Sosiologisk forklaringsteori –noen momenter

Av 

Gunn Elisabeth Birkelund

Sosiologiens verktøykasse

• ”Ikke bare sosiologer som slår opp åpne dører!” Hva er viktige (ikke‐trivielle) sosiologiske problemstillinger?

• Hvilket analysenivå? samfunn – organisasjon – individ• Individ‐/aktørperspektiv: rasjonell aktør (kalkulerende), 

normstyrt aktør (”oversocialized conception of man”). DBO‐modellen (forsøk på balanse) 

• Struktur/kontekst/institusjoner. Hva tas for gitt; hva påvirkes?

• Tid? Statisk eller dynamisk? Samfunnet er i endring – men også stabile mønstre på en del felt: sosial endring versus stabilitet

• Beskrivelse først – deretter forklare• Data og metode – kvalitative versus kvantitative

Max Weber om grunnbegrep i sosiologien

• Sociology is a science concerning itself with the interpretiveunderstanding of social action and thereby with a causalexplanation of its course and consequences. 1. Fortolkning og forklaring.2. Fokus på sosial handling  trenger handlingsteori

• We shall speak of ”action” insofar as the acting individualattaches a subjective meaning to his behavior – be it overtor covert, omission or acquiescence. 

• Action is ”social” insofar as its subjective meaning takesaccount of the behavior of others and is thereby oriented in its course (Weber: on basic sociological terms, page 3)  

Eksempler på sosiologiske problemstillinger

• Hvordan forholder mannlige leger seg til at det etter hvert er blitt så mange kvinner i yrket? Har dette noen betydning – i så fall for hva?

• Hva er sammenhengen mellom sosial status og kulturelt forbruk: distingvering (elite) eller demokratisering (omnivore)?

• Hvordan går det med barn av ikke‐vestlige innvandrere i skolen?  Og hva med de som tar høgskole‐ og universitetsutdannelse – får de arbeid og lønn på lik linje med majoriteten?

• Har andelen ikke‐vestlige elever på skolen betydning for elevenes skoleprestasjoner? Ghettoskoler?

• Hvilken betydning har endring i gifte/samboende kvinners yrkesaktivitet for økonomisk ulikhet mellom husholdningene?

• Hvordan påvirker nedbemanning på bedrifter de som blir igjen etterpå? Har de høyere eller lavere sykefravær?

HVA ER FELLES? 

FOKUS PÅ BETYDNINGEN AV SOSIAL ENDING påmakronivå:

• Kvinnerevolusjonen på 70‐tallet: flere kvinner inn i høyere utdanning  endring KJØNN OG PROFESJON

• Fra ELITESAMFUNN til DEMOKRATISERING? Endring i sammenheng SOSIAL STATUS OG KULTUR

• GLOBALISERING OG MIGRASJONSPROSESSER: Endring i elevsammensetning, skoleegenskaper og arbeidstilbud

• Farvel til husmorsamfunnet: endring i familiemønstre, fertilitet, økonomisk ulikhet

• ØKONOMISKE konjunkturer og institusjonelle rammer:  nye mønstre mht arbeidsledighet og sykefravær 

Makro t1makro t2

t1 t2

En makro‐sosial beskrivelse bør være basert pågrundige empiriske studier.  Men har vi forklart noe på denne måten? 

Macro1 Macro2

Microfoundations and macrosocialbehavior (James Coleman model)

Ambisjonen: vise hvordan makroforhold preger og blir preget av mikrososiale forhold

Tid:    t0 t1 t2 t3

Macro1 macro2: 

Three linkages: macro1micro1; micro1micro2; micro2macro2

Macro1

Micro1

Macro2

Micro2

Ambisjonen: vise micro‐macro link 

Flere kvinner i medisin – noen betydning?

Tid:    t0 t1 t2 t3Macro1 macro2: 

Three linkages: macro1micro1; micro1micro2; micro2macro2

Flere kvinneri med.

Mannl.legersHoldninger?

?

Mannl. Legers Adferd?

Ambisjonen: vise micro‐macro link 

Økt innvandring til Norge – konsekvenser for hva? 

Tid:    t0 t1 t2 t3Macro1 macro2: 

Three linkages: macro1micro1; micro1micro2; micro2macro2

Makro 1

Micro1

Macro2

Micro2

Weber: protestantisk etikk kapitalisme 

En makro‐sosial beskrivelse, basert på grundige empiriske studier: den religiøse etikken som kjennetegnet de landene som ble 

protestantiske (reformasjon)  inneholdt verdier som lettet fremveksten i kapitalistiske bedrifter.

Mer detaljert kan argumentet brytes ned i tre deler:a) Protestantiske normer påvirker innbyggernes verdierb) Individer med bestemte verdier handler på bestemte måter (i forhold til 

økonomisk adferd)c) Denne typen økonomisk adferd medfører fremveksten av et kapitalistisk samfunn 

Macro1 Macro2

Webers Protestantiske etikk

MAKRO: Religiøs doktrine kapitalisme

Tre koplinger: læren om predestinasjon (Calvin)individuelle verdier (sparing og lavt forbruk);Sparing og lavt forbruk kapital (brukes til reinvestering); Økonomisk adferdkapitalisme. Coleman: dette er argumentets svakeste ledd (hvordan påvirkes økonomisk organisering, 

entreprenører, arbeidere, etc.?). GENERELT VANSKELIGSTE LEDD.

Macro1

Micro1

Macro2

Micro2

Peter Hedström: et rammeverk for utvikling av forklaringsteori

Sosiologi – et fragmentert fagUlike oppfatninger av hva sosiologisk teori er. Eks.:• Samfunnsdiagnose (jfr Ulrich Beck (1992): risikosamfunnet) • fortolkninger av samfunnstrender (Baumann (2001): the 

individualized soceity; Castells (2000); the rise of the networksociety). 

• Craig Calhoun: Summaries of what dead people have said…(fotnote 1, s.12) 

• Ikke‐forklaringsbaserte teorier også viktige: • Deskriptiv teori ‐ hva er? • Normativ teori – hva bør være?

Negativ definisjon : hva forklaringsteori ikke er 

• beskrivelser av sosiale fenomen. Men gode beskrivelser av et sosial fenomen er en nødvendig betingelse for en god forklaring 

• typologier, som f eks  Gösta Esping‐Andersens velferdsstatstypologi (sosialdemokratiske, kontinentale og liberale velferdsstatesregimer). Men typologier kan være nyttige arbeidsredskap, særlig for å lage orden i kaotisk informasjon, gi gode beskrivelser.

Positiv definisjon: Ulike typer forklaringsteorier

• Lovbaserte forklaringer• Statistisk baserte forklaringer• Mekanismebaserte forklaringerAd lovbaserte forklaringer – ikke så vanlig lengreAd statistisk baserte ’forklaringer’ – ganske utbredt. PH: Ikke forklaring i seg selv, men gir adekvat beskrivelse av et sosial fenomen og tester forklaringer ved hjelp av analyser som ’dekomponerer’ sammenhenger mellom egenskaper ved individene. Eks – kjønn og lønn. 

Bivariat og trivariat kausalmodell,eks x1= kjønn, x2= arbeidstid, Y= lønn

Dissecting the social –analytisk sosiologi (Peter Hedström)

• Argumenterer for en abstrakt forklaringsteori som kan anvendes på en rekke områder innen sosiologien (og andre fag, men ikke tema her). 

• Bygger på Colemans mikro‐makro modell.• Skiller seg fra andre teorier pga tydelig fokus på sosiale mekanismer

• En sosial mekanisme er en konstellasjon av enheter og aktiviteter som er forbundet med hverandre på en slik måte at de regelmessig frembringer et bestemt utfall.

• Vi forklarer et observert fenomen ved å vise til den eller de sosiale mekanismene som har frembrakt fenomenet.  

Mekanismebaserte forklaringer

Ambisjonen er å finne de mekanismene som frembringer et sosialt fenomen.  

En rekke definisjoner av hva sosiale mekanismer er (Se figur 2.2 – s. 25) 

Mange definisjoner er mekaniske/tekniske (eks Elster: cogs and wheels of internal machinery); 

‐ andre er genuint knyttet til sosiale forhold (Hedström og Swedberg: action based explanation). 

Oftest involverer mekanismer individer som samhandler, dvs vi snakker om sosial interaksjon.

Arthur Stinchcombes oppfordring: finn minst tre forklaringer til ethvert sosialt fenomen! (eks.: Hvorfor lønnsforskjeller mell kvinner og menn?)

Mer om sosiale mekanismer

• Ambisjon: mer presis enn vanlig i sosiologisk teori mht spesifikasjon av hvem er involvert (enheter), hvilke egenskaper de har som er relevante, hvilke handlinger de foretar og hvilke samhandlingssituasjoner de inngår i.

• Hedström opptatt av å forstå betydningen av nettverk. Individer som samhandler formidler bl.a. informasjon til hverandre. Eks studie av arbeidsløs ungdom i Stockholm.

• Ofte vanskelig å påvise betydningen av interaksjon i praksis, særlig hvis stor N. En vei ut: agent‐basert modellering –dvs. simulering for å teste sosial(e) mekanismer. 

Eksempel på en test av en enkelt mekanisme (vanskeligste veien: fra mikro2 til makro 2)

• Schelling’s segregeringsanalyse.• Bygger på forutsetning om to typer aktører – røde og blå (evt svarte og hvite)

• Både røde og blå har preferanse for å bo i nærheten av noen av sine ’egne’; hvis for mange naboer har annen farge, flytter aktøren bort

• Denne preferansen kan være sterk eller svak (eks flytter hvis halvparten er annen farge/hvis en tredjedel er annen farge/hvis tre fjerdedeler er annen farge, etc.)

• Selv med svake preferanser (mikroforutsetninger) påvist klare segregeringsmønstre (makromønstre) (mikro2makro2). http://ccl.northwestern.edu/netlogo/

Rational choice, grouded theory, eksplorerende analyser

• Ikke tid til dette. Les Boudon selv – han modifiserer Rational choice teori (som er fra økonomi). Nøkkel og lyktestolpe. Ikke final/uttømmende. Introduserer kognitiv rasjonalitet.

• Corbin og Strauss: grounded theory – like mye om metode som teori, men dette også viktig poeng med grounded theory: begrepene, kategoriene, teorien skal vokse frem ut fra analyse underveis i datainnsamlingen. Eks – student som skulle intervjue mannlige leger om kvinnelige leger. Endret probl st: mer interessant (kan diskuteres): relasjonen kvinnelige sykepleiere og kvinnelige leger.  

• Induksjon versus deduksjon: ’bottom‐up’ forklaringer

• Også studier basert på kvantitative data driver mye med eksplorerende analyser (faktoranalyse, latent klasseanalyse)

Mulig å konkludere?

Sosiologi – utfordrende og interessant fag 

• Vi vet og kan end el, men kan bli bedre på (minst) to felt:

• Velge ikke‐trivielle problemstillinger• Tydeligere mht skillet mellom beskrivelse og forklaring• Dvs mer presis mht aktørperspektiv, analysenivå, modeller (ikke snakket om her), sosiale mekanismer. 

Lykke til videre i faget!