1

Przemysław Śniegowski

Skrypt ze wstępu i historii filozofii – rok I

od początków do Sokratesa

2

Bibliografia: I. M. A. Krąpiec, S. Kamiński, Z. J. Zdybicka, A.

Maryniarczyk, P. Jaroszyński, Wprowadzenie do

Filozofii, RW KUL, Lublin 1998

II. Władysław Tatarkiewicz, Historia Filozofii, tom I,

Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”, 1948

III. Giovanni Reale, Historia Filozofii Starożytnej, przeł.

Edward Iwo Zieliński, tom I, RW KUL, Lublin 1948

IV. Giovanni Reale, Historia Filozofii Starożytnej, przeł.

Edward Iwo Zieliński, tom II, RW KUL, Lublin 1996

V. Platon, Uczta, Eutyfron, Obrona Sokratesa, Kriton,

Fedon, przeł. Władysław Witwicki, Państwowe

Wydawnictwo Naukowe, Państwowe

Wydawnictwo Naukowe, 1982

3

SPIS TREŚCI

Wstęp do filozofii

1. Narodziny filozofii i jej znaczenie ( kierunek ku

logosowi)

2. Poznanie i jego rodzaje ( możność, akt)

3. Podział nauk

Historia filozofii

1. Rozumienie religii w starożytnej Grecji

2. Wprowadzenie do epoki presokratyków

3. Spis „ arche” wybranych presokratyków

4. Tales z Miletu- kultura akwatyczna

5. Anaksymander i Anaksymenes- „apeiron” i

„nieskończone powietrze”

6. Heraklit i Parmenides- „rewolucja ontologiczna”

i zasada niesprzeczności Parmenidesa

7. Ksenofanes- walka z antropomorfizmem

8. Empedokles, Anaksagoras, Demokryt

9. Sofiści

10. Wprowadzenie do zagadnień Sokratesa;

wierność państwu, ekskluzywizm etyczny

4

WSTĘP DO FILOZOFII I. Narodziny Filozofii (kierunek ku logosowi)

Filozofia, chociaż wtedy nazwa ta jeszcze nie była znana

ówczesnych Grekom, a jeśli pojawiła się później, inne było jej

znaczenie niż dzisiaj, pojawia się na przełomie VIII-VII wieku

p.n.e. na terenach Grecji i Wielkiej Grecji. Znaczenie filozofii,

jakie funkcjonuje do dziś, nadał SOKRATES. O filozofach pisał

zaś HERAKLIT Z EFEZU (VI-V w. p.n.e.)

Grecy tamtych odległych czasów, zaczynają próbować

intepretowac świat nie posługując się mitem.

MIT- próba interpretacji świata, w której występują bogowie,

herosi. Bogowie dla greków byli wyidealizowanymi postaciami

ludzkimi, różnili się stopniem siły, mocy. Było ich wielu, z tej

racji nie mogli być transcendentni. Bogowie występujący w

mitach posiadają także wady człowieka, na przykład: zazdrość.

Na pytania dotyczące świata odpowiadano zawsze odnosząc

sie do bogów.

„Religia dała, bowiem ówczesnemu człowiekowi pomoc w jego

potrzebie zrozumienia i poznania świata. Stąd powstały mity. I

one powstały najpierw w formie poetyckiej: w poezji

kosmogonicznej. Ta pierwsza próba zrozumienia świata, jako

dokonana na podłożu religijnym, stawiała wobec każdej rzeczy

pytanie w ten sposób: Jaka wyższa potęga, jakie bóstwo

zrobiło tę rzecz i sprowadziło ją na świat? Wyjaśnić rzecz

znaczyło tu: powiedzieć, jak powstała; a powiedzieć, jak

5

powstała, znaczyło powiedzieć, jak bóg ją zrobił” (Władysław

Tatarkiewicz, Historia Filozofii, tom I, str. 15).

Chcą odpowiadać na pytania o otaczającą ich rzeczywistość

posługując się DOŚWIADCZENIEM ( czymś, co da się

zaobserwować). Chcę używać rozumu, jaki posiada człowiek,

chcą głębszych odpowiedzi, nie takich, jakie dotychczas

musiały być ograniczane twierdzeniem: tak chcą bogowie.

Trzeba powrócić do pytania, skąd się bierze wogule filozofia?

Filozofia wyłania się z zadawania pytań. Gdy filozofia rodziła

się a później rozwijała, stałymi pytaniami były pytania o

otaczający ich świat:

dlaczego jest taki świat a nie inny?

jak powstał świat, który nas otacza?

dlaczego pozostaje ciągle ten sam?

dlaczego on istnieje?

dlaczego człowiek istnieje?

Wiec filozofia bierze się z zadawania pytań. Grecy odkryli, ze

mogą rozumować otaczającą ich rzeczywistość używając

rozumu. Człowiek pyta sie o świat, ponieważ się dziwi.

ARYSTOTELES mówi, że wszystko zaczyna sie od zdziwienia.

Człowiek się dziwi i zaczyna zadawać pytania.

6

Świat jest o charakterze pytajno twórczym, zmusza do

myślenia, doprowadza do zadawania pytań.

Już od pierwszych filozofów począwszy, odpowiedzi na

pytania o kosmos, dotyczą zasady świata( tego, co jest jego

początkiem i końcem). „Jak właściwie rozumieć to, co

nazywamy „rzeczywistością”? Dzięki czemu rzeczywistość jest

naprawdę rzeczywistością? Czyli: jaki jest czynnik, który

decyduje o tym, że coś jest rzeczywistością-bytem? Pierwotnie

pytanie to przybrało u starożytnych filozofów jońskich postać:

„jakie jest arche (początek-wątek) wszystkiego?” ( M. A.

Krąpiec, S. Kamiński, Z. J. Zdybicka, A. Maryniarczyk,

P.Jaroszyński, Wprowadzenie do Filozofii)

Kosmos- inaczej wszechświat, otaczająca rzeczywistość, jest

ona uporządkowana, daje wrażenie estetyczne. Nazwa ta

funkcjonowała u starożytnych greków na określenie całego

świata.

Zdziwienie (gr. aporia) → poszukiwanie odpowiedzi (gr.

diaporeia) → odpowiedź (gr. euporia)

Człowiek się dziwi, że jest tak a nie inaczej, nie może znaleźć

wytłumaczenia. Pojawiają się pytania, pojawiają się chęci

poszukiwania odpowiedzi.

Odpowiedź staje się zasadą, na przykład: Tales odpowiada na

pytanie, jak istnieje świat, jak powstał podając zasadę-wodę

7

Np. arche-woda ( wszystko powstało z wody, ziemia jest na

wodzie, wszystko ma naturę wilgotną).

Ta zasada, arche jest charakterystyczna dla filozofii greckiej,

głównie dla jej początków.

Powstanie filozofii dokonuje się w procesie przejścia z mitu

do logosu, od interpretacji poruszającej się w kręgu religii do

interpretacji używającej rozumu, wychodzącej z

doświadczenia, obserwacji. Wyraźnego przejścia dokonuje

TALES Z MILETU (zasada- woda).

HOMER- KIERUNEK KU LOGOSOWI

Za Talesa dokonuje się przejście oficjalne do logosu, filozofia

zaczyna sie rozwijać. Jednak już za Homera, można

powiedzieć, iż dokonywał się jakiś zwrot ku staraniom

wyjaśniania racjonalnego rzeczywistości. Homer w swych

pismach nie tylko podaje jakieś zdarzenia, ale szuka dla nich

racji, to poszukiwanie racji jest już bliższe filozofii.

W filozofii występuje język analogiczny

Analogia-podobieństwo w nie podobieństwie np. skrzydła

samolotów a skrzydła ptaków.

Język jest też wieloznaczny i jednoznaczny. O otaczającej

rzeczywistości nie mówi się językiem jednoznacznym.

8

Filozofia-

łac. fileo- jestem w przyjaźni, kocham

sophia- mądrośc, wiedza o istniejącej całości

filosophia- zaprzyjaźnienie się z mądrością

filozofia- miłośc mądrości- to sformułowanie zrobiło karierę w

Europie

-poznawanie tego, co otacza człowieka, co zmusza do

zadawania pytań i sposobu, w jaki istnieje to, co budzi podziw

w człowieku

- wiedza o wszystkim, co istnieje

- wiedza o rzeczach boskich i ludzkich

- upodabnianie się człowieka do Boga

- sztuka sztuk i wiedza wiedz

- nie tylko teoria ale i sposób bycia

- próba dania recepty na bycie szczęśliwym ( głównie

szkoły po Arystotelesie za cel stawiały sobie poszukiwanie

odpowiedzi na pytanie, jak być szczęśliwym?)

- uszlachetnianie człowieka

9

II. POZNANIE I JEGO RODZAJE ( MOŻNOŚC, AKT)

Poznanie to czynność człowieka, powstaje ona w wyniku

kontaktu z otaczającą rzeczywistością. Czyli poznanie

występuje w relacji człowieka i świata. Człowiek zawsze

poznaje świat w sposób aspektowy, tzn. jego poszczególne

elementy, nie w całości. Człowiek poznaje wszechświat nie

taki, jakim on jest, lecz w takim stopniu, w jakim sam

poznający jest w stanie go poznać. Trzeba wyjść przede

wszystkim z tego, że człowiek jest w stanie poznawać świat.

Jak już było powiedziane, świat jest pytajno twórczy, zmusza

do zadawania pytań, doprowadza do poznania. Człowiek ma

możność poznać świat.

Przykład aktu i możności

AKT- człowiek żyje, jest w akcie, w związku z tym ma

MOŻNOŚC- poznawać świat

Lub

ma możność- widzieć

Przejście dokonujące się z aktu do możności to- RUCH

AKT (łac. actus) RUCH MOŻNOŚC (łac. potentia)

10

Terminy powyższe wprowadził Arystoteles

Relacja Bóg i wszechświat:

actus- Boski intelekt potentia- wszechświat

Bóg jest przed wszechświatem wszechświat ma możność

istnieć

musi być aktem, tworzy świat może on istnieć

Relacja wszechświat i człowiek:

actus- wszechświat potentia-

człowiek

istnieje w czasie ma możność

poznawania świata

może poznawać

to, co go otacza

przedmiot- jest poznawany (łac. obiectum)

to, co ja poznaję

podmiot- jest poznający (łac. subiectum)

to ten, który poznaje

11

Poznanie teoretyczne- wiedzieć, by posiadać znajomość

prawdy

Poznanie praktyczne- wiedzieć, by zacząć działać według

posiadanej wiedzy

Trzy cele ludzkiego poznania:

*poznanie spekulatywne ( łac. speculabile, gr. theoria)

podejmuje się je dla poznania samej prawdy, by spostrzegać,

rozumieć odpowiednio rzeczywistość

*poznanie moralne (łac. agibile)

podejmowane już nie dla samej tylko prawdy, ale by

odpowiednio działać, wiedzieć, aby działać

*poznanie wytwórcze ( łac. factibile)

Podejmowane, by dobrze wytwarzać rzeczy zewnętrzne

12

Poznanie teoretyczne dojście do prawdy

samej w sobie

Poznanie praktyczne moralne wytwórcze

działanie dobra

zewnętrzne

dobro pozostające

w człowieku

Sprawność (łac. habitus)- dyspozycja człowieka, dysponuje w

wykonywaniu jakiś działań, dyspozycja ta ma cechę trwałości

Poznanie teoretyczne ( speculabile)

Trzy sprawności teoretyczne:

1. Sprawność pierwszych zasad poznania (habitus

principiorum), wychodzenie z pierwszych,

podstawowych i ogólnych zasad

prawdę pewnie przyjmowaną zakłada odbieranie

rzeczywistości zawsze zgodnie z pierwszymi zasadami

2. Wiedza ( scientia)

3. Mądrość (sapientia)

13

Poznanie moralne (agibile)

1. Sprawność prasumienia albo pierwszych zasad

postępowania (synderesis)

(jedna z pierwszych zasad postępowania moralnego:

czynić dobro, zła unikać)

Święty Tomasz z Akwinu pisze o prasumieniu, które

pobudza do dobrego a sprzeciwia się złemu.

2. Roztropność ( prudentia)

Poznanie wytwórcze

1. Sprawność sztuki (ars)

poznanie spontaniczne- pierwsze najogólniejsze,

transcendentalne

poznanie filozoficzne- podlega rozumowaniu

14

III. Podział nauk

15

Nauka ma:

- przedmiot

-aspekt

-metoda

-cel; może być praktyczny i teoretyczny

16

HISTORIA FILOZOFII I. ROZUMIENIE RELIGII W STAROŻYTNEJ GRECJI .

Jeśli mowa o religii Greków, już na wstępie trzeba

powiedzieć, że była ona pozbawiona dogmatów, a więc i tych,

którzy by byli stróżami tychże dogmatów. To dało też pewne

ułatwienie dla pojawienia się zwrotu ku logosowi. Grecy nie

byli posiadaczami jakiś ksiąg zawierających opis objawienia się

czegoś, w co by wierzyli. To poematy, głównie homeryckie były

źródłem pożywienia duchowego dla ówczesnych Greków.

„Zanim powstała filozofia, niekwestionowanymi

wychowawcami Greków byli poeci, a przede wszystkim

Homer. Słusznie powiedziano, że jego poematy były jak gdyby

Biblia Greków w tym sensie, że dawni Grecy szukali duchowej

strawy zasadniczo i głównie w poematach homeryckich. Z nich

czerpali wzory życia, materiał do refleksji, podnietę dla

wyobraźni, a więc wszystkie istotne elementy swego

wychowania i formacji duchowej” (Giovanni Reale, Historia

Filozofii Starożytnej, przeł. Edward Iwo Zieliński, tom I, str. 44).

W religii greckiej odróżnia się religię publiczną od religii

misteriów. Religie te mają między sobą znaczne różnice.

Religia publiczna była formą religii naturalistycznej. Wśród

Greków wszystko, co ma miejsce w otoczeniu, rzeczywistości,

co się zdarza, jest skutkiem działania bogów. Błyskawice w

czasie burzy wywołuje Zeus. Człowiek, jego życie,

uwarunkowane jest działaniem bogów. Bogowie Greków to

17

siły ludzie przedstawiane w postaciach wyidealizowanych,

postaciach człowieka, maja one idealny wygląd. Grecy natury

bogów nie wynieśli ponad swojej, tak więc nie różnią się od

człowieka jakościowo.

Zwrot ku religii misteriów pojawia się, gdy Empedokles

zaczyna wyjaśniać drogę oczyszczenia, wcześniej, przed nim,

Tales podał zasadę- wodę, z której to pochodzą jego bogowie.

Mówiąc o religii misteriów, trzeba wspomnieć o orfizmie,

który „sprowadza się do następujących twierdzeń: w

człowieku zamieszkuje jakaś boska zasada, demon, który na

skutek pierwotnej winy upadł i zamieszkał w ciele, demon ten,

który istniał przed ciałem, jest nieśmiertelny, a wiec nie

umiera wraz z ciałem, lecz skazany jest na to, aby dla

odpokutowania swojej winy kolejno wcielać się na nowo w

następne ciała poprzez szereg ponownych narodzin(...) Kto

przestrzega orfickiego sposobu życia( wtajemniczeni), po

śmierci cieszy się zasłużoną nagrodą” ( Giovanni Reale,

Historia Filozofii Starożytnej, przeł. Edward Iwo Zieliński, tom I,

str. 49).

Z pojawieniem się orfizmu człowiek zauważa w sobie cos, co

jest odmienne dobrej cesze, zasadzie, obydwie, odmienne te

zasady ze sobą walczą. Ulega poważnemu osłabieniu w tym

miejscu wizja cnót homeryckich, pęknięciu ulega wizja religii

naturalistycznej.

18

Filozofowie, począwszy od Talesa z Miletu, to, co boskie

utożsamiali z arche. „ Wszystko jest pełne bogów” mówi Tales

mając na myśli swoja zasadę- wodę.

antropomorfizacja, bogowie są podobni do ludzi

bogowie są nieśmiertelni, wpływają swoim działaniem na losy

ludzkości, mogą wpływać na siebie nawzajem, ale nie są

wszechmocni z powodu swej mnogości.

II. WPROWADZENIE DO EPOKI PRESOKRATYKÓW

Mianem presokratyków określa się tych filozofów, którzy byli

przez Sokratesem, do ok. I połowy IV wieku p.n.e.

Najwybitniejsi z nich:

Tales z Miletu- kultura akwatyczna- VII-VI w. p.n.e.

Anaksymander- VII-VI w. p.n. e

Anaksymenes- VI w. p.n. e

Heraklit- VI-V w. p. n. e- wariabilizm

Parmenides- VI-V w. p. n. e

Ksenofanes- VI-V w. p. n. e

Pitagoras- V w. p. n. e

19

Empedokles- V w. p. n. e

Anaksagoras- ok. V w. p. n. e elementy, homoiomerie,

atomy

Demokryt- V- IV w. p. n. e

Wszyscy oni wychodzą z założenia, iż istnieje arche, zasada

świata, mająca cechy tego, co boskie. Dzięki tym cechom

zasady te były bogiem dla poszczególnych filozofów lub tym,

co boskie. Wszyscy mieli zainteresowania filozofią przyrody.

Poszukując zasadę wszystkiego na podstawie obserwacji,

racjonalnego myślenia, odrzucali dotychczasowe, mityczne

próby powstania i funkcjonowania świata.

Odpowiedzi na pytanie o to, z czego wszystko pochodzi i do

czego dąży, były różne, wszystkie jednak jak już napisano

powyżej, były na podstawie obserwacji, doświadczenia,

racjonalnego argumentowania. Pierwszą odpowiedzią była

WODA Talesa z Miletu. On pierwszy zwrócił uwagę na zasadę,

na jej wogule istnienie. Gdy mówił „ świat jest pełen bogów”

poruszał się w kręgu naturalistycznym, świat jest pełen wody,

prazasadę utożsamiał z tym, co boskie. Zasada ta jak to, co

boskie, jest nieśmiertelna. Nieśmiertelność dusz tłumaczył

Tales właśnie w ten sposób, że to woda przebywająca w danej

rzeczy pozostaje zawsze nieśmiertelna, rzecz przemija, zostaje

tylko woda, z której była utworzona ta rzecz. Jednak sam

termin zasada nie wyszedł z ust Talesa, pierwszy go użył

Anaksymander, jego uczeń. Według niego jedyną zasadą był

20

apeiron- bezkres, nie powstał ani nie zginie nigdy, nie ma

początku ani końca.

Dla Anaksymenesa z kolei zasadą było nieskończone

powietrze. Do połowy przeciwstawił się tezie głoszonej przez

swego poprzednika o nieokreśloności jakościowej owej

zasady.

Ksenofanes mimo swej działalności przeciwko

antropomorfizmowi i religii ówczesnych mu ludzi nie był

ateistą.

Heraklit z Efezu, jako pierwszy zwrócił szczególną uwagę na

nieustanną ruchliwość wszystkiego. Ogień jest według niego

naturą wszystkiego. Cechuje go wariabilizm, pogląd o

powszechnej zmienności wszystkiego. Za Parmenidesa

kosmologia dochodzi ku kresowi jakby i pojawia sie zwrot ku

ontologii. Pitagoras za zasadę uznaje liczbę. Atomiści obok

uznania zasady o cesze nieśmiertelności chcą wykazać

istnienie zjawisk, które potwierdza doświadczenie.

Rozprawiają o elementach, które się łączą i rozłączają.

Co powoduje owo łączenie się i rozdzielanie elementów?

U Empedoklesa spowodowane jest to miłością i nienawiścią,

siłami kosmicznymi, które ze sobą walczą. Gdy przeważa

miłość, elementy są nieoddzielone od siebie. Trzeba zaznaczyć,

iż elementami tymi są ziemia, ogień, powietrze i woda.

21

U Anaksagorasa z kolei elementów tych jest nieskończenie

wiele i nazywa je homoiomeriami. Demokryt używa już

terminu atom.

22

III. SPIS „ARCHE” WYBRANYCH PRESOKRATYKÓW

FILOZOF ZASADA WAŻNE

Tales z Miletu woda ziemia jest na wodzie

Anaksymander apeiron- bezkres nieskończona ilościowo

nieokreślona jakościowo

Anaksagoras nieskończone powietrze określona

jakościowo,

nieksończona ilościowo

Heraklit z Efezu ogień powszechna zmienność

Pitagoras liczba liczba to istota wszytkiego

wariabilizm- powszechna zmienność wszystkiego, nic nie ma

nie ruchliwego. Heraklit mówi o ciągłej zmienności

monizm- natura jednorodna, istnienie jednej zasady

monizm a wariabilizm nie musza być ze sobą sprzeczne

23

IV. TALES Z MILETU- KULTURA AKWATYCZNA

Urodzony w Milecie, data jego urodzin i śmierci nie są

dokładnie znane. Czas jego życia próbuje się poznać po dacie

zacmienia, które miał przewidzieć filozof.

Tales zapoczątkował filozofię physis twierdząc o jedynej

zasadzie, która jest początkiem wszystkich rzeczy, która jest

naturą wszystkiego, która jest przede wszystkim przyczyną

rzeczy. Arche Talesa to woda. Jak już powiedziano, sam

termin zasady wprowadza jego następca, Anaksymander.

Cechy zasady:

- jest przyczyną, początkiem wszystkiego

- jest końcem wszystkiego, wszystko ma początek i koniec w

jednej i jedynej zasadzie

- zasada powoduje, że rzeczy mogą istnieć

„ Taką zasadę ci pierwsi filozofowie ( a być może już nawet

Tales) nazywali dosłownie physis, czyli określali słowem, które

oznacza nie < naturę> we współczesnym znaczeniu tego

słowa, ale właśnie rzeczywistość pierwszą, pierwotną i

podstawową” ( Giovanni Reale, Historia Filozofii Starożytnej,

tom I, str. 77).

Tales uznaje za zasadę wodę, ponieważ zauważył w swoich

obserwacjach, że rzeczy mają naturę wilgotną, samo ciepło

powstaje z wilgoci. Jego argumenty były już podawane nie w

24

sposób przenośny, poetycki, ale w sposób racjonalny, tu

dokonuje się przejście z mitu do logosu. Zasadą jest woda,

woda daje początek wszystkiemu, wszystko do niej zmierza,

wszystko ma jej naturę. Według Talesa dusza jest zasadą

ruchu, można to stwierdzić na podstawie tego, że według

niego magnez posiada duszę, ponieważ ma zdolności

poruszania się. Tales utożsamiał zasadę- wodę z tym, co

boskie, poruszał się w religi naturalistycznej. Jego wszystko

jest pełne bogów można rozumieć w jego nauczaniu, jako

wszystko jest pełne wody. Owa dusza, dzięki której rzecz ma

zdolność poruszania się, jest także nieśmiertelna. Jej

nieśmiertelność polega na tym, iż jest zasadą, wodą, ona to nie

ma początku ani końca i w rzeczach jest nieprzemijająca. Dana

rzecz przemija, ale w niej znajdująca się zasada nie przemija.

Nieśmiertelność wprowadzona przez Talesa nie obejmuje

samej rzeczy, nie jest nieśmiertelnością osobową.

V. ANAKSYMANDER I ANAKSYMENES, „APEIRON” I

„NIESKOŃCZONE POWIETRZE”

Jak już napisano wcześniej, to Anaksymander, uczeń Talesa

wprowadził termin zasada. Anaksymander napisał dzieło o

nazwie O naturze. Twierdząc o istnieniu jedynej zasady nie

uznał jednak za Talesem, iż to woda jest ową zasadą, lecz

uznał za nią apeiron- bezkres. Zasada ta jest nieskończona,

nieograniczona, nie ma początku ani końca. Zasadę

Anaksymadra trzeba rozumieć w ten sposób, że jest

25

nieskończona ilościowo i nieokreślona jakościowo, tzn. nie da

się stwierdzić, że jest na przykład, ogniem, wodą, powietrzem

czy ziemią. Apeiorn jest przestrzennie nieskończony. Zasada ta

rządzi wszystkim. Anaksymander swoja zasadę uznał za boską.

Nadał jej cechy boksie:

- nieśmiertelność

-niezniszczalność

- obejmuje wszystko

- rządzi wszystkim

Powstawanie rzeczy z bezkresu dokonuje się poprzez

przeciwieństwa, które się odłączają. Odłączenie to dokonało

się na skutek ruchu. Przeciwieństwa owe to np. ciepło, zimno.

Przeciwieństwa wzajemnie się zwalczają. Jedno i drugie chcą

zwyciężyc.

APEIRON- nieskończona ilościowo. Z tej zasady pochodzi świat

który też nie jest jeden. Jest ich nieskończenie wiele ponieważ

z tej zasady powstają. Nieskończoną ilość następują po sobie,

nieskończona ilość istnieją razem.

wieczny ruch przeciwieństwa rozdzielone

powstające rzeczy

26

Anaksymenes prawdopodobnie pochodzi z Miletu, uczeń i

następca Anaksymandra. Przejmuje do połowy nauczanie o

zasadzie poprzednika. Obala jednak tezę, że zasada jest

nieokreślona jakościowo, bowiem Anaksymenes określił ją

jako POWIETRZE.

Więc zasada jest:

- nieskończona ilościowo

- określona jakościowo

- jest nią powietrze

- powietrze jest nieskończone

Z powietrza powstają rzeczy.

Zasada Anaksymenesa przejawia się ciągłą przemianą, jest

poddana ruchowi. Ona to w ruchu wytwarza wszystkie rzeczy.

Na stwierdzenie takiego faktu Anaksymenesa doprowadził

wniosek z obserwacji bytu, który jest podtrzymywany przy

życiu dopóki może oddychać. Gdy traci możność oddychania,

przestaje żyć.

Powietrze w przeciwieństwie do rzeczy stworzonych jest

niewidzialne, jest nieskończone.

Powstawanie rzeczy dokonuje się przez zagęszczanie i

rozrzedzanie. Zagęszczanie powoduje powstawanie wody,

rozrzedzanie powoduje powstawanie ognia.

27

Anaksymenes, jeśli chodzi o ruch, pozostaje przy nauce

poprzednika. Ruch jest wieczny. To ruch powoduje

zagęszczanie i rozrzedzanie powietrza.

wieczny ruch zagęszczanie, rozrzedzanie powietrza

powstawanie rzeczy

Anaksymenes doprowadził do uznania jedności w przyrodzie,

skoro rzeczy powstają z jednej materii powietrznej.

VI. HERAKLIT I PARMENIDES- „ REWOLUCJA

ONTOLOGICZNA”

I ZASADA NIESPRZECZNOŚCI PARMENIDESA

Urodzony w Efezie. Filozof ten kładł akcent na ciągłą

zmienność wszystkich rzeczy.

Nie ma żadnej rzeczy, która była by pozbawiona ruchu,

niepodlegająca zmianie.

Nie ma nic nieruchomego, stałego, wszystko jest w ciągłym

ruchu. Heraklit o tej zmienności mówi posługując się

przykładem człowieka i rzeki.

Człowiek nie może według niego wejść do tej samej rzeki za

drugim razem, ponieważ będzie to już inna rzeka, utworzą ją

inne wody, które napływają i odpływają. Dzieje się to w

28

sposób ciągły. Sam człowiek za drugim razem wchodzący do

rzeki będzie innym człowiekiem. Wszystko się zmienia,

wszystko się nieustannie zmienia.

Trwałość rzeczy polega na wiecznym stawaniu się.

Powstawanie polega na ciągłej walce przeciwieństw, na

przechodzeniu od jednego do drugiego przeciwieństwa.

Jednak zwalczanie się przeciwieństw jest jednocześnie

harmonią, ciągłym jednaniem się. W tej harmonii dochodzi

nawet do tego, że przeciwieństwa się ze sobą utożsamiają. Tą

harmonią, jednością jest bóg lub to, co boskie dla Heraklita.

OGIEŃ- wieczna zmienność

Dla Heraklita to ogień był naturą wszystkiego, w nim widać

jasno nieustanną zmienność.

Zasadę Heraklit nazywał logosem, jednak jeszcze nie z

znaczeniu, jako inteligencji.

Ogień- natura wszystkiego, wieczna zmienność- logos

Terminu logos Heraklit użył także do określenia właściwości

duszy, która według niego jest nieskończona, w odróżnieniu

od tego, co fizyczne, widzialne, dusza ma głębię, jakąś

nadzwyczajną cechę, której nie mają rzeczy fizyczne.

Parmenides urodził się w Elei w drugiej połowie VI wieku. Za

niego kosmologia skierowuje się ku ontologii.

W swym nauczaniu Parmenides posługuje się poematem o

człowieku, który wyrusza w drogę, by poznać prawdę. Wyrusza

29

on na rydwanie z dwiema kobietami symbolizującymi boginię,

Dike. Bogini ta objawia Parmenidesowi prawdę. Według tego

nauczania istnieją trzy drogi:

- droga absolutnej prawdy

-droga absolutnego fałszu

-droga prawdopodobna

Rewolucją u Parmenidesa był fakt, że istnieje byt a nie byt nie

ma miejsca.

Byt jest a nie bytu nie ma, byt istnieje a nie może nie być, nie

byt nie ma możliwości istnienia, do takiego wniosku może

dojść człowiek posługujący się rozumem, idący za logosem.

Ten, kto opiera się zmysłom uznaje istnienie bytu i nie bytu,

ruch, powstawanie, koniec rzeczy, ich ginięcie. Parmenides dał

początek zasadzie niesprzeczności, nie mogą istnieć

jednocześnie dwie sprzeczne sobie rzeczy.

Zasada niesprzeczności- nie mogą istnieć jednocześnie

dwie sprzeczne sobie rzeczy ( Parmenides- byt jest a nie bytu

nie ma).

byt:

- nie ma przeszłości; nie mógł powstać, musiał by bowiem

powstać z nie bytu, który nie istnieje

- nie ma przyszłości

- trwa nieustannie w teraźniejszości, jest ciągłą

teraźniejszością, nie ma początku ani końca

- niezmienny, nieruchomy

- doskonały

30

Byt Parmenides posiada cechy tego, co boskie.

Skrót:

Prawda- atrybut bytu

Byt jest, nie byt nie

istnieje- zasada

niesprzeczności

Opieranie się

zmysłom prowadzi

do uznania bytu i

nie bytu

jednocześnie-

przestrzega Dike

Parmenidesa

Są trzy drogi,

jedna z nich jest

prawdziwa,

jedna

mniemania

możliwego

Byt Parmenidesa posiada

cechy tego, co boskie:

jest wieczny, nie ma

początku ani końca, jest

niezależny, doskonały.

Żeby poznać prawdę,

trzeba wyruszyć w

drogę

31

VII. KSENOFANES- WALKA Z ANTROPOMORFIZMEM

Ksenofanes przede wszystkim zajmował się walką z

antropomorfizmem. Jego postawa antyreligijna ówczesnych

Greków nie była jednak postawą ateistyczną. Ksenofanes,

bowiem nie ograniczał się do obalania wierzeń w bogów,

którzy mieli cechy ludzkie, ale przedstawiał także pochodzenie

boga, który według niego jest kosmosem, nie wyklucza on

istnienie innych bogów, nie ma on wyglądu ani bardziej

ludzkich obyczajów.

Walka Ksenofanesa była przeciw tym wszystkim, począwszy

od wierzeń opierających się na mitach, co upodabniało bogów

do ludzi. Ksenofanes tłumaczy to w sposób taki, że jeżeli

zwierzęta potrafiłyby malować, to namalowałyby obrazy

bogów podobnych do siebie, do zwierząt.

„Ksenofanes zatem nie jest monoteistą, ponieważ bez

zastrzeżeń mówi o <Bogu> i o <bogach>, w liczbie pojedynczej

i mnogiej, a także dlatego, że żaden Grek nigdy nie dostrzegał,

że monoteizm jest antytezą politeizmu” (Giovanni Reale,

Historia Filozofii Starożytnej, tom I, str. 135).

32

VIII. EMPEDOKLES, ANAKSAGORAS, DEMOKRYT.

Atomiści usiłowali pozostawać przy tym, co zawsze trwa, przy

zasada- arche, ale jednocześnie mówią o zjawiskach

potwierdzanych przez doświadczenie.

Empedokles urodzony w Agrygencie jako pierwszy mówi

jednocześnie o bycie wiecznie trwającym i zjawisku

potwierdzanym na doświadczeniu. Wszystko można streścić

tak:

Rzeczy nie powstają z niczego ani nie giną przechodząc w

nicość, lecz powstają i giną z i do istniejących innych rzeczy.

Powstawanie i ginięcie oparte jest na wiecznych substancjach:

- ogień

- woda

- powietrze

- ziemia

Empedokles przypisuje im cechy boskości przez nadanie im

imion boskich. Empedokles uważa, że te substancje są

niezmienne, nie stają się wszystkim; ogień jest ogniem, woda

wodą, substancje te są więc niezależnymi elementami.

Elementy te nie zmieniają się, lecz mieszają i w ten sposób

powstają i giną wszystkie rzeczy.

Przyczyną mieszania się elementów są miłość i nienawiść.

Miłość powoduje łączenie się, nienawiść odłączanie. Miłość to

33

JEDNO- SFAJROS. Każda powstała w ten sposób rzecz ma

przypisane poznanie i myślenie.

Anaksagoras poszerza substancje, owe elementy z których

powstają wszystkie rzeczy o nieskończone co do ilości i liczby.

Te elementy Anaksagoras nazywa homoiomeriami.

Jest wiec nieskończenie wiele nasion. Nasiona te są liczne w

znaczeniu tym, że są różnego rodzaju kształtami, barwami i

smakami. Te nasiona są nieograniczone.

- nasiona są nieskończone, nieograniczone

- są nieskończenie podzielne

- każda rzecz powstała przez wyłonienie się z mieszaniny na

skutek ruchu

- ruch ten to boski umysł

- każda powstała w ten sposób rzecz ma cząstkę tego co maja

inne wszystkie rzeczy, wszystko jest we wszystkim-

Anaksagoras

Demokryt urodził się w Abderze. Demokryt elementy,

nasiona Empedoklesa i Ankasagorasa nazywa atomami.

Oczywiście poszerza naukę o elementach, nie ogranicza się

tylko do określenia nazwy.

„ Z jakościowo jednorodnych, a ilościowo i geometrycznie

zróżnicowanych atomów wywodzą się wszystkie istniejące

rzeczy, wszystkie ich właściwości, jakości i stany. Tak więc,

34

podczas gdy Empedokles i Anaksagoras wszystkie widzialne

jakości wyprowadzali z pierwotnych jakościowych zróżnicowań

nasion, atomiści wywodzą wszystkie zjawiskowe determinacje

jakościowe z ilościowych determinacji geometrycznych” (

Giovanni Reale, Historia Filozofii Starożytnej, tom I, str. 197).

-powstawanie i ginięcie rzeczy polega podobnie jak u

Empedoklesa czy Anaksagorasa na łączeniu się i rozłączaniu

atomów, nie powstaje nic z niczego i nie ginie nic przechodząc

w nicość.

- wszystko powstają przez atomy i ruch

- atomy są nieskończone co do ilości

-ciało człowieka powstało z atomów, z ich połączenia

-dusza zbudowana jest z atomów delikatniejszych od tych, z

których zbudowane jest ciało

35

IX. SOFIŚCI

Szkoła ta cechowała się głównie sztuką mówienia ( erystyką) i

umiejętnością nakłaniania do swoich racji, nawet jeśli były by

one nie prawdziwe. Działali oni na początku V w. p. n. e

-ruch sofistów sprzeciwiał się temu, co byłe stałe, nie

podlegające zmianom. Uważali, że nie ma nic stałego,

trwałego

- sofiści za Platonem zadali pytanie o język

- uczyli ludzi młodych gotowości do pracy w społeczności

- uczyli dobrego mówienia; erystyki

- uczyli nabywania cnoty poradności do spraw społecznych

- zajmowali się analizą pojęc tj. piękno

- uważali, że słowo to cos bardzo ważnego, Gordiasz mówił że

słowo to wielki mocarz

- za swoje nauczanie Sofiści pobierali pieniądze

Ze szkoły sofistycznej wywodził się Sokrates, Gordiasz i inni.

36

X. WPROWADZENIE DO ZAGADNIEŃ SOKRATESA;

WIERNOŚC PAŃSTWU, EKSKLUZYWIZM ETCZNY

Urodzony w Atenach, interesował się sprawami przyrody i

społeczno- moralnymi. Brał udział w tzw. Wojnie

peloponeskiej. Został oskarżony o ateizm, odrzucenie bogów

uznawanych przez państwo. W dialogu Kriton Sokrates mimo

fałszywego oskarżenia pozostaje wierny państwu, w którym

został wychowany. Kritonowi, swojemu przyjacielowi mówi o

wierności wyznawanym zasadom, głosowi będącemu we

wnętrzu człowieka. Uważa, że mimo nie sprawiedliwym

wyrokom i nie odpowiedniej władzy państwo zawsze

pozostaje ważne dla tego, który się w nim urodził i został przez

niego wychowany. Wprowadza ekskluzywizm etyczny

polegający na tym, że człowiek, aby być kimś, wystarczy by

poznał pojęcia np. żeby być sprawiedliwym, wystarczy

wiedzieć, co to jest sprawiedliwość.