Socio-ekonomska analiza investicija za potvrđivanje · 2017-12-04 · ukupne ekonomske aktivnosti, posebno u industrijskom (metalnom) sektoru, tj. u periodu tzv. ^tranzicione recesije

Socio-ekonomska analiza investicija za potvrđivanje

Pariskog sporazuma

Autori: Prof. dr Gordana Đurović Mr. Slobodan Perović Nebojša Jablan

Podgorica, jun 2017. godine

2

SADRŽAJ Uvod ................................................................................................................................ 3

I. Razvojni kontekst i GHG emisija ..................................................................................... 4

II. Razvojna politika, prioritetne investicije i projektovano smanjenje emisija GHG u 2030. godini ............................................................................................................................... 7

1. Planiranje investicija i primjena Strategije o klimatskim promjenama ........................................... 7

2. Potrebna investiciona sredstva za realizaciju INDC ........................................................................ 7

III. Socio-ekonomska analiza .......................................................................................... 13

1. Investiciona ulaganja i operativni troškovi ................................................................................... 14

2. Ekološka analiza u dijelu klimatskih promjena ............................................................................. 20

3. Ekonomske koristi ........................................................................................................................ 25

3.1. Direktne ekonomske koristi ................................................................................................................. 25

3.2. Efekti na zaposlenost ........................................................................................................................... 30

3.3. Efekti na BDP ....................................................................................................................................... 30

4. Bilans neto efekata ....................................................................................................................... 30

5. Zaključci socio-ekonomske analize ............................................................................................... 37

6. Izvori finansiranja .......................................................................................................................... 38

Spisak tabela .................................................................................................................. 40

Spisak grafika ................................................................................................................. 40

Spisak skraćenica ............................................................................................................ 41

Korišćeni izvori ............................................................................................................... 42

3

Uvod Na 21. konferenciji država članica (COP 21) Okvirne konvencije Ujedinjenih nacija o promjeni klime (UNFCCC), koja je održana u Parizu od 30. novembra do 12. decembra 2015. godine, usvojen je Pariski sporazum – globalni sporazum o promjeni klime, kojim se teži osnažiti globalna reakcija na opasnost od klimatskih promjena. Sporazum uključuje plan djelovanja čiji je cilj globalno zagrijavanje ograničiti na nivou „znatno nižem” od 2 °C. Obuhvata razdoblje od 2020. nadalje.

Pariski sporazum je veliki korak prema boljem sprovođenju zajedničkih mjera na svjetskom nivou i ubrzanju globalne transformacije u društvo s niskom emisijom CO2, otporno na klimatske promjene. Za razliku od Kjoto protokola (1997) 1, koji je podrazumijevao obavezu smanjenja emisija za određeni broj država, Pariski sporazum donosi kvantifikovanu obavezu smanjenja emisija za sve države članice Konvencije.

Dugoročni cilj: Vlade su postigle dogovor da porast prosječne svjetske temperature zadrže na nivou znatno nižem od 2 °C u u poređenju s predindustrijskim nivoom, kao i da će ulagati napore da se taj porast ograniči na 1,5 °C.

Doprinosi i ambiciozna dinamika izvještavanja: Prije konferencije u Parizu zemlje potpisnice su podnijele sveobuhvatne nacionalne planove klimatskog djelovanja za smanjivanje emisija (INDC dokumente), sa ambicijom da će svakih pet godina obavještavati o svojim doprinosima za postavjanje ambicioznijih ciljeva (u odnosu na prethodno postavljene ciljeve). Pored navedenog, Pariski sporazum uspostavlja cilj karbonske neutralnosti u drugoj polovini vijeka i obavezu donošenja nisko-emisionih strategija za period do 2050. godine, uspostavlja i ravnopravnost ublažavanja i prilagođavanja na klimatske promjene (mitigacije i adaptacije).

Transparentnost: Članice su se obavezale da će se međusobno izvještavati, kao i opštu javnost, o tome kako napreduju u sprovođenju svojih ciljeva, kako bi se osigurao transparentan nadzor ovog važnog procesa, jer klimatske promjene pogađaju svu populaciju, ekonomske sektore i regione2.

Pariski sporazum stupio je na snagu 4. decembra 2016. godine (30 dana od ratifikacije od strane barem 55 zemalja koje su odgovorne za barem 55% globalnih GHG emisija). Do 30. maja 2017. godine Sporazum je ratifikovan u parlamentima 147 zemalja, od ukupno 197 zemalja potpisnica. U regionu, Pariski sporazum ratifikovan je u Albaniji, BiH i Srbiji3.

Crna Gora je ugovorna strana Konvencije od 21. januara 2007. godine, a 22. aprila 2016. godine u Njujorku predsjednik Crne Gore, Filip Vujanović, potpisao je i Pariski sporazum. Doprinos Crne Gore naporima međunarodne zajednice u borbi protiv klimatskih promjena iskazanim kroz INDC je najmanje 30 % smanjenje emisija GHG u periodu do 2030. godine, u odnosu na nivo iz bazne 1990. godine. Cilj koji je ambiciozan i u skladu sa namjerama EU.

Sljedeći korak je procedura potvrđivanja (Zakon o potvrđivanju Pariškog sporazuma u 2017. godini). Ova analiza u funkciji je tog procesa. Naime, prilikom podnošenja Namjeravanog nacionalno utvrđenog doprinosa Crne Gore u skladu s odlukom 1/CP 19 i odlukom 1/CP 20 Okvirne konvencije Ujedinjenih nacija o klimatskim romjenama (UNFCCC), nije rađena ekonomsko – socijalna analiza prepoznatih aktivnosti ublažavanja, koja treba da čini sastavni dio INDC dokumenta i koja predstavlja

osnovu za utvrđivanje postavljenog cilja. Stoga je u procesu pripreme za potvrđivanje Pariskog sporazuma, potrebno izraditi analizu koja će predvidjeti potrebne investicije neophodne za ublažavanje klimatskih promjena, kao i iznos sredstava koji se mora izdvojiti iz različitih izvora, a u cilju utvrđivanja ukupnih neto efekata planiranih investicija i mjera.

1 Prema http://unfccc.int/kyoto_protocol/background/items/2879.php 2 Prema http://www.consilium.europa.eu/en/policies/climate-change/timeline/ 3 http://unfccc.int/paris_agreement/items/9444.php

http://unfccc.int/kyoto_protocol/background/items/2879.php

http://www.consilium.europa.eu/en/policies/climate-change/timeline/

http://unfccc.int/paris_agreement/items/9444.php

4

I. Razvojni kontekst i GHG emisija

Doprinos Crne Gore međunarodnim naporima na sprječavanju negativnih efekata klimatskih promjena izražen je u smanjenju emisija gasova sa efektom staklene bašte za najmanje 30% do 2030. godine u odnosu na baznu 1990. godinu4. Nivo emisija gasova sa efektom staklene bašte iz sektora obuhvaćenih namjeravanim doprinosom za Crnu Goru iznosio je 5239 kilotona CO2eq u 1990. godini i Crna Gora se obavezuje da ga smanji za najmanje 1572 kilotone CO2eq, na nivo koji je niži od ili koji je jednak 3667 kilotona CO2eq do 2030. godine.

Tabela 1 Ukupne emisije GHG izražene u CO2 eq emisijama u periodu 1990-2013. godine

godina Energija

Industrijski procesi

Poljoprivreda, bez ponora

Ponori Otpad

Ukupne emisije bez

ponora (100%)

(Gg CO2 eq) % (Gg CO2 eq) % (Gg CO2 eq) % (Gg CO2 eq) (Gg CO2 eq) % (Gg CO2 eq)

1990. 2.352,61 45% 2.272,87 43% 593,42 11% -1581,25 19,62 0,4% 5.238,52

1991. 2.450,28 41% 2.909,18 49% 591,06 10% -1282,22 34,97 0,6% 5.985,49

1992. 1.809,33 42% 1.891,39 44% 553,59 13% -2058,12 45,41 1,1% 4.299,72

1993. 1.602,90 55% 709,60 24% 530,71 18% -2505,52 57,43 2,0% 2.900,64

1994. 1.428,09 67% 94,12 4% 539,7 25% -2486,46 68,97 3,2% 2.130,88

1995. 825,24 22% 2.272,87 61% 564,24 15% -1827,9 80,39 2,1% 3.742,74

1996. 1.842,40 66% 294,48 11% 559,66 20% -2152,27 91,69 3,3% 2.788,23

1997. 1.850,80 46% 1.547,59 38% 539,81 13% -2395,5 105,17 2,6% 4.043,37

1998. 2.259,86 52% 1.471,88 34% 533,09 12% -2415,11 116,04 2,6% 4.380,87

1999. 2.332,16 50% 1.648,27 36% 533,09 11% -2428,31 126,57 2,7% 4.640,09

2000. 2.427,50 47% 2.046,92 40% 545,34 11% -2467,04 136,79 2,7% 5.156,55

2001. 2.013,42 42% 2.173,09 45% 514,96 11% -2346,34 146,02 3,0% 4.847,49

2002. 2.517,68 46% 2.223,86 41% 519,87 10% -2691,8 154,39 2,9% 5.415,80

2003. 2.427,77 49% 1.846,00 37% 526,98 11% -2298,33 161,92 3,3% 4.962,67

2004. 2.388,09 51% 1.665,62 35% 504,09 11% -1871,53 168,61 3,6% 4.726,41

2005. 2.200,89 51% 1.544,11 36% 359,34 8% -2090,19 174,48 4,1% 4.278,82

2006. 2.356,22 52% 1.635,67 36% 347,65 8% -1392,16 179,63 4,0% 4.519,17

2007. 2.293,34 50% 1.769,81 38% 381,18 8% -2423,38 184,25 4,0% 4.628,58

2008. 2.904,72 67% 930,08 21% 332,31 8% -2240,05 188,21 4,3% 4.355,32

2009. 1.979,14 66% 572,38 19% 267,53 9% -2348,19 190,26 6,3% 3.009,31

2010. 2.725,54 70% 722,66 19% 263,1 7% -1989,02 193,65 5,0% 3.904,95

2011. 2.768,15 69% 765,59 19% 286,74 7% -1870,53 197,41 4,9% 4.017,89

2012. 2.684,24 75% 398,94 11% 288,27 8% -2042,53 200,49 5,6% 3.571,94

2013. 2.415,87 76% 282,93 9% 280,22 9% -2221,61 199,26 6,3% 3.178,28

Ostvareno smanjenje do 2013. u odnosu na 1990. godinu za 2.060,24 Gg CO2 eq 39,3%

Projekcija ukupnih emisija GHG u 2030. godini (Nac. Strategija klimatskih promjena do 2030. god., str. 5) 3.485,86

Projektovano smanjenje emisija GHG u 2030. godini u odnosu na 1990. godinu 33,5% Izvor: Prvi dvogodišnji izvještaj Crne Gore o klimatskim promjenama, Vlada CG, Decembar 2015, str. 8 i Nacionalna strategija

klimatskih promjena do 2030.godine, Septembar 2015, str. 5;

Već u 2013. godini, ostvareno je značajno smanjenje emisija GHG od oko 40% u odnosu na nivo iz 1990. godine i to prvenstveno smanjenjem aktivnosti u sektoru industrijskih procesa (Kombinat aluminijuma Podgorica (KAP)) i u sektoru poljoprivrede, što je učinilo da sektor energije u 2013. godini poveća svoje relativno učešće u ukupnim emisijama GHG bez ponora na čak 76%.

4 Namjeravani nacionalno utvrđeni doprinos Crne Gore (INDC) u skladu s odlukom 1/CP 19 i odlukom 1/CP 20 Okvirne konvencije Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama (UNFCCC), Septembar 2015.

5

Ovom analizom obuhvaćene su samo emisije GHG bez ponora CO2, jer isti nisu uključeni ni u proračun Namjeravanog nacionalno utvrđenog doprinosa Crne Gore (INDC), zbog visoke nepouzdanosti ponora CO2 u nacionalnom inventaru emisija GHG5 /“Korišćenje zemljišta, promjena u korišćenju zemljišta i šumarstva” (LULUCF)6/, usljed nedostatka potrebnih, kao i kvaliteta postojećih podataka za njihovu procjenu.

Istovremeno, Crna Gora je u navedenom dokumentu takođe istakla da “budući da ima relativno visok stepen nesigurnosti u pogledu emisija u sektoru šumarstva, zadržava pravo da preispita svoj INDC do 2020. godine, nakon što budu dostupni tačniji podaci i poboljšaju se tehnički uslovi u pogledu namjene zemljišta, prenamjene zemljišta i šumarstva, kao i da to unese u svoj nacionalno utvrđeni doprinos”.

Na grafiku 1. je prikazano kretanje realne stope rasta Bruto društvenog proizvoda (BDP) i industrijske proizvodnje u periodu 1990-2016. godine gdje se vidi njihova korelacija u periodu tranzicone recesije devedesetih, kao i u periodu ekonomske krize, ali i postepeno mijenjanje strukture crnogorske ekonomije, sa “preindustrijalizovane” ekonomije za jugoslovensko tržište do postepene izgradnje otvorene, eurizovane i servisno orjentisane ekonomije, sa modelom razvoja baziranom na rastu SDI i jačanju sektora usluga (u kom je i najveći rast zaposlenosti). Grafik br. 1. Realna stopa rasta BDP-a u periodu 1990-2016. godine i projekcije do 2030. godine (IMF do 2022. godine); Indeks industrijske proizvodnje u periodu 1990-2016. godine i njena postepena modernizacija i restrukturiranje do 2030. godine

Izvor: SGCG za relevantne godine, Monstat, IMF (BDP 2017-2022) i kalikulacije;

Važno je napomenuti da je u prethodnom periodu smanjenje emisija GHG bilo posljedica smanjenja ukupne ekonomske aktivnosti, posebno u industrijskom (metalnom) sektoru, tj. u periodu tzv. “tranzicione recesije” 90-tih godina XX vijeka i njenog postepenog, skromnog oporavka od počekta XXI vijeka do danas. Uzroci ovih kretanja poznati su u razvojnoj ekonomiji, a najkraće obuhataju: samu promjenu sistema – tranziciju, disoluciju SFRJ i zajedničkog tržišta, rat u okruženju, sankcije UN i prekid spoljnotrgovinskih tokova, kao i probleme u funkcionisanju tržišta SRJ krajem te decenije. Period 1990-2015. godine su pratile i velike promjene u strukturi privredne aktivnosti i registrovanoj zaposlenosti i nezaposlenosti (Tabela 2). Učešće poljoprivrede, a posebno industrije, značajno se smanjilo i u Bruto dodatoj vrijednosti (BDV) i u zaposlenosti, dok je industrija najviše participirala u rastu registrovane nezaposlenosti. Do 2015. godine, industrija je smanjila svoje učešće u BDV sa 20,8% na svega 12,9%. Po Industrijskoj politici do 2020. godine, očekuje se njen postepeni opravak (do 20%

5 Nacionalni inventar emisija GHG uređuje i vodi Agencija za zaštitu životne sredine 6 Land use, land use change and forestry (LULUCF) - Korićenje zemljišta, promjene u korišćenju zemljišta i šumarstvo;

6

u BDP-u), tako da se može očekivati njen postepeni rast u strukturi BDV u 2030. godine do 22%, uz rast zaposlenosti do 13% ukupne registrovane zaposlenosti. I u 2030. godini najveći doprinos BDV daje sektor usluga (relativno smanjenje na 67% u BDV, a u zaposlenosti do 79%). Sa postepenim oporavkom ekonomije, uz prosječnu stopu od 3,5% u periodu nakon 2022. godine, očekuje se i smanjenje registrovane nezaposlenosti, gdje bi krajnji cilj bio smanjenje stope na jednocifrenu do kraja posmatranog perioda (9,5-10,3)%. Broj zaposlenih u sektoru industrije povećao bi se sa 20.900 u 2015. godini na 27.000 u 2030. godini.

Tabela 2. Učešće sektora u Bruto dodatoj vrijednosti (BDV) i zaposlenosti u 1990., 2000., 2010. i 2015. godini i projekcije za 2030. godinu

Struktura / djelatnosti 1990 2000 2010 2015 2030*

% BDV % zaposl

% BDV

% zaposl

% BDV % zaposl

% BDV % Zaposl

% BDV

% zaposl

Poljopriveda i šumarstvo 12,2 12,5 2,1 9,2 1,4 9,8 1,5 6,0 2,0

Industrija 20,8 19,1 25,3 14,6 15,3 12,9 11,9 22,0 13,0

Građevinarstvo 4,0 4,3 4,8 5,9 5,0 4,6 5,3 5,0 6,0

Ostale usluge 63,0 64,1 67,8 70,3 78,3 72,7 81,3 67,0 79,0

Ukupno (mil € i 000 zap.) 1.618 169,5 966 140,7 2.608 161,7 2.992 175,6 100 210

Registrov. nezaposlenost 53,700 81,100 32,026 39,991 24,000

Stopa nezaposlenosti 24,1 36,6 16,5 18,5 9,5 - 10,3

Izvor: Monstat, Unstat (BDV za 1990.) i projekcije za 2030. godinu;

Planirani rast ekonomske aktivnosti u periodu 2017–2030. godine bazira se na prioritetnim razvojnim projektima u oblasti proizvodnje energije (hidroelektrane, male HE, vjetroelektrane, fotonaponske elektrane, TE Pljevlja II, programi energetske efikasnosti, i sl.), saobraćaja (autoput i ostali projekti), u oblasti industrije (posebno metalne industrije), u oblasti turizma (turistički kompleksi i hoteli), kao i u oblasti poljoprivrede. Dugoročni projekti obuhvaćeni su posebnim studijama i sektorskim strategijama (Strategija razvoja energetike i povezani akcioni planovi), kao i Nacionalnom strategijom održivog razvoja Crne Gore do 2030. godine (NSOR) i Nacionalnom strategijom klimatskih promjena do 2030. godine (NSKP). Srednjoročne projekcije investicija date su u Razvojnim smjernicama Crne Gore, Programu ekonomskih reformi7 i Industrijskoj politici do 2020. godine. Kao što je i navedeno u Tabeli 1, projektovano smanjenje emisija GHG u 2030. u odnosu na 1990. godinu u Nacionalnoj strategiji klimatskih promjena do 2030. godine je 33,5%. U periodu 1990.-2013. godine, ostvareno je smanjenje od gotovo 40% (prvenstveno kroz smanjenje ukupne ekonomske aktivnosti u odnosu na baznu godinu). U narednom razvojnom periodu, kog prate ambiciozni razvojni projekti u navedenim sektorima, projektovano smanjenje emisija GHG u 2030. Godini u odnosu na baznu godinu biće smanjeno na 33,5%. Međutim, to i dalje znači da će Crna Gora ispuniti svoju međunarodno preuzetu obavezu i dati nacionalni doprinos smanjenju negativnih efekata emisija GHG u 2030. u odnosu na 1990. godinu. U predstojećem razvojnom periodu 2017-2030. godine, ne ugrožavajući rast ekonomske aktivnosti, mjere smanjenja emisija GHG prvenstveno treba ostvarivati kroz:

opšte povećanje energetske efikasnosti,

unaprjeđenje industrijskih tehnologija (prvenstveno u metalnoj industriji),

povećanje udjela energije iz obnovljivih izvora u bruto finalnoj potrošnji energije do 33% i

modernizacijom u sektoru proizvodnje energije8.

7 Program ekonomskih reformi za period 2017-2019. godine prepoznaje prioritetne razvojne projekte u oblasti saobraćaja, energetike i industrije, turizma i poljoprivrede ukupne procijenjene vrijednosti od 3.144,3 mil. €. 8 Prema dokumentu: Namjeravani nacionalno utvrđeni doprinos Crne Gore (INDC) u skladu s odlukom 1/CP 19 i odlukom 1/CP 20 Okvirne konvencije Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama (UNFCCC), Septembar 2015.

7

II. Razvojna politika, prioritetne investicije i projektovano smanjenje emisija GHG u 2030. godini

1. Planiranje investicija i primjena Strategije o klimatskim promjenama

Crna Gora planira da u narednom periodu investira u infrastrukturne projekte, koji će uticati na ukupno smanjenje emisija GHG u državi, a samim tim i na ublažavanje klimatskih promjena, čime će se istovremeno postići nacionalno određeni cilj, kao i trasirati put ka niskokarbonskoj ekonomiji. Najveći broj investicionih ulaganja u periodu 2015.-2030. godine je u sektoru energetike. Nacionalna strategija klimatskih promjena daje smjernice u oblasti klimatskih, energetskih i ostalih politika i veliki broj inicijativa za direktni razvoj države prema niskokarbonskim tehnologijama i zelenoj ekonomiji. U isto vrijeme, NSKP ukazuje na to da je moguće istovremeno dostizanje klimatsko-energetskih ciljeva, razvojnih ciljeva i EU integracija, ukoliko se dosadašnja rješenja modifikuju i podrži preusmjerenje prema novim tehnologijama koje doprinose ostvarenju ciljeva održivog razvoja, a kojima se generišu veće ukupne koristi. U navedenom kontekstu je potrebna jaka i nedvosmislena podrška države, kako kroz pružanje finansijskih podsticaja i učešća u finansiranju projekata, tako i kroz kreiranje odgovarajućih politika i njihovu implementaciju. Lokalne samouprave su, takođe, u poziciji da doprinesu ovim ciljevima, u granicama svojih nadležnosti (edukativne kampanje, i pružanje doprinosa kroz realizaciju infrastrukturnih projekata na način da se u iste integrišu mjere niskokarbonskog razvoja). Mobilizacija finansijskih resursa u privatnom sektoru je izuzetno važna, a može se sprovesti i kroz javno-privatno partnerstvo i kroz stvaranje povoljnih uslova za investicije. Međunarodni klimatski fondovi i bilateralna pomoć predstavljaju još jedan kanal za prikupljanje dijela potrebnih sredstava, pored EU kao najvažnijeg donatora kroz pretpristupne fondove, i strukturne i investicione fondove po ostvarivanju punopravnog članstva. Takođe su važne i međunarodne finansijske institucije poput Evropska banka za rekonstrukciju i razvoj (EBRD) i Evropska investiciona banka (EIB)9.

2. Potrebna investiciona sredstva za realizaciju INDC

Investiciona analiza obuhvata investicije i operativne troškove na nivou važnih privrednih grana i privrednih subjekata, sa značajnim uticajem na cjelokupno društvo, uključujući i projektovano smanjenje emisija GHG do 2030. godine. Ključni dokumenti za pripremu ove analize su: Nacionalna strategija klimatskih promjena do 2030. godine (NSKP), Strategija razvoja energetike do 2030. godine (SRE), Nacionalna strategija održivog razvoja do 2030. godine (NSOR), Prvi dvogodišnji izvještaj Crne Gore o klimatskim promjenama (BUR, 2015), Drugi nacionalni izvještaj Crne Gore o klimatskim promjena ka UNFCCC (2014) i relevantni akcioni planovi: Akcioni plan za Strategiju razvoja energetike za period 2016-2020. godine (AP SRE), Nacionalni akcioni plan korišćenja energije iz obnovljivih izvora energije do 2020. godine (NAP OIE) i Treći akcioni plan energetske efikasnosti (AP EE) za period 2016-2018. godine.

9 http://www.mrt.gov.me/vijesti/157445/Prvi-dvogodisnji-izvjestaj-Crne-Gore-o-klimatskim-promjenama.html

http://www.mrt.gov.me/vijesti/157445/Prvi-dvogodisnji-izvjestaj-Crne-Gore-o-klimatskim-promjenama.html

8

Primijenjen je dinamički pristup10 sagledavanja potrebnih investicionih sredstava i operativnih troškova u posmatranom periodu u sektorima energetike, industrije i poljoprivrede. U ovoj fazi, u analizu nije uključen sektor šumarstva i sektor otpada.

Sektor otpada najmanji doprinosi ukupnim emisijama GHG u državi (oko 6% u 2013. godini). Prema Državnom planu za upravljanje otpadom za period 2015.-2020. godine, planirane investicije u infrastrukturu za upravljanje otpadom u predstojećem periodu iznose oko 130 mil. € do 2020. godine, odnosno oko 354,8 mil. € do 2035. godine11. Iz tog razloga investicije u sektoru otpada nisu uključene u analizu, jer je ukupan doprinos svih investicija na ukupno smanjenje emisija GHG jako mali, a naročito u odnosu na visinu investicija.

Tabela 3. Pregled izabranih projekata i pristup procjeni neophodnih ulaganja

I ENERGETIKA IZVOR

1 Nove hidroelektrane

1.1 Projekat hidroelektrana na rijeci Morači

Izgradnja četiri HE: Andrijevo, Raslovići, Milunovići, Zlatica (32, 26, 18 i 8 km od centra Podgorice, respektivno), prema Varijanti 2 (za koju je urađen Izvještaj o strateškoj procjeni uticaja (SPU) na životnu sredinu). Predviđena nstalisana snaga je 238 MW, sa godišnjom proizvodnjom električne energije od 616 GWh. Predviđeni period izgradnje je 6 godina i ovdje je pomjeren za dvije godine, odnosno za period 2018-2023. godine, pri čemu je posljednja godina modifikovana iz AP SRE u odnosu na SRE. Uračunati investicioni trošak HE morača (koristeći varijantu sa branom Andrijevo na 250 mnv) je 493 mil. €; (Izvor: AP SRE, str. 101-102).

1.2 Projekat hidroelektrane na rijeci Komarnici

Razvijeno je tehničko rješenje za korišćenje hidropotencijala rijeke Komarnice, pritoke rijeke Pive, koje predviđa izgradnju velike HE, uspora akumulacije 810 mnm, korisne zapremine akumulacije 130 miliona m3, instalisane snage 172 MW, proizvodnje 227 GWh i troškova izgradnje od 178 mil. €, za period 2019-2024. godine; (Izvor: AP SRE, str. 104-106).

2 Revitalizacija postojećih HE

2.1 Projekat revitalizacije HE Piva

Revitalizacija HE Piva treba da bude završena do kraja 2020. godine, sa čime će se instalisana snaga povećati sa sadašnjih 342 MW (3x114 MW) na 363 MW (3x121 MW) i planirana proizvedena električna energija sa 762 GWh na 800 GWh godišnje. Ulaganja oko 62,7 mil. €; (Izvor: AP SRE, str. 63-64).

2.2 Projekat revitalizacije HE Perućica

Poslije revitalizacije HE Perućica 2017.-2021. godine, instalisana snaga elektrane bi se povećala, sa sadašnjih 285 MW na 307 MW, dok bi prosječna godišnja proizvodnja bila 958 GWh godišnje. Ulaganja oko 44 mil. €; (Izvor: AP SRE, str. 65-66).

3 TE PLJEVLJA

3.1 Projekat revitalizacije TEP I

Revitalizacijom TE Pljevlja povećava se instalisana snaga TEP I sa 218,5 MW na 225 MW i prosječna proizvodnja sa 1,150 GWh/godine na 1,179 GWh/godine. Kao optimalno tehnološko rješenje za postojeći blok, predloženo je i rješavanje problema prekoračenja emisija polutanata u vazduh instalacijom novog elektrostatičkog filtera, sistema za odsumporavanje dimnih gasova vlažnim putem i sistema selektivne katalitičke redukcije NOx kao i savremenog sistema za tretman otpadnih voda. Primjenu Direktive 2001/80 EC o ograničavanju emisija nekih polutanata (SO2, NOx i čestica prašine) u Crnoj Gori, kao i u ostalim članicama EU,

10 Osnovna karakteristika Cost-Benefit analize u dinamičkom pristupu je diskontovanje, jer se tokovi troškova i koristi ne javljaju u isto vrijeme. Naime, nakon što se obavi ulaganje, neophodno je sačekati duži vremenski period da bi se to generisalo u koristi. Opšte načelo je da se vrijednost novca danas razlikuje od vijednosti novca za godinu dana. Iz toga razloga se ustanovljava diskontna stopa (izražena u procentima) kako bi se definisalo godišnje amortizovanje vrijednosti novca. 11 Prema dokumentu: Nacionalna strategija aproksimacije u oblasti životne sredine sa Akcionim planom za period 2016-2020. godine (NEAS - National Environmental Approximation Strategy).

9

treba početi najkasnije do 31. decembra 2017. godine i prema odluci Ministarskog savjeta Energetske Zajednice (EZ, 2013. god.), sve elektrane koje spadaju u grupu tzv. postojećih elektrana (koje su dobile građevinsku dozvolu ili dozvolu za rad prije 1. jula 1992. godine), u periodu od 1. januara 2018. godine do 31. decembra 2023. godine mogu raditi ukupno 20.000 sati. Poslije 1. januara 2024. te elektrane više ne mogu raditi, ako ne udovoljavaju kriterijumu ograničenja emisija navedenih polutanata. Ta ograničenja mogu biti zadovoljena samo ugradnjom potrebnih tehnoloških unaprjeđenja. Investicija u iznosu 64,5 mil. € u periodu 2017.-2018. godine; (Izvor: DPP za TEP II i AP SRE, str. 67-68).

3.2 Projekat izgradnje TEP II

Izgradnja novog bloka TEP II, pomjerena u analizi za jednu godinu, odnosno za period 2017-2022. godine, nominalne električne snage 254 MW, neto efikasnosti 39,5%, prosječne godišnje proizvodnje električne energije 1650 GWh i prosječne godišnje potrošnje uglja 1,6 mil tona. BAT tehnologija, prema usvojenim: Detaljni prostorni plan (DPP) i Izvještaj o strateškoj procjeni uticaja (SPU) za TEP II. Investicija u iznosu 385,2 mil. €; (Izvor: Elaborat o procjeni uticaja na životnu sredinu izgradnje termoelektrane ''Pljevlja II'', novembar 2012. godine, od strane Konzorcijuma preduzeća: ESOTECH d.d Velenje, CEE d.o.o. Ljubljana, Premogovnik Velenje d.d., Velenje i ERICo Velenje d.o.o., Velenje i Studija izvodljivosti za izgradnju TE Pljevlja II, Avgust 2016. godine, Deloitte d.o.o. Podgorica).

4 OIE - program izgradnje vjetroelektrana

4.1 Vjetroelektrana Krnovo Investicija realizovana. Snaga vjetroelektrane je 72MW. Investicija u iznosu od 120 mil. €, ili 1.66 mil. €/MW. (Izvor: AP SRE, str. 107-108).

4.2 Vjetroelektrana Možura Investicija u toku. Instalisani kapacitet vjetroelektrane je 46 MW, a godišnja proizvodnja je 106 GWh. Planirani period izgradnje (2018-2019). god.; Investicija u iznosu 76 mil. €; (Izvor: AP SRE , str. 107-108).

4.3 Vjetroelektrana 3 Izgradnja dodatnih 33 MW za koje lokacija još nije određena; Investicija vrijedna 55 mil. €; (Izvor: AP SRE, str. 107-108).

5 Male hidroelektrane

5.1 Izgradnja malih HE

U SRE 2030 je planirana izgradnja malih hidroelektrana (mHE) ukupne instalisane snage 132 MW sa planiranom godišnjom proizvodnjom od 425 GWh. Investiciona ulaganja u mHE za period do 2030. godine predviđena su u iznosu od 191 mil. €. Trenutno su u Crnoj Gori zaključeni ugovori o koncesiji za 21 vodotok, kojima je predviđena izgradnja 41 mHE ukupne instalisane snage oko 73 MW sa planiranom godišnjom proizvodnjom oko 247 GWh, i okvirne vrijednosti investicije od oko 110 mil. €. Ostaje za realizaciju ostalih 59 MW (132MW-73MW=59MW). S obzirom na dosadašnju dinamiku izgradnje, u analizi je predviđeno da se u periodu 2017-2021. godine, ukupna investicija u mHE kreće do 160 mil. €; (Izvor: AP SRE, str. 99-100).

5.2 Revitalizacija postojećih mHE

Poslije revitalizacije bi se instalisana snaga mHE Slap Zete, sa sadašnjih 1,2 MW, povećala na 3,2 MW, a godišnja proizvodnja, sa sadašnjih 3,5 GWh na 14,6 GWh. Kod mHE Glava Zete snaga bi ostala jednaka 5 MW, ali bi proizvodnja, zbog rekonstrukcije i zamjene elektro-mašinske opreme i pomoćne opreme, sa sadašnjih 12 GWh porasla na 15 GWh. Takođe će se preostalih 5 mHE u vlasništvu EPCG postepeno revitalizovati, čime će se instalisana snaga povećati, sa sadašnjih 2,5 MW na 3,2 MW, a planirana proizvodnja sa 5,5 GWh na 7,8 GWh. Ukupna investicija 19 mil. €, u periodu 2018-2019. godine; (Izvor: AP SRE, str. 69-70).

6 Investicije u EE i podsticanje EE i OIE iz budžeta

10

Podsticajne mjere iz javnih izvora (uključujući kredite i grantove)

U AP EE za period 2016-2018. godine za ove namjene planiran je iznos od 31 mil. €, tj. oko 10 mil. €/godišnje, pa se pretpostavlja da će se taj trend odnositi na cijeli posmatrani period. U ovom AP predviđene su sljedeće podsticajne mjere: 1. Opšte mjere za zgrade: Razvoj i primjena regulatornog okvira za EE zgrada, Sprovođenje redovnih energetskih pregleda sistema za grijanje i sistema za klimatizaciju, Sertifikovanje energetskih karakteristika zgrada12, 2. Mjere u sektoru domaćinstava: Energetsko označavanje uređaja za domaćinstva, Finansijska podrška fizičkim licima za EE investicije13, 3. Mjere u sektoru usluga: Uspostavljanje i primjena EE kriterijuma u javnim nabavkama roba, vozila i usluga, kao i kod kupovine i zakupa zgrada, unaprjeđenje energetskih karakteristika zgrada u javnom sektoru, posebno poboljšanje energetskih karakteristika omotača zgrada i tehničkih sistema; Implementacija mjera poboljšanja EE u javnim komunalnim preduzećima lokalnih samouprava i ostalim javnim kompanijama (strana tražnje); Unaprjeđenje monitoringa stanja i održavanja, kao i investicije u cilju poboljšanja EE u sistemima: javne rasvjete (zamjena rasvjetnih tijela), vodovoda i kanalizacije, ostalih komunalnih djelatnosti; 4. Mjere u sektoru komercijalnih usluga: Uspostavljanje mehanizama finansijske podrške MSP za EE investicije, Izrada Akcionog plana EE u transportu i realizacija pilot projekata / energetske i ekonomske uštede, smanjenje štetnog uticaja na životnu sredinu, itd. 5. Mjere u sektoru industrije: do sada planirano samo uspostavljanje energetskog menadžmenta u KAP i Željezari; 6. Mjere u sektoru transporta: Izrada Akcionog plana EE u transportu i realizacija pilot projekata (prvo izrada Studije EE u transportu); Ovim aktivnostima nisu obuhvačene infrastrukturne mjere u sektoru transporta sa efektima energetskih ušteda14: 7. Mjere za energetske subjekte: Individualno mjerenje i informativni obračun kod potrošača el.energije (nastavak programa “pametnog mjerenja”, daljinsko očitavanje potrošnje električne energije); 8. Horizontalne i međusektorske mjere: Razvoj osnovnog legislativnog, regulatornog i institucionalnog okvira za EE u Crnoj Gori, Donošenje planskih dokumenata za EE, Uspostavljanje statističkog i monitoring

12 Do sada su završeni projekti za javne zgrade (bolnice, domovi zdravlja, škole i vrtići): Energetska efikasnost u Crnoj Gori (MEEP) – IBRD kredit u visini od 11,5 mi. € i Program energetske efikasnosti u javnim zgradama (EEPPB) – KfW kredit u visini od 11,44 mil. € 13 1. MONTESOL - beskamatni krediti za domaćinstva za ugradnju solarnih sistema za pripremu tople vode koji je bio aktivan u periodu 2012. – 2015. godine); 2. ENERGY WOOD - beskamatni krediti za ugradnju sistema za grijanje na moderne oblike biomase; 3. SOLARNI KATUNI - instalacija fotonaponskih solarnih sistema na katunima; 4. U prethodnom periodu je više jedinica lokalnih samouprava (Rožaje, Berane, Tivat, Podgorica, Nikšić, Ulcinj, Budva, Cetinje) pokrenulo programe subvencija za ugradnju solarnih sistema u novim zgradama, kroz smanjenje komunalnih taksi (naknada za opremanje komunalnog zemljišta) u iznosu (50-200) € po kvadratnom metru instaliranog solarnog panela, a zavisno od jedinice lokalne samouprave (AP EE za period 2016.-2018. godine). 14 U toku implementacionog perioda 2. APPE, u Crnoj Gori realizovan je niz značajnih infrastrukturnih projekata u sektoru saobraćaja, koji je doveo je do značajnih smanjenja udaljenosti između gradova, kao i do poboljšanja uslova lokalnog saobraćaja (npr. zaobilaznice oko pojedinih gradova, tuneli, postavljanje treće trake na magistralnim putevima, kružni tokovi i sl.). Realizacija navedenih investicija dovela je do relativno velikih ušteda energije (goriva) koje nije bilo moguće ocijeniti iz razloga što investicioni projekti nijesu koncipirani na način koji bi omogućio planiranje i sagledavanje ušteda u energiji. Drugim riječima, komponenta energetske efikasnosti nije uopšte bila uključena u projekte ove vrste AP EE (2016-2018); Ministarstvo ekonomije, u okviru projekta "Razvoj održivog korišćenja energije" (IPA 2011), pripremilo je predloge tri studije za korišćenje OIE i primjenu mjera EE u saobraćaju: 1. Studija o potencijalima biogoriva i potencijal za proizvodnju biogoriva druge generacije; 2. Studija o mogućnosti uvođenja drugih alternativnih goriva u sektor saobraćaja; i 3. Studija o potencijalima energetske efikasnosti u sektoru saobraćaja. Na osnovu zaključaka tri studije pripremljen je i Akcioni plan za primjenu obnovljivih izvora energije i mjera energetske efikasnosti u sektoru saobraćaja. Akcioni plan sadrži 28 aktivnosti koje su grupisane u 12 mjera. (novembar 2016, http://www.energetska-efikasnost.me/ee.php?v=314);

http://www.energetska-efikasnost.me/uploads/file/Attachments/DSEU_IPA2011/Studije%20za%20transport%20-%20IPA%202011/Zadatak%201.1%20%20-%20Studija%20o%20biogorivima.pdf

http://www.energetska-efikasnost.me/uploads/file/Attachments/DSEU_IPA2011/Studije%20za%20transport%20-%20IPA%202011/Zadatak%201.1%20%20-%20Studija%20o%20biogorivima.pdf

http://www.energetska-efikasnost.me/uploads/file/Attachments/DSEU_IPA2011/Studije%20za%20transport%20-%20IPA%202011/Zadatak%201.2%20-%20Studija%20%20o%20alternativnim%20gorivima.pdf

http://www.energetska-efikasnost.me/uploads/file/Attachments/DSEU_IPA2011/Studije%20za%20transport%20-%20IPA%202011/Zadatak%201.3%20-%20Studija%20o%20EE%20u%20transportu.pdf

http://www.energetska-efikasnost.me/uploads/file/Attachments/DSEU_IPA2011/Studije%20za%20transport%20-%20IPA%202011/Zadatak%201.3%20-%20Studija%20o%20EE%20u%20transportu.pdf

http://www.energetska-efikasnost.me/ee.php?v=314

11

sistema za EE, Uspostavljanje i razvoj energetskog menadžmenta u javnom sektoru, sektoru komercijalnih usluga i sektoru industrije, Info kampanja unapređenja EE, Jačanje edukacije i sprovođenje stručnih obuka u oblasti EE, Uvođenje regulatornog okvira za eko dizajn proizvoda koji utiču na potrošnju energije. Pored navedenog, podsticajne mjere po WM scenariju do 2020. odnose se na poboljšanje energetskih performansi zgrada, a po WEM scenariju uključuju i podršku (subvencije) za korišćenje sunčeve termalne i fotonaponske energije (Prvi dvogodišnji izvještaj o klimatskim promjenama BUR, 2015).

Važno je napomenuti da privatne investicije koje povećavaju energetsku efikasnost (u sektorima industrije, saobraćaja, usluga i kod domaćinstava) predstavljaju oko 75% ukupnih ulaganja u EE i raspoređene su u četiri sektora – industrija, saobraćaj, domaćinstva, usluge (u proporciji 5, 50, 35 i 10% respektivno). Odnose se na sljedeće: Industrija: uvođenje kogeneracije, uključujući i biomasu kao gorivo, i zadovoljenje do 20% ukupnih toplotnih potreba za parom i toplom vodom, Saobraćaj: pored podržavanja promocije javnog saobraćaja, te većeg korišćenja gasa i električne energije, obuhvata i:

preusmjeravanje 50% teretnog saobraćaja na željeznički na električni pogon,

sprovođenje kapitalno neintenzivnih mjera: eko vožnja, bonus-malus sistem, te ograničenje brzine na putevima,

povećanje udjela privatnih vozila na tečni naftni gas (TNG),

supstitucija dizel goriva kompresovanim prirodnim gasom (KPG) u autobusima,

i ostale infrastrukturne mjere u sektoru saobraćaja sa efektima energetskih ušteda.

Domaćinstva:

primjena propisa o toplotnoj zaštiti u novogradnji, koja će potrošnju korisne toplotne energije za grijanje svesti na nivo od 80 kWh/m2 grijane površine od 2014. godine, odnosno na samo 15 kWh/m2 nakon 2020. godine (zgrada sa skoro nultom potrošnjom);

rehabilitacija 64.500 stambenih jedinica do 2030. godine (skoro 30% tadašnjeg stambenog fonda), tj. 4.000 stambenih jedinica godišnje počevši od 2015. godine, sa smanjenjem toplotnih gubitaka po rehabilitovanoj stambenoj jedinici za 60%;

smanjenje netoplotne potrošnje električne energije15 po domaćinstvu za 150 kWh godišnje do 2030. godine kao posljedica mjere energetskog označavanja uređaja u domaćinstvu i ostalih mjera na strani potrošnje,

Usluge:

kao i za domaćinstva, primjena propisa o toplotnoj zaštiti u novogradnji, koja će potrošnju korisne toplotne energije za grijanje svesti na nivo od 80 kWh/m2 grijane površine od 2014. godine, odnosno na samo 15 kWh/m2 nakon 2020. godine,

rehabilitacija dvije trećine kvadrature objekata sektora usluga prema stanju u 2010. na nivo potrošnje od 70 kWh/m2

do 2030. g.,

smanjenje potrošnja električne energije za netoplotne potrebe do 10% kroz djelovanje energetskih agencija i ESCO kompanija. (prema SRE 2030, str. 76).

15 Netoplotna potrošnja električne energije u domaćinstvima je ona koja nije za grijanje prostora, za pripremu tople vode, za

kuvanje, za klima uređaje.

12

U ovom dijelu važno je pomenuti i podsticajne mjere za korišćenje OIE (vjetroelektrane (VE), solarne fotonaponske (FN) elektrane16 i hidroelektrane) koju plaćaju krajnji potrošači kroz račun za električnu energiju17, pa nisu dio investicione analize, shodno izabranom metodološkom pristupu. Prema NAP OIE do 2020. godinie, u skladu sa predviđenim razvojnim projektima i kretanjima podsticajnih cijena, procjene se kreću do 12 mil. €/godišnje18. Imajući u vidu vremenski blisko ispunjenje obaveza o učešću obnovljivih izvora u ukupnoj potrošnji električne energije od 33%, pretpostavlja se da će doći do redukcije u daljim davanjima podsticajnih cijena električne energije za sljedeće kapacitete obnovljivih izvora19.

7

Izgradnja elektrane na bio-gas

Deponija “Livade”, investicija u 2017. godini od 1,2 mil. €; Investicija podrazumijeva dva kogeneraciona modula snage: 2x526 kWe i 2x558 kWt, prosječne godišnje proizvodnje: 7086 MWhe i 7557 MWht. Operativni troškovi na godišnjem nivou su reda 330.000 €. Način finansiranja je kroz model privatno-javnog partnerstva gdje Deponija doo ulaže deponijski gas, gasnu i ostalu infrastrukturu, zemljište, baklju i Studiju opravdanosti ovakvog postrojenja, dok privatni partner ulaže finansijska sredstva. Očekivana prihodna strana po osnovu isporučene električne energije na godišnjem nivou je nešto ispod 570.000 €, dok je za toplotnu energiju vrijednost oko 100.000 €. (Izvor: Strateški plan razvoja Glavnog grada za period 2012-2017. godine i informacije iz JP Deponija doo, Glavni grad, april 2017).

II INDUSTRIJA

KAP - modernizacija tehnološkog procesa

Podaci iz Prvog dvogodišnjeg izvještaja Crne Gore o klimatskim promjenama, decembar 2015. godine modifikovani su prema planu investicionog ulaganja kompanije, dostavljeni aprila 2017. godine. Obuhvataju remont / redizajn ćelija, odnosno uvođenje BAT tehnologije, u cilju dobijanje dozvole za usklađenost sa zahtjevima iz IED Direktive (ranije IPPC Direktiva); Do aprila 2017.godine uloženo je 10 mil. €, od čega je 7 mil. € iz sopstvenih sredstava. Buduće investicije, najvjerovatnije iz kredita, za pogon Anode, Kaptaža, filterskih postrojenja i transformatora.

16 U periodu od septembra 2014 do kraja januara 2016. godine, Ministarstvu ekonomije podnijeta su 24 zahtjeva za izdavanje energetske dozvole za izgradnju FN elektrana. Od 24 podnijeta zahtjeva, izdato je 15 energetskih dozvola od čega su dvije dozvole istekle, 5 zahtjeva je povučeno od strane podnosioca, dok su 2 zahtjeva odbijena. U proceduri su ostala još 2 zahtjeva koja će biti razmatrana u narednom periodu. Instalisana snaga izdatih dozvola za izgradnju FN elektrana iznosi 6 MW, dok planirana godišnja proizvodnja iznosi oko 8 GWh. Ukupna instalisana snaga preostala dva zahtjeva, za koje još uvijek nijesu donijeta rješenja o izdavanju energetske dozvole, iznosi oko 234 kW, a planirana godišnja proizvodnja oko 303,5 MWh. U 2017. godini neće se podnositi novi zahtjevi. (Godišnji plan podnošenja zahtjeva za izdavanje energetskih dozvola u 2017. godini, Ministarstvo ekonomije, 2.2.2017.); U investicionoj analizi, zbog nedostatka neophodnih inputa, investicije u FN elektrane nisu uključene. SRE so 2030. godine međutim, predviđa izgradnju određenog broja postrojenja sa fotonaponskim panelima (FN elektrane). Podzakonski akti o električnoj energiji iz OIE omogućavaju uspostavljanje “feed-in tarifa” za električnu energiju koja je proizvedena i iz FN sistema koji su postavljeni na zgradama ili drugim objektima, pa se očekuje da će to u određenoj mjeri ohrabriti investitore u FN postrojenja. Dinamika i očekivana godišnja proizvodnja električne energije iz FN postrojenja je planirana tako da u 2020. godini dostigne iznos od 16,5 GWh (oko 10 MW vršne snage), a u 2030. godini iznos od 52 GWh (31,5 MW vršne snage). Ali Strategija dopušta mogućnost kasnije revizije tog pristupa ukoliko se pokaže u praksi da će cijene FN panela i postrojenja još dalje padati u budućnosti, što razvojni analitičari i predviđaju, čime bi ta tehnologija postala konkurentnija (SRE 2030, str. 43); 17 Podsticajne mjere pokrivaju razliku između ostvarene tržišne cijene električne energije i cijene predviđene u skladu sa Uredbom o naknadi za podsticanje proizvodnje električne energije iz obnovljivih izvora i visokoefikasne kogeneracije (“Službeni list CG”, br. 33/16 i 3/17). 18 Tržišna cijena električne energije u prvom kvartalu 2017. godine kreće se oko 40 €/MWh, ili 4 €centa/kWh. Podsticajna

cijena električne energije za mHE i za VE iznosi 10 €centi/kWh. Za 2017. godinu razlika koju je potrebno pokriti iznosi 6 €centi/kWh. Približan proračun za toškove podsticajnih mjera za 2017. godini iznosiće: 200 GWh x 0.06 € = 12 mil. € 19 Prema studiji cijena električne energije koju je uradi Poyry za potrebe izgradnje TE Pljevlja II, cijene električne energije značajno rastu, tako da se razlika za nadoknadu smanjuje i 2030. godine iznosi 1.75 €centi/kWh, ili prosječno za period 2020-2030. godina oko 3 €centi/kWh. S obzirom da je u SRE 2030 projektovan rast proizvodnje električne energije iz OIE u periodu 2021-2030. godine oko 1.331 GWh, onda primjenjujući 1.331 GWh*0,03 €centi/kWh, dobije se 39,93 mil. € za period od 10 godina, odnosno oko 4 mil. € godišnje u periodu 2021-2030. godine.

13

Investicija u periodu 2017-2030. godine iznosi 48 mil. €. Primjena IED20 i ETS21 Direktiva (uz uvođenje BAT-a), kao i CO2 naknade su kalkulisane počevši od 2028. godine, a uključene su kao trošak operatera za trgovinu emisionim dozvolama u jedinstvenom EU-ETS sistemu trgovine emisijama za postrojenja KAP-a. (Izvor: Komunikacija KAP-a prema resornom Ministarstvu, dopis br. 91-111 od 26.02.2016. godine) kojom se zahtijeva da se u okviru budućih pregovora u poglavlju 27 pregovara tranzicioni period od minimum 10 godina za usaglašavanje postrojenja KAP-a sa standardima iz oblasti životne sredine).

III POLJOPRIVREDA

Agro-ekološke mjere Program razvoja poljoprivrede i ruralnih područja u okviru IPA II programa, Ministarstvo poljoprivrede i ruralnog razvoja, jul 2015. godine (str. 92). Obezbijeđena sredstva 4,11 mil. € (do 2020. godine).

U prethodnom tabelarnom pregledu investicija nije uključeno postrojenje za termičku obradu otpada22 u Nikšiću ili drugoj lokalnoj samoupravi, za čije potrebe izgradnje je neophodno investirati 100.000.000 €, čija je izgradnja planirana u periodu 2021-2027. godine, a bilo bi operativno 2028. godine, ali s obzirom da nije izrađena studija izvodljivosti, ne postoje precizni finansijski pokazatelji, koji su neophodni za analizu.

III. Socio-ekonomska analiza

Osnovna svrha socio-ekonomske analize opravdanosti projekta je da dokaže da projekat ima pozitivan neto doprinos/efekat za širu društvenu zajednicu (kako bi se postigla dugoročna održivost, uključujući ekonomski i širi društveni razvoj) i da ga zato vrijedi implementirati23. Socio-ekonomski ciljevi su danas ključni zahtjevi u mnogim projektima finansiranim ili podržanim od strane međunarodnih finansijskih institucija, ali i međunarodnih organizacija i raspoloživih fondova EU. Utvrđivanje neto efekata projekta na širu društvenu zajednicu zahtijeva prethodno urađenu analizu i proračun svih relevantnih socio-ekonomskih troškova i koristi od projekta. Socio-ekonomske koristi od projekta treba da budu veće od socio-ekonomskih troškova projekta, što se potvrđuje pozitivnom ekonomskom neto sadašnjom vrijednošću (ENPV > 0), odnosom troškova i koristi koji je veći od 1 (EB/C > 1) i ekonomskom internom stopom rentabilnosti koja je veća od utvrđene diskontne stope (EIRR > ds). Osnovne metodološke odrednice za sprovođenje predmetne socio-ekonomske analize opravdanosti su:

20 Directive 2009/29/EC of the European Parliament and of the Council of 23 April 2009 amending Directive 2003/87/EC so as to improve and extend the greenhouse gas emission allowance trading scheme of the Community. 21 Directive 2010/75/EU on industrial emissions (integrated pollution prevention and control). 22 Državni plan upravljanja otpadom u Crnoj Gori za period 2015-2020. godine. 23 Socio-ekonomska analiza ima za cilj procijeniti doprinos izabrnih projekata opštem blagostanju određenog društva (Article 101 of the Regulation (EU) No 1303/2013 of the European Parliament and of the Council of 17 December 2013 laying down common provisions on the European Regional Development Fund, the European Social Fund, the Cohesion Fund, the European Agricultural Fund for Rural Development and the European Maritime and Fisheries Fund and laying down general provisions on the European Regional Development Fund, the European Social Fund, the Cohesion Fund and the European Maritime and Fisheries Fund and repealing Council Regulation (EC) No 1083/2006, OJ L 347, 20.12.2013, p. 320–469)

14

Socio-ekonomska analiza je rađena u skladu sa standardima i principima EK24 i međunarodnih finansijskih institucija.

U cilju svođenja socio-ekonomskih troškova i koristi na istu baznu godinu (2018. godinu) urađen je proces diskontovanja. Prema Smjernicama EK, za investicije koje tretira predmetna analiza, preporučuje se korišćenje diskontne stope od 5%25.

Na bazi razlike između socio-ekonomskih troškova i socio-ekonomskih koristi projekta utvrđeni su neto efekti za projekcioni period 2018-2040. godine.

Na osnovu utvrđenog Bilansa neto efekata utvrđeni su indikatori socio-ekonomske opravdanosti investicija koje su predmet ove analize: Ekonomska neto sadašnja vrijednost (ENPV), Ekonomska interna stopa rentabiliteta (EIRR) i Ekonomski benefit-cost racio (EB/C).

Socio-ekonomska analiza se sprovodi primjenom klasične Cost-Benefit analize (CBA), gdje se sa jedne strane sagledavaju sva investiciona ulaganja i operativni troškovi projekata, a sa druge strane sve društveno-ekonomske koristi koje bi proizašle iz realizacije tih projekata. Tako utvrđeni troškovi i koristi se postupkom diskontovanja svode na sadašnju vrijednost, njihovom razlikom utvrđuju neto efekti od investicija, i na osnovu projektovanog bilansa neto efekata utvrđuju naprijed navedeni osnovni dinamički pokazatelji opravdanosti investicija.

1. Investiciona ulaganja i operativni troškovi

Investicioni troškovi i operativni troškovi čine cjelinu ukupnih izdataka u periodu (2017-2030). godine. Operativni troškovi zavise od prirode investicije i opredijeljeni su procesom funkcionisanja instalisane opreme i drugih sredstava. Operativni troškovi u HE uzeti su prema normativu za hidroelektrane, koji se kreće od 2% do 4% od investicionih ulaganja, sa opredjeljenjem za potrebe ove Analize na 4%. Za mHE i vjetroelektrane pošlo se od normativa za operativne troškove, koji se odnosi na obezbjeđenje pouzdanosti objekta, i tekuće i investiciono održavanje, što može da zadovolji iznos od 1% od investicije. Operativni troškovi TE Pljevlja uzeti su prema projektu - Studija izvodljivosti za izgradnju TE Pljevlja II iz avgusta 2016. godine, uz modifikaciju iznosa naknada za CO2. Naime, Primjena ETS Direktive predviđa se od 2026. godine, u cjelosti. Međutim, naknada je i kalkulisana samo na obračun za odstupanje od obaveze smanjenja emisija GHG (2,2% linearna stopa smanjenja) u skladu sa ETS Direktivom.

U cilju vršenja predmetne socio-ekonomske analize obezbijeđen je predračun investicionih i operativnih troškova i utvrđena dinamika realizacije investicija, što je prikazano u tabeli koja slijedi (Tabela br. 4).

24Guide to Cost-Benefit Analysis of Investment Projects, Economic appraisal tool for Cohesion Policy 2014-2020, European Commission, December 2014. 25Ibid

15

Tabela 4. Projekcija prioritetnih investicionih ulaganja za ostvarivanje Namjeravnog nacionalno utvrđenog doprinosa Crne Gore (INDC) za period 2017.–2030. godine i operativni troškovi (u mil. €)

INVESTICIJE (mil. €) 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 2029 2030 2017-2030

I ENERGETIKA



CAPEX 4,40 45,00 90,00 120,00 110,00 124,31 493,71

OPEX 19,75 19,75 19,75 19,75 19,75 19,75 19,75 138,24


CAPEX 6,10 36,50 44,50 44,50 35,60 10,80 178,00

OPEX 7,12 7,12 7,12 7,12 7,12 7,12 42,72


2.1 Projekat revitalizacije HE Piva – CAPEX 7,50 21,00 19,70 14,50 62,70

2.2 Projekat revitalizacije HE Perućica – CAPEX 3,90 7,10 10,85 12,15 10,00 44,00

3 TE Pljevlja

3.1 Projekat revitalizacije TEP – CAPEX 16,00 47,50 1,00 64,50


CAPEX 0,10 0,50 71,50 130,50 169,40 13,20 385,20

OPEX 24,60 51,60 51,90 54,00 58,73 56,52 57,66 59,12 59,54 473,67


4.1 Vjetroelektrana Krnovo

4.2 Vjetroelektrana Možura

CAPEX 38,00 38,00 76,00

OPEX 0,76 0,76 0,76 0,76 0,76 0,76 0,76 0,76 0,76 0,76 0,76 8,36

4.3 Vjetroelektrana (3) 33 MW

CAPEX 27,50 27,50 55,00

OPEX 0,55 0,55 0,55 0,55 0,55 0,55 0,55 0,55 0,55 4,95

5 Male HE

5.1 Izgradnja malih HE

CAPEX 32,00 32,00 32,00 32,00 32,00 160,00

OPEX 0,32 0,64 0,96 1,28 1,60 1,60 1,60 1,60 1,60 1,60 1,60 1,60 1,60 1,60 19,20

5.2 Revitalizacija postojećih mHE 10,20 8,80 19,00

16


10,00 10,00 10,00 10,00 10,00 10,00 10,00 10,00 10,00 10,00 10,00 10,00 10,00 10,00 140,00

7 Izgradnja elektrane na bio-gas

CAPEX 1,20 1,20

OPEX 0,33 0,33 0,33 0,33 0,33 0,33 0,33 0,33 0,33 0,33 0,33 0,33 0,33 4,29

II INDUSTRIJA

KAP - modernizacija tehnološkog procesa 7,00 2,50 2,50 3,00 4,50 4,50 4,50 4,50 4,50 4,50 4,50 1,70 0,20 0,20 48,60

III POLJOPRIVREDA

Agro-ekološke mjere 0,82 1,60 1,69 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 2,00 26,12

SVEUKUPNO INVESTICIJE + OPEX (mil €) 89,04 174,37 238,63 360,52 423,59 212,04 231,25 102,19 100,61 105,34 103,13 101,47 101,43 101,85 2.445,46

Napomena: Operativni troškovi (OPEX) su u periodu od (2031-2040). godine za sve projekte zadržani na istom nivou, kao i u prethodnim godinama projekcije, osim za projekat

izgradnje TEP II za koji su podaci o visini operativnih troškova preuzeti iz Studije izvodljivosti za izgradnju TE Pljevlja II, Avgust 2016. godine, Deloitte d.o.o. Podgorica.

17

Tabela 5. Dinamika investicionog ulaganja – učešće po projektima

INVESTICIJE 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 2029 2030 2017-2030

I ENERGETIKA


1.1 Projekat hidroelektrana na rijeci Morači 0,89% 9,11% 18,23% 24,31% 22,28% 25,18% 100,00%


3,43% 20,51% 25,00% 25,00% 20,00% 6,07% 100,00%


2.1 Projekat revitalizacije HE Piva 11,96% 33,49% 31,42% 23,13% 100,00%

2.2 Projekat revitalizacije HE Perućica 8,86% 16,14% 24,66% 27,61% 22,73% 100,00%

3 TE Pljevlja

3.1 Projekat revitalizacije TEP I 24,81% 73,64% 1,55% 100,00%

3.2 Projekat izgradnje TEP II 0,03% 0,13% 18,56% 33,88% 43,98% 3,43% 100,00%



4.2 Vjetroelektrana Možura 50,00% 50,00% 100,00%

4.3 Vjetroelektrana (3) 33 MW 50,00% 50,00% 100,00%


5.1 Izgradnja malih HE 20,00% 20,00% 20,00% 20,00% 20,00% 100,00%

5.2 Revitalizacija postojećih mHE 53,68% 46,32% 100,00%


7,14% 7,14% 7,14% 7,14% 7,14% 7,14% 7,14% 7,14% 7,14% 7,14% 7,14% 7,14% 7,14% 7,14% 100,00%

7 Izgradnja elektrane na bio-gas 100,00% 100,00%

II INDUSTRIJA


14,40% 5,14% 5,14% 6,17% 9,26% 9,26% 9,26% 9,26% 9,26% 9,26% 9,26% 3,50% 0,41% 0,41% 100,00%

III POLJOPRIVREDA

Agro-ekološke mjere 3,14% 6,13% 6,47% 7,66% 7,66% 7,66% 7,66% 7,66% 7,66% 7,66% 7,66% 7,66% 7,66% 7,66% 100,00%

18

Tabela 6. Kumulativna dinamika investicionih ulaganja – po projektima

INVESTICIJE 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 2029 2030

I ENERGETIKA

1 Nove hidroelektrane 1.1 Projekat hidroelektrana na rijeci Morači 0,00% 0,89% 10,01% 28,24% 52,54% 74,82% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00%

1.2 Projekat hidroelektrane na rijeci Komarnici 0,00% 0,00% 3,43% 23,93% 48,93% 73,93% 93,93% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00%


2.1 Projekat revitalizacije HE Piva 11,96% 45,45% 76,87% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00%

2.2 Projekat revitalizacije HE Perućica 8,86% 25,00% 49,66% 77,27% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00%

3 TE Pljevlja

3.1 Projekat revitalizacije TEP I 24,81% 98,45% 98,45% 98,45% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00%

3.2 Projekat izgradnje TEP II 0,03% 0,16% 18,72% 52,60% 96,57% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00%



4.2 Vjetroelektrana Možura 0,00% 50,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00%

4.3 Vjetroelektrana (3) 33 MW 0,00% 0,00% 0,00% 50,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00%


5.1 Izgradnja malih HE 20,00% 40,00% 60,00% 80,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00%

5.2 Revitalizacija postojećih mHE 53,68% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00%


7,14% 14,29% 21,43% 28,57% 35,71% 42,86% 50,00% 57,14% 64,29% 71,43% 78,57% 85,71% 92,86% 100,00%

7 Izgradnja elektrane na bio-gas 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00%

II INDUSTRIJA

KAP - modernizacija tehnološkog procesa 14,40% 19,55% 24,69% 30,86% 40,12% 49,38% 58,64% 67,90% 77,16% 86,42% 95,68% 99,18% 99,59% 100,00%

III POLJOPRIVREDA

Agro-ekološke mjere 3,14% 9,27% 15,74% 23,40% 31,06% 38,72% 46,38% 54,04% 61,70% 69,36% 77,02% 84,68% 92,34% 100,00%

19

Tabela 7. Realna kumulativna dinamika za kalkulaciju efekata

INVESTICIJE 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 2029 2030 od 2031 do 2040

(godišnje)

I ENERGETIKA


1.1 Projekat hidroelektrana na rijeci Morači 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00%

1.2 Projekat hidroelektrane na rijeci Komarnici 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00%


2.1 Projekat revitalizacije HE Piva 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00%

2.2 Projekat revitalizacije HE Perućica 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00%

3 TE Pljevlja

3.1 Projekat revitalizacije TEP I 24,81% 98,45% 98,45% 98,45% 100,00% 100,00%

3.2 Projekat izgradnje TEP II 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00%



4.2 Vjetroelektrana Možura 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00%

4.3 Vjetroelektrana (3) 33 MW 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00%


5.1 Izgradnja malih HE 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00%

5.2 Revitalizacija postojećih mHE 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00%

6 Investicije u EE i podsticanje EE i OIE iz budžeta 7,14% 14,29% 21,43% 28,57% 35,71% 42,86% 50,00% 57,14% 64,29% 71,43% 78,57% 85,71% 92,86% 100,00%

7 Izgradnja elektrane na bio-gas 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00%

II INDUSTRIJA

KAP - modernizacija tehnološkog procesa 14,40% 19,55% 24,69% 30,86% 40,12% 49,38% 58,64% 67,90% 77,16% 86,42% 95,68% 99,18% 99,59% 100,00%

III POLJOPRIVREDA

Agro-ekološke mjere 3,14% 9,27% 15,74% 23,40% 31,06% 38,72% 46,38% 54,04% 61,70% 69,36% 77,02% 84,68% 92,34% 100,00%

20

Socio-ekonomske koristi investicionih projekata, obuhvaćenih analizom, grupisane su u dvije kategorije:

A) Klimatske koristi (ekološka analiza u dijelu klimatskih promjena) i B) Ekonomske koristi.

Treba napomenuti da su struktura investicije i dinamika realizacije takve da se koristi od pojedinih projekata pojavljuju već u prvoj godini nakon investiranja, iako investicije traju duži vremenski period. To su koristi koje proizilaze iz investicija koje se realizuju u cjelokupnom projekcionom periodu i svake godine svojom djelimičnom realizacijom, obezbjeđuju primjenu nekih mjera i generišu koristi. S druge strane, kod nekih investicija koristi se javljaju sa završetkom investicije, odnosno otpočinjanjem rada.

2. Ekološka analiza u dijelu klimatskih promjena

Klimatske koristi

Kalkulacija klimatskih koristi je izvršena na osnovu prilagođenih proračuna iz Drugog nacionalnog izvještaja o klimatskim promjenama (DNI). U okviru ovog Izvještaja je na osnovu različitih dokumenata, metodologija, uputstava i usvojenih strategija, utvrđena mogućnost smanjenja emisije svakog projekta posebno, u okviru poglavlja 6 - Cost-Benefit analiza (CBA). Primjena mjera po ovim projektima će omogućiti dovoljno smanjenje emisije koje će spriječiti najnegativniji scenario globalno i u Crnoj Gori, ali i spriječiti godišnje smanjenje od 1% rasta BDP-a prema Sternovom izvještaju. U okviru kalkulacija u okviru ove analize, moralo je da se izvrši prilagođavanje ovih vrijednosti, odnosno da se utvrde adekvatni iznosi mogućnosti smanjenja emisije, prema onim projektima koji su predmet ove analize, i u skladu sa odgovarajućim investicionim vrijednostima, a nakon toga i njihovo procentualno učešće. Na osnovu tako utvrđenog učešća, a u skladu sa Sternovim izvještajem, kalkulisane su pojedinačne vrijednosti klimatskih koristi po projektima26. ž

TEP II

Pored ekonomskih efekata ove investicije (kao što su stvaranje pretpostavki za konkurentno učešće EPCG na tržištu električne energije i povećanje profitabilnosti termo-energetskog kompleksa Pljevlja, osiguranje energetske nezavisnosti države, kao i optimalna i efikasna valorizacija rezervi uglja u pljevaljskom basenu), za ovu analizu od posebno su značaja su efekti na životnu sredinu, jer se puštanjem u rad TEP II, odnosno prestankom rada TEP I, rješava značajan dio ekoloških problema u dijelu klimatskih promjena koji su vezani za rad TEP I27. Istovremeno rješava se i ključni problem životne sredine pljevaljske kotline u grejnoj sezoni (projektom toplifikacije grada sa TE kao baznim toplotnim izvorom, toplotna stanica maksimalne snage 75 MWhth, za obezbjeđenje toplotne energije za daljinsko grijanje grada, zbog čega će se smanjiti zagađivanje vazduha iz individualnih ložišta). Tu su i direktni i indirektni efekti na privredu regiona, individualni i društveni standard.

26 Koristeći formalne ekonomske modele, Sternov izvještaj iz 2006. godine procjenjuje da, ako ne djelujemo (scenario “business as usual”), ukupni troškovi i rizici klimatskih promjena biće jednaki gubitku najmanje 5% globalnog BDP-a svake godine, sada i zauvijek. Ako se uzme u obzir širi raspon rizika i uticaja, procjene štete mogu se povećati čak do 20% BDP-a. Nasuprot tome, troškovi djelovanja, u cilju smanjenje emisija gasova sa efektom staklene bašte, kako bi se izbjegli najgori uticaji klimatskih promjena - mogu se ograničiti na oko 1% globalnog BDP-a svake godine. Investicije koje se budu sprovodile u narednih (10-20) godina, imaće dalekosežne poslljedice na klimu zemlje u drugoj polovini XXI stoljeća. Izvještaj zaključuje da je akcija za smanjenje emisija GHG neophodna i da to podrazumijeva globalnu intervenciju, posebno najrazvijenijih zemalja. Drugim riječima, pošto su kllimatske promjene globalni problem, akcija mora biti međunarodna (Stern, Nicholas, (2006), The Economics of Climate Change, STERN REVIEW, National Institute of Economic and Social Research and HM Treasury; (preuzeto sa http://webarchive.nationalarchives.gov.uk/20080910140413/http://www.hm-treasury.gov.uk/media/9/9/CLOSED_SHORT_executive_summary.pdf ); 27 Koncentracije emisija NOx i SO2 kod TEP I su još uvijek iznad nivoa emisija koje bi trebalo da zadovoljavaju u skladu sa EU Direktivom o velikim postrojenjima za sagorijevanje (Deloitte studija, 2016, str. 27).

http://webarchive.nationalarchives.gov.uk/20080910140413/http:/www.hm-treasury.gov.uk/media/9/9/CLOSED_SHORT_executive_summary.pdf


21

Za blok TEP II su predviđene savremene najbolje raspoložive tehnike (BAT), koje uključuju sve mjere ćišćenja otpadnih gasova: emisija SO2 do 200 mg/nm3, emisija NOx do150 mg/nm3 i emisije prašine do 10 mg/nm3 (uz korišćenje konvencionalne PCF tehnologije, te prihvatljivu efikasnost od 39,5%)28. S obzirom da predviđene investicione aktivnosti znače izgradnju nove TEP II i postepeno isključenje postojeće TEP I, klimatski efekti zamjene starog bloka novim će se ogledati u približno istom, ili čak nižem nivou emisija GHG. Projektovana godišnja vrijednost emisija CO2 novog bloka TEP II iznosi oko 1,5–1,6 mil. tCO2, a proračunata je na osnovu prosječne kalorične vrijednosti lignita (9,259 kJ/kg) iz pljevaljskih basena Rudnika uglja i količine lignita, koji će se koristiti za proizvodnju električne/toplotne energije. Za rad drugog bloka predviđen je generator veće snage (254 MW), kao i napredni tehnološki proces (BAT), koji efikasnije sagorijeva ugalj. Samim tim će novi blok, sagorijevanjem približno iste količine lignita, proizvoditi više električne/toplotne energije, dok će istovremeno emisije CO2 biti manje, u odnosu na one, koje se sada emituju pri radu prvog bloka.

KAP

Za KAP je, najkasnije 2028. godine29, planirano uvođenje BAT tehnologije, koja je operatoru ovog postrojenja neophodna za dobijanje integrisane dozvole, odnosno potpuno usklađivanje sa IPPC Direktivom, odnosno njenom inoviranom verzijom IED30. Pored redukovanja proizvodne aktivnosti u ovom metaloprerađivačkom postrojenju, dosadašnja ulaganja u modernizaciju tehnološkog procesa su već značajno smanjila emisije GHG iz ovog postrojenja, a naročito PFC31 gasove. Nakon uvođenja BAT tehnološkog procesa, smanjenje GHG će se i dalje nastaviti do nivoa od oko 137.888 t CO2eq godišnje, ukoliko postrojenje nastavi da radi trenutnim kapacitetom proizvodnje, koji je oko 35% nominalnog. Ukoliko KAP bude radio punim kapacitetom (što se očekuje prateći dinamički tok investicija, a posebno nakon 2020. godine), sa proizvodnjom od oko 120.000 tona aluminijuma na godišnjem nivou, emisije GHG bi iznosile 393.965 tCO2eq, odnosno oko 256.077 tCO2eq više nego sa 35% kapaciteta. To znači da je trenutno dominantno smanjenje emisija GHG u ovom postrojenju (preko 85%, tabela 1). Drugim riječima, uvođenje BAT tehnologije u KAP-u bi značilo smanjenje emisija GHG u sektoru industrijskih procesa za oko 82%, u odnosu na 1990. godinu, što je ujedno najveće smanjenje GHG.

Proizvodnja električne energije iz novih OIE ne utiče na konačni bilans emisija GHG, to su zapravo razvojni projekti energetske infrastrukture, koji diverzifikuju proizvodnju električne energije i toplote i bolje nas pozicioniraju na tržištu električne energije, posebno u uslovima kada se izgradi podmorski kabl, između Italije i Crne Gore, a koji svakako vode ka niskokarbonskoj tranziciji ekonomije. Međutim, kada se radi o finalnoj potrošnji električne energije, onda u konačnom, ovi izvori energije doprinose smanjenju emisije GHG.

Investicije u EE u svim sektorima potrošnje energije: saobraćaj, industrija (građevinarstvo i rudarstvo) i ostala potrošnja (javna, komercijalna i rezidencijalna-domaćinstva) dovode do velikih energetskih ušteda, a samim tim i do smanjenja emisija GHG. Investicije u organsku poljoprivredu dovode do smanjenja potrošnje energije i upotrebe stajskih umjesto vještačkih đubriva, što u krajnjem dovodi do smanjenja emisija GHG, u ovom sektoru. Postupak procjene klimatskih koristi sproveden je kako je prikazano u sljedećim tabelama.

28 Što se tiče TEP I, EPCG se opredijelila za opciju „Opt-Out“, bez predviđene ekološke sanacije i sa ukupno 20.000 radnih sati u periodu 2018-2023. godine (EPCG, 28.8.2015.). 29 Komunikacija KAP-a prema resornom Ministarstvu, dopis br. 91-111 od 26.02.2016. godine i informacije o planu investicija

dostavljene od strane KAP-a, april 2017. godine. 30 Direktiva 2008/1/EZ Evropskog parlamenta i Savjeta od 15. januara 2008. godine o integrisanom spriječavanju i kontroli zagađivanja, OJL 24, 29.1.2008; i Direktiva 2010/75/EU Evropskog parlamenta i Savjeta od 24. novembra 2010. godine o industrijskim emisijama, kojim su definisana pravila za spriječavanje i kontrolu zagađenja vazduha, vode i zemljišta s ciljem izbjegavanja otpada iz velikiih industrijskih postrojenja., OJL 334, 17.12.2010.; 31 Gasovi sa veoma izraženim efektima staklene bašte (perfluorougljenik).

22

Tabela 8. Klimatske koristi (prvi dio)

(u mil. €) 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 2029 2030 BDP 4114 4292 4471 4690 4927 5193 5473 5769 6081 6409 6755 7120 7504 INVESTICIJE

I ENERGETIKA

1 Nove hidroelektrane 1.1 Projekat hidroelektrana na rijeci Morači 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 2,14 2,25 2,38 2,50 2,64 2,78 2,93 1.2 Projekat hidroelektrane na rijeci Komarnici 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,81 0,86 0,90 0,95 1,00 1,06

2 Revitalizacija postojećih HE 2.1 Projekat revitalizacije HE Piva 0,00 0,00 0,00 0,23 0,24 0,26 0,27 0,29 0,30 0,32 0,34 0,35 0,37 2.2 Projekat revitalizacije HE Perućica 0,00 0,00 0,00 0,00 0,17 0,18 0,19 0,20 0,21 0,22 0,23 0,25 0,26

3 TE Pljevlja

3.1 Projekat revitalizacije TEP I 0,02 0,06 0,07 0,07 0,07 0,08 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00

3.2 Projekat izgradnje TEP II 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,46 0,57 0,60 0,63 0,66 0,70 0,74 0,78

4 OIE - program izgradnje vjetroelektrana 4.1 Vjetroelektrana Krnovo

4.2 Vjetroelektrana Možura 0,00 0,00 1,47 1,54 1,62 1,71 1,80 1,90 2,00 2,11 2,22 2,34 2,46 4.3 Vjetroelektrana (3) 33 MW 0,00 0,00 0,00 0,00 1,17 1,23 1,30 1,37 1,45 1,52 1,61 1,69 1,78


5.1 Izgradnja malih HE 0,00 0,00 0,00 0,00 0,76 0,80 0,84 0,89 0,93 0,98 1,04 1,09 1,15

5.2 Revitalizacija postojećih mHE 0,00 0,08 0,08 0,09 0,09 0,09 0,10 0,10 0,11 0,12 0,12 0,13 0,14

6 Investicije u EE i podsticanje EE i OIE iz budžeta 0,02 0,04 0,06 0,08 0,11 0,14 0,17 0,21 0,24 0,28 0,33 0,38 0,43

7 Izgradnja elektrane na bio-gas 0,01 0,01 0,02 0,02 0,02 0,02 0,02 0,02 0,02 0,02 0,02 0,02 0,03

II INDUSTRIJA

KAP - modernizacija tehnološkog procesa 4,90 6,94 9,14 11,98 16,36 21,22 26,56 32,42 38,83 45,84 53,49 58,44 61,85

III POLJOPRIVREDA

Agro-ekološke mjere 0,03 0,08 0,14 0,22 0,31 0,40 0,51 0,63 0,75 0,89 1,04 1,21 1,39 UKUPNO 4,98 7,22 10,97 14,23 20,92 26,59 34,47 41,68 48,71 56,38 64,73 70,43 74,64

23

Tabela 8. Klimatske koristi (drugi dio)

INVESTICIJE (u mil. €) 2031 2032 2033 2034 2035 2036 2037 2038 2039 2040 Mogućnost smanjenja

emisija BDP 7909 8337 8787 9261 9761 10288 10844 11430 12047 12697

I ENERGETIKA

1 Nove hidroelektrane 1.1 Projekat hidroelektrana na rijeci Morači 3,09 3,26 3,43 3,62 3,81 4,02 4,24 4,47 4,71 4,96 3,91%

1.2 Projekat hidroelektrane na rijeci Komarnici 1,11 1,17 1,24 1,30 1,38 1,45 1,53 1,61 1,70 1,79 1,41%


2.1 Projekat revitalizacije HE Piva 0,39 0,41 0,44 0,46 0,48 0,51 0,54 0,57 0,60 0,63 0,50%

2.2 Projekat revitalizacije HE Perućica 0,27 0,29 0,31 0,32 0,34 0,36 0,38 0,40 0,42 0,44 0,35%

3 TE Pljevlja

3.1 Projekat revitalizacije TEP I 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,15%

3.2 Projekat izgradnje TEP II 0,82 0,86 0,91 0,96 1,01 1,07 1,12 1,19 1,25 1,32 0,89%



4.2 Vjetroelektrana Možura 2,60 2,74 2,89 3,04 3,21 3,38 3,56 3,75 3,96 4,17 3,28%

4.3 Vjetroelektrana (3) 33 MW 1,88 1,98 2,09 2,20 2,32 2,45 2,58 2,72 2,86 3,02 2,38%


5.1 Izgradnja malih HE 1,21 1,28 1,35 1,42 1,50 1,58 1,66 1,75 1,85 1,95 1,54%

5.2 Revitalizacija postojećih mHE 0,14 0,15 0,16 0,17 0,18 0,19 0,20 0,21 0,22 0,23 0,18%


0,49 0,52 0,55 0,58 0,61 0,64 0,67 0,71 0,75 0,79 0,62%

7 Izgradnja elektrane na bio-gas 0,03 0,03 0,03 0,03 0,03 0,04 0,04 0,04 0,04 0,04 0,03%

II INDUSTRIJA

KAP - modernizacija tehnološkog procesa 65,46 69,00 72,72 76,65 80,78 85,14 89,75 94,60 99,70 105,08 82,76%

III POLJOPRIVREDA

Agro-ekološke mjere 1,59 1,67 1,76 1,86 1,96 2,06 2,17 2,29 2,42 2,55 2,01%

UKUPNO 79,09 83,37 87,87 92,61 97,61 102,88 108,44 114,30 120,47 126,97 100,00%

24

Grafik br. 2 Učešće u procijenjenim klimatskim koristima po investicijama

Na Grafiku br. 2 evidentno je da su procijenjene klimatske koristi najveće kod investicija u KAP (82,76%). Ukupan sektor energetike doprinosi sa 15,23%, dok su agroekonomske mjere sa 2,01% učešća.

Grafik br. 3 Odnos investicija i mogućnosti smanjenja GHG emisije po investicijama

Sa Grafika br. 3 očigledno je da je odnos između investicije i mogućnosti smanjenja emisija GHG najbolji kod KAP-a.

0.00%

10.00%

20.00%

30.00%

40.00%

50.00%

60.00%

70.00%

80.00%

90.00%

Pro

jeka

t h

idro

elek

tran

a n

a ri

jeci

…

Pro

jeka

t h

idro

elek

tran

a n

a ri

jeci

…

Pro

jeka

t re

vita

lizac

ije H

E P

iva

Pro

jeka

t re

vita

lizac

ije H

E P

eru

ćica

Pro

jeka

t re

vita

lizac

ije T

A P

V

Pro

jeka

t iz

grad

nje

TA

PV

II

Vje

tro

elek

tran

a M

ožu

ra,(

46

…

Vje

tro

ele

ktra

na

(3)

33

MW

Izgr

adn

ja m

alih

HE

Rev

ital

izac

ija p

ost

oje

ćih

mH

E

Po

dst

icaj

ne

mje

re z

a EE

iz ja

vnih

…

Izgr

adn

ja e

lekt

ran

e n

a b

io-g

as

KA

P -

mo

der

niz

acija

te

hn

olo

ško

g…

Agr

o-e

kolo

ške

mje

re

Investicija

Smanjenje emisijie

25

3. Ekonomske koristi

Ekonomske koristi obuhvataju tri kategorije koristi:

1) direktne ekonomske koristi,

2) koristi na zaposlenost i

3) koristi na BDP.

3.1. Direktne ekonomske koristi Direktne ekonomske koristi se kalkulišu na osnovu direktnog ekonomskog benefita za svaki projekat posebno i predstavljaju, u zavisnosti od projekta, direktnu ekonomsku korist, i to od:

- novostvorene energije ili - energetskih ušteda

U daljem tekstu je dato objašnjenje kalkulacije direktnih ekonomskih koristi po pojedinim projektima/investicijama, a što je prikazano u narednoj tabeli (Tabela br. 9).

I Sektor Energetike Proračun koristi od izgradnje novih hidroelektrana i revitalizacije postojećih hidroelektrana urađen je preko njihovog pretpostavljenog učešća od 20%32 u zadovoljenju energetskih potreba Crne Gore33. Energetske potrebe Crne Gore su utvrđene na osnovu učešća sektora Energetike u BDP-u u periodu 2011.-2015. godine, a zatim je tako utvrđeno učešće uvećavano u skladu sa rastom BDP-a. Koristi su raspodijeljene po projektima proporcionalno investicionoj vrijednosti. Realne koristi prate dinamiku investiranja. Proračun koristi od izgradnje termoelektrane Pljevlja II i revitalizacije termoelektrane Pljevlja I urađen je preko pretpostavljenog učešća od 12,5% u zadovoljenju energetskih potreba Crne Gore. Efekti su raspodijeljeni po projektima proporcionalno investicionoj vrijednosti. Realni efekti prate dinamiku investiranja. Proračun koristi od izgradnje vjetroelektrana urađen je preko pretpostavljenog učešća od 2% u zadovoljenju energetskih potreba Crne Gore. Koristi su raspodijeljene po projektima proporcionalno investicionoj vrijednosti. Realne koristi prate dinamiku investiranja. Proračun koristi od izgradnje malih hidroelektrana i revitalizacije postojećih malih hidroelektrana urađen je preko pretpostavljenog učešća od 2% u zadovoljenju energetskih potreba Crne Gore. Koristi su raspodijeljene po projektima proporcionalno investicionoj vrijednosti. Realne koristi prate dinamiku investiranja. Proračun direktnih ekonomskih koristi od Investicija u EE i podsticanje EE i OIE iz javnih izvora (uključujući i kredite i grantove) urađen je kao proračun koristi u sektorima industrije, saobraćaja, usluga i domaćinstva.

32 Pretpostavljena učešća u zadovoljenju energetskih potreba CG za proizvođače energije su preuzeta iz Drugog nacionalnog izvještaja Crne Gore o klimatskim promjenama, Ministarstvo održivog razvoja i turizma, februar 2015, str. 181-184. 33 Monstat, Bruto domaći proizvod, 2016 godine.

26

Proračun koristi u sektoru industrije (uvođenje kogeneracionih postrojenja) urađen je u skladu sa pretpostavkom pretpostavljenog učešća od 1% u zadovoljenju energetskih potreba Crne Gore. Realne koristi prate dinamiku investiranja. Proračun direktnih ekonomskih koristi u sektoru saobraćaja urađen je uz pretpostavku realizacije sljedećih ciljeva34:

- prelazak autobusa i putničkih automobila sa pogona na dizel i benzin na pogon na prirodni gas i

- preusmjeravanje 50% drumskog teretnog saobraćaja na željeznicu. Postupak kvantifikacije prve grupe koristi urađen je na osnovu podataka o godišnjoj pređenoj kilometraži autobusa i putničkih automobila i pretpostavke o preusmjeravanju 50% autobusa i 20% putničkih automobila na gas35. Troškovne uštede su proračunate na osnovu razlika u cijeni dizela i gasa za autobuse i kombinovane cijene (dizela i benzina) i gasa za putničke automobile. Druga grupa koristi je kalkulisana tako što je na osnovu podataka o ukupnom drumskom teretnom saobraćaju – u tonama i tonskim kilometrima36 uvedena pretpostavka o preusmjeravanju 50% drumskog teretnog saobraćaja na željeznicu37. Za tako preusmjeren saobraćaj izvršen je troškovni proračun za drum i za željeznicu, na osnovu podataka o prosječnoj nosivosti teretnih vozila/kamiona (25 t) i teretnog voza (500 t), kao i podataka o vrijednostima VOC (Vehicle operating costs) i TOC (Train operating costs)38. Ovdje je važno napomenuti da su u okviru projekta “Razvoj niskokarbonskog turizma u Crnoj Gori”39, koji realizuju Program Ujedinjenih nacija za razvoj (UNDP) i Ministarstvo održivog razvoja i turizma, opredijeljena sredstva za sufinansiranje inovativnih, investicionih projekata koji doprinose smanjenju efekata klimatskih promjena, odnosno utiču na smanjenje nivoa emisije CO2 u sektoru turizma. Prethodno su urađene studije Policentrični plan održive urbane mobilnosti (SUMP) za Boku Kotorsku i prijestonicu Cetinje za period 2016.-2020. godine i Studija o mogućnostima iskorišćenja obnovljivih izvora energije za napajanje žičare Kotor-Cetinje. Prva studija predlaže niz mjera, koje treba sprovesti u opštinama, koje obrađuje, pri čemu za svaku od njih daje procjenu o investicionim troškovima, mogućnost finansiranja, kao i procjenu smanjenja emisija GHG. Pored ovih studija i Glavni grad će ubrzo otpočeti sa sprovođenjem SUMP projekta, predviđenog Strateškim planom razvoja Glavnog grada za period 2012.-2017, godine, u okviru kojeg će se raditi studija izvodljivosti tramvajskog prevoza, kao i uspostavljanje "car sharing" sistema. Proračun direktnih ekonomskih koristi za domaćinstva urađen je kvantifikovanjem koristi od:

- ušteda toplotne i - ušteda netoplotne energije.

Uštede netoplotne energije obračunate su uzimajući u obzir uštedu od 150 kWh po domaćinstvu40 i cijenu od 0,09 €/kWh. Broj domaćinstava preuzet je iz zvaničnih statističkih podataka41. Uštede toplotne energije obračunate su uzimajući u obzir uštedu za 30% domaćinstava42 u vidu smanjenja

34 SRE 2030, str. 74. 35 Procjena obrađivača. 36 Godišnja statistika saobraćaja, skladištenja i veza, Monstat, 2016. godine. 37 Procjena obrađivača. 38 Podaci o vrijednostima VOC (Vehicle operating costs) i TOC (Train operating costs) korišćeni su u Studijama iz oblasti saobraćaja u Crnoj Gori i regionu. 39 http://dev.cor.org.me/me/cime-se-bavimo/odrzivi-turizam/razvoj-niskokarbonskog-turizma-u-crnoj-gori 40 Procjena obrađivača, a u skladu sa SRE 2030, str. 75. 41 Crna Gora u brojkama, Monstat, 2016. 42 Procjena obrađivača.

http://dev.cor.org.me/me/cime-se-bavimo/odrzivi-turizam/razvoj-niskokarbonskog-turizma-u-crnoj-gori

27

potrošnje sa 80 na 15 kWh/m2 43. Podatak o ukupnoj kvadraturi stambenih jedinica domaćinstava preuzet je iz zvanične statistike44. Za sektor usluga kalkulacije direktnih ekonomskih koristi su izvršene na sličan način kao i za sektor domaćinstva, uzimajući u obzir da se radi o istoj vrsti investicionih aktivnosti, samo za objekte u sektoru usluga. Iz toga razloga, koristi su računate proporcionalno koristima iz sektora Domaćinstva, a u skladu sa međusobnim odnosom procijenjenih investicionih aktivnosti kod jednog i drugog sektora. Ovdje je važno naglasiti da su lokalne uprave Podgorica, Pljevlja i Nikšić izradile lokalne planove kvaliteta vazduha, u kojima su predviđene mjere koje tretiraju probleme individualnih ložišta. Direktne ekonomske koristi od izgradnje elektrane na bio-gas su računate na osnovu podataka o projektovanim prihodima45, koji su utvrđeni na godišnjem nivou u iznosu od 670 hiljada €. II Sektor Industrije Proračun direktnih ekonomskih koristi od modernizacije tehnološkog procesa u KAP-u urađen je preko pretpostavljenog učešća od 10% u zadovoljenju energetskih potreba Crne Gore46. Koristi su raspodijeljene po projektima proporcionalno investicionoj vrijednosti. Realne koristi prate dinamiku investiranja. III Sektor Poljoprivrede Proračun direktnih ekonomskih koristi od Agro-ekoloških mjera urađen je preko pretpostavljenog učešća od 1% u zadovoljenju energetskih potreba Crne Gore. Koristi su raspodijeljene po projektima proporcionalno investicionoj vrijednosti. Realne koristi prate dinamiku investiranja.

43 SRE 2030, str. 74. 44 Crna Gora u brojkama, Monstat, 2016. 45 Izvor podataka JP Deponija doo, Glavni grad. 46 Pretpostavljena učešća u zadovoljenju energetskih potreba Crne Gore za proizvođače energije su preuzeta iz Drugog

nacionalnog izvještaja Crne Gore o klimatskim promjenama, Ministarstvo održivog razvoja i turizma, februar 2015, str. 181-184.

28

Tabela 9. Direktne ekonomske koristi (prvi dio)

(u mil. €) 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 2029

Energetika u BDP 165,38 172,54 179,73 188,54 198,07 208,76 220,01 231,91 244,46 257,64 271,55 286,22 INVESTICIJE 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 2029

I ENERGETIKA



0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 27,90 29,41 31,00 32,67 34,43 36,29


0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 10,62 11,20 11,80 12,44 13,11



0,00 0,00 0,00 3,05 3,21 3,38 3,56 3,76 3,96 4,17 4,40 4,64


0,00 0,00 0,00 0,00 2,26 2,38 2,51 2,64 2,79 2,94 3,10 3,26

3 TE Pljevlja


0,76 3,14 3,27 3,43 3,66 3,86 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00


0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 22,2

3 23,43 24,70 26,03 27,44 28,92 30,48



4.2 Vjetroelektrana Možura

0,00 0,00 2,08 2,19 2,30 2,42 2,55 2,69 2,84 2,99 3,15 3,32

4.3 Vjetroelektrana (3) 33MW

0,00 0,00 0,00 0,00 1,66 1,75 1,85 1,95 2,05 2,16 2,28 2,40


5.1 Izgradnja malih HE 0,00 0,00 0,00 0,00 3,54 3,73 3,93 4,15 4,37 4,61 4,86 5,12


0,00 0,37 0,38 0,40 0,42 0,44 0,47 0,49 0,52 0,55 0,58 0,61


3,92 8,19 12,28 16,50 20,69 24,9

6 29,17 33,41 37,67 41,94 46,25 50,58


0,67 0,70 0,73 0,76 0,80 0,85 0,89 0,94 0,99 1,04 1,10 1,16

II INDUSTRIJA


2,38 3,37 4,44 5,82 7,95 10,3

1 12,90 15,75 18,86 22,27 25,98 28,39

III POLJOPRIVREDA

Agro-ekološke mjere 0,05 0,16 0,28 0,44 0,62 0,81 1,02 1,25 1,51 1,79 2,09 2,42

UKUPNO 7,79 15,93 23,46 32,60 47,11 77,13 110,19 131,76 143,78 156,36 169,57 181,78

29

Tabela 9. Direktne ekonomske koristi (drugi dio)

INVESTICIJE 2030 2031 2032 2033 2034 2035 2036 2037 2038 2039 2040 Energetika u BDP 301,66 317,94 335,15 353,24 372,29 392,39 413,58 435,93 459,49 484,29 510,42

INVESTICIJE 2030 2031 2032 2033 2034 2035 2036 2037 2038 2039 2040

I ENERGETIKA


1.1 Projekat HE na rijeci Morači

38,25 40,32 42,50 44,79 47,21 49,76 52,44 55,28 58,26 61,41 64,72

1.2 Projekat HE na rijeci Komarnici

13,82 14,56 15,35 16,18 17,05 17,97 18,94 19,97 21,04 22,18 23,38



4,89 5,15 5,43 5,72 6,03 6,36 6,70 7,06 7,44 7,85 8,27


3,44 3,62 3,82 4,03 4,24 4,47 4,71 4,97 5,24 5,52 5,82

3 TE Pljevlja


0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00

3.2 Projekat izgradnje TEP II 32,13 33,86 35,69 37,62 39,65 41,79 44,05 46,43 48,94 51,58 54,36



4.2 Vjetroelektrana Možura 3,50 3,69 3,89 4,10 4,32 4,55 4,80 5,06 5,33 5,62 5,92

4.3 Vjetroelektrana (3) 33MW

2,53 2,67 2,82 2,97 3,13 3,30 3,47 3,66 3,86 4,07 4,29


5.1 Izgradnja malih HE 5,39 5,68 5,99 6,32 6,66 7,02 7,39 7,79 8,22 8,66 9,13


0,64 0,67 0,71 0,75 0,79 0,83 0,88 0,92 0,97 1,03 1,08


54,93 59,32 59,50 59,68 59,87 60,07 60,28 60,51 60,74 60,99 61,25


1,22 1,29 1,36 1,43 1,51 1,59 1,68 1,77 1,86 1,96 2,07

II INDUSTRIJA


30,04 31,79 33,51 35,32 37,23 39,24 41,36 43,59 45,95 48,43 51,04

III POLJOPRIVREDA

Agro-ekološke mjere 2,79 3,18 3,35 3,53 3,72 3,92 4,14 4,36 4,59 4,84 5,10

UKUPNO 193,5

7 205,8

2 213,9

2 222,4

3 231,4

0 240,8

6 250,8

4 261,3

6 272,4

5 284,1

2 296,42

.

30

3.2. Efekti na zaposlenost Efekti na zaposlenost su utvrđeni na osnovu predviđenog broja novozaposlenih radnika pri realizaciji ovih projekata – ukupno 723 novozaposlena radnika i prosječnih bruto zarada u sektoru Energetike47 za prvu godinu projekcije. Ovako utvrđeni efekti su u daljem projektovanom periodu uvećavani sa predviđenom stopom rasta BDP-a (Tabela 10). Kao što se može vidjeti u tabeli, riječ je o projekcijama rasta zelenih radnih mjesta (HE, mHE, vjetroelektrane, elektrana na bio-gas i rast zaposlenosti kroz različite projekte u oblasti energetske efikasnosti).

3.3. Efekti na BDP Realizacija značajnih infrastrukturnih projekata, kakvi jesu projekti koji su predmet ove analize, svakako dovodi do rasta BDP-a. Posredni i neposredni uticaji projekata na BDP su kompleksni i višestrani, tako da većinu njih nije moguće sa dovoljnim stepenom pouzdanosti utvrditi na ovom nivou socio-ekonomske analize. Jedan od faktora koji ima nesumnjiv i dokazan uticaj na rast BDP-a je smanjenje stope nezaposlenosti. Iz toga razloga je u daljoj analizi kvantifikovan uticaj na BDP, primjenom Okunovog zakona48, koji govori o empirijskoj vezi između stope zaposlenosti i BDP-a, ukazujući da smanjenje stope nezaposlenosti od 1% dovodi do povećanja BDP-a od 2%. Izvršeni su proračuni ovih uticaja, na osnovu zvaničnih podataka o registrovanoj stopi nezaposlenosti, predviđenog broja novih zaposlenih i projektovanog BDP-a (Tabela 11).

4. Bilans neto efekata

Poslije proračuna svih socio-ekonomskih koristi od investicija, u tabeli koja slijedi dat je Bilans neto efekata (Tabela br. 12, kao i Grafici br. 2 i 3), kao razlike između diskontovanih investicionih i operativnih troškova i utvrđenih socio-ekonomskih koristi od investicija. Postupak diskontovanja ukupnih troškova i koristi je urađen primjenom diskontne stope od 5%49.

47 Saopštenje o prosječnim zaradama, Monstat, mart 2017 godine. 48 Burda Michael and Wyposz Charles, Macroeconmics, A European Text, Fifth Edition, 2012, str. 291-292. 49 Metodologija prema: European Commission, DG for Regional and Urban Policy, Guide to Cost-Benefit Analysis of Investment Projects, Economic appraisal tool for Cohesion Policy 2014-2020, December 2014, str. 55.

31

Tabela 10. Efekti na zaposlenost (prvi dio)

2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 2029 2030 Plate u sektoru energetike 1290 1346 1402 1471 1545 1628 1716 1809 1907 2010 2118 2233 2353

INVESTICIJE 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 2029 2030

I ENERGETIKA

1 Nove hidroelektrane 1.1 Projekat hidroelektrana na rijeci Morači 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 2,45 2,58 2,72 2,87 3,02 3,19 3,36 1.2 Projekat hidroelektrane na rijeci Komarnici 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 1,87 1,97 2,07 2,19 2,30 2,43

2 Revitalizacija postojećih HE 2.1 Projekat revitalizacije HE Piva 2.2 Projekat revitalizacije HE Perućica

3 TE Pljevlja



4 OIE - program izgradnje vjetroelektrana 4.1 Vjetrolektrana Krnovo

4.2 Vjetroelektrana Možura 0,00 0,00 0,17 0,18 0,19 0,20 0,21 0,22 0,23 0,24 0,25 0,27 0,28 4.3 Vjetroelektrana (3) 33 MW 0,00 0,00 0,00 0,00 0,19 0,20 0,21 0,22 0,23 0,24 0,25 0,27 0,28






II INDUSTRIJA KAP - modernizacija tehnološkog procesa

III POLJOPRIVREDA

Agro-ekološke mjere UKUPNO 0,35 0,66 1,17 1,55 6,53 7,24 10,46 13,29 14,43 15,66 16,97 18,38 19,89

32

Tabela 10. Efekti na zaposlenost (drugi dio)

(mil. €) 2031 2032 2033 2034 2035 2036 2037 2038 2039 2040 Broj novozaposlenih Plate u sektoru Energetike 2480 2614 2755 2904 3061 3226 3400 3584 3777 3981

INVESTICIJE 2031 2032 2033 2034 2035 2036 2037 2038 2039 2040 Ukupno Struktura

I ENERGETIKA


1.1 Projekat hidroelektrana na rijeci Morači 3,54 3,73 3,93 4,15 4,37 4,61 4,86 5,12 5,39 5,69 119 16%


2,56 2,70 2,84 3,00 3,16 3,33 3,51 3,70 3,90 4,11 86 12%


3 TE Pljevlja




4.1 Vjetroelektrana Krnovo 4.2 Vjetroelektrana Možura 0,30 0,31 0,33 0,35 0,37 0,39 0,41 0,43 0,45 0,48 10 1% 4.3 Vjetroelektrana (3) 33MW 0,30 0,31 0,33 0,35 0,37 0,39 0,41 0,43 0,45 0,48 10 1%


5.1 Izgradnja malih HE 7,02 7,40 7,80 8,22 8,67 9,14 9,63 10,15 10,70 11,28 236 33%



7,68 8,09 8,53 8,99 9,48 9,99 10,53 11,10 11,70 12,33 258 36%

7 Izgradnja elektrane na bio-gas 0,12 0,13 0,13 0,14 0,15 0,15 0,16 0,17 0,18 0,19 4 1%

II INDUSTRIJA


III POLJOPRIVREDA

Agro-ekološke mjere UKUPNO 21,52 22,68 23,90 25,19 26,55 27,99 29,50 31,10 32,77 34,54 723 100%

33

Tabela 11. Efekti na BDP (prvi dio)

(mil. €) 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 2029 2030 BDP 4114 4292 4471 4690 4927 5193 5473 5769 6081 6409 6755 7120 7504

INVESTICIJE 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 2029 2030

I ENERGETIKA

1 Nove hidroelektrane 1.1 Projekat hidroelektrana na rijeci Morači 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 4,54 4,79 5,04 5,32 5,60 5,91 6,22

1.2 Projekat hidroelektrane na rijeci Komarnici 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 3,46 3,65 3,84 4,05 4,27 4,50


3 TE Pljevlja




4.2 Vjetroelektrana Možura 0,00 0,00 0,31 0,33 0,34 0,36 0,38 0,40 0,42 0,45 0,47 0,50 0,52 4.3 Vjetroelektrana (3) 33MW 0,00 0,00 0,00 0,00 0,34 0,36 0,38 0,40 0,42 0,45 0,47 0,50 0,52






II INDUSTRIJA


III POLJOPRIVREDA

Agro-ekološke mjere UKUPNO 0,64 1,22 2,16 2,87 12,09 13,41 19,38 24,63 26,74 29,01 31,44 34,06 36,86

34

Tabela 11. Efekti na BDP (drugi dio)

(mil. €) 2031 2032 2033 2034 2035 2036 2037 2038 2039 2040 BDP 7909 8337 8787 9261 9761 10288 10844 11430 12047 12697

INVESTICIJE 2031 2032 2033 2034 2035 2036 2037 2038 2039 2040

I ENERGETIKA

1 Nove hidroelektrane 1.1 Projekat hidroelektrana na rijeci Morači 6,56 6,92 7,29 7,68 8,10 8,53 9,00 9,48 9,99 10,53 1.2 Projekat hidroelektrane na rijeci Komarnici 4,74 5,00 5,27 5,55 5,85 6,17 6,50 6,85 7,22 7,61


3 TE Pljevlja




4.2 Vjetroelektrana Možura 0,55 0,58 0,61 0,65 0,68 0,72 0,76 0,80 0,84 0,89 4.3 Vjetroelektrana (3) 33MW 0,55 0,58 0,61 0,65 0,68 0,72 0,76 0,80 0,84 0,89


5.1 Izgradnja malih HE 13,01 13,72 14,46 15,24 16,06 16,93 17,84 18,80 19,82 20,89


6 Investicije u EE i podsticanje EE i OIE iz budžeta 14,22 14,99 15,80 16,66 17,56 18,50 19,50 20,56 21,67 22,84

7 Izgradnja elektrane na bio-gas 0,22 0,23 0,25 0,26 0,27 0,29 0,30 0,32 0,34 0,35

II INDUSTRIJA KAP - modernizacija tehnološkog procesa

III POLJOPRIVREDA

Agro-ekološke mjere UKUPNO 39,86 42,02 44,29 46,68 49,20 51,85 54,65 57,61 60,72 63,99

35

Tabela 12. Bilans neto efekata

2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028

Investicioni troškovi-CAPEX 88,72 173,40 237,34 358,15 420,90 184,20 176,41 27,30 16,50 16,50 16,50 13,70

Operativni troškovi-OPEX 0,32 0,97 1,29 2,37 2,69 27,84 54,84 74,89 84,11 88,84 86,63 87,77

Ukupno troškovi 89,04 174,37 238,63 360,52 423,59 212,04 231,25 102,19 100,61 105,34 103,13 101,47

Klimatske koristi 4,98 7,22 10,97 14,23 20,92 26,59 34,47 41,68 48,71 56,38 64,73

Direktne ekonomske koristi 7,79 15,93 23,46 32,60 47,11 77,13 110,19 131,76 143,78 156,36 169,57

Efekti na zaposlenost 0,35 0,66 1,17 1,55 6,53 7,24 10,46 13,29 14,43 15,66 16,97

Efekti na GDP 0,64 1,22 2,16 2,87 12,09 13,41 19,38 24,63 26,74 29,01 31,44

Rezidualna vrijednost

Ukupno koristi 13,75 25,02 37,76 51,25 86,65 124,37 174,50 211,36 233,67 257,41 282,71

NETO EFEKTI -89,04 -160,62 -213,61 -322,76 -372,34 -125,39 -106,88 72,31 110,75 128,33 154,28 181,24

2029 2030 2031 2032 2033 2034 2035 2036 2037 2038 2039 2040

Investicioni troškovi-CAPEX 12,20 12,20

Operativni troškovi-OPEX 89,23 89,65 90,45 91,41 92,61 93,51 94,91 95,75 97,55 98,35 99,25 98,95

Ukupno troškovi 101,43 101,85 90,45 91,41 92,61 93,51 94,91 95,75 97,55 98,35 99,25 98,95

Klimatske koristi 70,43 74,64 79,09 83,37 87,87 92,61 97,61 102,88 108,44 114,30 120,47 126,97

Direktne ekonomske koristi 181,78 193,57 205,82 213,92 222,43 231,40 240,86 250,84 261,36 272,45 284,12 296,42

Efekti na zaposlenost 18,38 19,89 21,52 22,68 23,90 25,19 26,55 27,99 29,50 31,10 32,77 34,54

Efekti na GDP 34,06 36,86 39,86 42,02 44,29 46,68 49,20 51,85 54,65 57,61 60,72 63,99

Rezidualna vrijednost 764,90

Ukupno koristi 304,65 324,95 346,28 361,99 378,49 395,88 414,22 433,56 453,96 475,45 498,08 1286,83

NETO EFEKTI 203,22 223,10 255,83 270,58 285,88 302,37 319,31 337,81 356,41 377,10 398,83 1187,88

36

Grafik br. 4 Bilans neto efekata po strukturi

Kao što je prikazano na Grafiku br. 4 u strukturi ukupnih neto efekata dominantne su direktne ekonomske koristi (59%), a zatim slijede klimatske (23%) i ostale projektovane koristi.

Grafik br. 5 Bilans neto efekata za period 2017-2040. godine

Na Grafiku br. 5 konstatuju se negativne neto koristi do 2023. godine (jer su kalkulisani ukupni troškovi veći od ukupnih socio-ekonomskih koristi), da bi poslije te godine projektovani bilans neto koristi ušao u pozitvni tok.

23%

59%

6%

12%

Klimatske koristi

Direktne ekonomskekoristi

Efekti na zaposlenost

Efekti na BDP

-600

-400

-200

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

20

17

20

18

20

19

20

20

20

21

20

22

20

23

20

24

20

25

20

26

20

27

20

28

20

29

20

30

20

31

20

32

20

33

20

34

20

35

20

36

20

37

20

38

20

39

20

40

NETO EFEKTI

37

Na osnovu tabele Bilansa neto efekata, na Grafiku br. 6 prikazani su kumulativni neto efekti. Sa grafikona se vidi da su kumulirani neto efekti do 2031. godine negativni, dok od 2031. godine do kraja projekcionog perioda kumulirani efekti uzimaju pozitivne vrijednosti. Godina 2031. predstavlja period povraćaja ukupnih investicija/projekata.

Grafik br. 6 Kumulativni neto efekti

5. Zaključci socio-ekonomske analize

Na osnovu projekcije Bilansa neto efekata za period 2018-2040. godine urađen je proračun tri osnovna dinamička pokazatelja opravdanosti investicija.

Predmetnom Socio-ekonomskom analizom opravdanosti investicija utvrđeno je da:

– Ekonomska neto sadašnja vrijednost investicija za projekcioni period 2018-2040. godine je pozitivna (ENPV = 974,98 mil €),

– Ekonomska interna stopa rentabiliteta je veća od definisane diskontne stope od 5% (EIRR=10,01%)

– Ekonomski B/C racio je veći od 1 (EB/C = 1,52) Proračun ključnih dinamičkih indikatora opravdanosti investicija potvrđuje njihovu socio-ekonomsku opravdanost, te posmatrano iz socio-ekonomske perspektive, projekte treba implementirati.

38

6. Izvori finansiranja

Finansiranje prioritetnih investicionih projekata po izvorima za ostvarivanje Namjeravanog nacionalno utvrđenog doprinosa Crne Gore za period 2017-2030. godine prikazano je u sljedećoj tabeli.

Tabela 13. Izvori finansiranja prioritetnih investicionih ulaganja za ostvarivanje INDC

INVESTICIJE

UKUPNO IZVORI FINANSIRANJA PROGRAMA I PROJEKATA

2017-2030

Budžet (uključujući i kredite i grantove, tj.

donacije) Investitor

mil. € mil. € % mil. € %

I ENERGETIKA


1.1 Projekat hidroelektrana na rijeci Morači 493,71 493,71 100%

1.2 Projekat hidroelektrane na rijeci Komarnici 178,00 178,00 100%


2.1 Projekat revitalizacije HE Piva 62,70 62,70 100%

2.2 Projekat revitalizacije HE Perućica 44,00 44,00 100%

3 TE Pljevlja

3.1 Projekat revitalizacije TEP I 64,50 64,50 100%

3.2 Projekat izgradnje TEP II 385,20 385,2050 100%



4.2 Vjetroelektrana Možura 76,00 76,00 100%

4.3 Vjetroelektrana (3) 33 MW 55,00 55,00 100%


5.1 Izgradnja malih HE 160,00 160,00 100%

5.2 Revitalizacija postojećih mHE 19,00 19,00 100%


140,00 140,00 100%

7 Izgradnja elektrane na bio-gas 1,20 1,20 100%

II INDUSTRIJA

KAP - modernizacija tehnološkog procesa 48,60 48,60 100%

III POLJOPRIVREDA

Agro-ekološke mjere 26,12 26,12 100%

1.754,03 166,12 9% 1.587,91 91%

Investicije se u najvećem broju slučajeva finansiraju od strane investitora (91%), dok se iz javnih sredstava (budžet, uz kredite i grantove) finansiraju investicije u energetsku efikasnost i podsticanje energetske efikasnosti i obnovljivih izvora energije, kao i agro-ekološke mjere (9% ukupnih investicija). Po godinama, projekcije neto efekta na budžet, grantove (donacije u oblasti EE i OIE, i agro-ekoloških mjera) i kredite za iste namjene mogu se prikazati i tabelarno:

50 Očekivano učešće EPCG u sopstvenom kapitalu trebalo bi da se kreće u opsegu između 15,0% i 30,0% ukupne investije u TEP II (Studija o izgradnji TEP II, Deloitte d.o.o., Podgorica, 9. avgust 2016, str. 56);

39

Tabela 14 Izvori finansiranja po godinama: budžet, donacije i krediti

INVESTICIJE 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 2029 2030 2017-2030

Investicije u EE i podsticanje EE i OIE iz budžeta

10.0 10.0 10.0 10.0 10.0 10.0 10.0 10.0 10.0 10.0 10.0 10.0 10.0 10.0 140.0

a) Budžet 0.2 0.2 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 1.0 12.4

b) Donacije 1.9 1.9 3.0 3.0 3.0 3.0 3.0 3.0 3.0 3.0 3.0 3.0 3.0 3.0 39.8

c) Krediti 7.9 7.9 6.0 6.0 6.0 6.0 6.0 6.0 6.0 6.0 6.0 6.0 6.0 6.0 87.8

Agro-ekološke mjere

0.82 1.60 1.69 2.00 2.00 2.00 2.00 2.00 2.00 2.00 2.00 2.00 2.00 2.00 26.12

a) Nacionalno učešće - Budžet

0.12 0.24 0.25 0.30 0.30 0.30 0.30 0.30 0.30 0.30 0.30 0.30 0.30 0.30 3.92

b) EU 0.70 1.36 1.44 1.70 1.70 1.70 1.70 1.70 1.70 1.70 1.70 1.70 1.70 1.70 22.20

Kao što je prikaano u tabeli 14, za EE i OIE u 2017. I 2018. proporcija tri izvora finansiranja data je prema onoj projektovanoj u NAP EE za period 2016.-2018. godine (2, 19 i 79%), dok se u periodu 2019-2030. godine projektuje odnos izimeđu ova tri izvora finansiranja – 10, 30 i 60% respektivno, po izvorima. KOd agro-ekoloških mjera, proporcija izvora finansiranja je 85% EU i 15% nacionalno učešće, s tim što je iznos podrške za ove mjere u period 2017-2019. dat prema dokumentu “Program razvoja poljoprivrede i ruralnih područja u okviru IPA II programa”, MPPR, 2015. godine. Za period 2020. – 2030. Godine proporcija je ista, ali je projektovan rast ukupnih sredstava na 2 mil € godišnje.

40

Spisak tabela Tabela 1 Ukupne emisije GHG izražene u CO2 eq emisijama u periodu 1990-2013. godine ................... 4 Tabela 2. Učešće sektora u Bruto dodatoj vrijednosti (BDV) i zaposlenosti u 1990., 2000., 2010. i 2015. godini i projekcije za 2030. godinu ................................................................................................ 6 Tabela 3. Pregled izabranih projekata i pristup procjeni neophodnih ulaganja ..................................... 8 Tabela 4. Projekcija prioritetnih investicionih ulaganja za ostvarivanje Namjeravnog nacionalno utvrđenog doprinosa Crne Gore (INDC) za period 2017.–2030. godine i operativni troškovi (u mil. €)15 Tabela 5. Dinamika investicionog ulaganja – učešće po projektima ..................................................... 17 Tabela 6. Kumulativna dinamika investicionih ulaganja – po projektima ............................................. 18 Tabela 7. Realna kumulativna dinamika za kalkulaciju efekata ............................................................ 19 Tabela 8. Klimatske koristi (prvi dio) ..................................................................................................... 22 Tabela 9. Direktne ekonomske koristi (prvi dio) ................................................................................... 28 Tabela 10. Efekti na zaposlenost (prvi dio) ........................................................................................... 31 Tabela 11. Efekti na BDP (prvi dio) ........................................................................................................ 33 Tabela 12. Bilans neto efekata .............................................................................................................. 35 Tabela 13. Izvori finansiranja prioritetnih investicionih ulaganja za ostvarivanje INDC ....................... 38 Tabela 14 Izvori finansiranja po godinama: budžet, donacije i krediti ................................................. 39

Spisak grafika Grafik br. 1. Realna stopa rasta BDP-a u periodu 1990-2016. godine i projekcije do 2030. godine (IMF do 2022. godine); Indeks industrijske proizvodnje u periodu 1990-2016. godine i njena postepena modernizacija i restrukturiranje do 2030. godine ................................................................................... 5 Grafik br. 2 Učešće u procijenjenim klimatskim koristima po investicijama......................................... 24 Grafik br. 3 Odnos investicija i mogućnosti smanjenja GHG emisije po investicijama ......................... 24 Grafik br. 4 Bilans neto efekata po strukturi ......................................................................................... 36 Grafik br. 5 Bilans neto efekata za period 2017.-2040. godine ............................................................. 36 Grafik br. 6 Kumulativni neto efekti ...................................................................................................... 37

41

Spisak skraćenica

Aneks 1 članice UNFCCC

Industrijski razvijene zemlje i zemlje sa ekonomijom u tranziciji koje imaju obavezu smanjenja emisija GHG u skladu sa članom 3. Kjoto protokola

AP EE Akcioni plan energetske efikasnosti AP SRE Akcioni plan Stretegije razvoja energetike do 2030. godine, za period 2016.-2020. godine BAT Najbolja dostupna tehnologija (Best Available technics) BDP Bruto domaći proizvod BDV Bruto dodata vrijednost CAPEX Investicioni troškovi (Capital expenditures) CBA Analiza troškova i koristi (Cost-Benefit Analysis) CHP CO2

Kogenerativna postrojenja (Combined Heat and Power) Ugljen-dioksid

CO2eq Ekvivalentni ugljen-dioksid COP Konferencija zemalja ugovornica UNFCCC (Conference of the Parties) COP Conference of the Parties DG Generalni direktorat (Directorate General) DNI Drugi nacionalni izvještaj Crne Gore o klimatskim promjenama prema UNFCCC DPP EBRD EIB

Detaljni prostorni plan Evropska banka za rekonstrukciju I razvoj Evropska investiciona banka

EB/C Odnos koristi i troškova (Economic benefit/cost racio) EE Energetska efikasnost EIRR Ekonomska interna stopa rentabiliteta ENPV Ekonomska neto sadašnja vrijednost investicija EPCG Elektroprivreda Crne Gore ETS Sistem trgovine kvotama emisija gasova sa efektom staklene bašte (Emissions Trading Scheme) EU ETS Evropska šema trgovine emisijama (EU Emission Trading Scheme) Gg Gigagram GHG Gasovi sa efektom staklene bašte (eng. Greenhouse Gases) GWh Gigavat sati HE Hidroelektrana INDC Namjeravani nacionalno utvrđeni doprinos Crne Gore / Intended Nationally Determined Contributions IPARD Instrument pretpristupne podrške za ruralni razvoj KAP Kombinat aluminijuma Podgorica kt kilotona kWh Kilovat sat LULUCF Korišćenje zemljišta, promjena u korišćenju zemljišta i šumarstva / Land use, land use change and

forestry mHE Mala hidroelektrana MONSTAT Zavod za statistiku Crne Gore MORT Ministarstvo održivog razvoja i turizma MW Megavat Ne-Aneks 1

članice UNFCCC

Zemlje u razvoju bez obaveze smanjenja nacionalnih emisija gasova sa efektom staklene bašte do 2020. godine

NAP

NOx Nacionalni akcioni plan korišćenja energije iz obnovljivih izvora energije do 2020. godine Azotni oksidi

NSKP Nacionalna strategija klimatskih promjena do 2030. godine NSOR Nacionalna strategija održivog razvoja Crne Gore do 2030. godine OIE Obnovljivi izvori energije OPEX Operativni troškovi (Operational expenditures) PFC Tehnologija sagorijevanja ugljenog praha u termoelektranama / Pulverized Fuel Combustion SDI Strane direktne investicije SO2 Sumpor-dioksid SPU Izvještaj o strateškoj procjeni uticaja (SPU) na životnu sredinu SRE Strategija razvoja energetike Crne Gore do 2030. godine SUMP Policentrični plan održive urbane mobilnosti TEP Termoelektrana Pljevlja TNG Tečni naftni gas toe Tona ekvivalenta nafte UNDP Program za razvooj Ujedinjenih nacija (United Nations Development Programme) UNFCCC Okvirna konvencija Ujedinjenih Nacija o klimatskim promjenama / United Nation Framework

Convention on Cimate Changes

42

Korišćeni izvori

1. Akcioni plan OIE do 2020. godine, Vlada Crne Gore, 2015; 2. Akcioni plan energetske efikasnosti Crne Gore za period (2016-2018). god., Vlada Crne Gore, jun 2016; 3. Burda Michael and Wyposz Charles, Macroeconmics, A European Text, Fifth Edition, 2012; 4. Crna Gora u brojkama, Monstat, 2016. 5. Direktiva 2003/87/EC (EU ETS) za uspostavljanje šeme trgovine kvotama za emitovanje gasova staklene

bašte (EU ETS); 6. Directive 2009/29/EC of the European Parliament and of the Council of 23 April 2009 amending Directive

2003/87/EC so as to improve and extend the greenhouse gas emission allowance trading scheme of the Community.

7. Direktiva 2008/1/EZ Evropskog parlamenta i Savjeta od 15. januara 2008. godine o integrisanom spriječavanju i kontroli zagađivanja, OJL 24, 29.1.2008;

8. Directive 2010/75/EU on industrial emissions (integrated pollution prevention and control). 9. Drugi nacionalni izvještaj Crne Gore o klimatskim promjenama ka Okvirnoj konvenciji o klimatskim

promjenama UN (UNFCCC), Pripremljen u okviru UNDP/GEF projekta "Aktivnosti na pripremi Druge Nacionalne Komunikacije Crne Gore prema UNFCCC", Ministarstvo održivog razvoja i turizma, 2014;

10. Državni plan upravljanja otpadom u Crnoj Gori za period 2015-2020. godine, Vlada Crne Gore, 2015; 11. EPCG dopis Ministarstvu održivog razvoja i turizma, 28.8.2015; 12. European Commission, DG for Regional and Urban Policy, Guide to Cost-Benefit Analysis of Investment

Projects, Economic appraisal tool for Cohesion Policy 2014-2020, December 2014; 13. Godišnja statistika saobraćaja, skladištenja i veza, Monstat, 2016. godine; 14. Godišnji plan podnošenja zahtjeva za izdavanje energetskih dozvola u 2017. godini, Ministarstvo

ekonomije, 2.2.2017; 15. Industrijska politika Crne Gore do 2020. godine, Vlada Crne Gore, jun 2016; 16. Informacija o projektu TEP II, EPCG, 2013; 17. KAP dopis Ministarstvu održivog razvoja i turizma, br. 91-111 od 26.02.2016. godine i informacije o planu

investicija dostavljene od strane KAP-a, april 2017. godine. 18. Monstat, Bruto domaći proizvod, kvartalni podaci za 2016. godinu, mart 2017; 19. Nacionalna strategija klimatskih promjena do 2030. godine, Vlada Crne Gore, 2015; 20. Namjeravani nacionalno utvrđeni doprinos Crne Gore (INDC) u skladu s odlukom 1/CP 19 i odlukom 1/CP

20 Okvirne konvencije Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama (UNFCCC), Septembar 2015; 21. Nacionalna strategija aproksimacije u oblasti životne sredine sa Akcionim planom za period 2016.-2020.

godine, Vlada Crne Gore, 2016; 22. Pariski sporazum, Globalni multilateralni, pravno obavezujući sporazum potpisan u Parizu, 12. decembra

2015. godineod strane država – stranaka Okvirne konvencije UN o promjeni klime; 23. Program ekonomskih reformi (2017-2019). god., Vlada Crne Gore, Januar 2017; 24. Program razvoja poljoprivrede i ruralnih područja u okviru IPA II programa, Ministarstvo poljoprivrede

i ruralnog razvoja, jul 2015; 25. Prvi dvogodišnji izvještaj Crne Gore o klimatskim promjenama (BUR), Ministarstvo održivog razvoja i

turizma, Program za održivi razvoj, UNDP, decembar 2015; 26. Regulation (EU) No 1303/2013 of the European Parliament and of the Council of 17 December 2013

laying down common provisions on the European Regional Development Fund, the European Social Fund, the Cohesion Fund, the European Agricultural Fund for Rural Development and the European Maritime and Fisheries Fund and laying down general provisions on the European Regional Development Fund, the European Social Fund, the Cohesion Fund and the European Maritime and Fisheries Fund and repealing Council Regulation (EC) No 1083/2006, OJ L 347, 20.12.2013

27. Strategija regionalnog razvoja Crne Gore za period 2014.-2020. godine, Vlada Crne Gore, 2014; 28. Saopštenje o prosječnim zaradama, Monstat, mart 2017 godine; 29. Selected Macroeconomic Indicators of Montenegro (2012–2022), IMF, February 2017; 30. Stern, Nicholas The Economics of Climate Change, STERN REVIEW, NIESR and HM Treasury, 2006; 31. Strategija održivog razvoja Crne Gore do 2030. godine, Vlada Crne Gore, jul 2016; 32. Strategija razvoja energetike Crne Gore do 2030. godine (Bijela knjiga), Vlada Crne Gore, jun 2014; 33. Strategija razvoja energetike Crne Gore do 2030. godine, Akcioni plan 2016-2020, decembar 2015; 34. Studija o izgradnji TEP II, Deloitte d.o.o., Podgorica, 9. avgust 2016;

43

35. Elaborat o procjeni uticaja na životnu sredinu izgradnje termoelektrane ''Pljevlja II'', nov. 2012. godine, od strane Konzorcijuma preduzeća: ESOTECH d.d Velenje, CEE d.o.o. Ljubljana, Premogovnik Velenje d.d., Velenje i ERICo Velenje d.o.o., Velenje;

36. DPP i SPU za TEP II, Vlada Crne Gore 2015; 37. Uredba o naknadi za podsticanje proizvodnje električne energije iz obnovljivih izvora i visokoefikasne

kogeneracije (“Službeni list CG”, br. 33/16 i 3/17); 38. UNSTAT, Baza podataka BDP i realne stope rasta, 2017.

Internet adrese

http://dev.cor.org.me/me/cime-se-bavimo/odrzivi-turizam/razvoj-niskokarbonskog-turizma-u-crnoj-gori

http://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=celex%3A32013R1303

http://unfccc.int/kyoto_protocol/background/items/2879.php

http://unfccc.int/paris_agreement/items/9444.php

http://webarchive.nationalarchives.gov.uk/20080910140413/http://www.hm-treasury.gov.uk/media/9/9/CLOSED_SHORT_executive_summary.pdf

http://www.consilium.europa.eu/en/policies/climate-change/timeline/

http://www.energetska-efikasnost.me/ee.php?v=314)

http://www.monstat.org

http://www.mrt.gov.me/vijesti/157445/Prvi-dvogodisnji-izvjestaj-Crne-Gore-o-klimatskim-promjenama.html



Documents

Socio-ekonomska analiza investicija za potvrđivanje · 2017-12-04 · ukupne ekonomske aktivnosti, posebno u industrijskom (metalnom) sektoru, tj. u periodu tzv. ^tranzicione recesije