- 1 - TEMAT: Śląska Ojczyzna Polszczyzna 1

I. OGNIWO WSTĘPNE

1/ Prezentacja środków dydaktycznych:- B. Cząstka – Szymon, H. Synowiec: Polszczyzna w szkole śląskiej. Cz.I: Ćwiczenia dla uczniów. Cz.II: Przewodnik dla nauczycieli. Katowice 1996.- H. Synowiec, B. Cząstka – Szymon, J. Ludwig: Mały słownik gwary Górnego Śląska. Cz. I. Katowice 1999.- J. Miodek: Śląska ojczyzna - polszczyzna. Katowice 1991.- ABC...polskiej gramatyki. Leksykon szkolny. Opr. J. Kwiek – Osiowska. Kraków - Warszawa 1992.- tabele, mapa, rzutnik, kaseta wideo 2/ Swobodna rozmowa nauczyciela z uczniami na temat gwary, stosunku do niej współczesnej młodzieży, różnic, jakie postrzega ona między lokalną odmianą języka a odmianą ogólną, wskazanie uczniom zakresów użycia obu odmian oraz praktycznych korzyści, które daje opanowanie polszczyzny ogólnej z jednoczesnym przypomnieniem wpływu gwary śląskiej na kształtowanie się języka polskiego.3/ Sprecyzowanie celów lekcji i uświadomienie ich uczniom: - powtórzenie i utrwalenie wiadomości na temat najdawniejszych zabytków języka polskiego, np. ,, Księgi henrykowskiej ’’, ,, Psałterza floriańskiego ’’oraz druku z XV wieku, pochodzącego z Wrocławia, a zawierającego teksty modlitw: Ojcze nasz, Zdrowaś Maria i Wierzę, dowodzących polskościziemi śląskiej z racji pojawiających się w nich archaizmów- sprecyzowanie pojęć dialekt i gwara ( zdefiniowanie pojęcia dialekt jako nadrzędnego wobec gwary )- podział dialektów polskich (śląski, małopolski, wielkopolski, mazowiecki, kaszubski, mieszane ) - wyodrębnienie w ramach dialektu śląskiego trzech zespołów gwarowych: południowego, środkowego i północnego – zał. 2- wskazanie charakterystycznych cech gwary śląskiej ( w zakresie fonetyki,fleksji, słowotwórstwa, składni i słownictwa, w tym germanizmów )- określenie funkcji gwary w codziennej komunikacji i tekstach kultury- ćwiczenie umiejętności analizy językowej tekstów gwarowych z wykorzystaniem środków dydaktycznych

1. Tytuł niniejszego rozdziału zaczerpnięty został z pracy J . Miodka pod tytułem ,, Śląska ojczyzna - polszczyzna ’’, wydanej w Katowicach w 1991 r .

- 2 -

- kształcenie umiejętności syntetycznego ujmowania zjawisk językowych i formułowania wniosków - rozbudzanie emocjonalnej więzi uczniów z regionem- kształcenie postaw tolerancji wobec kultur odmiennych- uświadomienie młodym ludziom zakresu użycia gwary a odmiany ogólnopolskiej- rozwijanie wśród młodzieży podwójnej kompetencji językowej

II. ROZWINIĘCIE

1/ Sprecyzowanie pojęcia dialekt jako nadrzędnego wobec gwary.2/ Wskazanie na mapie ( użycie rzutnika ) obszarów dialektów : śląskiego,małopolskiego, wielkopolskiego, mazowieckiego, kaszubskiego oraz tzw. dialektów mieszanych ( zał. 3 )3/ Zapis obszarów dialektów w formie wykresu.

GŁÓWNE DIALEKTY POLSKIE

KASZUBSKI

MIESZANE MAZOWIECKI

WIELKOPOLSKI MAŁOPOLSKI

ŚLĄSKI

4/ Uświadomienie uczniom zróżnicowania gwarowej odmiany języka w obrębie dialektu śląskiego ( zał. 2 )5/ Sprecyzowanie tematu: ŚLĄSKA OJCZYZNA - POLSZCZYZNA 6/ Odtworzenie z taśmy wideo tekstu gwarowego ( zał. 5 ), zamieszczonego w pracy J. Miodka, patrz przypis 1, s. 19.7/ Praca w grupach:- określenie czasu przeznaczonego na wykonanie zadania- analiza językowa wskazanych przez nauczyciela tekstów gwarowych z wykorzystaniem pomocy naukowych ( zał. 6 - 11 ) - 3 -

- bieżąca kontrola pracy uczniów – korygowanie ewentualnych błędów,udzielenie wskazówek

8/ Omówienie wyników pracy w grupach – zrelacjonowanie spostrzeżeń oraz zapis wniosków w tabeli ( zał. 4 i 12 - 14 ).9/ Sprawdzenie stopnia przyswojenia przez uczniów nowo poznanego materiału,a zarazem jego utrwalenie poprzez wykonanie ćwiczenia syntetycznego (zał.15)w oparciu o tekst recytowany przez ucznia, znającego gwarę i wcześniej do recytacji przygotowanego.

III. OGNIWO KOŃCOWE

1/ Ocena indywidualnej i zbiorowej pracy uczniów.2/ Polecenie wykonania zadania domowego ( do wyboru - zróżnicowanego podwzględem stopnia trudności ).

PROPOZYCJE TEMATÓW ZADAŃ DOMOWYCH:

1/ Ułóż co najmniej trzy hasła do będącego dopiero w opracowaniu cz.. II,, Małego słownika gwary Górnego Śląska ’’.2/ Jeżeli znasz gwarę, zapisz krótki tekst gwarowy na temat Świąt Bożego Narodzenia. Wymień nazwy potraw, które się wtedy podaje.3/ Zapisz rozmowę, którą przeprowadzisz z babcią lub inną starszą osobą,posługującą się gwarą, na temat obrzędów świątecznych, regionalnych zwyczajów i obyczajów, miejscowych legend i podań, losów Ślązakóww wieku XX.4/ Jeśli znasz gwarę śląską, przedstaw dowolną opowieść, baśń, legendę w tej odmianie języka. Nagraj swoją wypowiedź.5/ Zredaguj tekst reklamujący restaurację, w której podają śląskie potrawyregionalne. Możesz zastosować w reklamie gwarę.6/ Jakie zmiany w zakresie fonetyki i słownictwa zauważyłeś w następującymgwarowym tekście mówionym?,, Goście siedzieli przi stole, ale jakoś nic ta godka nie szła. Wtedy baba od sztygara pado: - Franciku, wyjdźmy na chwilka z tyj izby, wtedy zacznom nos obgadować i godka sie rozkryńci ’’.7/ Spróbuj ułożyć słowniki wyrazów gwarowych związanych z nazwami potraw, narzędzi, wykonywanych zajęć, np. w polu, kopalni czy warsztacie.8/ Jesteś przewodnikiem po Katowicach. Które miejsca poleciłbyś / poleciłabyśturyście i dlaczego? Uzasadnij wybór.

Zadania domowe z gwiazdką dotyczą umiejętności i wiadomości z poziomuwykraczającego ( na ocenę celującą ). Wyboru dokonano na podstawie książki - 4 -

autorstwa H. Synowiec , B . Cząstki –Szymon : Polszczyzna w szkole śląskiej. Cz. I: Ćwiczenia dla uczniów. Katowice 1996, s. 96 - 98.

9/ *Co możesz powiedzieć o szacie roślinnej Śląska na podstawie wymienionych niżej nazw:Brzezinka, Dąb, Dąbrówka, Dębowiec, Jaworze, Jaworzynka, Jasienica, Świerklaniec, Sośnica, Paprocany, Lipa.

10/ *Spróbuj znależć w opracowaniach onomastycznych informacje o pierwotnym znaczeniu podanych niżej nazwisk wybitnych postaci wywodzących się ze Śląska:Bończyk / Bonczyk, Bystroń, Damrot, Dzierżoń, Gawlina, Kopernik, Korfanty, Lompa, Miarka, Stalmach.

11/ *Zastanów się, co na podstawie znaczenia podanych niżej nazw miejscowości możesz powiedzieć o Śląsku?Ruda Śląska, Rudy Raciborskie, Kuźnica, Stara Kuźnia, Tarnowskie Góry, Załęska Hałda, Złotoryja.

Zał. 4

CHARAKTERYSTYCZNE CECHY GWARY PRZYKŁADY

FONETYKA

FLEKSJASŁOWOTWÓRSTWOSKŁADNIASŁOWNICTWO

WYRAZY RODZIME

GERMANIZMY

Zał. 5 ROZMOWA

„ - Jak sie mosz Francik? Jużech Cie tag downo niy widzioł! Joch myśloł czy Cie tyż kaj na tyj grubie ta bioło niy powoniała, bo sie nikaj niy pokazujesz. - Lo Boga Karlik! A cóż Ci tyż za gupstwa po tyj gowie łażom, dyć przeca wiysz, że takiyj rubyj skóry, jag jo mom, to sie ani sóm Lucyper niy chyci.- Ja, Franciku złoty, dyć mosz prowda, bo naszych tfardych kości berkmóńskiych to tam bele jako choroba niy pokrynci. Przeca my sczszimiymy wiyncy łot inkszych ludzi. Już tela lot robiymy na tym dole jyno jeszcze tymu niy kóniec. Wiysz co Karlik, że keby ta robota była tako, jag downi, tobyh jo rod robiół, ale dzisiej to pszeca jest tak wszystko wyszrubowane, że sie musi ta robota kożdymu łobżidzić. Narobisz sie jak kóń, kaj jako kosteczka cie boli nó to ci ani chyńć niy pszidzie kaj póńść.- Dyć pszeca chopie złoty, niy mosz ani kaj iść, bo powiydz mi kaj? Do szynku niy wleziesz, bo niy mosz na to fynika, a tak łazić po wsi, to sie tyż wola lepi fajfka za piecym pokurzić ”.

Tekst gwarowy z okolic Rybnika zapisany w 1936 roku. Za: J. Miodek: Śląska ojczyzna – polszczyzna. Katowice 1991.

Zał. 6PRZYKŁADY ĆWICZEŃ DO WYKORZYSTANIA NA LEKCJACH JĘZYKA POLSKIEGO POŚWIĘCONYCH GWARZE

Wyboru dokonano na podstawie części pierwszej książki „Polszczyzna w szkole śląskiej” autorstwa Heleny Synowiec i Bożeny Cząstki-Szymon, wydanej przez wydawnictwo ,,Śląsk’’ w Katowicach w 1996 roku. Zakres ćwiczeń dostosować można do poziomu językowego uczniów oraz ich znajomości gwary.

FONETYKA

1/ Podane pary wyrazów staraj się wymawiać w tempie szybkim i wolnym,zwracając uwagę na różnice między nimi zależne od tempa wymowy.Który sposób wymawiania połączeń strz jest niepoprawny?A/ strzygę - szczypię B/ Strzeliniec - szczelnyC/ strzelać - szczepićD/ ostrze - oszczepE/ Strzelin - SzczecinF/ roztrzepać – rozszczepiać

2/ Jakie zjawiska fonetyczne dostrzegasz w podanym niżej tekście? Załącznik nr 5.

3/ Wskaż zjawiska gwarowe, które występują w podanych wyrazach. Na czym one polegają?A/ seść - sześć sukać - szukać copka - czapka drozdze - drożdżeB/ sziano - siano szie - się żielone - zielone szidło - szydło Przykłady podane w tym podpunkcie ilustrują zjawisko tzw. ,,sziakania’’,polegające na wymowie spółgłosek ,, sz, ż, cz, dz, ś, ź, ć, dź ’’ jako ,, sz`, ż`, cz`, dz’ ’’. Zjawisko to może nie być znane uczniom szkół górnośląskich, ponieważ jest charakterystyczne dla Śląska Cieszyńskiego. W takim przypadku może wyjaśnić je nauczyciel.c/ łociec, łokno d/ brzidko, krziwye/ tyn, grudziyń, tyż

Zał. 74/ Na podstawie nagrania fragmentu recytacji utworu spróbuj ustalić, jak wymawia się samogłoski, które oznacza się w pisowni literami ę,ą w środku wyrazu:a/ przed s, z, sz, ż, ś, ź, w, f, chb/ przed innymi spółgłoskami: p, b, t, d, k, g, c, dz, cz, dż, ć, dźc/ przed l, ł

FLEKSJA

1/ Użyj w zdaniach form C. l. poj. następujących rzeczowników: chłopiec, brat , ojciec , koniec , kot , kościół. A/ Z jakiego słownika skorzystasz w przypadku jakichkolwiek wątpliwości?B/ Porównaj formy ogólnopolskie z formami w odmianie gwarowej. Podkreśl końcówki charakterystyczne dla języka ogólnopolskiego i te typowe dla gwary.

2/ Rozstrzygnij spór między kolegami, które formy gramatyczne są poprawne:A/ mieszkamy w nowym domu czy mieszkamy w nowym domieB/ nalej mleka kotowi czy nalej mleka kotuC/ oddaj ten zeszyt mojemu bratu czy oddaj ten zeszyt mojemu bratowiJaki słownik może być Ci pomocny w odnalezieniu prawidłowych form?

3/ W przytoczonej niżej rozmowie zastąp gwarowe formy zaimków formami ogólnopolskimi:A/ zastąp formę gwarową odpowiednikiem ogólnopolskim B/ tam, gdzie trzeba, zmień szyk zaimków- Siedzisz se tu od rana i czytasz, zamiast przyjść do mnie i posłuchać płyt. Mam nowy long tego zespołu, no wiesz.- Daj sie spokój. Mie oni już nie bawią.- Coś ty. Mi sie wydawało, żeś ty ich lubił słuchać.- To było downo, a teraz ciebie moga dać te wszystkie nagrania, weź se je, jak lubisz.- To se pożycza od ciebie.- A masz może opowiadania z tej nowej serii, wiesz, tej fantastyki?- No ...- To se ich jutro pożycza od ciebie, dobra?

4/ Utwórz formy stopnia wyższego i najwyższego przymiotników w gwarze i języku ogólnym. Czym one się różnią? mały, drogi, ciężki, długi, miękki, lekki

Zał. 8 5/ Zastąp gwarowe formy liczebników ich ogólnopolskimi odpowiednikami.A/ Dwiestu marynarzy wyruszyło w rejs.B/ Czy mógłbyś mi pożyczyć dwiesta złotych?C/ U sąsiada mają dwóch psów.D/ Tylko pięć dzieci z naszej klasy weszło do półfinału.W którym słowniku odnajdziesz formy poprawne? 6/ Jakie zjawiska fleksyjne dostrzegasz w podanym niżej tekście? Zał. nr 5

7/ Porównaj podane niżej formy gwarowe czasu przeszłego z formami ogólno-polskimi. Czym one się różnią? Wyodrębnij temat i końcówkę.A/ Formy gwarowe: jo robiłech ( joch / jo robiył ), ty robiyłeś ( tyś robiył )B/ Formy ogólnopolskie: ja robiłem ( jam robił ), ty robiłeś ( tyś robił )

8/ Użyj w zdaniach form C. l. poj. następujących rzeczowników: chłopiec,brat, ojciec, koniec, kot, kościół. Następnie porównaj te formy z formamiw odmianie gwarowej. Jaka końcówka występuje w gwarze śląskiej, a jakaw języku ogólnopolskim?

9/ Utwórz formy trybu rozkazującego l. poj. i l. mn.. czasowników trzymać, schować, wycisnąć, ciągnąć. Zwróć uwagę na różnice między tymi formami w języku ogólnym i odmianie gwarowej.

10/ Do bezokoliczników: trzeć, drzeć, umrzeć - dobierz:a. formy imiesłowów przymiotnikowych biernychb. formy 2 os. l. poj. i l. mn. trybu rozkazującegoOdpowiedz, jak brzmią w gwarze odpowiedniki ogólnopolskich form bezokolicznika, imiesłowu biernego i trybu rozkazującego.

11/ Przekształć następujące zdania , zamieniając formy gwarowe naogólnopolskie:a. Przy wyjściu z kina zrobiło się ciasno – ludzie strasznie się ciśli do drzwi.b. W tamtym sklepie przy kościele sprzedawają taniej niż w tym koło nos.c. Jesienią spadują liście z drzew.d. Schow to do szafy na samo dno.

12/ Podane formy bezokoliczników podziel na ogólnopolskie i gwarowe: zająć, napocznąć, zdjąć, rozpocząć, zdejmnąć, odpocznąć, zajmnąć, wyjmnąć . Jeśli znasz gwarę, zapisz formy czasu teraźniejszego tych czasowników w odmianie gwarowej. Zwróć uwagę na te formy, które różnią się między sobą w odmianie ogólnopolskiej i gwarowej ( np. gwarowe: zajmnę, zajmniesz ).

Zał. 9

SŁOWOTWÓRSTWO

1/ Przeanalizuj pod względem budowy słowotwórczej podkreślone w zdaniach wyrazy. A/ Zefla Kopyciok, gdowa, dała swa cera Monika na nauka do miasta. B/ Jak sie mosz Francik? Poradzisz ty łozróżnić, co synek, a co dziołcha.

2/ Do podanych form gwarowych dopisz formy ogólnopolskie:a/ bracik -b/ piekorz -c/ maluśki -d/ spiczaty -e/ kowol -f/ papierzanny -W każdym przykładzie wyodrębnij podstawę słowotwórczą oraz formanty.

3/ Do podanych w formie gwarowej czasowników dokonanych dopisz niedokonane:a/ oświecićb/ ogłupiećc/ pojeśćd/ okompać

4/ Utwórz ogólnopolskie żeńskie formy nazwisk. Porównaj je z gwarowymi. Jakie dostrzegasz różnice?A/ Kowolka –B/ Kowoliczka –C/ Szwedzino –D/ Gołczyno / Gołcyno –E/ Durczocka / Durczoczka - 5/ Za pomocą jakich formantów zostały utworzone nazwiska?a/ Kowol – Kowolikb/ Słaby – Słabikc/ Tkocz -

Zał. 10SKŁADNIA

1/ ,, Przetłumacz ’’ obydwa zdania na język ogólnopolski. Porównaj składnię obu zdań. Jakie różnice dostrzegasz?

Szeł se roz Wojtek bez kobiyrski las i wesoło gwizdoł. Aż prziszeł ku karczmie, kiero Mosiek aryndowoł.No i tak szczynśliwie bez brama przeszli i kroczom se ku zomkowi.

2/ W którym z podanych poniżej zdań występują niewłaściwe wskaźniki zespolenia? Dokonaj korekty tych zdań, wstawiając odpowiednie wskaźniki.A/ Taternik opowiadał o tym, co przeżył podczas ostatniej wyprawy. Opowieść o przygodzie, co spotkała taternika, bardzo nas zainteresowała.B/ Krysia nie zdąży już na film, choćby się bardzo starała. W dodatku nie zabrała parasolki, więc po przyjściu do domu będzie wyglądać choćby zmokła kura.C/ Chłopcy, co ich znomy z meczu, odwiedzą nos w sobota.D/ Tamta fajno dziołszka, coś ji pożyczyła długopis, chodzi z Anią do klasy.

3/ Porównaj podane niżej zdania w odmianie ogólnopolskiej i gwarowej. Jakie dostrzegasz różnice w sposobie wyrażania przynależności?a. Wczoraj cała rodzina szukała okularów babci. / Wczoraj cało rodzina szukała bryle od babki.b. W ogródku wujka rosły ciekawe odmiany roślin. / W ogródku od wujka rosły ciekawe odmiany roślin.

4/ W gwarze śląskiej szerszy jest zasięg użycia przyimka do, co ilustrują podane niżej przykłady.a. Kupiłech fajka do starzika.b. Mom nowe lacie do taty.c. Sprzedawca boł miły do klientów.,, Przetłumacz ’’ zdania na język ogólnopolski, a znajdziesz odpowiedź, jaki przyimek on zastępuje.

5/ Uzupełnij tekst wyrazami podanymi w nawiasach. Zwróć uwagę, które czasowniki wymagają uzupełnienia o wyrażenia przyimkowe ( z + rzeczownik w narzędniku ), a które o formę rzeczownika w narzędniku ( bez przyimka ).a. Przez cały wieczór Janek tańczył (Krysia ).b. Zachwycaliśmy się (taniec) tej pary.c. Ogrodnik obcinał krzewy (specjalne nożyce).d. W sierpniu Ola wybiera się ( Monika ) nad morze; pojadą tam ( pociąg )lub polecą ( samolot ).

Zał. 11SŁOWNICTWO I FRAZEOLOGIA

1/ Ułóż dwa zdania z wyrazem zaś w znaczeniu ogólnopolskim i gwarowym.Wykaż różnicę między gwarowym a ogólnopolskim znaczeniem tego wyrazu.

2/ Znajdź w słowniku języka polskiego kilka wyrazów, oznaczonych kwalifikatorem reg. ( regionalne ). Które z nich są używane w twoim regionie?

3/ Spróbuj wyjaśnić znaczenie występujących w gwarze wyrazów:a/ stracićb/ poradzićc/ wyrychtowaćd /trefić kogośZ jakiego słownika skorzystasz?

4/ Z podanego niżej tekstu wypisz słownictwo gwarowe ( załącznik nr 5 ).

5/ Wyjaśnij znaczenie podanych niżej przykładów związków frazeologicznych:a/ już po ptokach b/ on mo ptokac/ smól tod/ nie rób mie za bozna / błoznae/ ty mosz ałaf/ mocie prawieg/ nie lyj sie żurymW przypadku trudności z wykonaniem polecenia skorzystaj z ,, Małego słownika gwary Górnego Śląska ’’ pod red. H. Synowiec, B. Cząstki - Szymon i J. Ludwiga wydanego w Katowicach w 1999 roku.6/ Zapoznaj się z podaniami i legendami swego regionu. Jakie postacie fantastyczne w nich występują? Zwróć uwagę na różne warianty ich nazw, np. wodnik - utoplec, utopel, utopek.

7/ Przeczytaj tekst podanej niżej anegdoty. Zastanów się, co jest w niej przyczyną efektu humorystycznego.,, Jedyn nowy przeczytoł na dole kartka, że jedzynie pod karą wzbronione. Zachciało mu się jeść. Wzion kara, obrócił dnem do góry i pado:,, Teroz żech w porządku ’’. ( D. Simonides: Bery śmieszne i ucieszne. Kraków 1971, s. 52 )

8/ Z wybranego zbioru śląskich gawęd lub baśni wybierz kilka wyrażeń gwarowych i wyjaśnij ich znaczenie, np. stare godki chodzom, a to nie szło furt.

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA GWARY ŚLĄSKIEJ ( zał. 12 ):

CHARAKTERYSTYCZNE CECHY GWARY

PRZYKŁADY:

FONETYKA

- mazurzenie (Śląsk Północny) -wymowa sz, ż, cz, dż jako s, z, c, dz- sziakanie ( Śląsk Cieszyński ) - wymowa sz ,ż, cz, dz, ,ś, ź, ć, dż jako sz`, ż`, cz`, dz`- labializacja-zaokrąglenie warg przy wymowie samogłosek o, u- samogłoska długa a wymawianajak o ; e jak y- uproszczenie wymowy grup spółgłoskowych z ł- połączenia rz + y wymawiane są jak rzi,szi - realizacja a zamiast ę na końcu wyrazu w bierniku rzeczowników rodzaju żeńskiego i czasowników 1os. l. poj. czasu teraźniejszego - w śródgłosie nosówka ę ma wymowę dwugłoskową, np. ym, yn- połączenia kie,gie wymawiane są jak twarde ke,ge - grupy spółgłoskowe zł,zl,zm,znwymawiane są jak sł,sl,sm,sn

seść, sukać, capka, drozdze

sziano, żielone, szidło, ż‘ymła

łociec, łokno

mosz, widzioł, tyż, takiyj, niy, wiysz

gowa, chop

grziby, pszidzie, pokurzić, brzidki

Widza ta kobiyta.wola –1 os. l. poj. czasu teraźniejszego

gymba, gyńsi

Gewond, cukerki

słożyć, slyść, smówić, sniyść

FLEKSJA

- czas przeszły ma ruchomą końcówkę –ech zamiast –em- dopełniacz l. poj. rzeczowników męskich ma końcówkę –a zamiast –u- celownik l. poj. rzeczownikówrodzaju męskiego ma końcówkę-owi zamiast –u - dopełniacz rzeczowników l. poj. rodzaju żeńskiego zachował po spółgłosce miękkiej w temacie dawną końcówkę –e

myślołech-joch myśloł, robiłech- joch robiołśniega

bratowi,chłopcowi,kotowi,ojcowi

ze ziemie, do piekarnie, do babcie

- stopniowaniu przymiotników,, lekki, długi, drogi ” nie dochodzi do oboczności w temacie- formy trybu rozkazującego czasowników l.poj. i l.mn. są krótsze

,, lekszy, długszy, drogszy ”

schow, trzym, ciś, ciąg

SKŁADNIA

- przyimek ,,przez’’ zastąpionyprzyimkiem ,,bez’’, przyimek ,,do ‘’ zastąpiony przyimkiem ,,ku’’- przydawka przynależnościowa wyrażana za pomocą rzeczownika z przyimkiem: od + rzeczownik w dopełniaczu- zdania przydawkowe podrzędne wprowadzane są za pomocą zaimka co w połączeniu z zaimkami - wyraz ale używany jest w roli partykuły wzmacniającej, a nie spójnika, zmienia się też jego miejsce w zdaniu- przyimek do ma szerszy zasięgużycia, zastępuje często ogólnopolskie dla - w miejsce jak w wyrażeniach porównawczych i zdaniach okolicznikowych pojawia się gwarowe choćby / choby- występowanie konstrukcji ,,mieć +imiesłów przymiotnikowy bierny ”- partykuła niy i ja pełnią w tekście funkcję potwierdzającą

bez las, bez brama ku karczmie, ku zamkowi

od niej cera - jej córka bryle od babki - okulary babci ogródek od ujka - ogródek wujka

Ch(ł)opcy, co my ich znómy z dyskotyki, odwiedzóm nos w sobota.

Jo tego ale niy zrobiła.

Jutro zaś polecom filmy do dzieci.

Godosz do mnie tak, choby jo był mały synek.

Momy już wszystko porychtowane.

Wyście już tam byli, ja. Jo wom to terozki prawia, niy.

Zał. 14

SŁOWOTWÓRSTWO

- przedrostek – roz zastąpiony został przez przedrostek -łoz- w zdrobnieniach przyrostek -ek zastąpiono przyrostkiem -ik - derywaty nazwisk żeńskich tworzono od nazwisk mężów: przyrostek –ak zastępowano przyrostkiem – ok;dodawano przyrostek – ka lub –ino, jeśli nazwisko męża kończyło się samogłoską albo spółgłoską ,, k ”- w formach czasownikowych pojawia się przedrostek o- zamiast za-, wy-, po-- przymiotniki odrzeczownikowe w miejsce ogólnopolskich przyrostków -asty, -isty mają przyrostki –aty, -ity

łozróżnić

Francik

Kopyciok, Kowolka, Szwedzino, Gołcyno

oświecić,okompać,omalować

spiczaty kij, kraciaty szal, wodnite owoce, spadzity dach

SŁOWNICTWO

- wyrazy gwarowe mają w języku ogólnym zupełnie inne odpowiedniki- często wyrazy rodzime w gwarze nie mają jednowyrazowych odpowiedników w języku ogólnopolskim- wyrazy brzmiące tak samo, jakogólnopolskie różnią się znaczeniem.- w gwarze zachowały się archaizmy- germanizmy

- obecność związków frazeologicznych

kaj, dyć przeca, powoniała, ruby, nikaj, łażom, galoty, szczewiki, źrzadło

wodzionka, siymiyniotka

koło, sam, warzyć

leciwy, wieczerza, brusić

berkmońskich ( górniczych ), fynik ( pieniądz ) Jest już po ptokach. On mo ptoka. Nie rób mnie za bozna. Smól to.

Zał. 15Bibliografia przydatna w ćwiczeniach:

Literatura poświęcona historii Śląska: 1/ M. Dyba: Śląskie drogi od X wieku do 1939 r. Katowice 1992.2/ Encyklopedia powstań śląskich. Opole 1982.3/ K. Popiołek: Historia Śląska od pradziejów do 1945 roku. Katowice 1972.4/ B. Snoch ( opr. ): Ilustrowany słownik dziejów Śląska. Katowice 1991.5/ B. Snoch: Szkolny słownik historii Polski od pradziejów do roku 1795. T. I. Warszawa 1995.

Opracowania dotyczące gwary:

1/ S. Bąk: Mowa polska na Śląsku. Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1974.2/ H. Borek: Górny Śląsk w świetle nazw miejscowych. Opole 1998.3 / B . Cząstka – Szymon , H . Synowiec : Polszczyzna w szkole śląskiej.Cz. I:Ćwiczenia dla uczniów. Katowice 1996.4/ B. Cząstka – Szymon, H. Synowiec, J. Ludwig: Mały słownik gwary Górnego Śląsk. Cz. I. Katowice 1999.5/ S. Rospond: Dzieje polszczyzny śląskiej. Katowice 1959.6/ S. Rospond: Nazwiska Ślązaków. Opole 1960.7/ S. Rospond: Patronimiczne nazwy miejscowe na Śląsku. Wrocław 1964.8/ S. Rospond: Słownik etymologiczny nazw geograficznych Śląska. T. I.Wrocław 1970.9/ S. Rospond: Słownik nazwisk śląskich. Cz. I: A - F, Cz. II: G – K Wrocław - Warszawa - Kraków 1967, 1973.10/ S. Rospond: Zabytki języka polskiego na Śląsku. Wrocław – Katowice 1948. 11/ Słownik etymologiczny nazw geograficznych Śląska. T. II i III. Pod red. S. Rosponda i H. Borka; T. IV. Pod red. H. Borka; T.V. Pod red. B. Sochackiej. Warszawa – Wrocław 1985 – 1991.

Opracowania z zakresu literatury:

1/ Boju, boju, bojka. Oprac. D. Czubala, M. Czubalina, A. Wilkoń. Katowice 1987.2/ K. Dobkiewicz: Karlikowy ganek. Katowice 1988.3/ Gadka za gadką. 300 podań, bajek i anegdot z Górnego Śląska. Oprac. D. Simonides i L. Ligęza. Warszawa 1973.

Zał.15 cd.4/ Jak starka swego Zeflika na powstanie wysłała. Ludowe opowieści powstańcze. Oprac. J. Hajduk - Nijakowska i T. Smolinska. Katowice 1989.5/ J. Ligęza: Podania górnicze z Górnego Śląska. Bytom 1972. 6/ A. Lysko: Duch i duszki bojszowskie. Opowieści z Górnego Śląska.Bojszowy 1992.7/ D. Simonides: Śląski horror, o diabłach, skarbnikach, utopcach i innych strachach. Katowice 1984.8/ D. Simonides: Bery śmieszne i ucieszne. Kraków 1971.9/ B. Strzałka: Godki i bojki śląskie. Opole 1976.10/ A. Warzok: Bojki, błozny i klyty. Opole 1974.11/ A. Widera: Anegdoty, humoreski i żarty ludu śląskiego. Katowice 1983.12/ A. Widera: Od Cieszyna do Gogolina. Gawędy, baśnie, legendy. Opole 1978.13/ A. Widera: Zemsta utopca: gawędy, legendy, obrzędy. Katowice 1988.

W kręgu zagadnień etnograficznych: 1/ B. Bazielich: Śląskie stroje ludowe. Katowice 1988.2/ A. Dygacz ( opr. ): Śląskie pieśni ludowe. Katowice 1995.3/ J. Pośpiech: Zwyczaje i obrzędy doroczne na Śląsku. Opole 1987.4/ D. Simonides ( red. ): Folklor Górnego Śląska. Katowice 1989.5/ D. Simonides: Najpiękniejsze zwyczaje i obrzędy górnośląskie. Katowice 1995.6/ D. Simonides: Od kolebki do grobu. Śląskie wierzenia, zwyczaje i obrzędy rodzinne w XIX wieku. Opole 1988.7/ Śląskie uciechy i zabawy ( materiały etnograficzno – folklorystyczne ).Pod red. I. Bukowskiej – Floreńskiej. Bytom 1991.

Wśród twórców literatury na Śląsku:

1/ U. Kossakowska – Jarosz: Śląscy pisarze regionalni w poszukiwaniu polskiej tożsamości narodowej. [ W: ] Pogranicze jako problem kultury. Opole 1994.2/ J. Malicki (red.): Oblicza literackie Śląska.. Wszechnica Górnośląska VI.Katowice – Opole – Cieszyn 1992.3/ J. Zaremba: Polska literatura na Śląsku. Cz. I. Katowice 1971.4/ K. Heska – Kwaśniewicz: Regionalne literackie treści nauczania ( na przykładzie Śląska ). ,, Polonistyka ’’ nr 5 / 1998.

Zał. 16Możesz skorzystać z następujących opracowań:

1/ B. Bazielich: Śląskie stroje ludowe. Katowice, 1988.2/ Boju, boju, bojka.. Oprac. D. Czubala, M. Czubalina, A. Wilkoń. 3/ Gadka za gadką . 300 podań, bajek i anegdot z Górnego Śląska. Oprac.Katowice 1987.D. Simonides i L. Ligęza. Warszawa 1973.4/ J. Ligęza: Podania górnicze z Górnego Śląska. Bytom 1972.5/ A. Lysko: Duchy i duszki bojszowskie. Opowieści ludowe z Górnego Śląska. Bojszowy 1992.6/ D. Simonides: Śląski horror, o diabłach, skarbnikach, utopcach i innych strachach. Katowice 1984.7/ B. Strzałka: Godki i bojki śląskie. Opole 1976.8/ A. Warzok: Bojki, błozny i klyty. Opole 1974.9/ A. Widera: Od Cieszyna do Gogolina. Gawędy, baśnie, legendy. Opole 1978.10/ D. Simonides: Bery śmieszne i ucieszne. Kraków 1971.11/ K. Rymut: Nazwy miast polskich.12/ S. Rospond: Słownik etymologiczny miast i gmin PRL.13/ Słownik etymologiczny nazw geograficznych Śląska. Pod red. S. Rosponda i H. Borka.14/ S. Rospond: Pogadanki o śląskim nazewnictwie.15/ S. Rospond: Mówią nazwy.16/ S. Rospond: Patronimiczne nazwy miejscowe na Śląsku.17/ Teksty języka mówionego mieszkańców miast Górnego Śląska i Zagłębia. Red. W. Lubaś, cz. I, t. I, Katowice 1980.18/ Jak starka swego Zeflika na powstanie wysłała. Ludowe opowieści powstańcze. Oprac. J. Hajduk – Nijakowska i T. Smolińska. Katowice 1989.19/ Ilustrowany słownik dziejów Śląska. .Oprac. B. Snoch. Katowice 1991.20/ Folklor Górnego Śląska.. Pod red. D. Simonides. Katowice 1989.21/ A. Widera: Anegdoty, humoreski i żarty ludu śląskiego. Katowice 1983.22/ Śląskie teksty gwarowe ( z mapką ) .Pod red. A . Zaręby . Kraków 1961 .23/ Zemsta utopca: gawędy, legendy, obrzędy. Katowice 1988.24/ K. Dobkiewicz: Karlikowy ganek. Katowice 1988.25/ Szkice z dziejów Śląska.. T. II, Warszawa 1956.

BIBLIOGRAFIA:

1/ ABC...polskiej gramatyki. Leksykon szkolny. Opr. J. Kwiek – Osiowska.Kraków – Warszawa 1992.2/ Z. Budrewicz: Kulturowe dziedzictwo ,, małych ojczyzn’’ w dydaktyce polonistycznej. Polonistyka 1998, nr 5.3/ B. Cząstka – Szymon, H. Synowiec: Polszczyzna w szkole śląskiej. Cz. I: Ćwiczenia dla uczniów. Cz. II: Przewodnik dla nauczycieli. Katowice 1996.4/ B. Cząstka – Szymon, H. Synowiec, J. Ludwig: Mały słownik gwary Górnego Śląska. Cz. I. Katowice 1999.5/ Dziedzictwo kulturowe w regionie. Założenia programowe. Warszawa 1995.6/ A. F. Halotta: Śląskie bery, bojki i opowiastki z dawnych lat. Katowice 1984. 7/ J. Miodek: Śląska ojczyzna – polszczyzna. Katowice 1991.8/ D. Simonides: Śląskie beranie, czyli humor Górnego Śląska. Katowice 1988. 9/ D. Simonides: Śląski horror, o diabłach, utopcach i innych strachach. Katowice 1984.10/ H. Synowiec: Gwara w szkole śląskiej. Śląsk 2000, nr 5.11/ M. S. Szczepański: Region pogranicza kulturowego w perspektywie socjologicznej. [ W: ] Studia etnologiczne i antropologiczne. T. 2. Red. I. Bukowska – Floreńska. Katowice 1999, s.161 – 178. 12/ M. S. Szczepański: Tożsamość regionalna – w kręgu pojęć podstawowychi metodologicznych w perspektywie. [ W: ] M. S. Szczepański: Transgraniczność w perspektywie socjologicznej - kontynuacje. Zielona Góra 1999, s.185 – 194.

SPIS TREŚCI

1. Śląska ojczyzna – polszczyzna ..................................................................1– 4.

Aneks :

Załącznik 1 – Mapa ilustrująca zróżnicowanie kulturowe województwa katowickiego

Załącznik 2 - Mapa ilustrująca zróżnicowanie dialektu śląskiego Załącznik 3 - Dialekty polskie ( podział schematyczny ) Załącznik 4 - Wzór tabeli będący formą notatki z lekcji Załącznik 5 - Przykład tekstu gwarowego Załączniki 6 – 11 Przykłady ćwiczeń z zakresu fonetyki , fleksji ,

słowotwórstwa , składni , słownictwa i frazeologii do wykorzystania na lekcjach języka polskiego poświęconych gwarze

Załączniki 12 – 14 Ogólna charakterystyka gwary śląskiej z przykładami Załącznik 15 - Bibliografia dla ucznia przydatna w ćwiczeniach Załącznik 16 - Przykłady ćwiczeń syntetycznych

Bibliografia