Soefi Weg Van God

7/23/2019 Soefi Weg Van God

1/24

fjohan ter ha ar

Weg van God. Mystiek in de islam

inleiding

Mystiek laat zich omschrijven als het streven naar een zeer

persoonlijke en directe relatie met God, een relatie die als

het ware aan den lijve wordt ervaren, en die zo intens kan

zijn dat de mysticus het gevoel heeft dat God de enig ware

realiteit is. Aan een dergelijke relatie met God dat is een

wezenlijk onderdeel van de mystiek dient echter

voortdurend gewerkt te worden het is geen relatie die

eenmaal tot stand gekomen, verder nauwelijks of geen

onderhoud vraagt. !rouwens, mystiek "ehelst ook veeleer

het streven naar zo#n relatie dan dat het de garantie "iedt datdeze relatie ook feitelijk tot stand komt.

$eze "eschrijving "iedt een goed uitgangspunt voor een

"eschrijving van het verschijnsel in de islam dat ge woon

lijk het soefisme %tasawwuf, zoals het Ara"ische woord

luidt& wordt genoemd. Wie daarentegen dit verschijnsel "e

nadert op "asis van "ijvoor"eeld de definitie die 'runo'orchert in zijn "oek over de mystiek geeft, namelijk ()it

ervaring weten dat alles op een of andere wijze samenhangt,

dat alles in oorsprong **n is,#+ loopt het rele gevaar het

soefisme onrecht aan te doen. $it laatste dreigt trouwens ook

wanneer men zich "aseert op de omschrijving die in -an

$ale#s woorden"oek van mystiek wordt gegeven,

(hartstochtelijk streven van de ziel naar de "ijzonderevereniging met God, en van God met de mens %lat. unio

mystica&.#

$e zojuist gegeven definitie van 'runo 'orchert wordt

onmiddellijk vooraf gegaan door de constatering (/et 0de

mystiek1 is een fenomeen dat in alle religies en culturen

"lijkt voor te komen, in zijn uitingsvormen verschillend,

23


2/24

maar in de kern overal hetzelfde.# 4p zich is het

ongetwijfeld juist dat het verschijnsel mystiek in alle religies

voorkomt, maar dat mystiek (in de kern overal hetzelfde is#,

is nog maar de vraag. $eze definitie erkent onvoldoende heteigen karakter van de mystiek in de verschillende

godsdiensten, en dus ook de mystiek in de islam, het

soefisme. 5en dergelijke "enaderingswijze heeft veel te

weinig oog voor het feit dat het soefisme een autochtoon

islamitisch verschijnsel is, een verschijnsel dat in de schoot

van de islam ontstaan is, en geen (fremdk6rper#, dat de islamaan een andere godsdienst of cultuur heeft ontleend.

'ovendien doet de definitie van 'runo 'orchert, en

trouwens ook de omschrijving in -an $ale, onrecht aan de

grote verscheidenheid van opvattingen en praktijken die het

soefisme en de geschiedenis van het soefisme te zien geven.

7e reduceren het soefisme tot een verschijnsel waarin de

idee van de eenheid van al wat "estaat centraal staat, of deeenwording met God wordt nagestreefd, terwijl het soefisme

in werkelijkheid veel meer omvat.

/et valt niet te ontkennen dat de opvatting als zou

mystiek wezensvreemd zijn aan de islam en dus per definitie

uit een andere religie of cultuur stammen, heel lang opgeld

heeft gedaan in de westerse islamologie. 7o heeft men deoorsprong van het soefisme onder meer in het "oeddhisme

of het christendom menen te moeten zoeken. $it laatste is

"ijvoor"eeld "epleit door de "ekende 8paanse islamoloog

Miguel As9n :alacios, die zelfs zover gaat dat hij het

soefisme een gechristianiseerde islam noemt. (;or me,

8ufism in its "eginning was a simple case of imitation,

though much was conscious imitation, of oriental


3/24

zonder met zichzelf in tegenspraak te komen. mmers, de

"etreffende soefi is in wezen een christen.= $e reden waarom

voor Miguel As9n :alacios de opvatting dat het soefisme een

oorspronkelijk islamitisch verschijnsel is een opvattingwaarvan hij wist dat ze gedeeld werd door "ijvoor"eeld de

door hem zeer "ewonderde islamoloog Bouis Massignon

onhoud"aar is, is tweeledig. 5nerzijds is de islam te

primitief om een ver fijnd verschijnsel als dat van de

mystiek te he""en voortge"racht en anderzijds kan de

profeet van de islam, werelds, om niet te zeggenhedonistisch als hij was, zijn geloofsgenoten onmogelijk

geCnspireerd he""en tot een mystieke levenshouding. /et

moge duidelijk zijn dat hier traditionele vooroordelen ten

aanzien de islam en de profeet van de islam aan het woord

zijn. Met het verdwijnen van deze vooroordelen vindt ook

de opvatting dat de oorsprong van het soefisme voor het

grootste gedeelte "uiten de islam gezocht moet worden,steeds minder aanhangers, al zijn ze nog steeds niet helemaal

verdwenen.

/iermee wil uiteraard niet gezegd zijn dat het soefisme

geen enkele invloed van andere godsdiensten of culturen

heeft ondergaan. Waar het echter om gaat, is het "esef dat

die eventuele invloeden zo geCntegreerd zijn in de islam dathet een islamitische verschijnsel is geworden, hetgeen im

pliceert dat het soefisme alleen in de conteDt van de islam op

de juiste manier "egrepen kan worden. 4f in een "e paald

onderdeel van het soefisme wellicht invloed van een andere

gosdienst te "espeuren valt, zegt als zodanig nog niets over

de manier waarop dat onderdeel in de conteDt van de islam

functioneert. Wie een meer dan oppervlak kige kennis van

de islamitische mystiek am "ieert, moet in de eerste plaats

rekening houden met deze conteDt. )iteraard kan het voor

een goed "egrip van het soefisme verhelderend zijn af en toe

een vergelijking te maken met de christelijke mystiek.

-oorwaarde is dan wel dat daar"ij het eigene van de

islamitische mystiek niet uit het oog wordt verloren. $it is

2E


4/24

vooral daarom zo "elangrijk omdat "ij een "eschrijving van

het soefisme, precieser nog "ij een verF taling van "egrippen

uit het soefisme, vaak ge"ruik wordt gemaakt van termen die

aan het christendom zijn ontleend. 5en vluchtige "lik in dewesterse literatuur over het soefisme leert dat het ge"ruik

van dergelijke termen kennelijk on vermijdelijk is en ook

schrijver dezes ontkomt er niet aan termen te ge"ruiken als

"ijvoor"eeld (heiligheid#, (orde# en ("roederschap#. /oe

vertrouwder deze termen de lezer in de oren klinken, des te

"elangrijker is het te "eseffen dat ze in in een islamitischeconteDt verstaan dienen te worden.

$eislamitischemystiekkentnietalleeneenlangeenrijke

geschiedenis, maar wordt ook gekenmerkt door een grote

verscheidenheid aan stromingen en verschijnselen. n een

kort artikel als dit kunnen dan ook slechts een paar aspecten

aan de orde worden gesteld. 5erst zal worden in gegaan op

de ontwikkeling van het soefisme van wereldverzaking tot

godsliefde en daarna op de institutionalisering van de

islamitische mystiek. !enslotte zal de positie van het

soefisme in de hedendaagse islam ter sprake komen.

van w ereldv er zaking tot godsliefde

$e islamitische overlevering weet te melden dat er tijdens

het leven van de profeet Mohammed al moslims waren die

een teruggetrokken leven leidden, gewijd aan devotie en

ascese. 7ij kwamen "ijeen in de hal van de moskee van

Medina en "ekommerden zich niet om aardse zaken als geld

en goed. /un geloofsgenoten zagen dit als een

lediggang,waarzeweinig"egripvoorkondenop"rengen.Maar

volgens diezelfde overlevering was het God zelf die deze

vrome lieden in "escherming nam, zoals "lijkt uit het

koranvers, waarin de moslimse gemeenschap in de persoon

van Mohammed te horen krijgtH (5n jaag hen niet weg die

2I


5/24

hun /eer in de morgen en de avond aanroepen terwijl zij

7ijn aangezicht zoeken.#2

$e historiciteit van deze overlevering staat hier niet ter

discussie. Waar het op aankomt is dat hier treffendgeCllustreerd wordt dat het soefisme "egonnen is als een

"eweging met een een sterk ascetische inslag. -rome

moslims "epleiten een in alle opzichten so"ere levensstijl,

waarin de vreze Gods een grote rol speelt en waarin het

aardse leven veel minder aandacht krijgt dan de uiteindelijke

conseJuenties die dit leven zal he""en voor het hiernamaals.5en dergelijk "egin van het soefisme kan, in ieder geval ten

dele, verklaard kan worden als een reactie op het eclatante

succes van de islam en de groei van de materile welvaart,

die zich tegelijk met de verspreiding van deze godsdienst

voordeed. $e prediker /asan van 'asra %gest. @E& is de

verpersoonlijking geworden van dit vroege ascetisme. n

zijn preken waarschuwt hij onvermoei"aar tegen de gevaren

van rijkdom en aards succes. (Maak van deze wereld een

"rug waar je overheen loopt, maar waarop je niet "ouwt# ,

luidt een van zijn uitspraken.

$e Ara"ische term soefi duikt voor het eerst op in de

tweede helft van de Este eeuw en het is waarschijnlijk dat de

term is afgeleid van het Ara"ische woord suf dat (wol#"etekent. $it suggereert dat de mensen die aldus werden

genoemd, zich kennelijk door hun kleding onderscheidden

van hun omgeving. /et dragen van wol is inderdaad lang

geassocieerd geweest met een vrome en ascetische

levenswijze. Maar in de %latere& soefi literatuur worden ook

andere verklaringen van de termsufi gegeven, met name op

"asis van de gedachte dat de afleiding van de term suf %wol&,

die weliswaar filologisch gezien het meest voor de hand ligt,

uitsluitend verwijst naar een uiterlijk aspect van deze

levenshouding. Als de term sufi daarentegen in ver"and

wordt ge"racht met de stamsaf die (reinheid# "etekent, dan

wordt hiermee iets tot uitdrukking ge"racht, dat veel meer

het wezen van deze levenshouding raakt. Keinheid wil in dit

3L


6/24

ver"and zeggen dat iemand zichzelf, in het "ijzonder zijn

hart, gezuiverd heeft van alles wat zijn aandacht voor God in

de weg staat. ($egene die gelouterd is door de liefde is rein

%saf&, maar wie gelouterd is door de Geliefde 0God1 ismysticus %sufi, aldus deze literatuur.

4ok al vertoont de ontstaansgeschiedenis van het

soefisme nog vele lacunes, vast staat wel dat in de "eginfase

de ascese zo#n overheersende rol speelt dat soefisme

nauwelijks meer inhoudt dan een leven in armoede,

so"erheid en wereldverzaking. (/et soefisme is niets"ezitten en door niets "ezeten zijn#, zoals een geliefde

uitspraak luidt. -andaar ook dat de termenfaqir en darwish

%derwisj&, die "eide (arm# "etekenen, zich ontwikkelen tot

eJuivalenten van de termsufi.

Bangzaam maar zeker echter doen andere elementen hun

intrede, zij het dat dit niet ten koste gaat van de ascese, want

die "lijft een wezenlijk en elementair kenmerk van het

soefisme. 7o wordt "ijvoor"eeld in de tweede helft van de

achtste eeuw de idee van de on"aatzuchtige liefde geCn

troduceerd door de mystica Ka"i#a alFAdawiyya %gest. EL+&.

-olgens de vrome overlevering die zich zozeer van haar

meester heeft gemaakt dat ze nauwelijks nog een historische

persoonlijkheid kan worden genoemd wordt ze op zekeredag in 'asra gesignaleerd met in haar ene hand een

"randende toorts en in haar andere hand een emmer water.

4m uitleg gevraagd antwoordt ze dat ze met de "randende

toorts de hemel in "rand wil steken en met de emmer water

het hellevuur doven, want als hemel en hel niet langer

"estaan, wordt pas duidelijk wie God aan"idt uit "elangeloze

liefde, en wie dit doet ofwel in de hoop in de hemel te

komen of uit angst naar de hel te gaan.

n de loop van de negende eeuw zet deze ontwikkeling

zich door in een aantal soefi#s wier namen als het ware

model staan voor "epaalde aspecten die sindsdien

karakteristiek zijn voor de islamitische mystiek. 7o komt

onder meer het "egrip marifa op, dat zoiets als (intuCtief

3+


7/24

inzicht# "etekent en vaak met (gnosis# wordt vertaald, en dat

staat tegenover ilm, wetenschappelijke of discursieve

kennis. $e mystici die over dit inzicht "eschikken worden

urafa genoemd %enkelvoud arif &. 7ij zien zonder kennis,zonder gezichtsvermogen, zonder verkregen informatie,

zonder o"servatie, zonder "eschrijving, zonder sluier. 7ij

zijn zichzelf niet, en zo zij al "estaan, "estaan ze in God, die

im mers zelf volgens een "ekende overlevering gezegd

heeftH (Wanneer ik een dienaar liefhe", dan "en ik, de /eer,

zijn oor, zodat hij door Mij hoort k "en zijn oog, zodat hijdoor Mij ziet, en k "en zijn hand zodat hij door Mij

0dingen1 pakt.# 7oals dat "ij de termenfaqir en darwish het

geval was, is ook de term arifpraktisch tot een synoniem

van soefi geworden.

4ok de "egrippen (nuchterheid# en (vervoering# of (eD

tase# doen hun intrede. $e eDtase of vervoering % sukr,

hetgeen letterlijk (dronkenschap# "etekent& kan leiden tot

een godservaring die zo sterk is dat de mysticus het gevoel

heeft zichzelf, zijn eigen identiteit, te verliezen en op te gaan

in God, hetgeen fana wordt genoemd. n de nuchterheid

(sahw) daarentegen staat niet het verliezen van zichzelf en

het opgaan in God centraal, maar juist het "ehoud van de

eigen identiteit en het voort"estaan (baqa) als individu. Menheeft wel gemeend dat het "egripfana onder invloed van het

"oeddhisme in het soefisme terecht is gekomen en dat het

dus de islamitische variant van het "egrip nirvana zou zijn.

Maar in de islamitische mystiek is defana niet het eindpunt,

want deze ervaring dient als het ware gecomplementeerd te

worden door de baqa, waardoor de eigen identiteit van de

"etrefffende mens niet zo zeer verloren gaat, als wel naar

een hoger plan wordt ge tild. 4p een vergelijk"are manier

worden soms ook nuchterheid en eDtase als complementair

gezien, in die zin dat door de eDtase een hoger niveau van

nuchterheid "ereikt wordt. 4verigens gaat het hier"ij in

"eide gevallen om een ideaal, en uitdrukkelijk wordt erkend

dat dit ideaal niet door iedere soefi wordt "ereikt.

3


8/24

$e eDtatische godservaring heeft sommige mystici tot

uitsprakenge"rachtdievanuiteenstriktdogmatischstandpunt

gezien, zo niet ketters, dan toch minstens choJuerend zijn,

omdat ze de onover"rug"are kloof tussen 8chepper enschepsel lijken te ontkennen. 7o heeft "ijvoor"eeld A"u

azid 'istami %gest. E@& in een moment van vervoering

uitgeroepen (Bof zij mij, hoe groot is mijn glorieN# /et

"eroemdste voor"eeld van een dergelijke uitspraak in de

soefi literatuur shath geheten, hetgeen met (paradoD# of

(locution th*opatiJue# is vertaald is zonder enige twijfelhetAnal-haqq van Mansur alF/allaj %E2EF I&, die voor

deze uitspraak de doodstraf kreeg, hetgeen overigens niet

verhinderd heeft dat hij tot een van de "ekendste

islamitische mystici is geworden. Betterlijk "etekenen deze

woorden (k "en de %a"solute& waarheid#, maar ook de

vertaling (k "en God# is mogelijk, omdat de term al-haqq in

het soefisme een zeer ge"ruikelijke aanduiding is van God.n soefi kringen wordt tot op de dag van vandaag de gods

ervaring die ten grondslag lag aan de woorden van al /allaj

over het algemeen als een authentieke ervaring "e schouwd.

Wel is men van mening dat hij iets voorzichtiger had dienen

te zijn en zijn godservaring niet zo openlijk van de daken

had moeten schreeuwen.Mansur alF/allaj was niet de eerste en hij is ook niet de

enige soefi geweest die in aanvaring kwam met de islami

tische rechtsgeleerden %ulama& die het soefisme als gevaar

voor de orthodoDie zagen. 4ok soefis die zich niet schuldig

maakten aan choJuerende uitspraken, hoefden over het

algemeen niet te rekenen op veel sympathie van de kant van

deze ulama. Baatstgenoemden werden daarin vaak ook

gesteund door de wereldse machthe""ers, die het soefisme

gevaarlijk vonden niet zozeer om theologische, maar veeleer

om politieke en maatschappelijke redenen, vanwege de

onrust en opwinding die soefi#s soms veroorzaakten. n het

geval van alF/allaj is inmiddels komen vast te staan dat zijn

veroordeling en terechtstelling voornamelijk door politieke

3=


9/24

overwegingen was gemotiveerd. institutionalisering van het

soefisme

-anaf ruwweg de +Le eeuw is er in de geschiedenis van hetsoefisme een proces op gang gekomen dat in hoge mate als

een institutionalisering gekarakteriseerd kan worden. n de

eerste plaats heeft dit proces geleid tot een min of meer

samenhangende leer van het soefisme met een duidelijk

apologetisch karakter. $aarnaast is er een aantal vaste riten

en praktijken ontstaan, die het mystieke leven als het waremarkeren. n de derde plaats heeft het geresulteerd in wat

wel een mystieke filosofie wordt genoemd. !enslotte heeft

dit proces ertoe geleid dat het kiezen voor een mystieke

levenshouding "ijna per definitie toetreden tot een mystieke

"roederschap "etekent.

Leer van de mystiek$e lotgevallen van alF/allaj en andere soefi# s die in

aanvaring kwamen met de ulama heeft er mede toe

"ijgedragen dat in kringen van soefi#s zelf de "ehoefte

ontstond de "e langsrijkste aspecten van het soefiFzijn niet

alleen op een min of meer samenhangende manier te

"eschrijven, maar ook te verdedigen als volledig inovereenstemming met de leer van de islam. /et resultaat

was een serie "oeken die sindsdien als klassieke hand"oeken

worden "eschouwd.3 /un apologetisch karakter "lijkt onder

meer uit de nadruk die ze leggen op de noodzaak van een

stipte naleving van de leer en praktijk van islam, niet alleen

omdat dit een voorwaarde is voor de "eoefening van de

mystiek, maar ook omdat het welslagen ervan, en daarmee

de hoogte waartoe een soefi opklimt, in "elangrijke mate

hiervan afhankelijk is. -oorts laten deze hand"oeken telkens

weer uitkomen dat de terminologie waarvan de soefi zich "e

dient rechtstreeks aan de koran is ontleend is, of minstens is

terug te vinden in de uitspraken die van de profeet van de

islam zijn overleverd.

3


10/24

5en van de meest centrale "egrippen uit de leer van de

mystiek, zoals neergelegd in de "edoelde hand"oeken, is het

"egrip (reis#. $e mysticus is iemand die een reis (seir) maakt

of een pad (tariq)"ewandelt, een reis en een pad die hem ofhaar uiteindelijk tot God zullen voeren, of "eter nog, heel

dicht "ij God "rengen. $eze reis kent vele fasen en stadia

die achtereenvolgens doorlopen dienen te worden. n de

hand"oeken worden ze uitvoerig "eschreven en toegelicht,

zij het dat er geen uniformiteit "estaat wat hun aantal en

volgorde "etreft. Algemeen kan wel gezegd worden dat(ommekeer# en ("erouw# stadia zijn aan het "egin van het

mystieke pad, en dat (na"ijheid "ij God# en (wel"ehagen in

God# stadia zijn die eerst tegen het einde van de mystieke

reis worden "ereikt.

/et louteringsproces, waar (ommekeer# en ("erouw# deel

van uitmaken, wordt voorgesteld als een jihad. /iermee

wordt in dit ver"and niet de (heilige oorlog# voor de

uit"reiding precieser, de verdediging van de islam

"edoeld, maar de strijd die de mysticus dient voeren om te

leren zichzelf te "eheersen en zijn driften en hartstochten in

"edwang te he""en. $it "etekent een strijd tegen de nafs

%ziel, ego& van de mens, dat wil zeggen die kracht in de mens

die hem aanzet tot opstandigheid en ongehoorzaamheid aanGod en 7ijn ge"od. (Want de ziel is toch iets dat tot het

kwaad aanzet#, zo leert de koran.@ n de ogen van een soefi is

deze strijd de ware jihad, zoals "evestigd wordt in een

herhaaldelijk geciteerde uitspraak van de :rofeet, waarin

deze strijd tegen de nafs (de grootstejihad# wordt genoemd.

Armoede en so"erheid vormen een integraal onderdeel

van het louteringsproces. n de soefi literatuur, met name in

de levens"eschrijvingen van "ekende soefis, zijn diverse

voor"eelden te vinden van mystici die hierin "uitengewoon

rigoreus, om niet te zeggen eDtreem waren. !och is het

ideaal niet een leven in totale "ezitlooosheid, maar veeleer

een leven dat gekenmerkt wordt door het ont"reken van

gehechtheid aan aardse "ezittingen. $e soefi dient zich niet

32


11/24

te "ekommeren om aardse zaken als huis en haard, geld en

goed. /ij moet zijn vertrouwen alleen op God te stellen,

want vertrouwen op aardse instanties is in wezen een vorm

van ongeloof, een aantasting van het centrale dogma van deuniciteit van God. -an de andere kant is overdrijving uit den

"oze, want per slot van rekening is het ondermaanse niet

intrinsiek slecht of verkeerd. Als door God geschapen moet

het in wezen positief worden gewaardeerd. $at geldt ook

voor de huwelijkse staat. -olgens een vaak aangehaalde

uitspraak van de :rofeet zou deze het celi"aat zeeruitdrukkelijk he""en afgewezen als iets dat in strijd is met

de islam. 5n toch lezen we in de literatuur regelmatig dat

een soefi niet alleen feitelijk celi"atair leefde, maar zich ook

negatief uitliet over het huwelijk. 7o heeft "ijvoor"eeld

"rahim ". Adham %gest. @@3 of @IL&, een prins die zich na

een "ekering aan het mystieke leven wijdde, volgens de

overlevering gezegdH (Wie in het huwelijk treedt, "egeeftzich aan "oord van een schip 0een voor die tijd uiterst

hachelijke onderneming1, en wanneer er een kind wordt

ge"oren, lijdt hij schip"reuk.# 4ok Ka"i# alFAdawiyya wilde

van geen huwelijk weten, zelfs niet met /asan van 'asra.

(Mijn "estaan is in God, en ik "en helemaal van /em#, zou

ze he""en geantwoord toen /asan haar ten huwelijk vroeg,een antwoord dat een christelijke mystica niet zou he""en

misstaan. $aar staat tegenover dat vele Fwellicht zelfs de

meeste soefi#s getrouwd waren.

/oezeer in de hand"oeken ook wordt "enadrukt dat een

mysticus zich strikt dient te houden aan de letter van de leer

en praktijk van de islam, tegelijkertijd wordt vaak gesteld

dat de geest van de leer en de praktijk minstens even

"elangrijk is. 5r wordt, anders gezegd, onderscheid gemaakt

tussen de eDoterische kant van de islam % ahir, letterlijk

("uitenkant#, (uiterlijk#& en de esoterische %batin,

("innenkant#, (innerlijk#&. 5nerzijds is dit onderscheid

"edoeld om te laten zien dat soefi#s niet volstaan met een

louter plichtmatige, om niet te zeggen wettische

33


12/24

geloofs"eleving, maar dat ze willen doordringen tot het

wezen, de geest van de islam. Anderzijds wordt het

onderscheid soms zo ge"ruikt dat de suggestie wordt gewekt

als zou het mystieke leven een hoger niveau van islamitischegeloofs"eleving vertegenwoordigen. 5en dergelijke

suggestie wordt vooral gewekt wanneer in plaats vanahir

en batin de termen sura en haqiqa worden ge"ruikt, die

respectievelijk (uiterlijke vorm# en (waarheid, wezen#

"etekenen. -ervolgens wordt deze tweedeling vaak nader

uitgelegd met "ehulp van de driedeling sharia, tariqa enhaqiqa. !haria staat hier voor een levenswijze die

gekenmerkt wordt door een strikte naleving van de

islamitische wet, en tariqa %dat evenals het al eerder

genoemde tariq het mystieke pad "etekent& voor het

mystieke leven. $oor dit leven, dus door de tariqa wordt de

naleving van de wet naar een hoger plan getild, en wel op

zo#n manier dat dan pas de waarheid %haqiqa& van de islamwordt "ereikt. ?ortom, de ware is lam is een synthese van de

formele naleving van de islamitische wet en het "ewandelen

van het mystieke pad. Min of meer inherent aan een

dergelijke voorstelling van zaken is dat het niveau van de

haqiqa niet voor alle moslims is weggelegd, maar is

voor"ehouden aan een "etrekkelijk kleine minderheid. $eovergrote meerderheid van de moslims moet zich tevreden

stellen met de naleving van de wet, hetgeen overigens niet

gelijk gesteld mag worden met een wettische "eleving van

de godsdienst die de islam is. !och vertoont de mystieke

theorie een zekere am"ivalentieH enerzijds wordt

uitdrukkelijk erkend dat een moslim geen soefi hoeft te zijn

om aan de eisen van zijn godsdienst te voldoen, maar

anderzijds is er in de manier waarop de islam "eleefd wordt

sprake van een niveau, dat alleen via de mystiek "ereikt kan

worden en dat "ovendien nog het niveau van de ware islam

genoemd wordt.

n een korte "eschrijving van de leer van de mystiek

mogen de "egrippen wali en wilaya, die al heel vroeg hun

3@


13/24

intrede he""en gedaaan in de islamitische mystiek, zeker

niet onvermeld "lijven. n de westerse literatuur worden

deze "egrippen nagenoeg altijd vertaald met (heilige#, res

pectievelijk (heiligheid#. !ot op zekere hoogte ligt dezevertaling voor de hand, want wie zoekt naar een westers

eJuivalent voor wali en wilaya komt al heel vlug uit "ij

(heilige# en (heiligheid#. Maar dan is het wel zaak te

"eseffen dat wali en wilaya in de conteDt van de mystieke

islam een heel andere gevoelsF en geloofswaarde he""en dan

heilige en heiligheid in met name het katholiekechristendom. /et verdient daarom aan"eveling een vertaling

als "ijvoor"eeld (vriend 0van God1# of (prot*g* 0van God1# te

ge"ruiken. 5en (vriend van God# is een soefi die de mystieke

reis voltooid heeft en de na"ijheid "ij God heeft "ereikt, of

"eter nog, een soefi die heel ver gekomen is op deze reis en

God heel dicht "enaderd heeft. Want in wezen komt er geen

einde aan de mystieke reis en is het altijd mogelijk nogdichter "ij God te komen. (-riend van God# is geen

erkenning die een soefi ten deel valt op grond van een min

of meer formeel proces, vergelijk"aar met een

heiligverklaring, het is het resultaat van de reputatie die een

soefi tijdens zijn leven, en vaker nog, na zijn dood, heeft

opge"ouwd en van het respect dat hij door zijn manier vanleven als het ware afdwingt in zijn omgeving. $it respect

neemt soms de vorm aan van een verering, en dat is vooral

het geval wanneer de vriend van God de reputatie heeft

wonderen te kunnen doen. 5nerzijds wordt deze gave als een

duidelijke aanwijzing "eschouwd dat een soefi inderdaad

een vriend van God is, maar anderzijds wordt in de literatuur

herhaaldelijk gewaarschuwd voor het gevaar dat hier op de

loer ligt. Want een wonder kan ook een trucje zijn van de

duivel waarmee hij de soefi in de waan wil doen verkeren

dat hij het einde van de mystieke reis "ereikt heeft. -andaar

dat "ijvoor"eeld de al genoemde A"u azid 'istami zijn

vermogen wonderen te doen wantrouwde en van mening

3E


14/24

was dat vogels die vliegen en vissen die zwemmen, veel

grotere wonderen zijn.

"iten$e institutionalisering van het soefisme heeft ook geleid tot

het ontstaan van een aantal riten die als "elangrijke

hulpmiddelen worden "eschouwd voor de voortgang op het

mystieke pad. -erreweg de "elangrijkste hiervan is de

zogeheten dhikr. $eze term, die letterlijk (gedenken 0van

God1# "etekent, is aan de koran ontleend, waar de op drachtgegeven wordt (>ullie die geloven. Gedenkt God

veelvuldig#,E en waar gezegd wordt (7ij die geloven en wier

harten gerustgesteld worden doordat zij God gedenken

zeker, door God te gedenken worden de harten

gerustgesteld.#I $e dhikr houdt in dat de soefi een "epaalde

formule, vaak het eerste deel van de islamitische

geloofs"elijdenisH (5r is geen god dan God alleen#, een

"epaald aantal keren herhaalt. 8ommige soefi#s verrichten de

dhikr hardop, terwijl anderen van mening zijn dat het "ij

voorkeur in stilte dient te geschieden. Weer anderen laten de

dhikr gepaard gaan met ritmische lichaams"ewegingen, die

het uitspreken van de formule als het ware kracht "ijzetten.

8oms is hier zelfs sprake van een heuse dans. n allegevallen is het doel van de dhikr dat de soefi leert zijn

aandacht volledig op God te richten, en zich door niets

hiervan te laten afleiden. /et herhalen van de formule is

daar"ij slechts een middel. )iteindelijk gaat het erom dat de

mysticus zich de ha"itus eigen maakt dat hij voortdurend

met zijn gedachten "ij God is, niet alleen op die momenten

dat hij zich teruggetrokken heeft op een stille plek, maar ook

en vooral te midden van de drukte en het lawaai van het

dagelijkse leven.

#ystieke filosofie

$e systematisatie van het soefisme in een leer heeft

sommige soefi# s ertoe ge"racht een speculatief, metafysisch

3I


15/24

getint stelsel te ontwerpen waarin de vraag naar de preciese

aard van de relatie tussen God en mens, tussen schepper en

schepsel centraal staat. -oor het antwoord op deze vraag

gaat de soefi niet zozeer te rade "ij de wetenschap van deislamitische dogmatiek, die tot het domein van de rationele

en discursieve kennis %ilm& "ehoort, hij laat zich veel meer

leiden door zijn op intuCtie en persoonlijke ervaring

ge"aseerde inzicht %marifa&. $it inzicht hangt overigens in

niet on"elangrijke mate af van de graad van loutering die

"ereikt wordt, en meer nog van de goddelijke inspiratie.$it type filosofische mystiek of mystieke filosofie is

onver"rekelijk ver"onden met de naam "n (Ara"i

%++32+L&, wiens opvattingen heel vaak worden

samengevat in de pregnante formule (Alles is /ij 0dat wil

zeggen God1#. Oiet alleen "uiten de wereld van de islam,

maar ook in kringen van moslims, vooral nietFsoefi#s, wordt

wel eens "etoogd dat deze mystieke filosofie in wezen niets

anders is dan een vorm van monisme of zelfs pantheCsme.

5en dergelijke interpretatie is op zijn minst eenzijdig, al was

het alleen maar omdat ze teveel "erust op de zojuist ge

noemde formulering. $e leer van "n (Ara"i omvat veel

meer dan deze eenvoudige formule doet vermoeden, een

formule die "ovendien niet van hem zelf is. 4ok miskentdeze interpretatie dat deze leer alleen "innen de conteDt van

de islamitische mystiek op de juiste manier verstaan kan

worden. $it "etekent dat de geschriften van deze soefi

gelezen moeten worden als pogingen om zeer persoonlijke

en zelfs individuele ervaringen onder woorden te "rengen,

en niet als pogingen om een universeel, voor iedereen

geldend filosofisch stelsel te ontwerpen. n kringen van

soefi#s is dit altijd "eseft en heeft men altijd groot respect

gehad voor "n (Ara"i, wiens leer in de geschiedenis van de

islamitische mystiek een niet te onderschatten invloed heeft

uitgeoefend en nog steeds uitoefent. 5r zijn wel soefi#s ge

weest, die kritiek hadden op "n (Ara"i, soms zelfs felle

kritiek, maar dat "etrof vooral "epaalde aspecten van zijn

@L


16/24

opvattingen, en in ieder geval niet de persoon van de

8paanse mysticus.

$rdes/et proces van institutionalisering heeft er ook toe geleid dat

de mystiek in de islam steeds meer in groepsver"and werd

"eoefend. /et "egon ermee, al vrij vroeg in de ge schiedenis

van het soefisme, dat wie het mystieke pad wilde

"ewandelen op zoek ging naar iemand die hem de weg zou

kunnen wijzen. 7o iemand heet murshid %(degene die leidinggeeft#&, of ook wel sjeik of%ir %(oude man#&. $e noodzaak

zich aan te sluiten "ij een murshid is vooral gelegen in het

feit dat de gevaren die de aankomende mysticus %murid,

vaak met (novice# vertaald& "edreigen, zeer reel en talrijk

zijn. /et grootste gevaar schuilt in de novice zelf, en wel in

zijn ego %nafs& dat hem in de waan doet verkeren dat hij

hoog "oven zijn medeFmoslims uittorent en dat hij al heel

ver gevorderd is op het mystieke pad. Alleen het

voortdurende toezicht van de geestelijke leidsman, aan wie

hij zich helemaal moet overgeven, kan hem voor dit gevaar

"ehoeden. 5en volgende fase in dit proces "rak aan toen een

murshid een hele groep novicen om zich heen verzamelde en

met hen, in ieder geval voor een "epaalde periode, onder **ndak woonde. A"u 8a(id ". A"u# lF?hayr %I3@+L@& wordt

"eschouwd als de eerste die regels heeft opgesteld voor het

gemeenschappelijke leven in wat gewoonlijk een khanaqah

%(convent#& wordt genoemd. /et proces "ereikt zijn eindpunt

wanneer een dergelijk leven in ge meenschap zich niet

afspeelt rond **n "epaalde leidsman, maar zich als het ware

consolideert in een "eweging die na de dood van die

leidsman wordt voortgezet en van generatie op generatie

wordt doorgegeven. $an ontstaat wat in het soefisme een

tariqa heet, een term die niet alleen het "eoefenen van de

mystiek "etekent, zoals al is op gemerkt, maar die hier

vooral "etrekking heeft op de institutionele kant ervan, en

die met (orde# of ("roederschap# wordt vertaald. $e ordes

@+


17/24

worden gewoonlijk genoemd naar de geestelijke leidsman,

die als hun stichter wordt "e schouwd. 7o ontlenen de

Padiri#s hun naam aan (A"d alFPadir >ilani %gest. in ++33&

en OaJsh"andi#s aan 'aha alF$in OaJsh"and %gest. in+=EI&. Maar alle ordes zijn ook van mening dat het

gedachtegoed van hun stichter en naamgever uiteindelijk

teruggaat op de profeet Mohammed. -andaar dat ze over een

stam"oom "eschikken waarin alle schakels tussen de :rofeet

en de stichter worden opgesomd, maar waarin ook alle

namen worden genoemd van de leidslieden die na de stichterde orde van generatie op generatie he""en doorgegeven.

7o#n stam"oom heet dan ooksilsila hetgeen letterlijk (keten#

of (ketting# "etekent.

/et is van groot "elang "ij het %praktisch overmijdelijke&

ge"ruik van de term (orde# als vertaling van tariqa de

islamitische conteDt niet uit het oog te verliezen. 'ij tariqa

moet dan ook niet gedacht worden aan een hirarchisch

opgezette en centraal geleide organisatie, al was het alleen

maar omdat de islam als zodanig geen organisatiestructuur

kent die gelijkenis vertoont met die van het christendom. 7o

fungeert "ijvoor"eeld het convent waarin de stichterF

naamgever van een "epaalde orde geleefd heeft en waar hij

"egraven ligt, niet als het centrum van waaruit de ordegeleid wordt. $e verschillende conventen van een orde zijn

in "eginsel autonoom. 'ovendien komt het regelmatig voor

in de geschiedenis van een orde, dat een geestelijke leidsman

zo#n "ekendheid krijgt dat de orde een nieuwe naam krijgt

en in het vervolg naar hem wordt genoemd. 5en "ekend

voor"eeld hiervan zijn de Mujaddidi#s, zo genoemd naar

Ahmad 8irhindi %+23F+3& alias de mujaddid

%vernieuwer&, die een OaJsh"andi was.

$e continuCteit van een "epaalde orde is in de eerste

plaats gewaar"orgd door het feit dat een geestelijke leidsman

iemand die onder zijn leiding vergevorderd is op het

mystieke pad, aanwijst als zijn opvolger, dat wil zeggen als

degene die na hem leiding geeft aan het convent. n de

@


18/24

tweede plaats is het ge"ruikelijk dat de geestelijke leidsman

andere, gevorderde leerlingen ofwel uitdrukkelijk op dracht

geeft om elders zelfstandig als geestelijk leidsman op te

treden, dan wel hen op hun verzoek toestaat naar elders tevertrekken. n het laatste geval hoeft dit niet per se te

"etekenen dat de "etreffende leerling elders zelfstandig als

leidsman werkzaam is. /et kan ook zijn dat hij zich elders

"ij een andere leidsman aansluit. /et komt dan ook met

grote regelmaat voor dat een soefi lid is van meer dan **n

orde.$e al genoemde Padiri#s en OaJsh"andi#s zijn

voor"eelden van ordes die in nagenoeg alle islamitische

landen aanwezig zijn, maar er zijn ook ordes die alleen in

"epaalde landen te vinden zijn. 7o komen "ij voor"eeld de


19/24

vervoering, speelt hier een "elangrijke rol. $e OaJsh"andi#s

en de 8hadhili#s, die genoemd zijn naar A"u#lF/asan (Ali alF

8hadhili %gest. +2E&, zijn ordes die de nadruk legen op

nuchterheid. Baatstgenoemden waarschuwen dan ook dat destrijd tegen de nafs nooit definitief "eslecht is en dat een

mysticus moet "lijven "eseffen dat de afstand tussen

8chepper en schepsel in wezen onover"rug"aar is. $e

OaJsh"andi#s worden vaak getypeerd als een orde die een

groot "elang hecht aan een strikte naleving van de

islamitische wet. 7e he""en de naam uiterst gereserveerd, zoniet afwijzend, te staan tegenover de mystieke filosofie van

"n (Ara"i, en ook antiFsji#itisch te zijn. Maar de

geschiedenis van deze orde laat duidelijk zien dat hun

houding tegenover "n (Ara"i en het sji#isme veel

genuanceerder is dan hun imago %een strikt orthodoDe,

soennitische orde& doet vermoeden. -oor alle ordes geldt

overigens dat het individuele karakter van ieder van hen nieta"soluut is, maar niet on"elangrijke varianten kent, die niet

alleen afhankelijk zijn van de regio waarin ze werkzaam

zijn, maar ook van de historische ontwikkeling die ze

he""en doorgemaakt. $it wordt nog versterkt door het

ont"reken van een nationaal of internationaal centrum van

waaruit de "etreffende orde geleid wordt.4rdes onderscheiden zich ook van elkaar door hun

stellingname tegenover de politieke gezagsdragers.

Baatstgenoemden zoeken vaak "ewust contact met soefi#s en

soefigemeenschappen en willen hen graag steunen,

financieel en anderszins, in een poging hiermee hun eigen

prestige en machts"asis te vergroten. 8ommigen ordes

willen niets weten van deze toenaderingen en stellen zich op

het standpunt dat soefi#s zich principieel verre dienen te

houden zich van wereldse zaken en zich niet moeten inlaten

met politiek. $e


20/24

uitdru))eli!) %oe)en* in de o&ertuiging dat de orde dan)

%i! de%e 'onta'ten een rol )an selen die niet alleen

belangri!) is &oor de in&iduele moslims* maar oo) &oor

de maats'hai! waarin die moslims le&en.

soe+isme en de moderne islam

8inds hun ontstaan, ruwweg vanaf de +de en +=de eeuw,

he""en de soefi ordes een grote rol gespeeld in de wereld

van de islam. $e verspreiding van de islam over grote delen

van de wereld, waaronder ndia, :akistan en ndonesi, is in

"elangrijke mate het werk geweest van soefi#s. Oog

"elangrijker is dat het soefisme tot op de dag van vandaag

een niet te onderschatten invoed uitoefent in het dagelijks

leven van miljoenen vrome moslims. /et meest zicht"aar

treedt deze invloed aan de dag "ij de graven van soefi#s, inhet "ijzonder van die soefi#s die na een leven van devotie de

reputatie he""en gekregen in een geur van heiligheid te zijn

overleden. $ergelijke graven zijn overal in de hele wereld

van de islam te vinden. 7ij zijn niet alleen veel talrijker dan

"ijvoor"eeld moskeen, voor talloze moslims zijn ze ook

veel "elangrijker, afgaande althans op de manier waaropvele vrome moslims hun geloof "eleven. Want het is de plek

waar de gelovige via de vriend van God die hier "egraven

ligt, in contact hoopt te komen met God zelf. Graven van

soefi#s zijn centra van devotie en "edevaartplaatsen, die zich

in een grote populariteit mogen verheugen. Gelovige

mannen en vrouwen vooral de laatsten, zo lijkt het wel

gaan er geregeld naar toe om er hun noden aan God voor teleggen in de verwachting dat /ij deze noden zal lenigen op

voorspraak van 7ijn vriend. Want het graf is de plek waar de

goddelijke kracht %baraka& waarover de soefi "eschikt

dankzij zijn vrienschap met God, als het ware tast"aar

aanwezig is.

@2


21/24

/et is met name dit aspect van het soefisme dat in de loop

van de tijd de nodige kritiek heeft opgeroepen, die soms

zelfs de vorm aannam van een totale afwijzing van het

soefisme als zodanig. $eze kritiek is ingegeven door deoverweging dat de devotionele praktijken rond graven van

soefi#s in wezen een vorm van "ijgeloof, of zelfs ongeloof

zijn, omdat ze indruisen tegen een van de meest

fundamentele dogma#s van de islam, dat van de enigheid van

God %tawhid&. Want dit dogma impliceert dat een moslim

zich uitsluitend tot God wendt, en zijn heil niet "ij iets ofiemand anders zoekt. 4p deze "asis stellen "ijvoor"eeld de

Wahha"ieten, die hun oorsprong he""en in de +Ide

eeuwendiethansin8aoediFAra"ihetgezichtvandeislam

"epalen, zich op het standpunt dat er in de echte islam geen

plaats is voor het soefisme. 5en dergelijk standpunt wordt

ook ingenomen door een "eweging die in kringen van

zogeheten fundamentalistische moslims aanhang vindt, desalafitische "eweging, die een terugkeer tot de

oorspronkelijke islam, tot de islam van de voorvaderen

%salaf& "epleit. n hun ogen "ehoort het soefisme, of "ehoren

in ieder geval de devotionele praktijken rond graven van

soefi#s, niet tot oorsponkelijke islam.

5r is nog een andere kritiek op het soefisme, die nietzozeer ge"aseerd is op theologische dan wel politiekF

maatschappelijke argumenten, en die vooral komt uit de

hoek van niet theologischFgeschoolde, moslimse

intellectuelen. 7ij stellen het soefisme in hoge mate

verantwoordelijk voor de stagnatie die zich in de wereld van

de islam heeft voorgedaan en op grond waarvan vele

moslimlanden onderontwikkeld of in ieder geval minder

ontwikkeld zijn. n de ogen van deze critici is dit een direct

gevolg van het feit dat onder invloed van het soefisme, dat

een eDclusieve concentratie op het spirituele propageert, in

"rede lagen van de moslimse "evolking onvoldoende

"elangstelling "estaat voor de wereld van de materie. $aar

komt nog "ij dat vooral de soefi sjeiks een kwalijke rol

@3


22/24

he""en gespeeld. 7ij houden het "ijgeloof in stand en

werken de modernisering van de maatschappij tegen.

$eze kritiek wordt soms ook gedeeld door politieke ge

zagsdragers en overheidsinstanties. 5en duidelijk voor"eeldhiervan is !urkije, dat in +I2 zelfs een officieel ver"od

heeft uitgevaardigd op soefi ordes en hun activiteiten. Maar

ook in landen die niet zo rigoureus te werk zijn gegaan, leeft

vaak de gedachte dat het soefisme een achterhaald

verschijnsel is en eigenlijk niet thuis hoort in een moderne

maatschappij, of in ieder geval geen rol "ehoort te spelen inhet open"are leven.

$it alles neemt niet weg dat het soefisme nog steeds in

vele islamitische landen onder "rede lagen van de "evolking

een "elangrijke rol speelt. Kegeringen ontkomen er niet aan

dit te erkennen en er rekening mee te houden, ook in een

land als !urkije. /et ideaal van een geseculariseerde

maatschappij naar westers model wordt hier officieel nog

volop gepropageerd, maar inmiddels is het ver"od op soefi

ordes praktisch een dode letter geworden.

$e "elangrijkste reden dat het soefisme is "lijven

voort"estaan, is ongetwijfeld dat het aan een diepe "ehoefte

van vele moslims "eantwoordt. -andaar dat in veel

islamitische landen het soefisme onverminderd een levendewerkelijkheid is, hoezeer dit in kringen van "ijvoor"eeld de

ulama ook "etreurd moge worden. n nagenoeg alle landen

van de islamitische wereld zijn soefi#s aanwezig en actief.

Oog steeds zijn er moslims die zich geroepen voelen het pad

van de mystiek te "ewandelen en die zich aansluiten "ij een

orde. Maar vele malen groter is het aantal moslims dat op

gezette tijden een convent "ezoekt, vooral wanneer en dat

is vaak het geval in dat convent een "ekende soefi

"egraven ligt, om de hulp van de vriend van God in te

roepen, of als dank voor een verkregen gunst. Met name op

het platteland spelen dergelijke conventen een cruciale rol,

vooral wanneer in de directe omgeving geen moskee

aanwezig is. Maar ook in een stedelijke omgeving neemt

@@


23/24

zo#n convent vaak een "elangrijke positie in, die vanuit de

moskee wellicht met argwaan wordt "ekeken, maar die

daarom nog niet minder reel en "elangrijk is.

/et soefisme speelt nog een andere rol, die veel minderopvalt, maar daarom nog wel "elangrijk is. 5r zijn vele

moslims die zich niet aansluiten "ij een orde en ook niet

deelnemen aan soefi riten en praktijken, maar die zich in hun

persoonlijk leven wel laten inspireren door het soefisme.

$eze inspiratie wordt in "elangrijke mate opgedaan door het

lezen van de geschriften van de grote soefis. 7eker wanneerdeze geschriften de vorm he""en van mystieke pozie,

"lijken ze voor vele moslims een "elangrijke "ron van

inspiratie te zijn. De oulariteit &an de oe%ie &an

bi!&oorbeeld Rumi is hier&an een heel duideli!)

&oorbeeld* een oulariteit die %i'h o&erigens tot &er

buiten de gren%en &an de islam uitstre)t* %oals wel bli!)t

uit het +eit dat bi! &oorbeeld in Ameri)a &ertalingen &an

Rumi bestsellers %i!n.

'ovendien ge"ruiken deze moslims het soefisme in

toenemende mate voor apologetische doeleinden. n een

poging tegenwicht te "ieden tegen de negatieve

"eeldvorming van de islam in het Westen stellen ze de islam

van de soefi#s tegenover de islam van de fundamentalisten.$eze laatsten worden afgeschilderd als lieden die een

onvoorwaardelijke toepassing eisen van de islamitische wet,

die in hun ogen maar voor **n uitleg vat"aar is. /et

soefisme daarentegen staat voor een humane, tolerante

islam, waarin ruimte is voor velen, en dat is in de ogen van

deze moslims de ware islam.

$eze voorstelling van zaken is tot op zekere hoogte

"egrijpelijk en zelfs voor de hand liggend. mmers, het

onderscheid tussen de esoterische en eDoterische kant van de

islam, tussen de letter en de geest van de wet, is een van de

meest fundamentele kenmerken van het soefisme. Maar toch

is ze eenzijdig, omdat ze geen recht doet aan het feit dat ook

de mystieke islam zelf vele gezichten kent. /et soefisme

@E


24/24

mag niet vereenzelvigd worden met **n van deze gezichten.

$at leert niet alleen de geschiedenis, dat wordt ook duidelijk

uit de grote verscheidenheid aan verschijningsvormen die

het hedendaagse soefisme te zien geeft. Aan de ene kant vanhet spectrum staan de soefi#s die de strikte naleving van de

islamitische wet nastreven, soms zelfs op een manier die hun

fundamentalistische geloofsgenoten niet zou misstaan. Aan

de andere kant staan de soefi#s voor wie de letter van de

islamitische wet helemaal schuilgaat achter de geest ervan.

$aarom is het klassieke soefi adagium nog steeds van krachtdat de wegen naar God zeer talrijk zijn, talrijker nog dan de

sterren aan het firmament.

notenH

+ 'runo 'orchert,#ystiek& 'eschiedenis en uitdain %/aarlem

+IEI&, p. I.

-an $ale#s 'root oordenboek der *ederlandse +aal, onder(mystiek#.

= !aint ohn of the ross and .slam, Oew ork etc. +IE+.

-oor wie meer wil weten over de islamitische mystiek is er een

aantal overzichtswerken "eschik"aar. /ier zij volstaan met

twee titelsH A. 8chimmel,#ystical /imensions of .slam,

Documents

Soefi Weg Van God