinde veya aleyhinde

kullanabilecei bir silah olmaktadr.

D. Sosyolojik Dnmenin Bilgi Kaynaklar

Dnme, bilgi, dnme tarzlar (realisttik ve

idealisttik), objektif ve sbjektif bilgi incelenerek bu

genel ereve iinde sosyolojik bilginin ne olduu

aamasna ulamak mmkndr. Yukardaki bilgi

kaynaklarndan farkl olarak sosyolojik bilginin nereden

ve nasl edinildii de aratrlmaldr. Temelde iki ayr

soru ortaya konulmaktadr. Acaba bilgimiz nereden

kaynaklanmaktadr ve bu disiplini oluturan veriler

sosyolog iin nasl bir anlam ifade etmektedir? Bu

soruya verilecek genel cevap, sosyolojik bilginin

kaynann insann tutum ve davranlar olduudur.

Sosyal iliki esnasnda meydana gelen etkilenme de

mevcut artlarn dnda farkl bir bilgi kaynadr.28

Sosyolog, inceledii davranlar eitli aralar

kullanarak kavrar ve yorumlamaktadr. Bu davranlarn

sosyal realitede nasl iseler ylece anlalabilmesini

salayacak belirli bir tarz, bak as, teknik veya metot28 E. Goffman, (1959). The Presentation of Self in Everyday Life. N.Y.: Anchor

Books, s. 248.

20


25/192


ihdas edilmelidir. Amaca hizmet eden muhtelif

metotlardan ilerdeki blmlerde bahsedilmektedir. Bilim

gelitike metodolojik eksiklikler giderilmekte ve yeni

almalar yaplmaktadr.

Sosyal bilimlerle ilgili formel veya informel tm veriler

iinde bulunduumuz sosyal realitede eylem olarak veya

daha nceden kaytl bir hale dntrlm olarak

mevcuttur. Eylem ve kayt sosyal realitenin

gzlemlenebildii iki temel kaynaktr. Sosyolojik bilgininkayna ise insanlarn sergiledikleri tutum ve

davranlardr. Ancak, bu bilgi daha nce baka

aratrmaclar tarafndan tespit edilmi olabilir. Bu

durumda bir sonraki aratrmac iin bilgi kayna

olmaktadr. Bu nedenle yeni bir bilgi olmamakla

beraber, kaydedilmi bilgiyi de sosyolojide bir kaynak

olarak almak mmkndr. rnek olarak tarihi bilgileridnmek mmkndr.

Bilimsel bir almada her iki kaynan kombineli bir

ekilde kullanmn salayarak yeni bilgiler

retilmektedir. Sosyolog bu iki ana kaynaktan ampirik

veriler toplamakta ve toplum aklamasn yapmaktadr.

Bu veriler, szl, yazl, eylem biiminde veya baka

herhangi bir tarzda vcut bulmu olabilir. Genel olarak

tutum ve davranlarn gzlemlenmesi, deneyler,

raporlar, kayt ve dokmanlarn analizleri, mlakat ve

anketler sosyologlar iin bilgi edinme yollardr.

Vapurdan kan insanlarn davranlarn gzlemlemek,

gnlk gazeteleri taramak kadar sosyolog iin bir veri

kaynadr. En nemli veri toplama teknikleri sosyal

21


26/192


davranlarn bir tr mahedelerinin gerekletirildii

mlakat ve ankettir. Ksaca sosyolojik bir aratrmann

bilgi kaynaklar teknik bakmdan eitli isimlerle

anlmakla beraber, genel olarak sosyal fenomenler

arasndaki ilikiler ve bunlarn genellemeler yaplarak

ortaya karlabilecei almalardr.29

Bilgi kaynann yan sra, bilginin doruluu da nemli

bir sorundur. Bir bilginin veya daha somut ifadeyle

mesela bir rakamn doru olup olmad naslanlalmaktadr? Bilginin doruluu konusunda iki kriter

vardr. Ayn sonucu iaret eden verilerin youn olmas

bilginin doru olduu ynndeki ilk kriterdir. Bir deer

ne kadar younsa o kadar inandrc olmaktadr. Ne

kadar gl bir iliki olduu tespit edilirse, o kadar

doruluuna hkmedilebilir. Hangi miktarda verinin

toplanmas gerektii ayr bir sorundur. Veri miktar,kullanlan metoda baklmakszn almann amacna

gre belirlenmektedir. Bir yol gsterici olarak

hipotezlerin ka kiilik rnekleme gurubuyla

snanabilecei veya itirazlarn giderilmesi iin hangi

lekte bir aratrmann gerektii dnlmelidir.30 te

yandan baz bilgiler belirli artlar altnda doru

olduundan, younluu ne olursa olsun dorulukkonusunda bir sonuca gtrmemektedir. Mesela 1967

ylnn nfus istatistikleri o dnem iin dorudur fakat

gnmzde bu rakamlara dayal yaplacak yorumlar

hatal olacaktr. Dier kriter sebep sonu ilikisinin gl

29 D. Jaros ve L. V. Grant, (1974). Political Behavior: Choices and Perspectives.N.Y.: St. Martin's Press, s. 11-16.

30 D. Sternberg, (1981). How to Complete and Survive a Doctoral Dissertation.

N.Y.: St. Martin Press, s. 113.

22


27/192


olmasdr. lliyet ba ne kadar glyse varlacak

hkmn de o kadar doru olduu sylenebilir. Ama

gl gzken ilikiler sahte, taklit veya dzmece

olabilir. Ayrca bunun tersi olarak zayf gibi gzken

ilikiler ise, teorik bakmdan nemli olabilir. Bu bakmda

doruluk kavramsal (teorik) veya ampirik olarak iki

ekilde incelenebilmektedir. Bir bilginin kavramsal

bakmdan doru olup olmad iin, mevcut literatre ne

kadar uyduuna baklmaktadr. Mesela retim hattnda

alanlarn rettiklerini kontrol edenlere gre

kendilerine daha ok yabanclatklar eklindeki literatr

bilgisine aykr yeni bir iddia ne srlyorsa, o bilginin

kavramsal (teorik) olarak doru olmad sz konusudur.

Ampirik olarak da bir bilginin doru olup olmad tespit

edilebilir. Ancak, pozitif ve negatif hatalara dmemeye

dikkat etmek gerekmektedir. Pozitif hata, yaplan

aratrmada (veya hesaplamada) gerekte var olmayan

bir sonucun bulunmas, negatif hata ise, yaplan

aratrmayla (veya hesaplamayla) gerekte var olan bir

sonucun bulunamamas durumudur.

E. Sosyolojik Dnme

Yukarda sz edilen insan ve toplum arasndaki ilikinin

ve etkileimin kendine has kurallar vardr. Sosyal

hadiseler olup bittikten sonra sosyologlar tarafndan belli

bir zaman sreci esas alnarak, mmkn olan tm

detaylaryla sebep sonu ilikileri analiz edilmekte ve

bu hadisenin bal olduu sosyal kurallar tespit

edilmektedir. Sosyolojik dnmeden amalanan, sosyal

23


28/192


olgularn31 bal bulunduklar kurallarn bir dnme

tarz veya bir kavray ekli olarak sosyologun zihinsel

faaliyetlerini dzenlemesidir. Sosyolojik dnce, olmu

olan hadiselerin enformasyon niteliindeki birikimi iken,

sosyolojik dnme, bunlardan karlan yorumlarn belli

bir dnme biimi salayarak halen sren veya

gelecekteki muhtemel olaylarn anlalmasdr.

Sosyolojik dnme, sosyoloji biliminin salad bir

tutumdur. Dnce kelimesinden ortaya karlm

olan bilgi anlalmakta iken, dnme kelimesi aktif

bir fiil olarak amaca uygun formda hareket ederek

bilginin ortaya karlmas eylemini ve ilemini ifade

etmektedir.

Baka disiplinlerle mukayese ederek sosyolojik

dnmeyi biraz daha amak mmkndr. Mesela,

iktisad dnce, tarih boyunca iktisad etkenlerle vukubulmu olaylar hakkndaki deerlendirmelerden

mteekkildir. Toplumlarn nasl rettikleri, tkettikleri,

paylatklar, sosyalist ekonomi, Keynezyen analizler gibi

tm iktisad konular, olaylar ve bilimsel faaliyetlerin bir

araya gelerek oluturduklar bilgi birikimi iktisad

dnceyi oluturmaktadr. Mevcut bilgi birikimi, iktisad

bir karar verilecei ya da bir olayn aklamas yaplacazaman bunun belirli bir formda olmasn zorunlu

klmaktadr. Yeni bir iktisadi teebbs esnasnda arz-

talep ilikisini gzetmek veya maliyeti en dk bir

yatrm maln tercih etmek ise iktisad dnmedir.

31 Sosyal olgular, sosyal hadiseler anlamnda kullanlmaktadr. Geni birtasnif iin bkz: H. Z. lken, (1955). Sosyolojinin Problemleri, stanbulniversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, No:628, stanbul: Hsntabiat

Matbaas, s.118 ve devam

24


29/192


...Sosyal yap ve deime ile kltrel yap zelliklerini

hesaba katmayan bir iktisadi analiz ekillerde ve

grafiklerde kalmaya mahkumdur. Sosyoloji birok sosyal

ilime yapt katkda olduu gibi, iktisada da ruh verir,

rakam ve dizileri cansz ynlar olmaktan kurtarr.32 Bu

rnekte olduu gibi sosyoloji ve dier dallardaki

disiplinler dnce itibariyle belirli bir zeminde bulumak

mecburiyetindedirler. Sosyolojik dnme de tarih

boyunca sregelen bilgi birikiminin salad bir dnce

ve dolaysyla da davran biimidir.

Bu noktada genel olarak bilimin, ve zellikle de

sosyolojinin, bir ideoloji problemi sz konusu olabilir.

Acaba sosyoloji, kendine has bir dnme biimi veya

dnce kalplar yaratarak bir ideolojiye mi

dnmektedir? Bizce, gemite bu tr tehlikelere

dlm olmakla birlikte, gnmzde bilimin ulatseviye, bilimsel ve bilim d domalar ortadan

kaldrmaktadr. Her dnemin kendine has paradigmalar

vardr. Ancak bunlar dondurulmu ideolojiler deildirler.

Zaman iinde insanln ortaklaa bilimsel bulgularyla

ulalm anlay seviyeleridir. Paradigma kavram

Latince model, rnek, kalp veya ekil anlamlarn

tayan pattern kelimesinden tretilmi ve bilimadamlar topluluunun eitli teorilerden mteekkil

ortak bilimsel anlayn ifade etmektedir.33 Bu bilimsel

anlay, bal olunandan ziyade ulalan bir seviye

anlamndadr. Bu nedenle srekli deimekte ve

32 M. E. Erkal, (1984). Sosyal Meselelerimiz ve Sosyal Deime, Ankara: MayaYaynlar, s. i.

33 K. R. Hoover, (1984). The Elements of Scientific Thinking. (3. Bask), N.Y.: St.

Martin's Press, s. 76-7.

25


30/192


gelimektedir. Sosyolojik paradigma da bu kuraln dna

kamamaktadr. nk, sosyoloji ideoloji veya

dondurulmu bir kalp deil bir bilimdir ve dier dallarn

tabi olduu genel kurallara bal olarak onlarla birlikte

gelimektedir.

F. Niin Sosyolojik Dnme?

Bu soruya verilecek cevap niin sosyoloji sorusuna

verilecek olan cevabn hemen hemen aynsdr.

Sosyolojinin nemi ortadadr; dier bilim dallarnn

bulgularn da hesaba katarak sosyal realitenin mmkn

olan en geni ekliyle kavranmasn salamaktadr. te

yandan, byle bir dnme tarz, aratrmalarn bir ksm

faktrlerde younlaarak dierlerinin ihmal edilmesiyle

meydana gelecek muhtemel deerlendirme hatalarn

nleyecektir. Ayrca, sosyolojik dnen aratrmac baz

konularda derin ve detayl bir alma yapmasna gerek

kalmadan doru verileri elde edebilecek ya da tespit ve

tahminlerde bulunabilecektir. Kognitif psikolojiye gre,

insan zihni, bulunduu hal ve srdrd proses

itibariyle hesaplaycdr.34 Bu ilemi nasl yapacana dair

bir forml ya da prosedr kalb bir kere teekkl

ettirildii takdirde, eldeki sorunu nasl

zmleyebileceine dair yeni batan metot veya

formller aramasna gerek kalmadan kolayca

halledebilmektedir.

34 J. A. Fodor, (1985). "Methodological Solipsism Considered as a ResearchStrategy in Cognitive Psychology." Mind Design: Philosophy Psychology

Artificial Intelligence. (Ed. by J. Haugeland), Cambridge: The MIT Press, s.

309.

26


31/192


Yukarda sz edilen amalar biraz daha amak

gerekmektedir. lk olarak sosyolojik dnme ile sosyal

realitenin tmnn kavranmasndan sz edilmiti.

Sosyal realitenin btn boyutlaryla ele alnmas esasen

sosyolojinin temel yaklamdr. Hatta, "...sosyal

vakalarn sadece sosyal faktrler arsndaki karlkl

tesirin bir neticesi olmad, fakat coraf ve fizik evre

artlar ile sosyal artlar arasnda da bir karlkl tesir

mnasebetinin mevcut olduu ve olmas gerektii"35 de

sosyolojinin vard bir sonutur. Dier bilimler, sebep

sonu ilikilerinde bak alarna gre belirli faktrleri

ele alrken, sosyoloji btncl karakteriyle realitenin

tmnn kucaklamaktadr. Bu nedenle, sebeplerin bir

ksmnn ihmal edilmesiyle yaplm olan analizlerde baz

eksiklikler olmaktadr. Mesela, dier artlarn sabit

kald varsaymna dayal yaplan salt iktisad bir analiz

bir noktaya kadar zaruri olsa bile sonu itibariyle eksik

kalacaktr. Halbuki sosyolojik dnen bir aratrmac,

kendisini sosyal olaylarn ok sebepliliini de gz

nnde bulundurarak bir deerlendirme yapma

mecburiyeti hissedecektir. Piyasada ok satlmakta olan

bir dergiyi rnek olarak alalm. Eer iktisad

dnlrse, bu derginin fiyatnn ucuz olduu ve fiyat-

talep dengesi sonucu ok miktarda satld neticesine

varlr. Psikolojik dnld takdirde dergideki renkli

fotoraflarn okuyucu etkiledii ve daha ok dergi

satlmak isteniyorsa daha cazip resimlerle donatlmas

gerektii sonucu ortaya kar. Siyasal dnmenin

bulaca sonu ise geni bir kesimin politik grnn

35 Bilgiseven, K., A., (1982). Genel Sosyoloji. (3. Bask), stanbul: Divan

Yaynlar, s. 106.

27


32/192


dergide yanstlddr. Bu deerlendirmelere gre

derginin fiyat artrldnda ya da fotoraflar

azaltldnda sat miktar decektir. Bu gayet yzeysel

bir deerlendirmedir ve mesela baka siyasal gr

sahibi insanlarn dergiyi okumasn veya fiyatnn

artmasna ramen satnn dmemesini

aklamamaktadr. Halbuki sosyoloji btn bunlar birer

faktr olarak yerli yerince kabul edip, aralarndaki

ilikiyi, sosyal oluun dier faktrlerini de hesaba

katarak deerlendirmektedir. Mesela, sz konusu

okuyucu kitlesinde nasl bir sosyal yaplanma vardr ki,

fiyat artrld ve politik grler deitirildii takdirde,

psikolojik etkinin nemi azalmakta, artmakta ya da

deimemektedir. Bylece sosyolojik dnme gerein,

gerekte olduu ekliyle anlalmasn salamaktadr.

Sosyolojik dnmenin gerekli olduu bir hususa dahadikkat edilmelidir. Baz durumlarda sosyal olaylarn

sebepleri tehis edilememekte veya gr birlii

salanamamaktadr. Byle bir durumda sosyolojik

dnme modeli kullanldnda sebeplerin tehisi

kolaylamaktadr. Tmdengelim metoduyla olay yeni

batan analiz edilmeli ve sosyolojik kavramlar

kullanlarak ilikiler aklanmaldr.

Sosyoloji literatrnde sosyolojik dnme konusu son

derece nemli bir husus olarak deiik ekillerde ele

alnmaktadr. Millsin 1959 ylnda yaynlad

Toplumbilimsel Dn (Sociological Imagination) adl

klasik eserinde sosyolojinin katklaryla birlikte

kazandrd ok geni bir alglama biimi ortaya

28


33/192


konulmaktadr. Bireyin ve toplumun hayatnda biyografi

ve tarih olmak zere i ie iki boyut vardr. Bu ikisi

arasndaki ilikileri anlayabilmek iin, kendi kavramyla

sosyolojik tahayyle ihtiya duyulmaktadr. nsann i

yapsndaki olgular, biyografi ve tarihin karlkl

etkileimi neticesinde ortaya kmakta ve dnyada olup

bitenlere anlam kazandrmaktadr. Millse gre,

toplumbilimsel dn yeteneine sahip olanlar tarihsel

dnemlere ve bu dnemlerin olgularna, bunlarn deiik

ve ok saydaki insann i yaam ve dsal kariyerleri

asndan tad anlamlar ynnden bakabilme

yetenei kazanmlardr. Toplumbilimsel dn

yeteneine sahip olanlar, insanlarn yaadklar gndelik

hayatn kemekei iinde kendi toplumsal konumlar

(pozisyon) hakknda nasl yanl ve yanltc bir

bilinsizlik iinde bulunduklarn gz nnde tutmak

gerektiini bilirler. Modern toplumun erevesi ve

iskeleti, ite bu kemeke iinde olumakta; eit eit

bireylerin psikolojileri gene bu kemeke iinde

deerlendirilmekte ve formle edilmektedir. Bireylerin

kiisel huzursuzluklarnn toplumda aka grlen

sorunlar olarak deerlendirilmesinde, kamunun iinde

bulunduu ilgisizlik ve kaytszln kaldrlp, kamusal

sorunlara kar ilgi duymalarn salamakta da gene

bunlardan yararlanlmaktadr.36 Bylece toplum iindeki

ferdin neden olduu sorunlar yine ferdin sosyolojik

dnebilmesi vastasyla zlebilecektir. Bir kimsenin

sosyolojik dnme yetenei araclyla ulaaca ilk

sonu ...kendi yaamnn anlamn kavrayabilmesi ve

36 C. W. Mills, (1979). Toplumbilimsel Dn. (ev. .Oskay), Ankara: Kltr

Bakanl Yaynlar, s.11

29


34/192


kendi geleceini grebilmesi iin, insann kendisini de

yaad tarih dnemi iinde ele almas; ve hayatta

yararlanabilecei olanaklarn farknda olabilmesi iin,

kendi toplumsal koullar altnda yaayan dier

insanlarn durumunun da bilincinde olmas

gerektiidir. ...Tarihle biyografiyi kavramak, bu ikisi

arasndaki ilikileri anlayabilmek iin de toplumbilimsel

dnceye sahip olmamz gerekmektedir.37

Ayn kanda olan bir baka eser Peter L. BergerinSosyolojiye Davet (Invitation to Sociology) adl 1963

ylnda yaynlanan almasdr. Bu eserde Berger,

sosyolojiyi bir tr bilin formu olarak tanmlayarak

sosyolojinin perspektiflerini toplumdaki insan, insandaki

toplum ve bir drama olarak toplum eklinde

konumlandrmaktadr. Sosyolojik dnme, toplumun

nasl grlecei, bu bak alaryla salanmaktadr.Sosyolojik bilincin boyutlar drt motifin analiziyle

izilmektedir. Bunlar sosyoloji hakkndaki yanl ve eksik

kanaatler, nem vermemek, grecelilik ve zellikle

gnmzdeki ehir kltrnn bir karakteristii olan

kozmopolitan (geni) bilintir.38 nsan ve kltr kendi

mekannda bulunuyor olmasna ramen srekli olarak

entelektel bir seyahat halindedir. Toplum iindeki insanyaklam, Durkheimn gr dorultusunda, toplumun

objektif bir varlk olarak insana kar koyduu

eklindedir.39 Toplum iindeki insan perspektifi,37 C. W. Mills, (1979). Toplumbilimsel Dn. (ev. .Oskay), Ankara: Kltr

Bakanl Yaynlar, s.11-2.

38 P. L. Berger, (1963). Invitation to Sociology: A Humanistic Perspective. U.S.A.:Anchor Books, s.52-53.

39 P. L. Berger, (1963). Invitation to Sociology: A Humanistic Perspective. U.S.A.:

Anchor Books, s.91-2.

30


35/192


toplumun benliin dnda bir ey olduunu

ngrmektedir. Bu belirleme, lisandan statye, dini

inantan intihar etmeyi engelleyen normlara kadar

yaptmz her eyi gerektirmekte ve tanmlamaktadr.

Arzularmz sosyal buyruklar tarafndan dikkate

alnmamakta ve entelektel direnlerimiz ou kere

hibir ie yaramamaktadr. Objektif ve dsal bir olgu

olarak toplum bir takm zorunluluklar getirmektedir.

Kurumlar davranlarmz ve beklentilerimizi

ynlendirmektedir. Ykmlendirilmi grevlerin dna

kld takdirde kontrol ajanlar tarafndan mdahale

etmektedir. nsan iindeki toplum yaklamnda ise

sosyalletirme kavram nem kazanmaktadr.

Sosyalletirme, sosyal dnyann ocuun i dnyasnda

iselletirilmesidir. Ayn proses, muhtemelen daha zayf

nitelikte olmakla birlikte yetikin bir insann yeni bir

sosyal guruba veya evreye girmesinde de vuku

bulmaktadr. Bundan dolay toplum Durkheimn dedii

gibi sadece insann dnda deil, isel varlnn bir

paras olarak iindedir. Toplum sadece

hareketlerimizi kontrol etmekle kalmaz, kimliimizi,

dncelerimizi ve duygularmz ekillendirmektedir.

Toplumdaki yaplar kendi bilincimizdeki yaplar haline

dnmektedir.40

Bu sosyolojik deerlendirmelerin bir metodoloji

erevesinde uygulamas Sheldon Goldenberg

tarafndan Sosyolojik Dnme (Thinking

Sociologically) adl eserinde yaplmaktadr. Goldenberg,

40 P. L. Berger, (1963). Invitation to Sociology: A Humanistic Perspective. U.S.A.:

Anchor Books, s.120-1.

31


36/192


sosyolojik dnmeye metodolojik olarak bir dnme

tarz ve sosyolojinin bir tr pratii olarak bakmaktadr.41

Bu eserde ana hatlaryla mevcut bilgilerin eksik ve

engelleyici zellikleri eletirilmekte ve bu nedenle

mevcut sosyolojik birikime bal kalmadan bilimsel

metodoloji kullanlarak sosyolojik almalarn yaplmas

savunulmaktadr.

Sosyolojinin teorik bir bilgi yn olmas grne kar

kan ve sosyal hayata standartlatrlm vedondurulmu bir bak asyla deil, toplum hayatndaki

belirsizliin kabulne dayal sosyolojik dnme tarznn

nemini savunan bir dier yazar Zygmunt Baumandr.

Eserde, sradan insanlarn hayata deiik bir gzle

bakarak baka biimlerde de yorumlanabileceini

gstermek amalanmaktadr.42

Burada incelenen drt eserin ortak taraf bir sosyoloji

teorisi kurmaya almamalar ve toplumu olduu gibi

dnmeleridir. Mevcut sosyoloji birikimlerden

yararlanlmakta fakat deimez gerekler olarak temel

alnmamaktadr. nsana iinde yaad toplumdan nasl

etkilendiini ve onu nasl etkileyebileceini gstermek

amalanmaktadr. Bunun iin gerekli grlen ey, farkl

kavramlarla adlandrlm olsalar bile, sosyolojinin

bulgularndan yararlanlarak sosyolojik dnmektir.

41 S. Goldenberg, (1987). Thinking Sociologically. USA: Wadsworth, s. xvii.42 Z. Bauman, (1998). Sosyolojik Dnmek. (ev. A. Ylmaz), stanbul: Ayrnt

Yaynlar, s.27.

32


37/192


G. Sosyolojik Alan

Bu blmde esas ama, bilimsel bir disiplin olarak

sosyolojinin ne yaptn aklamak ve okuyucuya iinde

yaadmz sosyal dnyann ada anlayna orijinal

katksnn ne olduunu aktarmak iin konusu ve kapsam

erevesinde dier disiplinlerle bir kyaslamasn

yapmaktr. Genel bir kabule gre on dokuzuncu yzyla

kadar sosyoloji ayr bir bilim dal deildir ve sosyolojik

konseptler iktisat, felsefe ve tarihin iinde yer

almaktadr.43 Sosyal olaylarn ve bilimsel dncenin

gelimesiyle birlikte, dier dallardan farkl bir bilimsel

ereve ortaya kmtr. Bylece sosyoloji dierlerinden

apayr bir saha olarak yerini almtr. Sosyal hayatn

incelenmesi son derece karmak bir btnn analizini

gerektirmektedir. Ayrca sosyal yap da srekli ve hzl

bir ekilde deimektedir. Fertler deimekte, bylece

fertlerin meydana getirdii toplum da deimekte ve

farkl bir insan tipi ortaya kmaktadr.

Sosyolojinin aratrma sahasn insan topluluklar ve

sosyal davran olmak zere iki ana guruba ayrmak

mmkndr. nsan topluluklar kavram, zellikle

insanlar, insan gruplar, bunlarn ilikilerinin anlamn

veya tabiatn iermektedir. Zaman zaman insanolmayan varlklar da incelemekte olan antropoloji ve

psikolojiden farkl olarak sosyoloji sadece insan ve insan

hayatyla ilgili olan sosyal olaylar incelemektedir. Bir

sosyal erevede olmasnn haricinde fert, sosyolojinin

konusu deildir, gruplar sosyolojinin odak noktasdr.

43 A. Swingewood, (1988). A Shot History of Sociological Thought. (2. Bask),

Hong Kong: MacMillan Education, s. 20-1.

33


38/192


Sosyal davran kavram ise, insanlarn yaptklar eyleri,

evrelerindeki insanlar nasl etkilediklerini, gruplara

blnmelerini ve insanlarn kendi hareketlerine nasl bir

tepki verebilecekleri konusunda dndklerini

kapsamaktadr. Sosyoloji gruplarn nasl ilediini,

birbirlerini nasl etkilediklerini ve gruplarn fertlerin

yaptklarndan nasl etkilendiklerini aklamaktadr.

Ksaca sosyoloji insan davranlarnn, grup hayatnn ve

toplumlarn bilimsel incelenmesidir. Ancak ferdin sadece

kendisi, ne bireysel ne de sosyal davranlar anlamaya

yeterli bir nitedir. nk birey toplumdan tecrit

edilememektedir. Bu nedenle bireysel niteliklerin

incelenmesi, sosyal davranlarn aklanmasnda yeterli

bir nite saylmamaktadr.44 Toplum iinde yaayan

fertler birbirlerine duygu ve ykmllk balaryla

baldrlar. Kiisel bilgilere dayanarak ferdin grup iinde

nasl bir sosyal davranta bulunaca bilinememektedir.

Fert bir dier insanla kar karya geldiinde, baka bir

deyile bir etkileim iine girdiinde, yeni bir sosyal

realite alan yaratlmaktadr. Bu seviyeye sosyal grup ad

verilmektedir. Gurubun eleman says iki veya

milyonlarca olabilir. Her gurubun kendine has belli bir

ls, beklentileri, kurallar, i blm, dzenini

koruma tarz, problemlerle mcadele veya atmay

zme ekli vardr. te bir grupta grlebilen bu

hususlarn her biri ayr sosyal yaplardr. Sosyal yaplar

sosyolojinin ve dolaysyla sosyoloji teorilerinin

konulardr. Sosyoloji teorileri, fert ve grup arasndaki

karlkl ilikiyi aklayan sistematik bulgulardr. Klasik

44 L. L. Bernard, (1934). "The Sources and Methods of Sociology", The Fields and

Methods of Sociology. (Ed.by L. L. Bernard), N.Y.: R. Smith inc., s. 243-260.

34


39/192


sosyoloji teorileri 19. ve 20. yy da gelitirilmi olan ana

teorilerdir. Sosyolojideki ada teoriler veya

perspektifler ise fonksiyonalist, atmac ve yorumcu

yaklamlar kullanan teorilerdir.

Fert ve toplum arasndaki iliki her iki unsur bakmndan

da sosyoloji tarafndan incelenmektedir. Gurup yelii,

yani belirli bir ailenin, arkada emberinin, dini bir

cemaatin, rk veya etnik gurubun ilikiler ve yelikler

a, ferdin davranlarn ve dncelerinietkilemektedir. Bu yap insanlarn bilinli olarak bir

arada bulunmalaryla meydana gelmekte ve ferdin

emniyetini ve sosyal dzeni salamaktadr. Aksi takdirde

kaotik bir ortam sz konusu olur ve byle bir evre

iinde insan varl dnlemezdi. Bunun yan sra

gruplar kltr yaratarak sosyal davranlar ortaya

koymaktadrlar. Mesela, belli bir gruptaki kadndavrannn nasl olaca yine o grup tarafndan ihdas

edilmitir. Ferdin sosyal evredeki hareketleri ksaca

sosyal davran olarak adlandrlmaktadr. nsanlarn

yaptklar eyler, evrelerindekileri nasl etkiledikleri,

kendi hareketlerine nasl bir tepki verebilecekleri

konusunda dndkleri, gruplara blnmeleri, bu

gruplarn nasl iledii, yelerin birbirlerini nasletkiledikleri, gruplarn fertlerin yaptklarndan

etkilenmeleri ve toplum iindeki fertle ilgili olarak akla

gelebilecek dier pek ok husus sosyolojinin inceleme

alandr ve geni anlamyla sosyal tutum ve davranlar

olarak adlandrlmaktadr.

35


40/192


Alan itibariyle sosyolojik incelemede iki farkllk ortaya

konmaktadr. Bunlardan ilki insann dieri ise gruplarn

veya gruplar arasndaki etkileim yollarnn

incelenmesidir. Gruplar sosyolojinin odak noktas olduu

iin fert psikolojiden farkl olarak bir sosyal evrede

olmasnn haricinde sosyolojinin konusu deildir. Kitleyi

yaratan bireyler ne tr zelliklere sahip olursa olsunlar

veya yaaylar, ileri, zekalar birbirine ne denli

benzerse benzesin, kitle ierisinde biim deiikliine

urayarak kolektif bir ruh kazanmaktadrlar. Toplum

iinde fert, tek banayken hissedecei, dnecei ve

davranacandan baka trl hissetmekte, dnmekte

ve davranmaktadr. Bir organizmadaki hcreler nasl bir

araya gelerek tek olduklarndan ayr bir varlk

oluturmakta iseler, sosyal grup da birbirleriyle

kaynam ayr tr elerin (heterojen) oluturduu

geici bir varlk olarak ortaya kmaktadr.

nanlara, yarglara ve deerlere bal olarak ortaya

kan sosyal tutum ve davranlar, bilimsel metotlarla

tespiti, anlalmas ve aklanmas son derece g ve

kompleks sosyolojik kavramlara ihtiya duyan

vakalardr. Ferdin toplum iindeki yaants son derece

karmak bir yaplanmaya dayanmaktadr. Mesela,ahlakszln toplumda ykc etkisi olduuna inanan bir

ahs bundan dolay fahieliin yanl ve kt olduu

yargsna sahip olur, sosyal normlar, cinsel snrllk ve

evlilik gibi deerleri ihll ettiini dnerek fahielie

kar bir tutum sergiler. Onun bu tutumu pek ok sosyal

davranna, toplum iindeki konumuna, zihni

yaplanmasna veya dier insanlarla olan ilikisine

36


41/192


yansyabilir. nanlar, yarglar ve deerler, insan

davranlarnn, katldklar gruplarn etkilerinin ve bu

gruplarn nihai amalarnn altnda yatan hkmler,

birikimler ve dncelerdir.

Belli bir ahs veya konu hakkndaki birer kiisel hkm

olan inanlar, genel olarak insanlarn nasl hareket

etmeyi tercih ettiklerini gsterir. Uygun veya objektif

olup olmadna baklmakszn vaka olarak alglanan

kiisel beyanlardr. Fert, inanlarnn objektif birdeerlendirmesini yapamaz. Daima doru olduunu

dnd eyleri yanstt iin hibir zaman yanl

olamazlar. nanlar, genellikle olaylar tarafndan

desteklenmektedirler nk fert daima olup bitenleri

inancn destekleyici tarzda yorumlar. Yarglar ise, ferdin

belli bir ahs veya konu hakknda, inanlarna dayal

olarak yapt kiisel birikimlerdir. Yarglarn en nemlizelliklerinden biri, inanlardan (ferdin dnceleri)

farkl olarak, ahsn bir ey hakkndaki hislerini de

iermesidir. Yarglar, bir ey konusunda ferdin hissettii

iyi veya kt, doru veya yanl olup olmad eklindeki

kiisel kanaatlerdir. te yandan, ferdi hislere

dayandklar iin inanlara benzer olarak asla yanl

deildirler. Deerler ise, ferdin veya bir gurubun sahipolduu geni, mphem, soyut amalarn iaretleridir.

Ksmen inan ve yarglara dayanrlar. Belirli bir referans

noktalar olmad iin zelliklerini tam olarak belirlemek

zordur. nsann kazanmak iin urat, sayg duyduu

eyleri yanstrlar. Vatanseverlik, aklllk, demokratlk

gibi byk lde kymeti olan bir kltrel unsurlar

37


42/192


grubudur. Tm bu unsurlarn etkileriyle gerekleen

sosyal ilikiler sosyolojinin inceleme alandr.

H. Sosyoloji ve Yakn Bilimler

Sosyolojinin bilimler arasndaki konumunu ortaya

koymak amacyla aadaki blmde, sosyal realiteyi

baka bak alaryla inceleyen baz yakn dallarla olan

ilikisi deerlendirilmekte ve mukayesesi yaplmaktadr.

Antropoloji

Sosyoloji ve antropolojinin pek ok benzer ve farkl

taraflar vardr. Her iki alma alan da insan

davranlarn anlamak istemekte ve almalarn

topluluk (grup) seviyesinde yapmaktadr. Antropolojinin

bir bran olan kltrel antropoloji, kltrel konulardakigrnde sosyolojik bir ilgiyi paylamaktadr.

Antropolojinin dier branlar olan arkeoloji ve fizik

antropoloji ise incelemelerinde sosyolojiden farkldrlar

ve zellikle gemiteki insanlarn kalntlarn anlamaya

almaktadrlar. Arkeoloji, binalar, eyalar, kitaplar gibi

gemi insan ve medeniyetlerin kalntlarn inceleyerek

o toplumlarn nasl yaadklarn ve fonksiyonel olduunuortaya kartmaktadr. Buna karlk, baz sosyologlarn

gemi insan ve medeniyetlerin nasl olduuna dair

meraklar olmakla birlikte, akademik almalarnda tipik

olarak kalntlar kullanmazlar. Fiziki antropoloji ise

insanln ne olduunu anlamak amacyla "Homo

erectus", ''Neanderthal man'' gibi atalarn

incelemektedir. Bu konuyla ilgili kemik kalntlar ve

38


43/192


44/192


Sosyolojinin bulgularn pratik olarak uygulama alanna

dkmektedir.

rnek olarak ocuk istismar konusunda sosyoloji ve

sosyal almann neler yapabileceini ele alalm.

Sosyoloji, bu konunun toplumda ne kadar yaygn olduu,

istismarclkla hangi faktrlerin ilgili olduu ve hangi tr

ocuklarn en yksek riski tad hususlarnda bir

alma dzenler. Bu alma tamamlandnda bulgular

entelektel evreye bir kitap veya makale eklindesunulur. Sosyal alma ise, hem istismar edilen

ocuun ailesi, arkadalar veya yaknlar ile tanarak,

istismar olayna dorudan mdahale eder, hem de

ocuk istismar konusuna kiisel olarak bir farkllk

getirir. Mesela, ailedeki bamll, ihlalleri, sz konusu

istismar tespit ederek problemin btn dayanaklarn ve

sebeplerini ortaya karr.

Bu disiplinlerin etkileimlerinin de deerlendirilmesi

gerekmektedir. Eer sosyolojik aratrma olmasayd

sosyal problemler bilinemezdi ve sosyal alma

olmasayd dnyada pek fazla bir ey deitirilemezdi.

Sosyoloji, sosyal alma iin bir istikameti iaret

etmekte, sosyal alma ise bu problemler konusunda

mspet bir takm eyler yapmaya almaktadr. Sosyal

alma, sosyolojinin bulgularn kullanarak mevcut

sosyal problemlerin pratik olarak zmnn

salanmas eklinde zetlenebilir.

40


45/192


46/192


kompozisyonu siyasi faaliyetlerini nasl etkilemektedir?

Belirli bir guruba ait yeler dier yeleri kendi zel

amalarna nasl ynlendirmek istemektedirler? Kadn ve

erkek yeler siyasal katlmlarda birbirlerinden nasl

ayrlmaktadrlar? Bir dier ortak konu ise, kanunlarn

nasl yapld, kanun yapma prosesinde hangi

dncelerin etkili olduu ve resmi kanun yapma

prosesinde hangi engellerle karlalddr. Bu karar

verme politikalar, uygulamalar ve engellerdir.

Ekonomi

retim, datm ve tketim konularn inceleyen bir

disiplin eklinde tanmlanabilen ekonomi, tm sosyal

bilimler iinde sosyolojiden en ok farkl olandr. Para

hacmi, retim datm, maliyet hesab gibi konular

tamamen iktisad ve teknik hususlardr. Ancak bunlarn

dnda retim ve tketim olgusunu etkileyen sosyal

faktrler de sz konusudur. Belli bir gurubun, herhangi

bir maln en byk mterisi olduunu varsayalm. Bu

gurubun sz konusu mal almasn ve baka mallar

almamasn salayacak olan evre-kltr etkileri

nelerdir? Belirli bir rn kullanmak toplumu nasl

etkilemektedir? Bir iktisadi faaliyeti anlamak iin hem

iktisad bakmdan -satc, alc, datc, retici vs- hem

de sosyolojik bakmdan incelemek gerekmektedir.

Psikoloji

Sosyoloji ve psikoloji, insan davranlarn anlamak ve

aklamak olan ortak bir gayeyi paylamakla birlikte

esas amalar bakmndan birbirlerinden ayrlrlar.

42


47/192


Psikolojinin teebbs, fertlerin nasl ve neden hareket

ettikleri veya fertlerin dier insanlarn davranlarn

nasl etkilediinin aklanmasdr. Sosyolojininki ise,

gruplarn nasl ve neden hareket ettikleri veya gruplarn

ferdin davranlarn nasl etkilediinin aklanmasdr.

Psikolojide daha ziyade ferdin zihinsel yaplanmasyla

ilgili hususlar arlklyken, sosyoloji toplumsal hususlar

esas almaktadr.

Psikolojinin inceledii alan sosyolojiye gre daha darveya kk (ferde kar grup) olmakla birlikte daha az

nemli deildir. Psikolojide, biyolojik veya biyokimyasal

faktrler de sz konusudur. Baz psikologlar modlar ve

duygular ekillendiren ve beyindeki kimyasal maddeler

tarafndan etkilenmi olan insan davranlaryla,

sosyologlarn byk ounluu ise, davranlardaki

kiiler aras, kltrel ve alt kltrel etkilerin sonularylailgilenmektedirler. Psikoloji ve sosyoloji ayrca

motivasyon konusundaki deerlendirmeleriyle de

birbirlerinden ayrlmaktadrlar. ''Neden bir insan belli bir

hareketi yapmaktadr?'' sorusuna sosyologlar,

davranlar etkileyen sosyal faktrlere bakarak cevap

vermeye almaktadrlar. Belirli bir grupta, sosyal

snfta, cinsiyet gurubunda veya rk gurubunda yeliinferdi hareketleri ekillendirmesine baklmaktadr.

Psikoloji bir harekette yer alan ferdin belirli, kiisel

motivasyonlaryla da ilgilenmektedir.

nsan davrannn kapsaml aklamas iin, hem

psikoloji hem de sosyoloji tarafndan yaplm

deerlendirmeler kullanlmak zorundadr. lgili psikolojik

43


48/192


verileri gz nne almadan kullanlan bir sosyolojik

yaklam, insann sadece evresinin etkileriyle hareket

ettii ve yaptklarnn da sadece d gler tarafndan

belirlendii eklindeki bir hata riskini tamaktadr. lgili

sosyolojik verileri gz nne almadan kullanlan bir

psikolojik yaklam ise, insanlarn evrelerindeki glerin

etkisinde kalmadan tmyle kendilerine gre hareket

edebildikleri eklindeki bir hata riskini tamaktadr.

nsanlarn byk ounluu, hareketlerinin dorudan

kendi ferdi ihtiyalarndan veya gdlerinden

kaynaklandn sanmaktadr. Baarsnn veya

baarszlnn tek kaynann kendisi olduunu

dnmektedir. Aslnda tm bu inanlar psikolojik

perspektifi yanstmaktadr. Buna gre, ferdin

davranlar kendi zihinsel ve duygusal zelliklerinin bir

sonucudur. Oysa sosyoloji, davrann meydana geldii

ortam, durumu ve artlar da esas alr. Sosyolojik

perspektife gre davranlar, farknda olmasak bile,

vuku bulduklar ortamdan byk lde etkilenirler.

Sonu olarak bir davrann, psikolojik adan kiiliin

aklanma arac olduunu, sosyolojik adan ise ortam

tarafndan gerektirildiini syleyebiliriz.

Sosyal psikoloji

Sosyal psikolojinin amac, ferdin topluma ve guruba nasl

balantl olduunu anlamaktr. Bu balantlar hem

toplum hem de fert asndan ele alnmaktadr. Bylece

sosyal psikoloji hem sosyolojiden hem de psikolojiden

katk almaktadr ve davranlarn psikolojik ve sosyal

nedenlerini aratrmaktadr. Fertlerin hangi durumlarda

44


49/192


grup kontrolnden daha bamsz davranabildikleri ya

da hangi sosyal artlar altnda tavrlarnn deitii

sosyal psikolojinin sahas ile ilgili baz konulardr. Bir ok

sosyal psikolog bu sahay genel olarak brana

blmektedir.46 Bunlarn ilkinde ferdi davranlar, zihni

yaplanmalar ve motivasyonlarn belirli sosyal etkenler

veya uyaranlar tarafndan nasl etkilendii aklanmakta

ve laboratuar dzeneklerinde veya alandaki kontroll

deneylerle almalar yaplmaktadr. kinci branta

toplumun nasl meydana geldii ve iindeki etkileimin

nasl olduunun aklanmas yaplmaktadr. Sembolik

etkileimcilik ekolne gre toplum, ortak sembollerin

anlamlarn yorumlayarak kendi realitesini aktif olarak

ina eden fertlerden meydana gelmektedir. Dolaysyla

bu gruptaki sosyal psikologlar gzlem ve etnografik

metotlar tercih etmektedirler. nc bran, sosyal

yap ve ahsiyeti inceleyerek byk lekli sosyal

yaplarn ve proseslerin psikolojik etkileri zerinde

younlamaktadr. Ekonomik dnemler, yapsal

sistemler, i organizasyonlar, modernleme, demografik

konular, kitle fenomenleri (devrimler, ihtilller) bu daln

konular arasndadr. Bu sahalarda zellikle srvey

aratrmas tercih edilmektedir.

Yeni disiplinler

Sosyal bilimlerde alma sahalar olarak yeni disiplinler

grlmektedir. Bunlar sosyolojinin ats altnda

dnmek mmkn olmakla birlikte, kadn almalar,

etnik almalar, uluslararas almalar, endstri ve ii46 E. P. Hollander, (1968). Principles and Methods of Social Psychology. (4.

Bask), USA: Oxford University Press, s. 6-7.

45


50/192


ilikileri, dini almalar, cinsiyet almalar, sapma

davranlar, sosyal problemler ve sosyal psikiyatri gibi

alanlar giderek daha ok uzmanlaarak kendine has

branlar haline gelmektedirler. Sosyal Problemler ve

Sapma teorilerinde, problemlerin kkenleri ve bu gnk

durumlar kritize edilerek incelenmektedir. Bu

sahalardaki kavramsal ve metodolojik problemler ile

bunlarn birbirleriyle olan ilikileri ele alnmaktadr.47

Sosyal problemlerle ilgili yoksulluk, ruh hastalklar,

uyuturucu bamll, alkolizm, yallk, uluslararas

gerilim gibi baz konular ayn zamanda sosyal

psikiyatrinin sahasna da girebilmektedir.

Bu almalarn tm, zaman zaman sosyolojinin

prensiplerini, aratrma metotlarn, teorilerini ve

aratrma bulgularn kullanmaktadrlar. Bu nedenle tm

bu akademik sahalar aslnda mterek disiplinlidir. Yanipek ok akademik disiplinin yaklamn kombine

etmektedirler. Mesela, kadn almas sosyoloji,

antropoloji, siyaset bilimi, felsefe, edebiyat ve zellikle

biyolojideki yaklamlar entegre ederek belli bir kltrde

kadn olmann ne anlama geldiini derinlemesine ortaya

koymaya almaktadr.

47 M. Spector ve J. I. Kitsuse, (1987). Constructing Social Problems. USA: Walter

de Gruyter, s. 59.

46


51/192


II. Perspektif ve Metot

A. Sosyolojik Bak

Sosyolojik dnebilmek iin kurulacak metodolojide

sosyolojinin perspektiflerinin temel alnmas

gerekmektedir. nk metot ve perspektif

kavramlarnn anlamlar ele alnan fenomen zerindekesimektedir. Nasl bir yol izlenerek sosyal fenomenin

incelenecei ile bu fenomene nasl baklaca bir araya

gelmektedir. Bu yaklam, aratrmacya geni bir gr

as salamaktadr. Sosyal realiteye bakarken,

bulunulan yer ve bak ilemi nem kazanmaktadr. Elde

edilecek bulgular bu iki unsura gre belli bir anlam

sahibi olmaktadr. Bu nedenle bilimler perspektifleriylebirbirlerinden ayrlmaktadrlar. Aadaki blmde

perspektif kavram bu anlamyla tartlmaktadr. te

yandan perspektif genel olarak teori-pratik kurgusunun

tm olarak da anlalabilir. Mesela Durkheim'a gre,

dier tm realiteler gibi sosyal realite de iki farkl bak

asyla aratrlabilir. lk bak as, sosyal realiteyi

kefetmek ve anlamak, ikincisi ise, bu realiteyi

47


52/192


deerlendirmek iin dzenlenir. lk bak as teoriktir

ve ikincisi iin zaruridir.48

Perspektif kavram bilim dallarndaki farkllklar olarak

ele alnd takdirde, disiplinlerin birbirlerinden giderek

uzaklamalar ve bylece birbirlerinin almalarna

destekleyici ve aklayc katklarnn azalaca eklinde

bir durum ortaya kabilmektedir. Ancak bu problem

metodolojik bir dikkatle giderilebilir. te yandan nemli

olan ey, bulgularn ve aklamalarn deiik olmalar,baka bir deyile disiplinlerin birbirlerinden farkl ynlere

doru gidileri deil, bu disiplinlerin nereden

geldikleridir, yani kullandklar deikenler ve

perspektiflerdir. Bu da sz konusu disiplinin sahasn

ifade etmektedir. Bu durumda bir disiplinin sahas yola

klan alan olmaktadr. Nerelere kadar uzanlaca

tamamen serbest braklm bir konudur. Mesela bilgisosyolojisiyle ilgili olarak belli bir perspektifin

kullanlmas, birtakm karakteristiklerin belirlenmesini ve

daima bunlarla ilgili dnce kaynaklar kullanlmasn

gerektirmektedir. Ksaca, bir bilim adamnn belli bir

disipline gre hareket etmesini salayan ey, o disipline

ait olan perspektifin zelliklerini tayan aklayc

deikenlerin seimidir.

Perspektif bir bak tarzdr, aklama eklidir.

"...Bakmdan" szcn bu kavramn eanlamls e

anlamls olarak kullanarak manasn daha ak anlatmak

mmkndr. Genel olarak, sosyal zelliklerin

grebilecei tarzda olgulara bakmak ve aklamak48 E. Durkheim, (1953). Sociology and Philosophy. (Trans. D. F. Pocock),

London: Cohen & Wests Ltd., s .35.

48


53/192


sosyolojik perspektiftir. Baka bir deyile sosyolojik

bakmdan olaylara bakmak ve aklamaktr. Burada

aklanan ey sosyal olgulardr, yani, gurubun

karakteristii ve bir takm olaylarn dayand sebep

veya bu sebeplerin yol at sonulardr. Bir grup

insann ayn eylemin iinde olmas sosyal olgular retir.

Zaten sosyolojinin temel amac sosyal yap ile onu

reten ve deitiren sreci incelemektir. Bu nedenle

sosyolojinin analiz nitesi kollektivitedir. nk sadece

kollektivitelerin sosyal yaps vardr. Kollektivite, bir grup

insann birlikte hareket etmesidir. Sosyolojik aklamada

sz edilen bu olgunun sebep-sonu ilikisi

deerlendirilmekte ve oluu ortaya konulmaktadr.

Sosyal olayn sonucu, sosyolojideki teknik bir terim olan

(sebeplere bal olan anlamnda) baml deiken

kavramyla ifade edilmektedir. Bu sonucu meydanagetiren tm sebepler ise (sonutan bamsz olduklar

anlamnda) bamsz deikenlerdir. Bir sosyal olayda

mevcut olan faktrlere deiken ad verilmektedir.

Baka bir deyile, aratrmalardaki tm sosyal olgular,

sosyolojik bakmdan esasen deiken kelimesiyle

ifade edilmekte ve sebep-sonu ilikileriyle birbirlerine

bal olduklarndan dolay, bu ba anlatmak amacyla,baml ve bamsz deiken kavramlar

kullanlmaktadr. Aslnda, sadece deikenler vastasyla

dier deikenler aklanabilmektedir. nk,

davranlardaki deikeni aklayabilmek iin onunla

sistematik olarak ilgili olan bir baka deikeni

belirlemek gerekmektedir. nsan davranlarndaki bu

49


54/192


deikenliin ve farklln nedeni, sosyal sistemin

yapsnda yatmaktadr.

Sosyolojik perspektif ksaca, sosyolojinin konusu olan

bamsz deikenleri kullanarak sz konusu olgu

hakknda bir aklama yapmaktr. Bir fabrika rnei ele

alnarak ekonomik ve sosyolojik perspektifler

kyaslanrsa, yeni bir fabrika kurulmas iin gerekli olan

artlar sermaye, teknik donanm ve igc olarak

belirlenebilir. Bu faktrler, dier adyla bu deikeninsz konusu edilmi olmasyla iktisad perspektif

kullanlm olmaktadr. te yandan ayn sonu (fabrika

kurulmas) iin baka gerek artlar da sz konusudur.

Bunlar, szgelimi, iktisad zihniyet, sanayi toplum

yapsna uygun olan bir sosyalleme ve yksek isizlik

orannn yaratt sosyal bask olabilir. Bylece bir

fabrikann kurulmas bu deikenlerle izah edildiindesosyolojik perspektif kullanlm olmaktadr. Bir baka

rnek biyolojik perspektif kullanlarak verilebilir. Biyolog,

aratrmasnda genetik faktrleri bir deiken olarak

almaktadr. Fakat bu faktr (genetik zellikler) nfus

kitlelerine gre deimektedir. Bylece farkl kitlelerde

farkl davranlar (mesela, kadn ve erkek davranlar)

gzlemlenebilmektedir. Bu farkllk da siyasal sistemlerindeiik olmasna neden olan bamsz bir deiken

olabilmektedir. Bir fark veya deimeyi aklamak iin

baka bir fark veya deimeyi referans gstermek

zorunluluu vardr.

Bu erevede sosyolojik perspektiflerin zelliklerini

ksaca gurupta toplamak mmkndr. Bunlardan ilki

50


55/192


sosyolojik perspektifin, sosyal hayat tmyle ele alm

olmasdr. Buna btnc gr de denmektedir. Bylece

sosyal bilimlerdeki tahlil ve deerlendirmelerdeki

yanlma pat azaltlabilir.49 Mesela sosyolojik bak

asnda ekonomiyle hayatn dier alanlar arasndaki

ba ihmal edilmemelidir. Bir sosyolojik perspektifin dier

zellii sosyal hareketin ve etkileimin gz nnde

bulundurulmasdr. Sosyoloji ferdin dier insanlarla olan

ilikisi ile ilgilenilmektedir. D faktrlerin ferdin seimini

ekillendirdii ve ynlendirdii grlmelidir. Bir baka

zellik ise izole edilmi ferde deil, sosyal grup zerinde

younlalmasdr. Sosyoloji ferdin kiisel deil, grup

boyutundaki zellikleri ile ilgilenmektedir. Tm bu

zellikler erevesindeki toplumsal aklamalardan

bazlar aada ele alnmaktadr.

B. Mikro ve Makro Alar

Sosyolojide teorik olarak iki ayr temel perspektif kabul

edilmektedir. Dier perspektifler bunlarn bir versiyonu

veya onlara tbi birer alt perspektiflerdir. Bunlardan

makro yapsal perspektif, sosyal yapnn tabiatnda

bulunan aklayc deikenleri vurgulamaktadr.50 Mikro

yorumcu perspektif ise, sosyal psikolojik aklamalar

vurgulamaktadr. Her iki durumda da aklanmakta olan

baml deiken ayndr ve insan davrannn belirli bir

varyasyonudur. Sosyal realiteyi tmyle kucakladklar

iddia edilmemekle birlikte iki perspektif de hem

49 M. E. Erkal, B. Balolu ve F. Balolu, (1997).Ansiklopedik Sosyoloji Szl,stanbul: Der Yaynlar, s.6

50

V. Aubert, (1967). Elements of Sociology. N.Y.: Scribner's Sons, s.16.

51


56/192


birbirleriyle hem de sosyolojik olmayan baka

perspektiflerle mnasebet halindedirler ve toplumu

aklamadaki eksiklerini giderme sreci iindedirler. Bu

nedenle hangisinin daha aklayc olduu kanaati

sbjektif bir tercihtir. Sosyologlarn aklamalarnda

makro-yapsalc gr veya mikro yorumcu gr

neye gre tercih ettikleri pek bilinmemektedir.51

Makro yapsal perspektifin en nemli zellii, incelenilen

faktrn ferdin dndaki faktrlerden olmasdr.Davran belirleyen bu faktrlerin hepsi de ferdin

dnda tezahr etmekte ve onu bir ekilde

etkilemektedir. Bu perspektife gre bamsz

deikenler temelde yapsal karakteristiklerdir, ferdin

dndadr ve ferdi boyuta indirgenemez. Durkheim bu

perspektifin manev babasdr, sosyal faktrlerin ferdi

tutumlardan ok farkl olduunu dnmektedir.

Makro yapsal yaklam, balca toplumun bir statler

dizisi olduunu, ferdin evresiyle iliki iinde

bulunduunu ve normatif bir yaplanmaya sahip

olduunu vurgulamaktadr. Bu zellikten ilki olan

toplumun birbirine bal pozisyonlar seti olmas, hem

toplumsal yaplanmay hem de sosyal ilikileri

aklamaktadr. Mesela, iverenin iiyi iten karmas

zincirleme reaksiyonla pek ok sosyal olguya neden

olmaktadr. te yandan deikenler arasnda karlkl

etkileimler sz konusu olduu iin toplumu birbirine

bal pozisyonlar -ii ve iveren- olarak ele alabiliriz.

Baml deiken olarak her toplumsal pozisyonun

51

S. Goldenberg, (1987). Thinking Sociologically. USA: Wadsworth, s. 6

52


57/192


(statnn) kendisine ilitirilmi bir rol bulunmaktadr.

Bu yaklam makro-yapsal nitelikler tamakta ve rol

teorisi olarak bilinmektedir. Rol bazen aktr tarafndan

farkllatrlabilmekte veya ynetilebilmekte, fakat belli

bir pozisyonda ou aktrler sosyal davranlarn o role

ait olan ellerindeki yazl metne gre oynamaktadrlar.

Rol teorisinde en sk kullanlan perspektif makro

yapsaldr. Makro yapsal yaklamn ikinci zellii insan-

evre ilikisini n plana karmasdr. Buna gre, sosyal

sistem bir insan-evre ilikisidir ve kendisini ekolojik

olarak dzenlemektedir. Aklayc deikenler sistemle

mekan arasndadr. Mesela, ehirdeki yksek nfus,

sosyal problemlere sebep olmaktadr ya da snfta nde

oturan renci arkada oturandan farkldr. Bu yaklam

erevesinde deerlendirilebilecek bir bran olarak

organizasyonel sosyoloji, ii verimlilii veya moraliyle

evrenin fizik karakteri arasnda iliki kurmaktadr.

Makro yapsal perspektifin son vurgusu toplumun

normatif bir yap olduudur. Bu yaklamn temel

gr, insanlarn rendikleri zere hareket ettikleri

nk ilgili kurallarn fertlere nasl hareket edeceklerini

syledikleri eklindedir. Normun nemi arttka toplum

tarafndan tasvibi de o kadar artmaktadr. Bylece

toplumdaki normlar arasnda hiyerarik bir yaplanma

ortaya kmaktadr. Daha nemli normlar daha ok

kurumlamtr ve formel kontrol ajanlar tarafndan

uygulanmalar gzetlenmektedir. Makro yapsal

perspektifteki normatif yaplanma vurgusu ayn

zamanda sosyal normlarla uraan mikro yorumcu

perspektifte de vardr.

53


58/192


Mikro yorumcu perspektif ise daha ok sosyal psikolojik

bir yaklam esas almaktadr. zellikle sembolik

etkileimci okulun hakim olduu teorik bir yap

erevesindeki temel tezi, ferdin davranlarn iradi

olarak geni bir normlar dizisi iinden setii ve iinde

bulunduu sosyal durumu yorumladdr. Makro

perspektiflerin aksine mikro llerde ferdi esas

almaktadr. Ferdin mevcut durum hakkndaki yorumlar

nemlidir. Fert, iinde bulunduu durumu kiisel olarak

nasl anlyorsa davranlarn da ona gre

ekillendirmektedir.

Hapisten kan insanlarn bir sre sonra tekrar su

ileyerek geri dnmelerini rnek olarak kullanarak her

iki perspektifi kyaslayalm. Buradaki soru, bir ksm

sulular tahliye olduktan sonra slah olurken dierlerinin

neden tekrar sua yneldikleridir.52

Mikro yorumcuteorisyenler, ferdin yorumunu esas aldklar iin, bu

soruyu yine bireysel yorumuyla ferdin suu tercih etmesi

eklinde cevaplandracaklardr. Nitekim, bir

sosyalletirme ajan olarak hapishane, iindeki insanda

kim ve ne olduuna dair yeni bir kimlik dncesi

yaratmaktadr. Mahkum, hapisteki dier mahkumlarn

mevcudiyetiyle ve teyidiyle kendisinin "dardakilerden"farkl, esasen bir sulu olduunu kabul etmektedir.

Hapisteki mahkumlar kendisine referans gurubu olarak

Documents

Sosyolojik Dusunme Ve Metodolojisi