skripta lekovitog

7/24/2019 skripta lekovitog

1/52

POLJOPRIVREDNI FAKULTETISTONO SARAJEVO

SKRIPTA IZ LJEKOVITOG BILJA-OPTI DIO-

STUDIJSKI PROGRAM: UMARSTVOVLASENICA

Mart, 2!2

52


2/52

ISTORIJAT KORI"ENJA LJEKOVITOG I AROMATINOG BILJA

Ljekovitost biIja iz spontane flore i njegova primjena u terapijske svrhe, poznati su od

davnina. Jos su drevni narodi znali za ljekovita svojstva raznog bilja. Zbog istih tih svojstava onose koristi i u savremenoj civilizaciji. Arheoloka istraivanja su pokazala da su !avilonci i Asirci

primjenjivali ljekovite biljke, me"u njima i one koje se i danas koriste u medicinske svrhe

#velebilje, tatula, lan, itd.$. %noga saznanja o ljekovitim biljkama iz Asirije su doprla u &gipat,

gdje je skoro '((( godina p.n.e. opisano nekoliko stotina ljekovitih biljaka. )ajve*i

staroegipatski papirus + &bersov apirus #datira iz-( godine p. n.e.$ sadrao je neku vrstu prve

farmakopeje. &gip*ani su bili poznati po vjetini balsamovanja, destilovanju mirisnih voda i

izradi parfema od aromati/nog bilja, i pri tome su primjenjivali mnoge ljekovite biljke koje su i

danas u upotrebi #aloja, nana, bokvica, mak, bunika, anis ... $. rvi pisani podaci o kori*enju

ljekovitih biljaka u kineskoj narodnoj medicini poti/u iz tre*eg milenijuma p.n.e. Imperator 0in

)ong poznavao je preko -(( ljekovitih biljaka. 1hen )ung, imperator iz 1hen )ung dinastije

#poznat iz mitologije kao bog vjetra i zatitnik farmacije$ gajio je, upotrebljavao i napravio

kolekciju samoniklog ljekovitog bilja. )jemu se pripisuje otkri*e /aja. Legenda kae da je 1hen

)ung stalno pio vru*u vodu vjeruju*i da *e ga ona zastititi od bolesti. Jednog dana obilaze*i neku

svoju provinciju naredio je slugama da mu pripreme klju/alu vodu. !atra je potpaljivana granama

kamelije i nekoliko listova je upalo u klju/alu vodu i obojio je. 0ada je probao te/nost znao je da

je otkrio neto veoma vano. 2ko 34(( godine p.n.e. u 0ini se pojavila knjiga pod nazivom )ej

5zin sa opisom /ak oko 6(( vrsta ljekovitih biljaka. oznavanje ljekovitog bilja i njegove

upotrebe bilo je, u doba starih civilizacija,vezano za misticizam i vjerske obrede. !rioci ovih

obreda, vra/evi i svetenici, uivali su najvie privilegije i po/asti. Zbog toga je pripremanje

ljekovitih napitaka i melema /uvano kao tajna.

1veukupnim razvitkom prirodnih nauka i filozofije u 1taroj 7r/koj, farmacija se posmatra na nov

na/in, bez misticizma. !eliki gr/ki filozofi Iaton #'38+938 p.n.e.$ i Aristotel #9:'+933 p.n.e.$bili su tako"e ljekari i prodavali su lijekove. Znali su za djelovanje opijuma, ki/ice, pelina.

;ipokrat #'4(+988 p. n.e.$ je najslavniji anticki ljekar i nosi ime


3/52

pripisuje preko 4( medicinskih spisa. svojim djelima De historiisplantarum i De causis plantarum opisao je preko (( biljaka, me"u kojima i za to doba,

najzna/ajnije, ljekovite biljke. ?ugo vremena =heofrastov rad je bio nezamjenljiv u prou/avanju

i razumijevanju botanike. 1igurno najpoznatiji i najzna/ajniji poznavalac ljekovitog bilja i

lije/enja biljem u 1tarom vijeku bio je 7rk edanius ?ioscorides ?ioskorid. 2n je pratio rimske

trupe kao vojni ljekar. Imperator )eron mu je omogu*io da prou/ava osobine i upotrebu mnogih

ljekovitih biljaka. 2dli/ni opisi, oko 4(( biljaka, uklju/uju*i alfiju, korijander, majoran, nanu,

mrazovac i mnoge druge nalaze se u njegovom djelu De materia medica. ?jelo je napisano u

knjiga, oko 88 godine. > petoj knjizi djela, ?ioskorid po prvi put detaljno opisuje sva ljekovita

sredstva biljnog i ivotinjskog porijekla, koja su se u to vrijeme koristila. > tom djelu se navodi

oko :(( vrsta ljekovitih biljaka, a njihova ljekovita svojstva opisuju vrlo detaljno. odaci iz

njegovih knjiga su kori*eni od strane srednjovjekovnih autora knjiga o ljekovitim biljkama. 2vo

originalno djelo prevedeno je na mnoge jezike i vie od - vjekova je predstavljalo osnovu

farmakologije i medicinske prakse. Autor koji se mora spomenuti zbog svog specifi/nog na/ina

prou/avanja biljaka sa aspekta njihove upotrebe, jeste linije 1tariji. @io je savremenik

?ioskorida. > svom djeluHistoria naturalis #u 98 knjiga$ pie o ljekovitom bilju gdje je opisaooko hiljadu biljaka. ?ioskorid i linije 1tariji su u svojim djelima objedinili skoro sve tadanje

znanje o ljekovitom bilju i lije/enju njime. uveni rimski ljekar 7alen #-36+3-($ odre"uje na/in

spravljanja lijekova od ljekovitog bilja. > svojim djelima je tvrdio da se u biljkama pored

korisnih nalaze i tetne materije koje je neophodno odstranjivati. 2n je prvi uveo u praksu

primjenu ekstrakcije ljekovitih biljaka, a ti proizvodi, odnosno ekstrakti, dobili su naziv


4/52

za/inima, ljekovitim i aromati/nim, u to vrijeme izuzetno skupocjenim biljem. > srednjem vijeku

gajenje i upotreba ljekovitog bilja se povla/i u manastire, u /ijim riznicama se i danas /uvaju

izuzetno vrijedni zapisi iskustava u lije/enju biljem, koji datiraju iz Anti/kog doba. > 1rednjoj

&vropi @enediktinci su u ranom srednjem vijeku irili znanje o ljekovitim biljkama i njihovojprimjeni. 7ajili su brojne ljekovite biljke u samostanskim vrtovima i ispitivali njihova dejstva .

)jihov trud su podravali 0arlo !eliki #8'3+:-'$ i Ludvig oboni #88:+:'($, /ijim su zakonima

+ 0apitularijima (Capitulare de vilis) date smjernice za gajenje ljekovitog bilja i njihovu

upotrebu. I u ovom za nauku mra/nom dobu bilo je pojedinaca koji su ipak doprinijeli u/enju o

ljekovitim biljkama.

Ime


5/52

riprema ljekovitog bilja i vjetina lije/enja /ine zna/ajni dio kulturne istorije /ovje/anstva.

oznato je da su 1tari 1loveni imali razvijen kult bilja. Luj Leze u Slovenskoj mitologiji opisuje

mnoga vjerovanja u ljekovito svojstvo bilja i njihovu primjenu u lije/enju. 0oliko je bilje bilo

vano u njihovom ivotu govori /injenica da su ime svog vrhovnog boga eruna dali biljci#perunika$. )aalost o tom istorijskom periodu, kao i onom to slijedi, istorijskih podataka

gotovo da i nema. Ipak, zasigurno moemo vjerovati da su 1loveni svoje kultove, obi/aje i

boanstva donijeli na @alkan. isana svjedo/anstva, koja nam omogu*avaju da pratimo

kontinuitet vjerovanja u ljekovitost bilja, jesu spisi koji datiraju iz srednjeg vijeka. 0ao

najzna/ajnije treba spomenuti najstariji kodeks srpske svetovne medicine iz BI! vijeka +

;odoki 0odeks u kome se pominje raznovrsna upotreba kima, aloje, tamjana, lanenog i repinog

sjemena, korijandra, cveklinog soka, vrbe i raznog drugog bilja. > B! ili B!I vijeku nastao je

;ilandarski %edicinski 0odeks broj -8 u kom se navodi upotreba perunike, kukurjeka, kamfora

i drugih ljekovitih biljaka. %anastiri su bili centri razvoja medicine. %onaki ivot, pun

odricanja, dugih postova i napornog rada, zahtjevao je i lije/enje. Jedini na/in lije/enja koji im je

bio poznat, osim molitve upu*ene @ogu, bila je primjena ljekovitog bilja. )eki manastiri su bili

sjedita tek osnovanih bolnica. o/eci osnivanja zdravstvenih ustanova u 1rbiji vezuju se za kraj

BII i pocetak BIII vijeka, odnosno za period djelovanja 1vetog 1ave i 1tefana rvovjen/anog. >

manastirskim bibliotekama nalazili su se medicinski priru/nici koji su sadrali stru/no znanje

po/ev od antike, ;ipokrata i 7alena, do iskustava i lije/enja u vizantijskoj medicini + mada nijeuvijek jednostavno razlu/iti ta je bila narodna a ta stru/na medicina.

rodor =uraka zaustavio je razvoj srpske drave i kulture. ?ok su se na Zapadu medicina i ostale

nauke neometano razvijale, na narod je nastavio da koristi stara iskustva oboga*ena turskom

tradicijom. > tom period sastavljene su


6/52

srpski travnik #sadri zapise za oko (( biljaka$ iskusni podrumar. > njegovim knjigama se

govori i o na/inu i vremenu berbe i suenja ljekovitog bilja, kao i o njihovoj ljekovitoj

vrijednosti. ?ragocjene podatke o lije/enju ljekovitim biljem u srpskoj tradiciji daje !uk

1tefanovi* 0aradi* #-8:8+-:4'$ u svom poznatom djelu 1rpski rijje/nik #-:-:$. !uk je daopodstrek i drugim istraiva/ima srpske kulture koji su u svojim etnografskim spisima donosili i

zna/ajne zapise o narodnoj medicini, npr. ajkanovi* u!eniku srpskih narodnih verovanja o

#iljkama i mnogi drugi koji su krenuli njihovim putem.

)ai poznati botani/ari i ljekari Josif an/i* #-:-'+-:::$ i 1ava etrovi* #-:96+-::6$ su u

svojim djelima pruili niz podataka o rasprostranjenosti i upotrebi ljekovitog bilja. > novije

vrijeme Jovan =ucakov #-6(+-68:$ je dao najve*i doprinos razvoju lije/enja biljem i

poznavanju ljekovitog bilja. 2n je osniva/ farmakognozijske nauke kod nas. Izvrio je prvu

introdukciju ljekovitog bilja koj se nije gajilo kod nas. )jegovo kapitalno djelo $eenje #iljem

%itoterapija imalo je vie izdanja.

rostrani brdski i planinski masivi oki*eni livadama, panjacima, umama, proplancima i

obradivim povrinama, pruaju izvanredne uslove za formiranje fitocenoza sa ljekovitim

biljkama. !egetacija je prilago"ena vodnom i toplotnom reimu, visinskim razlikama i

petrografskom sastavu. 2d ljekovitog bilja u velikoj mjeri zastupljena je kleka &uniperus

communis L.$. !egetacija iznad podru/ja kleke bogata je reliktima i endemima. !rlo tipi/na zaovo podru/je je /emerika (Veratrum al#um L.$, od koje se dobija veoma cijenjena droga traena

na inostranom tritu. 2d biljaka sa alkaloidima uspjeno raste i jedi* ('conitum napellus L.$,

bunika (Hyoscyamus niger L.$, mrazovac (Colchicum autumnale L.$. 2d planinskih biljaka sa

heterozidima treba pomenuti ki/icu (rythraea centaurium L.$, pasdren (!hamnus cathartica L.$,

glog (Crataegus oyacantha L.$, gorocvjet ('donis vernal is L.$, od biljaka sa taninima petrovac

('grimonia eupatoria L.$ i kantarion (Hypericum per*oratum L.$ a od aromati/nih, hajdu/ku

travu ('chillea mille*olium L.$, maj/inu duicu (+hymus serpyllum L.). rilikom nabrajanja

ljekovitog bilja po pojedinim oblastima, nismo imali pretenzija da pomenemo sve biljne vrste u

odre"enom kraju niti da damo redosled po zna/aju biljaka. Kelja nam je da na primjeru istaknemo

raznovrsnost i bogatstvo nae flore.

=reba naglasiti da u naoj zemlji ive narodi koji su u prolosti prolazili razli/itim istorijskim i

drutveno+ekonomskim razvojnim putevima. &tnogeneza, materijalna i duhovna kultura, navike i

52


7/52

obi/aji razli/iti kod razli/itih naroda, spojeni u jednu cjelinu /ine, i kod ljekovitog bilja,

kvalitativno nov, oboga*en sadraj, to uostalom ",ateria medica" uvijek iziskuje. 2vo je od

velikog zna/aja i u primjeni ljekovitog, aromati/nog i za/inskog bilja u ishrani, odnosno

kulinarstvu, prehrambenoj industriji, kozmetici. !eliki prirodni resursi ljekovitog bilja naihprostora omogu*uju njihovu eksploataciju, a u isto vrijeme propisuju neophodne mjere zatite od

neracionalne eksploatacije. =ako su neke biljke #npr.'donis vernal is L., -entianalutea L.$ usled

neracionalne eksploatacije sa njihovih prirodnih stanita, mjestimi/no prore"ene, pa /ak i

unitene, pa su stavljene pod zatitu. > budu*nosti, akcenat *e biti stavljen na zatitu i o/uvanje

geneti/kog potencijala i divergentnosti ovih biljaka. Eormiranjem @anke biljnih gena, sti/u se

uslovi za pravilno i kvalitetno o/uvanje geneti/kih resursa ljekovitog bilja.

OSNOVNI POJMOVI BILJNIM LJEKOVITIM SIROVINAMA

P#$a% & '#($)*a +&*$& *$).#/&t& 0&r#/&a

Ljekovite sirovine ili droge #francuski drogue engleski drug njema/ki droge) vode porijeklo iz

prirode i mogu bitiD biljne ili vegetabilne, ivotinjske ili animalne i mineralne. )auka koja se bavi

prou/avanjem ljekovitih sirovina porijeklom iz prirode i njihovim ljekovitim sastojcima naziva seEarmakognozija. )aziv ove nau/ne discipline vodi porijeklo od gr/kih rije/i pharmakon #lijek,

otrov$ ignosis #znanje$, to *e re*i da ova nauka predstavlja znanje o lijekovima. > okviru ue

nau/ne #+*a0t& *$).#/&t# bilje prou/avaju se prirodne organske sirovine biljnog porijekla sa

biotehni/kih pozicija #ekologija i agrotehnika biljaka, geneti/ki resursi, selekcija i introdukcija i

dr.$. @iljne ljekovite sirovine ili biljne droge u uem smislu predstavljaju osuene biljne organe

#npr. cvijet kamilice, korijen bijelog sljeza, list pitome nane$ sa ljekovitim svojstvima. > irem

smislu biljne droge su proizvodi koji se dobijaju jednostavnim postupcima i procesima prerade

biljaka tj. njihovih odgovaraju*ih organa. =ako n.p.r., cje"enjem ili kuvanjem se iz sjemena

izdvajaju masna ulja, a destilacijom vodenom parom se dobijaju etarska ulja. ?roge se mogu

koristiti i u svjeem stanju, a tada moraju nositi naziv recens + svje #npr. Citri pericarpium

*lavedo recens + svjea kora limuna$. > promet droge dolaze u cjelim komadima (in toto) rezane

52


8/52

(concisae) u obliku praka (pulvis) u obliku raznih mlije/nih (opium) i drugih sokova. )alaze se

i u obliku etarskih ulja, smola, voskova, masti, masnih ulja, kau/uka.

?roge se dijele naD

1 Dr#) 0a 0tr3.t3r#% 4#ra&5#/a) (r#)6

Pregled droga sa strukturom (nadzemni biljni organi)

Pregled droga sa strukturom (podzemni biljni organi)

?rogama sa strukturom pripadaju iD skrobovi (amyla)brana (*arina) i medicinski ugalj (car#o

medicinalis). rimjeri za ove droge su D 'mylum tritici'. /ri0ae '. ,aydis $ini *arina ($ini

pulvis) Sinapis *arina (Sinapis pulvis)Car#o ligni i Car#o animalis .

1 Dr#) +)5 0tr3.t3r) 4)#ra&5#/a) (r#)6

52


9/52

1mjea smole i mlije/nog soka naziva se lactoresina smole i ulja + oleoresina smole i gume +

gummiresina. 1ve droge se mogu podjeliti i premaD biljnim organima #drogisti/ka podjela$,

hemijskom sastavu #hemijska podjela$, po svom djelovanju #farmakodinamska podjela$ ibotani/ki.

Dr#&0t&7.a '#($)*a na podzemne organe (rhi0oma radi tu#er #ul#us) i nadzemne organe

(*olium *ios gemme gallae her#a *ructus semen) je naro/ito pogodna za veledrogerije i

skladitenje droga. )edostatak ovakve podjele je u tome to je najmanje nau/na. rema

)%&$0.#$ '#($)*& droge se djele na osnovu hemijske prirode aktivnih materija na kojima se

zasniva ljekovitost droga. =ako postoje droge saD alkaloidima, heterozidima, saponozidima,

taninima, etarskim uljima, masnim uljima, vitaminima itd.

Far%a.#(&a%0.a '#($)*a je najpogodnija jer razvrstava droge prema njihovom

farmakolokom djelovanju. 2va podjela se zasniva na hemijskoj podjeli i sa nau/nog stanovita

je najprihvatljivija. rimjeriD droge koje se koriste protiv bolova + analgetici, sredstva koja se daju

za umirenje + sedativi, sredstva protiv kalja + antitusici i dr.

B#ta&7.a '#($)*a obuhvata podjelu na nie i vie biljke, golosjemenice i skrivenosjemenice,

monokotile i dikotile. 2va podjela je poznata iz botanike. )a osnovu prednosti i nedostataka

nabrojanih podjela, najprihvatIjivija je hemijska podjela droga sa farmakodinamskom

potpodjelom to daje novu 8ar%a.#)%&$0.3 '#($)*39 rimjerD saponozidna diuretika,saponozidna ekspektorancija, hetrozidna kardiotonika i sI. ?roge se mogu jo podjeliti na

#8&&a*) #one koje je priznala farmakopeja, nau/na medicina i veterina$ i )#8&&a*) #nisu

priznate, ali se koriste u narodnoj medicini i homeopatiji$. 1tru/ni propisi o drogama, prirodnim,

polusintetskim, sintetskim, organskim ili neorganskim supstancama sakupljeni su u farmakopeji.

Earmakopeja (,ateria medica) predstavlja kodeks, zvani/ni dokument u kome se nalazi sve u

vezi sa lijekovima i ozna/eno je pojmom


10/52

sjeverne zemlje i1harmacopoea uropea. Earmakopeje nekih zemalja #Gusija,)jema/ka$ sadre

vie droga u odnosu na neke druge #1A?$. Earmakopeja za svaku oficinalnu drogu daje na

pocetku morfoloki opis biljke, njeno stanite i vanija bioloka svojstva. Zatim se daje

makroskopski izgled droge koji obuhvata svojstva #izgled, boja, miris, ukus i konzistencija$ naosnovu kojih se droga moe identifikovati pomo*u /ula. =u se nalazi i mikroskopski opis na

osnovu kojeg se vri identifikacija i utvr"uje kvalitetdroge, a pomae i pri otkrivanju nedostataka

i falsifikata.

%ikroskopija droga je naro/ito vana kada se ispituju droge u prahu. Earmakopeja daje metodeD

ispitivanje /istoce droge, odre"ivanje procenta stranih primjesa #organske i neorganske$ i

procenat usitnjenosti. ?aje i minimalni procenat aktivnih materija koje droge moraju da sadre da

bi se koristile kao lijek. ropisan je na/in /uvanja i postupci ekstrakcije droga. )abrojane su i

opte karakteristike razli/itih tipova ekstrakata, metode njihovog ispitivanja i kontrole. >

farmakopejama su opisani i farmaceutski oblici lijekova, postupci izrade, kao i metode za

kontrolu ispravnosti i kvaliteta svakog oblika. 2sim propisa farmakopeje postoje i nacionalni

standardi kojima je definisan kvalitet droga koje su u proizvodnji i prometu.

Dr#) #8&&a*) 'r)%a P;9 J39 V9

52


11/52

2stale oficinalne droge, ;. Jug. !.

52


12/52

Str37a #%).*at3ra

> oblasti ljekovitog bilja koristi se narodna i stru/na nomenklatura. 0oriste se narodni i latinski

nazivi za biljne vrste i droge. )arodni nazivi su veoma /esti u upotrebi. Za neke biljke postoji

ve*i broj narodnih naziva, na primjr, kamilica se u narodu naziva joD bijela rada, lijepa kata,

carev cvijet itd. + Chamomilla recutita L. 2d svih naziva obi/no se uzima onaj koji je naj/e*i i

pokriva ve*u teritoriju. Latinski nazivi biljaka se koriste u doma*oj i me"unarodnoj #nau/noj i

stru/noj$ terminologiji i predstavljaju najsigurniji na/in za determinaciju i upotrebu biljaka.

)aziv droge se izvodi iz imena vrste #rijetko iz imena roda$ koji se stavlja u genitiv i dodaje se

latinski naziv biljnog organa koji se koristi kao droga.

52


13/52

rimeriD

>z nazive droga postoje i sledece oznakeD

+ droge jakog fiziolokog dejstva,

++ otrovne droge.

O0#/& '#$%#/& # a.t&/&% %at)r&$a%a *$).#/&t# +&*$a

40).3(a%& %)ta+#*&t&6

Aktivne materije koje u/estvuju u biohemizmu biljaka dijele se naD primarne i sekundarne.

rimarne materije ili produkti primarnog metabolizma biljaka su osnovna gradivna jedinjenjakoja obezbje"uju energiju za rastenje, razvi*e, funkcionisanje i reprodukciju ivih organizama.

=o suD e*eri, masti i proteini.

1ekundarne materije ili produkti sekundarnog metabolizma #sekundarni metaboliti$ nazivaju se

jos i bioloke aktivne materije. 1ekundarni metabolite su raznovrsne hemijske prirode. 2va

jedinjenja upotpunjuju funkcionisanje biljnog organizma u kome nastaju, a jedan broj

sekundarnih metabolita pokazuje farmakoloku aktivnost. rodukti sekundarnog metabolizma

biljaka suD alkaloidi, glikozidi, organske kiseline, etarska ulja, sluzi, gume, smole, tanini,

vitamini.

BERBA LJEKOVITOG BILJA

52


14/52

!rijeme i na/in berbe su od velikog zna/aja za dobijanje kvalitetne biljne ljekovite sirovine.

Ljekovito, aromati/no i za/insko bilje se sakuplja po lijepom i suvom vremenu, kada biljni

djelovi koji se koriste kao droga sadre najvie aktivnih sastojaka. >koliko se droge sakupljaju sa

samoniklih biljaka, bera/i moraju biti edukovani i dobro poznavati biljke na terenu. 1ve droge sene sakupljaju u isto vrijeme i na isti na/in. !rijeme branja ljekovitog, aromaticnog i za/inskog

bilja zavisi odD faze razvoja biljke u kojoj dolaze u tehnoloku zrelost, geografskog poloaja i

nadmorske visine podru/ja. Za svako podru/je izra"uju se i


15/52

Ljekovito bilje bere stru/no lice, naro/ito ako je rij/ o samoniklom bilju da bi se sa/uvali prirodni

resursi, rijetke i ugroene vrste. 1amoniklo bilje se mora racionalno sakupljati u protivnom sve

ve*i broj biljnih vrsta *e biti ugroen i stavljen pod zatitu. > toku jednog dana bera/ sakuplja

samo jednu biljnu vrstu, pri tome, na terenu treba da ostavi najbolje primjerke i tako sa/uvastanite. rilikom sakupljanja od pribora koristimo no, makaze, aov i drugo to moe da koristi

u radu ili zatitu bera/a #npr. rukavice$. Za branje nekih biljaka koriste se i specijalne napraveD


16/52

O da se sirovine to prije osue, kako bi se dobili po spoljnom izgledu i kvalitetu to bolji

proizvodiM

O da se to bolje iskoristi prostor za suenjeM

O da se odaberu odgovaraju*a temperatura i reim suenja, koje ne umanjuju kvalitet droge.

O(#0 0/$)>) & 03/) +&*$) *$).#/&t) 0&r#/&)

!e*ina ljekovitog, aromati/nog i za/inskog bilja se sui bez prethodnog pranja. odzemni organi

se prije suenja o/iste od zemlje, trulih i nadzemnih dijelova a potom operu i reu da bi se skratili

migracioni putevi vlage. 1a nekog korjenja se posle pranja a prije rezanja ljuti kora. Geu se i

neki plodovi, epidermis oteava suenje jer ne proputa vlagu. 1jeckanje lisnatog bilja i odvajanje

stabljike prije suenja tedi energiju i pove*ava u/inak suenja. 1uenje moe biti prirodno i

52


17/52

vjeta/ko. 1amoniklo bilje se naj/e*e sui prirodno, dok plantano proizvedeno bilje zahtjeva

suenje u suarama #zbog velike mase$. 0od prirodnog suenja koristimo prirodnu toplotu u toku

ljetnjih mjeseci. rirodno suenje biljnog materijala #herba, cvijet, list$ obavlja se u tankom

rastresitom sloju #nekoliko cm$ na ljesama, asurama, daskama, hartiji u hladovini i na promaji.)ajpogodnije prostorije za to su tavani, upe, /ardaci, komore i sl. )a ovaj na/in se naj/e*e sue

cvjetovi, li*e, odnosno njeni, zeljasti nadzemni dijelovi biljaka. )jeni biljni materijal se rijetko

izlae direktnoj sun/evoj svijetlosti jer ona djeluje kao dekolorans, dolazi do gubitka prirodne

boje biljne sirovine. 1amo pojedine vrste se mogu suiti direktno na suncu #npr. cvijet divizme i

li*e velebilja u vrlo tankom sloju i kratko vrijeme$. @iljni materijal /vr*e strukture #kora, sjeme,

plod, korjen, rizom$ se moe suiti direktno na suncu. ?ebeli, mesnati podzemni organi se prije

suenja reu na manje komade. rilikom suenja treba izbjegavati /esto prevrtanje da ne bi dolo

do drobljenja i usitnjavanja materijala. @iljni materijal se povremeno okre*e i u slu/aju promjene

vremena potrebno ga je zatiti od kie.

1uenje zavisi od strukture biljnog materijala. Cto je droga njenija i tanja bre se sui. 1uprotno,

to je droga deblja i so/nija, membrane *elija su joj deblje i manje proputaju vlagu, suenje *e

trajati due. rimjerD cvjetovi i listovi se sue kra*e, obi/no 9+: dana, za razliku od korjenja koje

se sui dvije nedjelje. ?uina suenja zavisi i od vremenskih prilika i godinjeg doba #ljeti se

obicno sui bre a u prolje*e i jesen sporije$. ?anas se mnogo /e*e primjenjuje vjeta/ki na/in

suenja. > termi/kim suarama se skra*uje vrijeme suenja. ri suenju toplim vazduhom utermi/kim suarama mogu se podeavati najvaniji /inioci suenja kao to suD temperature

vazduha #'(+:( 0C), relativna vlanost vazduha, brzina protoka vazduha i vrijeme trajanja

suenja. @rzina suenja i utroak energije imaju vrlo zna/ajan uticaj na trokove proizvodnje.

=rokovi suenja predstavljaju 9(+'(N ukupnih troskova proizvodnje. Za ekonomi/nu

proizvodnju ljekovitog bilja vano je da proces suenja ima male trokove investicija i male

trokove energije, a istovremeno ispunjava visoke zahtjeve trista u pogledu kvaliteta droge.

Za suenje ljekovitog bilja se koriste univerzalne suare koje po konstrukeiji mogu bitiD

O podne suareM

O kontejnerske suareM

O tunelske suare.

odne suare izra"uju se sa kapacitetom suenjaD 4 kg/asu cvijeta ili 3( kg/asu herbe.

0ontejnerske suare su ve/eg kapaciteta 3(+( kg/asu i univerzalne su namjenje #za suenje

52


18/52

duvana, vo*a i povr*a$. =unelske suare se u praksi najvie koriste. > primjeni su dvije vrsteD

tunelske sa tacnama #ljesama$ na kolicima i ramovima i tunelska sa trakama. 0apacitet ovih

suara je 3(+-(( kg/as. 1uare mogu biti pokretne i stacionarne. )ajefikasnije je suenje toplim

vazduhom koji se direktno ili indirektno zagrijeva. Indirektni na/in zagrijevanja primjenjuje se usuarama za ljekovito, aromati/no i za/insko bilje. rilikom suenja sirovina mora biti udaljena

vie od - cm od zagrijanih povrina i u suari mora biti obezbje"ena cirkulacija vazduha.

T)%')rat3r& 30*#/& 030)$a +&*$& *$).#/&t& 0&r#/&a

> novije vrijeme se primjenjuje i suenje pomo*u sun/eve energije u plastenicima #solarne

suare$. ?a bi trokovi objekta bili to manji, krovne povrine ovog plastenika izvedene su kao

kolektori, a u unutranjost plastenika postavljena je susara.

)ajveca dozvoljena koli/ina vlage u nekim biljnim drogama #prema h. Jug. I!$

52


19/52

> novije vrijeme se primjenjuju i drugi postupci suenja. Jedan od tih je proces liofilizacije.

Zamrznuto tkivo se stavlja u specijalne komore u kojima se uspostavlja vakum. )a taj na/in

dolazi do postepene sublimacije zamrznute vode, a tkivo postaje suvo i porozno.

Sta+&*&5a&$a & 8)r%)ta&$a

2dre"en broj biljnih ljekovitih sirovina prilikom suenja mijenja svoj hemijski sastav. ?o

promjena aktivnih materija dolazi pod uticajem u drogama prisutnih enzima #uglavnom iz grupe

hidrolaza$. 1tabilizacija biljne sirovine je proces inaktivacije enzima kojim se spre/ava njihovo

tetno djelovanje. @iljni materijal koji sadri termolabilne supstancije jakog ili veoma jakog

fiziolokog dejstva treba da se stabilizuje prije suenja #primjerD li*e velebilja i digitalisa$.

1tabilizacija ili inaktivacija enzima se obavlja prije suenja izlaganjem sirovog biljnog materijala

djelovanju vodene ili etanolne pare. rimjenjuje se i postupak brzog suenja na povienoj ili

niskoj temperaturi. Izlaganjem biljnog materijala visokim ili niskim temperaturama izaziva

gotovo trenutnu inaktivaciju enzima, a drugi sastojci su zati*eni koli/inom vode koja se nalazi u

sirovom materijalu. 0od pojedinih biljnih droga djelovanje prisutnih enzima je poeljno. =ada se

vri proces fermentacije kojim droge dobijaju eljeni kvalitet. Eermentacija se vri na prirodan ili

vjeta/ki na/in. 1irov biljni materijal odstoji odre"eno vrijeme u odre"enim reimima vlage i

temperature koji pospjeuju rad enzima. 1uenjem biljne sirovine na niskim temperaturama #3(+9( 0c) omogu*ava se postepena fermentacija i suenje.

R)5a$) & 30&t$a/a$)

52


20/52

2blik i veli/ina biljnih ljekovitih sirovina koje dolaze u promet su razli/iti. ?roge u cijelim

komadima (in toto) su najtraeniji oblik na tritu. %e"utim, droge mogu biti i usitnjene i toD

grubo sje/ene + ruditer concisae

polusje/ene + concisae i sitno secene + minutim concisae.Gezanje je postupak koji se obavlja dok su biljni dijelovi svjei, prije suenja. 2bavlja se

razli/itim noevima. >sitnjavanje droga vri se posle suenja, a predstavlja jednu od mehani/kih

operacija u kojoj dolazi do redukcije /estica. 2va operacija je vazna i /esta u farmaceutskoj

tehnologiji i susre*emo je u procesu izrade lijekova kao jednu od po/etnih operacija. @iljni

materijal se usitnjava sje/enjem, gnje/enjem, rastrljavanjem i mljevenjem. Za usitnjavanje se

koriste razli/iti mlinovi #/eki*ari i kugli/ni$. >sitnjene droge su bolje za transportovanje ali se

bre kvare. 1tepen usitnjenosti se odre"uje pre/nikom univerzalnog apotekarskog sita. >koliko

stepen usitnjenosti nije druga/ije propisan, onda se li*e, cvjtovi i herbe siju kroz sito 4, drvo,

rizomi i korjenje kroz sito 9, a plodovi i sjeme kroz sito 3. rakasti dio nastao usitnjavanjem

droga odstranjuje se sijanjem kroz sito (,9. ?roge koje su u obliku praka (pulvis) imaju tako"e

razli/it stepen usitnjenostiD grubi praak +pulvis gross us fini praak +pulvis su#tillis i najfiniji

praak +pulvis su#tilissimus.

S&ta & 0t)') 30&t$)#0t& 4P9 J39 IV6

> praksi se naj/e*e kroz prva tri sita #4, 9 i 3$ siju rezane droge, a kroz ostala tri droge u praku.%aterijali koji se koriste za izradu sita su /eli/na ica, najlon, svileni konac, a mogu biti izra"ena

pletenjem ili tampanjem #podsje*aju na cjedila$. rema na/inu rada mogu biti ru/na ili

mainska. Jednoli/nost usitnjenog biljnog materijala se osigurava zahtjevom da droga mora

sadrati do '(N sitnijih, a najvie N krupnijih /estica od propisane veli/ine.

52


21/52

O0ta*& t)#*#0.& '#0t3'& 'r)ra() (r#a

M&$)=a$)

%ijeanje predstavlja radnu operaciju kojom se od dvije ili vie supstanci #razli/itog ili istog

agregatnog stanja$ dobija homogena smjea. vrste materije #npr. cajevi$ mjeaju se kaikama uposudi, a prakaste materije u tarioniku sa pistilom. %ale koli/ine te/nosti se mjeaju

jednostavnim mu*kanjem u posudi, mjeanjem staklenim tapi*em ili prostim sipanjem jedne

te/nosti u drugu. !elike koli*ine materijala se mijeaju mjealicama. ostoje razli/iti tipovi

mijealica a naj/e*i suD lopati/aste, planetarne, sigma, kockaste i u+mjealice.

D).at&ra$)

?ekantiranje je proces odlivanja te/ne supstance od /vrste #taloga$. 2vaj proces se odvija usled

djelovanja gravitacione sile na /vrste /estice u te/nom sistemu, gdje usled razlike u relativnoj

gustini /vrste i te/ne komponente dolazi do grubog razdvajanja. ?ekantiranje koje se vri

pomo*u centrifugalne sile naziva se centrifugiranje.

C&$)?)$)

5ije"enje je proces odvajanja krupnih /vrstih /estica od te/nosti, pomo*u cjedila. 0ao cjedilo

moe se koristitiD gaza, platno, /elicna reetka i dr. 5ije"enje se moe obavljati ru/no i u

ure"ajima koje nazivamo presama. rese prema konstrukciji mogu bitiD mehani/ke #za postizanje

manjih pritisaka prilikom cije"enja$ i hidrauli/ke #za ve*e pritiske$. 2vim procesom se cijede

sokovi iz vo*a, masna ulja itd.F&*tra&$a

0ao i cije"enje, filtracija je proces razdvajanja /vrstih /estica od te/nosti ili gasova. rema

na/inu rada ure"aji za filtraciju mogu bitiD kontinuirani, diskontinuirani, gravitacioni, vakum i dr.

%aterijali koji se koriste za izradu filtera suD platna od prirodnih ili vjeta/kih vlakana, papir,

celuloza, sintetirano staklo.

V)*&7&a 'ara 8&*t)ra

52


22/52

E.0tra.&$a

&kstrakcija je proces izdvajanja aktivnih materija i ostalih sastojaka iz biljne sirovine pomo*u

pogodnog rastvara/a. rimjenjuje se kod izrade ljekovitih #galenskih$ preparata kao sto su

tinktura, ekstrakta, infusa i dr. &kstrakcijom se aktivne materije iz droge osloba"aju na dva

na/inaD direktnim rastvaranjem iz razorenih *elija #ispiranjem$ i difuzijom kroz *elijsku

membranu #izlu/ivanjem, iscrpljivanjem$.Ma)ra&$a

%aceracija je jednokratna ekstrakcija propisano usitnjene droge sa propisanim rastvara/em na

sobnoj temperaturi. Zatim se macerat odvoji od droge cje"enjem ili presovanjem i ostavi 3 dana

na hladnom mjestu zati*en od svjetlosti i filtrira.

D&)0t&$a

?igestija je jednokratna ekstrakcija propisano usitnjene droge sa propisanim rastvara/em kao i

maceracija, pri temperaturi 9(+( oc. 2vim postupkom dolazi do breg izdvajanja aktivnih

materija usled pove*anja rastvorljivosti na navedenim temperaturama.

52


23/52

Pr)*)( 'r#&5/#(a .#$& 0) (#+&$a$3 %)a&7.#% & )%&$0.#t)#*#=.#% 'r)ra(#%

*$).#/&t# +&*$a

?roge se naj/esce pakuju uD sanduke i kutije #koji mogu biti od kartona, drveta, metala i plastike$,

papirnate vre*e i kese od dvoslojne ilave hartije razli/itih dimenzija, jutane vre*e, plasti/ne kese

i speeijalnu burad. &tarska i masna ulja se pakuju u speeijalnu aluminijsku burad, flae ili balone

#od tamnog stakla razli/ite zapremine$. akovanje droge zavisi od vrste droge, koli/ine, na/ina

prevoza, udaljenosti, kao i od naro/itih zahtjeva kupaca. )jeni nadzemni djelovi biljke #cvijet,

list, herba$ naj/esce se pakuju u metalne kutije koje se dobro hermeti/ki zatvaraju, u drvene

sanduke ili kartonske kutije. >koliko se transportuju u drvenim sanducima i kartonskim kutijama,

oblau se dvostrukim slojem debele hartije #pak+papir$ crne I plave boje kao zatita od svjetlosti.

rilikom pakovanja droga se ne smije sabijati, niti ostavljati mnogo praznog prostora jer prilikom

transporta moe do*i do ve*eg usitnjavanja to bi uticalo na kvalitet droge. 5vijet, list i herba semogu pakovati i /uvati u kesama od dvoslojne hartije koje spre/avaju isparavanje etarskih ulja

kod aromati/nih droga a istovremeno tite od uticaja spoljnih faktora #svjetlost, vlaga, toplota$.

?roge /vrste strukture #korjenje, rizomi, plodovi, sjeme$ pakuju se u vre*e ili sanduke standardne

veli/ine.

Vr0ta a%+a*a5) & %at)r&$a* &5ra()

52


24/52

2sjetljive i skupe droge se pakuju i transportuju u male posude od tamnog stakla kako bi

vazduni prostor iznad droge bio to manji, a preko zatvara/a se zaliju parafinom ili voskom.

;igroskopne droge /uvaju se iznad dehidratacionog sredstva #pe/eni kre/, silikogel$ koje upija

vlagu. ?roge podlone napadu insekata se tite tako to se u pakovanje sa drogom doda nekoinsekticidno sredstvo. ?roge u praku se lake pakuju ali se tee /uvaju i njihovo pripremanje se

vri po potrebi (e tempore). rije unoenja droga u skladita potrebno je izvriti njihovu

sterilizaciju.

)a taj na/in se iz droga otklanjaju svi ivi organizmi #insekti, bakterije i gljive$. 1terilizacija se

prije svega odnosi na biljne ljekovite sirovine sakupljene iz prirode i otkupljene od razlicitih

dobavlja/a. roces sterilizacije se sprovodi jonizuju*im zra/enjem, nekim od dozvoljenih

hemijskih agenasa, mikrotalasima, niskim temperaturama #+-P5$ i dr. i uvijek se dokumentuje.

Na$(3>& r#. 73/a$a ).& +&*$& (r#a

52


25/52

?obro zapakovane biljne ljekovite sirovine /uvaju se na suvom mjestu, u prostorijama koje se

mogu provjetravati #specijalne prostorije, magacini ili skladista$. > prostorijama u kojima se

/uvaju biljne ljekovite sirovine relativna vlanost vazduha treba da je ispod 4(N a temperatura ne

via od 3P5. oeljno je da budu klimatizovane i dobro zatvorene, da bi se spre/io uIazak

insekata i manjih ivotinja. 1kIadini prostori moraju biti opremljeni drvenim oplatama ilipolicama tako da su droge izdignute od poda i udaIjene od zidova i pIafona. > skIaditima i

magacinima se redovno #-+3 puta godinje$ vre dezinsekcija i deratizacija. >koliko se skladita

hemijski tretiraju protiv teto/ina to vre ovlatene firme i svi postupci moraju biti

dokumentovani. riIikom unoenja droge u prostor za skladitenje ispunjavaju se posebni

dokumenti #protokoli$ sa odre"enim podacima. =i podaci se odnose naD naziv droge koje se

skladiti, porijeklo uzorka, datum otkupa, datum ulaska u skladiste, podaci o anaIizi droge.

rilikom skIaditenja postoje i pravilo da droga koja je prva ula u skIadite bude i prva iznesena

iz njega, ukoliko ne postoje specijaIni zahtjevi. =ako"e, u zavisnosti od strukture droge i

hemijske prirode njenih sastojaka, postoje praviIa o vremenskom periodu u kome se ona moe

koristiti #rok trajanja$.

52


26/52

&tarska uIja se /uvaju na niskim temperaturama, u tamnim prostorijama, u sudovima koji su do

vrha napunjeni, vakumski zatvoreni, da ne bi dolo do hemijskih reakcija #oksidacije,

polimerizacije$ koje kvare kvalitet droge.

U5r#& ./ar)$a +&*$& 0&r#/&a

)aj/e*i uzroci kvarenja droga suD vIaga, kiseonik, svjetlost, toplota, ivi organizmi i strani

mirisi. !Iaga moe biti primarna, koja poti/e od nedovoljno osuene droge ili sekundarna, od

vodene pare iz vazduha koju je apsorbovala #higroskopna$ droga koja nije dobro zapakovana a

/uvana je u vIanoj, nedovoljno provjetrenoj prostoriji. !Iaga pospjeuje djelovanje enzima koji

prouzrokuju razlaganje, oksidovanje i druge promjene aktivnih sastojaka koje umanjuju njenu

ljekovitu vrijednost. =akode, vIaga stvara uslove za razvoj pIijesni na drogama te one gube

drogisti/ku i trgova/ku vrijednost. Earmakopeja propisuje maksimalni sadraj vlage u drogi

naj/e*e -3+-'N #tabeIa -8$. 0iseonik iz vazduha djeluje kao oksidaciono sredstvo i mijenja

izvjesne ljekovite i balastne sastojke droga. 2sim kiseonika i drugi gasovi iz vazduha mogu

uticati nepovoljno na droge. )ajve*e promjene se deavaju kod etarskih i masnih uIja. 2ve droge

se zgusnu, usmole, promjene boju, miris, ukus i druga svojstva. %asna uIja se uegnu. -z tih

razIoga etarska i masna uIja se /uvaju u punim zatvorenim posudama, na suvom hIadnom i

mra/nom mjestu.

1vijetlost djeluje kao dekolorans, uti/e na promjenu prirodne boje droge #li*e pouti i potamni$ idovodi do hemijskih promjena #polimerizacija, izomerizacija, oksidoredukcija i hidrolize aktivnih

ljekovitih supstancija$. Zbog toga se droge osjetljive na svjetlost pakuju u kutije ili sanduke

obloene tamnom hartijom radi zatite. oviena temperatura #9(+'(0c) uti/e tako to pokre*e

aktivnost enzima koji razlau aktivne materije. =ako"e, nagli pad temperature dovodi do

kondenzacije vodene pare na unutranjoj strani suda, pri /emu kapljice vlage padaju na drogu i

stvaraju se uslovi za razvoj mikroorganizama. ;ladno*a je odli/an konzervans jer spre/ava

razvoj mikroorganizama, ali u odre"enim etarskim i masnim uljima izaziva promjene poput

taloenja i kristalizacije nekih sastojaka #etarsko ulje anisa, kamilice, rue, pitome nane, masno

ulje ricinusa$. Kivi organizmi, mikroorganizmi, prije svega plijesni #iz roda,ucor1enicillium i

!hisopus) pod povoljnim uslovima napadaju droge bogate polisaharidima #skrob, sluz, gume$ i

uslovljavaju njihovo kvarenje. Gazni insekti i njihove larve, pogotovu skladini ici i moljci,

hrane se biljnim drogama koje sadre dosta skroba, inulin a i sluzi. >nitavaju se primjenom

52


27/52

isparljivih insekticida. 1trani mirisi mogu nepovoljno uticati na kvalitet droge. oznato je da

droge lako primaju strane mirise i stoga gube trgova/ku i upotrebnu vrijednost. )epropisno

zapakovane droge primaju miris iz svoje okoline ili drugih proizvoda jakog i svojstvenog mirisa

#razna organska jedinjenja, nafta$. =okom /uvanja biljne droge mogu, nepanjom, bitikontaminirane toksi/nim ili kodljivim materijama.

Za%$)) 'r&%$)0) & 8a*0&8&.at&

Za%$))

ostoje droge iste, sli/ne ili potpuno razli/ite hemijske prirode i botani/ke pripadnosti, ali se

koriste u iste svrhe #za lij/enje istih bolesti ili za uivanje$. ?roge istog farmakodinamskog

djelovanja nazivaju se zamjene ili paralelne droge. =a osobina droga je veoma korisna jer u

posebnim okolnostima i nedostatku pojedinih droga one se zamjenjuju paralelnim drogama.

%noge uvozne droge su zamjenjene doma*m koje imaju isto djelovanje. =ako npr. se uvozna

kardiotoni/na droga Digitalis purpureae *olium #list purpurnog digitalisa$ moe zamjeniti

doma*om drogomDigitalis lanatae *olium#list vunastog digitalisa$ koji je istog djelovanja.

Pr&%$)0)

1tepen /isto*e droge odre"uje se udjelom stranih primjesa. 1trane primjese mogu bitiD organskog

#biljnog ili ivotinjskog pojrekla$ ili neorganskog '#r$).*a #zemlja, pjesak, ljunak, cigla$.rimjese koje mogu izmjeniti farmakodinamsko djelovanje droge i tetno uticati na zdravlje ne

smiju se nalaziti u drogi. Za droge koje su u prometu farmakopeje i standardi propisuju

maksimalno dozvoljenu koli/inu primjesa. 2rganske primjese biljnog porjekla suD slama, sjeno,

celuloza, hartija, djelovi drugih biljaka. > primjese, osim djelova drugih biljaka, spadaju i djelovi

same biljke koji u opisu droge nisu propisani. rimjese ivotinjskog porjekla #dlake, perje,

fekalije i dr.$ u drogama nisu dozvoljene. rimjese neorganskog porjekla se toleriu u malom % i

to uglavnom kod podzemnih organa. rimjese koje mogu izmjeniti farmakodinamsko djelovanje

droge i tetno uticati na zdravlje ne smiju se nalaziti u drogama.

Fa*0&8&.at&

52


28/52

Ealsifikati su zlonamjerne zamjene droga. )aj/e*e se falsifikuju skupe droge i etarska ulja. 2ve

droge se zamjenjuju sli/nim i jeftinijim. ostoje po ivot opasni falsifikati. 0ako bi se smanjila

mogu*nost prevare treba kupovati droge sa odgovaraju*im sertifikatima o porijeklu i kvalitetu,

od afirmisanih proizvo"a/a i trgovaca. romet droga se regulie ugovorima. lod kukute (Conii*ructus)po svom izgledu podsje*a na plod anisa ('nisi*ructus) te se moe lako zamjeniti, to je

veoma opasno. =ako"e, list velebilja 2elladonnae *olium se falsifikuje uzimanjem lista od

vinobojke (1hytolaceae decandrae *olium). esto se cvjet kamilice falsifikuje cvjetom drugih

'steraceaekoje imaju sli/an cvjet.

Sta(ar(&5a&$a, t&'&5a&$a &*& #r%a*&5a&$a (r#a

@ilo bi poeljno da se sve droge standardizuju ali to dosta poskupljuje proizvodnju. > praksi

postoje izri/iti zahtjevi farmakopeja za standardizacijom droga jakog fiziolokog djelovanja

poto postoji mogu*nost trovanja. ?roge jakog fiziolokog dejstva moraju imati ujedna/en sastav,

tj. moraju biti standardizovane ili tipizirane. >koliko droga sadri ve*i procenat ljekovitih

materija ona se standardizuje razblaivanjem. 2dnosno, dodaje joj se neka indiferentna supstanca

ili droga sa manjim procentom ljekovitih sastojaka, kako bi se dobio traeni standard koji

zahtjeva farmakopeja. >koliko droga ima manji sadraj ljekovitih materija od propisanog sastava,

tada joj se dodaje droga koja sadri ve*i procenat i time se postie traeni standard. 2vaj proces

naziva sestandardi0acija odnosno tipi0acija ili normali0acija.

ZDRAVSTVENA ISPRA VNOST LJEKOVITOG BILJA

rilikom proizvodnje i prerade ljekovitog bilja moe do*i do kontaminacije biljne ljekovite

sirovine. 1tepen kontaminacije je /esto takav da isklju/uje primjenu sirovine za izradu /ajnih

smjea i drugih farmaceutskih i prehrambenih proizvoda. @iljne ljekovite sirovine, poluproizvodi

i gotovi proizvodi od ljekovitog bilja osim o/ekivane farmakoloke efikasnosti moraju biti i

zdravstveno ilspravni. ?o naruavanje zdravstvene ispravnosti biljne ljekovite sirovine moe

do*iD

O mikrobiolokom kontaminacijomM

O kontaminacijom tekim metalimaM

52


29/52

O kontaminacijom pesticidimaM

O kontaminacijom radioaktivnim supstancama.

M&.r#+*#0.a .#ta%&a&$a%ikrobioloska ispravnost biljne ljekovite sirovine propisana je farmakopejom. Ljekovite sirovine

mogu biti kontaminirane na samom izvoru proizvodnje, u toku dalje manipulacije, distribucije i

skladitenja. ?roge mogu biti kontaminirane i mikotoksinima koje isputaju bakterije i gljive.

1tepen mikrobioloke kontaminiranosti biljne ljekovite sirovine zavisi od niza faktoraD uslova

razvoja biljke, na/ina berbe, stanja ambalae, uslova transporta i skladitenja, suenja, hemijskog

sastava, prisustva insekata i glodara. > pogledu /isto*e najve*i problemi su kod podzemnih

organa #korjenje, rizomi$ jer je na njima prisutna zemlja. %ikrobioloki kontaminirane mogu biti

i herbe koje se neadekvatno sakupljaju #zajedno sa korjenjem$.

Pr)*)( 5at$)/a 5a %&.r#+*#=.& ./a*&t)t (r#a 'r)'arata a +a5& +&*$a 'r)%a

DABID,!@@

0orjenje kao biljna ljekovita sirovina sadri najve*i broj bakterija u odnosu na druge biljne

djelove #npr. u odnosu na cvjetove koji su manje podobni kao hranjive podloge za bakterije$.>kupan broj bakterija na biljnim ljekovitim sirovinama varira od -(3 do -(: po gramu #npr. na

Ijudskoj koi se nalazi -( do -(4 mikroba po cm3$. >kupan broj mikroorganizama je od

relativno male vanosti, najvanije je da se onemogu*i prisustvo patogenih mikroorganizama

#npr. enterobakterije + bakterije crijevnog trakta koje predstavljaju problem u industriji hrane$.

)edovoljno osuena biljna ljekovita sirovina sadri veliki broj mikrobiolokih patogena

52


30/52

#plijesni$. 2d postupaka za eliminisanje mikrobioloke kontaminacije u upotrebi suD pasterizacija

#u autoklavima$, suva toplota, jonizuju*e zra/enje i fumigacija.

K#ta%&a&$a t)=.&% %)ta*&%a@iljni materijal moze biti kontaminiran i tekim metalima. @iljke iz familije'steraceae imaju

naro/itu sposobnost akumuliranja tekih metalima, u korjenu i nadzemnim djelovima. !eliku

sposobnost akumuliranja tekih metala imajuD /i/ak +'rctium lappa #5d, b, 5r$, vrba + Sali

al#a #5d, b, ;g, 5r$, masla/ak + +araacum o**icinale #5d, b, 5r$, kamilica + Chamomilla

recutita #b, 5r, ;g$. 0antarion + Hypericum per*oratum ima sklonost ka usvajanju i

akumuliranju kadmijuma #5d$. 1adraj teskih metala u ljekovitim biljkama je indikator

kontaminiranosti podru/ja na kojem rastu biljke.

Gra&7) /r&$)(#0t& 'r)%a ZEBS-34C)tra*& I0t&t3t 5a 'r#37a/a$) & )/a*3a&$3

)%&.a*&$a >&/#t) 0r)(&)6 5a ra3 03 0*)())

Ma.0&%a*) (#5/#*$)) /r&$)(#0t& 5a .#)tra&$3 #*#/a, .a(%&$3%a & >&/) 3 *$).#/&t#%,

ar#%at&7#% & 5a7&0.#% +&*$3

M)t#() 5a &0'&t&/a$) ./a*&t)ta +&*$) *$).#/&t) 0&r#/&)

0valitet biljne ljekovite sirovine #droge$ propisan je farmakopejom ili nekim standardom

#I12MJ>1 standardi$. Ispitivanje biljnih sirovina se obavlja na osnovu propisa koji su dati u ovim

stru/nim aktima. Za biljne droge koje nisu oficinalne koriste se sli/ni parametri kao i za

oficinalne droge. !rednosti parametara kvaliteta neoficinalnih droga odre"uju se na osnovu

rezultata viegodinjih ispitivanja. Ispitivanje ispravnosti ili opteg kvaliteta droga podrazumjevaD

52


31/52

-. 2rganolepti/ki pregled.

3. 2dre"ivanje prisustva stranih primjesa.

9. 2dredivanje stepena usitnjenosti.

'. 2snovna hemijska ispitivanja #koli/ina vlage u uzorku, koli/ina pepela, koli/ina silicijumdioksida u pepelu, koli/ina vodenog ili alkoholnog ekstrakta droge$.

. 2dre"ivanje zdravstvene ispravnosti droga #prisustvo ostataka pesticida, tekih metala,

radioaktivnosti, mikotoksina, mikrobioloka ispravnost$.

K/a*&t)t +&*$& (r#a - #'=ta & '#0)+a &0'&t&/a$a

0ontrola kvaliteta droga se zasniva na analizi prisutnih sastojaka odgovornih za djelovanje droge.

Za dokazivanje prisustva aktivnih sastojaka koriste seD

O ;emijske metode

O ;romatografske metode

O Eizi/ke metode

O 2rganolepti/ke metode

O Eizioloki skrining

)aj/e*e analiti/ke metodeD elektrohemijske, volumetrijske, spektroskopske, hromatografske,

kapilarna elektroforeza, imunoloke #GIAM &LI1A$, bioloke, destilacija vodenom parom,odre"ivanje fizi/kih i hemijskih konstanti. Identifikacija droga se moe obavitiD makroskopskom

analizom #organolepti/ki pregled$, mikroskopskom analizom #pregled lupom, skaning

mikroskopija i pregled histolokih presjeka$ i hemijskom analizom.

UPOTREBA LJEKOVITOG BILJA

Pr&%$)a *$).#/&t# +&*$a 3 ra5*&7&t&% 'r)ra?&/a7.&% &(30tr&$a%a

52


32/52

oznavanje primjene biljne ljekovite sirovine je veoma vano za sve proizvo"a/e jer mnoge

droge imaju mnogostruku i raznovrsnu upotrebu. @iljne droge se ne koriste samo u medicini i

farmaciji, ve* i u raznim granama preradivacke industrije, doma*instvu i dr. ?roge mogu biti

istovremeno lijek, hrana, sredstvo za uivanje, za/in itd. =akve, vienamjenske droge su odposebnog zna/aja i interesa za gajenje jer se mogu plasirati u neku od preradivackih industrijskih

grana #farmaceutska, kozmeti/ko+parfimerijska, prehrambena, hemijska i dr.$. LJekovito bilje je

irok pojam i ponekad je teko re*i da li su neke vrste vanije kao lijek, hrana, industrijska

sirovina ili za/in. Ljekovito bilje je hemijsko+industrijska sirovina i zna/ajan izvozni proizvod.

Ljekovito i aromati/no bilje je vzna sirovina u farmaceutskoj industriji. Iz ovih biljnih sirovina

se ekstrahuju aktivne supstance koje se ugraduju u lijekove ili se izraduju *itopreparati. Za

mnoge aktivne supstance iz biljaka nije, jos uvek, sintetizovana bolja zamjena #npr. kardiotoni/ni

heterozidi digitalisa$. @iljne sirovine imaju veliku primjenu u parfimerijskoj i kozmeti/koj

industriji. Gazni skrobovi se koriste kao podloga za fine pudere, hlorofil za paste za zube i

dezodoranse, biljne boje i pigmenti za bojenje kose. %nogi tonici, losioni, amponi se izraduju od

biljnih sirovina. )aro/ito je unosna proizvodnja etarskih ulja i aromati/nih voda jer se koriste za

izradu parfema i kolonjskih voda. rehrambena industrija koristi veliki broj biljnih droga. >

raznim granama prehrambene industrije biljne droge koriste se kao za/ini, korigensi,

konzervansi, emulgatori i zgusnjiva/i hrane. > izradi alkoholnih i bezalkoholnih pi*a se koristi

ljekovito i aromaticno bilje. > tehnolokoj preradi mlijeka i mesa biljni za/ini su veomazastupljeni. > poslasti/arstvu i pekarskoj industriji biljni za/ini su veoma vana komponenta

proizvoda.

F&t#'r)'arat&

@iljne droge i aktivni sastojci ljekovitog bilja se koriste kao lijekovi od davnina (tradicionalna

*itoterapija + narodna medicina)pa do savremene materije medike. > farmakopeji osim droga i

hemijskih supstanci, postoje galenski preparati i dozirani farmaceutski oblici + pravi

*itopreparati.7alenski i pravi fitopreparati se izraduju u apotekama kao tzv. ,agistralnilijekovi

ali i fabrikama lijekova. )aziv galenski preparati su dobili po rimskom ljekaru i filozofu

7alenusu, koji je dao veliki doprinos poznavanju i zna/aju ljekovitog bilja za Ijudski organizam.

2n je tvrdio da biljke sadre odre"ene supstance koje imaju ljekovito svojstvo. 7alenus je

pokuao da iz biljaka ekstrahuje aktivne materije te je u farmaceutsku praksu uveo veliki broj

52


33/52

ljekovitih formiD Species Decotum n*usum +inctura tractum Sirupus ,ucilagines

&nguentum i dr. @iljne droge i biljni ljekovi se osim u tradicionalnoj medicini, sve vie, koriste u

razvijenim zemljama &vrope po konceptu racionalne *itoterapije. Za ovaj vid terapije se koriste

lijekovi koji su pripremljeni od standardizovanih ekstrakata /iji su aktivni sastojci definisani ideklarisani, oni pokazuju doznu zavisnost i odgovaraju farmaceutskim zahtjevima za odre"eni

dozirani oblik. =ako"e, moraju biti registrovani na osnovu potvr"enog kvaliteta, efikasnosti i

nekodljivosti.

CAJEVI (Species)

>koliko se koriste u medicinske svrhe osueni biljni djelovi #cjeli ili usitnjeni$ predstavljaju

jednokomponentne /ajeve. ajne mjeavine su jednolike mjeavine due ili vie usitnjenih ili

neusitnjenih droga, odgovaraju*eg masenog udjela, namjenjene za spoljnu ili unutranju upotrebu

a pripremaju se kao vodeni ekstrakti. %jeavine ne treba da sadre vie od +4 komponenti.

?roge jakog fizioloskog djelovanja ne smiju se izdavati kao /ajevi.

EKSTRAKTI (Exatracta) su koncentrovani oblici koji se dobijaju ekstrakcijom droge

razli/itim rastvara/ima #vodom, alkoholom ili etrom$, prema kojima i dobijaju nazive. &kstrakti

se izraduju maceracijom i perkolacijom digestijom i ekstrakcijom superkriti/nim fluidima.

TINKTURE (Tinctura) su etanolno vodeni ekstrakti droga ili etanolno vodeni rastvoriekstrakata droga #suvih i te/nih$, koji se pripremaju na obi/noj temperaturi. =inkture su

namenjene za spoljnu ili unutrasnju upotrebu. ripremaju se procesom maceracije, perkolacije i

rastvaranjem.

0ontrola fitopreparata podrazumjevaD kontrolu ulaznih sirovina, medufaznih proizvoda, finalnog

proizvoda i ambalae.

B&*$& 5a&&@iljni za/ini su proizvodi koji se dodaju hrani radi poboljanja njenog ukusa, mirisa, izgleda,

svarljivosti i iskorit-jivosti. Za/ini imaju iroku primjenu u prehrambenoj industriji i

kulinarstvu. Za/ini spre/avaju kvarenje hrane i konzerviu je. ?anas je u upotrebi veliki broj

za/ina koji /ine specifi/nim nacionalne i regionalne kuhinje. 2d davnina je za/insko bilje veoma

traena i skupa roba. 0ao izvor za/ina su se koristile samonikle i gajene biljke. ?anas se biljke

52


34/52

koje se koriste za dobijanje za/ina uglavnom gaje. )aj/e*e se kao za/ini koriste biljke koje

sadre etarsko ulje, alkaloide, sumporne heterozide, gorke terpenske derivate, kisele ili slatke

sastojke. uno*i arome aromaticnih droga pored etarskih ulja doprinose drugi sastojciD smole,

kumarinski i flavonoidni heterozidi, fenilkarbonske kiseline i dr.

Pr&%ara 'r)ra(a

od primarnom preradom, nakon zetve, podrazumijevaju se slede*e operacijeD pranje,

destilovanje, zamrzavanje, suenje itd. 1ve te operacije, bez obzira da li se bilje priprema za

ishranu ili za medicinsku upotrebu, mora da budu sprovedene u skladu sa nacionalnim propisima

ili propisima &vropske >nije.

-. )akon pristizanja na mjesto primarne prerade, biljni materijal mora da se istovari i otpakuje.

re dalje prerade, materijal ne smije da bude izloen suncu #osim u slu/aju specifi/ne prerade, na

primjer prije destilovanja$, a mora da bude zati*en od padavina.

3. rostorija u kojoj se prerada odvija treba da bude /ista,sa dobrim strujanjem vazduha, a ne

smije da se koristi za /uvanje stoke.

9. 7radevina treba da je tako izvedena da obezbeduje zatitu ubranog bilja od ptica, insekata,

glodara i doma*ih zivotinja. > svim prostorijama za skladitenje #uklju/uju*i mjesto za

pakovanje$ i preradu treba da se sprovedu mjere protiv teto/ina.

'. 2prema za preradu mora da bude /ista i da se redovno servisira.. > slu/aju prirodnog suenja materijal treba da se rasprostre u tankom sloju i da se obezbjedi

nesmetano strujanje vazduha, ramovi sa mreicama na koje se postavlja treba da su dovoljno

odmaknuti od zemlje. =reba obezbjedit uslove za ujedna/eno suenje ukupnog materijala, te

spre/avanju plijesni. ri suenju te/nim gorivom produkti sagorjevanja ne smiju se koristiti za

direktno suenje. ?irektno suenje produktima sagorjevanja moe se primjenjivati ukoliko se kao

gorivo koristi butan, propan ili prirodni gas.

4. ri vjeta/kom suenju treba da se vodi racuna o parametrima procesa #temperatura, trajanje,

itd.$, koji treba da su odabrani u skladu sa tipom materijala #korjen, list ili cvijet$ i vrstom aktivne

materije #etarsko ulje ili drugo$. %ora postojati dokument oparametrima suenja.

8. 1uenje na zemljitu uz izlaganje sun/evim zracima treba izbjegavati, osim za posebne biljne

vrste.

52


35/52

:. @iljni materijal mora biti rastresit, da bi se iz njega izdvojili djelovi koji ne odgovaraju

zahtjevanom kvalitetu kao i primjese.

6. Jasno ozna/ene posude za odlaganje otpadaka treba da su u blizini mjesta rada i one treba da se

prazne i /iste svakog dana.-(. 2sueni materijal se odmah pakuje da bi se spre/ilo zaga"enje ili rizik od zaga"enja.

Pa.#/a$)

-. )akon ponovljene kontrole, potrebno je ukloniti eventualne primjese i biljni materijal loijeg

kvaliteta. %aterijal treba pakovati u nove /iste dzakove, kese ili kutije. )aljepnica na ambalai

treba da je jasno ozna/ena, postojano pri/vr*ena i izradena od netoksi/nog materijala. odaci

treba da su u skladu sa nacionalnim propisima ili propisima &vropske >nije.

3. Ambalaa se /uva u /istoj i suvoj prostoriji, koja je nedostupna stoci i drugim doma*im

zivotinjama. %ora postojati garancija da materijal ne*e biti zagaden ambalaom, kao to bi to

mogao da bude slu/aj pri kori*enju vre*a izra"enih od vlaknastog materijala.

9. Ambalaa za viekratnu upotrebu treba da je dobro o/i*ena i osuena pre ponovne upotrebe.

%oraju se obezbjediti uslovi za spre/avanje bilo kakvog zaga"enja pri njenoj ponovnoj upotrebi.

S.*a(&=t)$) & tra0'#rt

-. akovani suv materijal i etarska ulja treba da se skladite u suvim, dobro provjetrenim

prostorijama, u kojima je dnevno variranje temperature svedeno na minimum, a protok vazduha

dobar. 1vje materijal #osim bosiljka$ treba da se skladisti na temperaturi - oC do oC, azamrznuti proizvodi na temperaturi ispod +-: oC #za dui period skladitenja ispod 3( oC).

1kladitenje etarskih ulja podlijee propisima za skladitenje hemikalija.

3. > cilju zatite od teto/ina, ptica, glodara i doma*ih ivotinja, prozori i vrata i drugi otvori

treba da imaju zatitu #i/anu mreu$.

9. Za skladitenje suvog materijala se preporu/ujeD

+ prostorija sa podom od betona ili drugog materijala,

+ kori*enje paleta,

+ obezbje"enje dovoljnog razmaka od zidova,

+ odvajanje spakovanog materijala da ne bi dolazilo da zagadenja.

'. > slu/aju isporuke rinfuznog materijala treba obezbjediti suve uslove transporta. !rlo je

preporu/ljivo da se koriste kontejneri sa provjetravanjem da bi se spre/ila pojava plijesni ili

fermentacije. Za prevoz se preporu/uju vozila sa dobrim strujanjem vazduha. Za transport

52


36/52

etarskog ulja vae odgovaraju*i i primenljivi propisi. > tom smislu treba postovati odgovaraju*e

nacionalne ili propise &vropske >nije.

. Eumigacija protiv teto/ina primjenjuje se samo ukoliko je neophodno, a sprovodi je isklju/ivo

kvalifikovana osoba. 0oriste se samo za tu svrhu odobrene hemikalije. @ilo koja primjena gasovamora biti pra*ena dokumentacijom.

4. =retiranje skladinih prostora gasom treba da se obavlja u skladu sa nacionalnim propisima i

propisima &vropske >nije.

8. >koliko se kao zatita od teto/ina primjenjuje zamrzavanje ili tretman zasi*enom parom,

vlanost skladitenog materijala mora se kontrolisati nakon svakog tretmana.

U'3t0t/# 5a .#%)r&$a*# 0a.3'*$a$) +&*$# %at)r&$a*a&5 'r&r#() 3 %)(&&0.) 0/r)

4G;P-G##( ;ar/)0t& 'ra&0 8#r #**)t)( P*at-%at)r&a*6

ravilnik koji sledi opisuje zahteve koje treba ispuniti u savremenom sakupljanju lekovitog bilja.

ridravaju*i se ovog pravilnika omogucen nam je vazan korak da proizvodi od lekovitog bilja

budu konstantnog i dovoljnog kvaliteta.

Sa.3'*$a7&

-. 1akupljaci treba da poseduju izuzetno znanje za identifikaciju biljaka od kojih se prave lekovi,

njihovu fiziolosku specificnost, kao i njihove zahteve za /iniocimaspoljne sredine #svetlost,

vlaga, zemljiste itd.$.

3. 1akuplja/i moraju biti u stanju da jasno razlikuju lekovitu biljku od njenog srodnika da bi seizbeglo nezeljeno mesanje biljaka.

9. 1akupljaci moraju imati potrebno znanje o optimalnim uslovima i vremenu ubiranja, o

najboljim tehnikama ubiranja, kao i o konzervacionim procesima koji slede. =akode moraju znati

uslove skladistenja da bi se obezbedio visoki kvalitet prikupljenog materijala.

'. 1akuplja/i se moraju pridravati visokog nivoa li/ne higijene. )e bi smeli da ucestvuju u

sakupljanju ako su oboleli od inQektivnih bolesti koje se prenose preko hrane #dijareja, otvorene

rane, zapaljenja koze$. oslu se mogu prikljuciti tek nakon potpunog izlecenja.

. Znanja sakupljaca moraju biti periodicno prosirivana i pracena od strane specijalista iz

organizacija koje se bave sakupljanjem bilja. 2brazovni procesi treba da budu dokumentovani.

Sa.3'*$a$)

-. 1akupljanje treba da se obavlja u vreme kada biljke imaju optimalnu upotrebnu vrednost a u

vezi sa zahtevanim farmaceutskim kvalitetom i terapeutskom eQikasnoscu.

52


37/52

3. 1akupljanje se izvodi po suvom vremenu. !lazna zemlja, kia ili visoka vlaznost vazduha nisu

pozeljni.

9. 1va oprema koja se koristi mora biti /ista i oslobodena ostataka prethodno prikupljenih biljaka.

'. %ehanicka ostecenja koja rezultiraju nezeljenim promenama u kvalitetu moraju biti izbegnuta.#npr. gubici etarskih ulja usled preloma plodova kod biljaka iz fam.'piaceae).

. 0ad god je to moguce, ubiranje se mora vrsiti na takav nacin da se izbegne nepotrebno

ostecenje biljaka. =akode se mora voditi racuna o tome da se biljci omogu*i da se vrati u

normalno stanje.

4. eriod izmedu sakupljanja i dolaska biljnog materijala u susare treba da bude sveden na

minimum, kako bi se izbegle nepozeljne promene u spoljnom izgledu, kvalitetu i

mikrobioloskom stanju.

8. 1akupljeni biljni materijal mora da bude zasticen od insekata ili doma*ih zivotinja.

:. osebnu paznju treba posvetiti da se ne pretera sa berbom /ime bi se mogla dovesti u opasnost

odrivost biljne vrste na doticnom podru/ju.

6. )ijedna biljka ili njen deo, sa liste zasticenih vrsta, bilo od lokalnog ili internacionalnog

znacaja ne sme se ubirati, izuzev ako se ne poseduje specijalna dozvola izdata od kompetentnih

dravnih organa.

-(. 2dgovorne sakupljacke organizacije trebalo bi da po stave na lokalnom nivou osobu

zaduzenu da osigura ispravnu identifikaciju sakupljenog biljnog materijala /ime bi se udovoljilostavkama 3#-+6$.

--. Informacije u vezi opsteg areala sakupljanja, kao na primerD kratak opis zivotne sredine,

klime, tipa zemljista i ostalih specificnosti koje bi mogle imati uticaja na kvalitet berbe, moraju

biti dokumentovani od strane odgovorne organizacije za sakupljanje bilja, za svaku kampanju

ponaosob.

-3. Adekvatna dokumentacija koja sadri podatke o sezoni, datumu berbe, proceni identiteta,

makroskopiji kvaliteta i /isto*i sakupljenog biljnog materijala, treba da prati svaku posiljku sa

mesta berbe u susaru, ili do mesta prerade.

-9. 1vaka posiljka sastoji se iz bala. 1vaka bala treba da bude etiketirana propisno kao i da je

prati dokumentacija iz paragrafa 3#-3$.

-'. 2soba koja se pominje u paragrafu 3.-(, a koja poseduje adekvatno znanje u vezi sa

zahtevom o autenticnosti, kvalitetu i /isto*i biljnog materijala, mora da potpise pratecu

52


38/52

dokumentaciju i time preuzme odgovornost za specificnosti koje su pomenute u paragrafima 3#-3

i -9$.

S3=)$)Pr)ra(a-. 0ada stigne u susaru ili mesto prerade sakupljeni biljni materijal treba odmah istovariti i

otpakovati. )e sme biti izlozen suncu i mora biti zasticen od elementarnih nepogoda.

3. rostorije koje se koriste za susenje i preradu, moraju biti ciste, dobro provetrene i da nikad

nisu bile upotrebljavane za cuvanje zivotinja.

9. rostorije moraju zastititi biljni materijal odD miseva, pacova, insekata, ptica i od doma*ih

zivotinja.

'. 2prema, kao to su ramovi za susenje ili slicno mora biti cista i regulamo servisirana.

. Ako se radi ( vazdusnom susenju, biljni materijal mora biti razasut na tankoj podlozi. Gamovi

za susenje moraju biti locirani na dovoljnom rastojanju od poda da bi omogu*ili adekvatnu

cirkulaciju vazduha i ujednaceno susenje.

4. Za bilo koji metod koji se upotrebljava, adekvatna paznja se mora posvetiti uslovima susenja,

koji treba da budu odabrani adekvatno tipu biljnog materijala koji se procesira.=o se odnosi kako

na svojstva aktivne materije #etarska ulja$, tako i na tip biljnog organa koji je sakupljen #koren,

list ili cvet$.

8. 1usenje direktno na zemlji pod suncevim zracima se mora izbegavati.:. 2susena droga se mora pregledati da bi se eliminisali obezbojeni ili osteceni delovi, kao i

strane primese ili zagadivaci.

6. Jasno oznaceni kontejneri za otpad moraju se ddati pri ruci i prazniti svakodnevno.

-(. 2susen biljni materijal treba pakovati odmah u kesice ili kontejnere koji omogucavaju

razmenu vazduha da bi se smanjio rizik od napada stetocina ili budi.

--. Adekvatna dokumentacija o procesu susenja potpisana od strane odgovornog lica treba da

prati svaku balu.

Pa.#/a$), #'r)%a, '#0tr#$)$a 5a 0.*a(&=t)$), (#.3%)ta & at)0t& ./a*&t)ta

Zahtevi dati u vodicu 7A #7ood Agricultural ractice$ treba da budu primenjeni gde god je to

moguce.

BILJKE KOJE SADRZE ALKALOIDE

O0#/& '#$%#/& o a*.a*#&(&%a

52


39/52

Alkaloidi su bazna azotna organska jedinjenja biljnog porekla. 1ekundarni su metaboliti.

Alkaloidi imaju jako i svojstveno delovanje na humani i animalni organizam. Za coveka mogu

biti otrovni vec u miligramskim dozama, te se samomedikacija alkaloidnim drogama ne

preporucuje. )aziv, izveden od arapske rij/i al kali #potasa, baza$ i grckog pridevaeidos #slican, tj. slican alkalijama$, uveo je -:-6. godine apotekar C.F.W. %eissner #-863+-:9$.

rvi /ist alkaloid + morfin izolovao je iz opijuma -:(4. godine nemacki apotekar E.. 1erturner

#-8:9+-:'-$.2d tada do danas proucenje veliki broj biljaka iz kojih je izolovano dosta /istih

alkaloida, a mnogima od njih je utvr"ena hemijska grana i fiziolosko delovanje. ?anas se

alkaloidi mogu dobiti i sintetickim ili polusintetickim putem. rvi sintetizovan alkaloid je konin

iz kukute #-:44. godine$.

?efinicija alkaloidaD

O pravi alkaloidi + heterociklicna azotna jedinjenja nastala metabolizmom aminokiselinaM

O protoalkaloidi + azotna jedinjenja nastala od aminokiselina, jednostavni amini kod kojih azot

nije deo heterociklusaM

O pseudoalkaloidi + azotna jedinjenja koja nisu nastala metabolizmom aminokiselina.

Alkaloidi su manje ili vie gorkog ukusa, bezbojni #ima ih i obojenih$, opticki aktivni, amorfni ili

kristalni, ne rastvaraju se u vodi, a lako se rastvaraju u organskim rastvara/ima. 1a kiselinama

grade lako rastvorljive soli. Getko se nalaze kao slobodne baze, vec u obliku soli, estara amida ili

glikozida. )ajcece su vezani na obicne biljne kiseline #jabucnu, limunsku, oksalnu$ ili specificnekiseline #mekonsku, helidonsku$. %nogi grade nerastvorljive komplekse sa taninima #tanati$.

1olanum alkaloidi sadrZe u molekulujedan ili vise secera #glikoalkaloidi$. 0ao izvor droge

koriste se biljni organi koji su najbogatiji alkaloidima #npr. krtole jedica, caure maka, seme

mrazovca$. 0olicina alkaloida u biljci zavisi od genetickih, ekoloskih faktora i dr. 5esta je pojava

hemotipova biljaka koje produkuju alkaloide. )arocita paznja se obraca na optimalno vreme

ubiranja i nacin konzervisanja biljnih delova koji sadre alkaloide. 0oli/ina alkaloida u biljci

naj/esce se krece oko -N, mada postoje i biljke koje ih sadre u znatno ve*im koli/inama #kora

kininovca -N$. > biljkama je retko prisutan samo jedan alkaloid, obicno su to smese hemijski

srodnih alkaloida. 0oncentracija alkaloida se izrazava kroz koli/inu ukupnih alkaloida

preracunatu preko dominantnog ili farmakoloski najaktivnijeg jedinjenja. Alkaloidi mogu bili

deponovani u razli/itim delovima biljaka. Lokalizovani su u parenhimskim celijama perifernih

52


40/52

delova tkiva. %ogu biti povezani za odredene specijalizovane celije #sekretorne celije i mlecni

sok$. 1oli su rastvorene u celijskom soku u vakuolama. 0ompleksi alkaloida s taninima ili

secerima se nalaze u citoplazmi celija. @ogate alkaloidima su dikotiledoneD !utaceae

!anunculaceae Solanaceae 2er#eridaceae 1apaveraceae 1iperaceae %umariaceae$auraceae !u#iaceae dok !osaceae 2rassicaceae i $amiaceae ne sadre alkaloide. 2d

monokotiledonih biljaka najvise alkaloid a imaju biljke iz porodice $iliaceae i 'maryllidaceae.

Alkaloidi su retko prisutni u bakterijama, gljivama, mahovinama i papratima. 1koro svi alkaloidi

su bezbojni. Ipak soli berberina su zute, sangvinarina crvene, a helidonina zutonarandzaste boje.

)aucni naziv alkaloidi dobijaju po vrsti biljke u kojoj se nalaze (1apavern rhoeas + readin$,

prema rodu ('tropa + atropin$, farmakodinamskom delovanju#narkotin$ ili imenu autora koji ih

je pronasao #aletier + paletierin$.@iosinteza alkaloida je najcesce u korenu, mada moze biti i u

drugim biljnim organima #npr. mladi vrsni listovi$. 0ao polazne supstance u sintezi alkaloida

vaznu ulogu imaju aminokiselineD prolin, lizin, triptofan i dr., koje daju gradu za heterociklicni

sistem u molekulu. %anji broj ima azota van ciklusa. > njihovoj gradi zastupljene su razne

kombinacije karbo i heterociklusa sa raznim funkcionalnim grupama. =o su pre svega derivatiD

piridina,pirolidina, piperidina, hinolina, izohinolina, indola, purina i dr.Alkaloidi se u drogama

dokazuju hemijski i bioloski. )ajces*i nacin je hemijskim reakcijama, kada na alkaloide

delujemo odgovaraju*im reagensima (,ayerov reagens jod3kalijum3jodid) i dobijamo tesko

rastvorIjiva jedinje+ nja #taloge$. 2rganolepticki se dokazuju culima. =ako npr. paprika sadrikapsaicin koji je ljut, alkaloid kukute #konin$ ima neprijatan miris. @ioloskereakcijese izvode na

eksperimentalnim zivotinjama ili na njihovim izdvojenimorganima#atropin izaziva sirenje zenica

macke ili zeca$.

Za #(r)(&/a$) .#*&7&) a*.a*#&(a u drogama postoje brojne metode, od kojihsu najcesce

volumetrijske, gravimetrijske i kolorimetrijske. Alkaloidne droge predstavljaju sirovinu za

ekstrakciju i pre/iscavanje alkaloida. 5isti alkaloidi se koriste za izradu doziranih farmaceutskih

oblika #tableta, kapsula, injekcionih rastvora$. ?anas se alkaloidne droge veoma retkokoriste za

izradu nekih galenskih oblika. Alkaloidi imaju veoma veliku primenu u terapijske svrhe jer deluju

na centralni i autonomni nervni sistem, imaju anestezirajuce delovanje, citotoksicno delovanje,

antiaritmijsko delovanje, antibakterijsko delovanje i dr. 0oriste se kao sredstva za ublazavanje i

uklanjanje raznih bolova #analgetik$, za umirivanje #blag sedativ$, kod raznih oboljenja zuci,

gihta, reumatizma. ostoje alkaloidne droge koje deluju kao insekticidi + nikotin.

52


41/52

ALKALOID NE BILJKE

52


42/52

BILJKE KOJE SADRZE ;ETEROZIDE

O0#/& '#$%#/& # )t)r#5&(&%a

;)t)r#5&(&, *3.#5&(& &*& *&.#5&(& 03 8ar%a.#*#0.& a.t&/& & t)ra'&$0.& .#r&0& 0).3(ar&

%)ta+#*&t&9 1alikozid i amigdalozid su prvi izolovani heterozidi #-:9(. godine$. ;eterozidi serazlazu pod uticajem hidrolaza, kiselina, baza ili zagrevanjem, i oslobada se jedan ili vise

molekula secera (glikan) i neko organsko, nesecerno jedinjenje (aglikan, genin, ili genal).

ovezanost glikona i aglikonaostvaruje se etarskom, glukozidnom vezom, zbog toga se nazivaju

glukozidi. > upotrebi je i naziv glikozidi, jer mnogi hidrolizom daju glikozu. ;eterozidi su

rasprostranjeni u biljnom svetu. Jedna biljna vrsta moze sadr.zati i nekoliko razli/itih grupa

heterozida. > razli/itim biljnim organima mogu se akumulirati razlicite vrste heterozida. 0ao

droga koriste se onidelovi biljke koji sadde najvecu koli5inu hetarozida. ;eterozidi se u celiji

nalaze rastvoreni u celijskom soku vakuola.

Na3& a5&/ heterozidi su dobili prema vrsti ili prema rodu biljaka u kojima se nalaze ili iz

kojih su izolovani. ;eterozidi su cvrste, kristalne ili amorfne strukture. 2vi metaboliti su

neisparljivi, ve*inom garki, u vodi, sircetnom estru i etanolu manje ili vie rastvorljivi, opticki

aktivni, neutralne reakcije. ;eterozidi se razlikuju po hemijskoj prirodi aglikonske komponente.

)a osnovu toga su izdvojene grupe i izvrsena podela droga koje ih sadr.ze. Aglikonske

komponente heterozida nastaju razlicitim biosintetskim putevima. 7likonsku komponentu cine

monosaharidi, disaharidi ili oligosaharidi. 1eceri prirodnih heterozida su najcesce upoluacetalnom obliku. oluacetalna, alkoholna, grupa secera vezuje se s protonom iz aglikona,

stvara se heterozid uz izdvajanje vode. roton moze biti izdvojen s razlicitih amino, hidroksilnih,

sulfhidrilnih grupa ili se odvaja sa ugljenika osnovnog skeleta aglikona. Zato postoje razlicite

vrste, oznacene kao 5, (, ) i 1 heterozid. i. )ajstabilniji su 5 glikozidi. > biosintezi heterozida

vaznu ulogu imaju enzimi #graditelji i razgraditelji$. > zivom tkivu heterozidi i njihovi enzimi

nalaze se u posebnim celijama.

B*#0.a 83.&$a )t)r#5&(a u biljci nije u potpunosti razjasnjena. 1vakako da je ona povezana

s hemijskom prirodom aglikoua. ;eterozidi imaju zastitnu ulogu u biljnom organizmu jer deluju

kao fitoaleksini. =akode, apsorbuju ljubicasti deo suncevog spektra te i na taj nacin stite biljku.

)eke vrste heterozida su biljni pigmenti te uticu na odnos biljke sa spoljnim svetom. >

metabolizmu biljaka kao sekundarni proizvodi javljaju se otrovna jedinjenja #aglikoni$, od kojih

se biljke stite, tako stR ih vezuju za secere i na taj na/in /ine ih neotrovnim. 7likonska

52


43/52

komponenta u heterozidima je znacajna jer menja neka osnovna svojstva aglikona #deluje kao

detoksikans, solubilizator ili stabilizator$.

;ETEROZIDNE BILJKE

52


44/52

O0#/& '#$%#/& #0a'##5&(&%a

1aponozidi su organska glikozidna jedinjenja koja su vrlo rasprostranjena u biljnom svetu. 1adre

ih predstavnici u preko 8( biljnih porodica, a najbogatije njima su biljke iz porodicaD

Caryophillaceae 1rimulaceae Chenopodiaceae 1olygalaceae $iliaceae i 2uaceae.1aponozidi su rastvoreni u celijskom soku. 2bicno se nalaze u celoj biljci,ali se najcesce

nagomilavaju u podzemnim organima, u plodovima I semenju.0uvanjem sa razblazenim

kiselinama saponozidi se razlazu na jedanili vise molekula secera #glikon$ i na aglikon, tzv.

sapogenol. 1aponozidise dobro rastvaraju u etanolu i metanolu, dok se u ostalim organskim

rastvaracima #etar, benzol$ ne rastvaraju. Za razliku od njih aglikonska komponenta, sapogenol se

52


45/52

rastvara u organskim rastvara/ima #etar, alkohol, hloroform$. ri duzoj upotrebi saponozidi draze

sluzokozu usta, zeluca i creva, i izazivaju pojacano lucenje zlezda. 1aponozidi povecavaju

propustIjivost celija te olaksavaju i ubrzavaju usvajanje farmakoloski aktivnih supstanci.

>brzavaju adsorpciju lekova, toksina, masti i drugih materija. )isu otrovni za toplokrvnezivotinje dok su za hladnokrvne smrtonosni #gliste, zabe, ribe ...$. >koliko se daju intravenski

smrtonosni su za coveka, jer izazivaju hemolizu eritrocita. 0oriste se u razlicitim granama

industrije. uno se koriste za pranje osetljivih tkanina, svile i vune #naziv prema latinskoj re/i

sapo saponis + sapun$. 1koro svi losioni, samponi i slicna kozmeticka sredstva sadre

saponozide.

SAPONOZIDNE BILJKE

BILJKE KOJE SADRZE TANINE

=anini ili stavne materije su polifenolna, netoksicna, slozena i raznovrsnajedinjenja biljnog

porekla, oporog ukusa. )aziv


46/52

jedinjenje. =o je vise jedan zbirni organolepticki,tehnicki naziv. =anini su vrlo rasprostranjeni u

biljnom svetu. )ajvise su zastupljeni u biljkama iz familija !osaceae %a#aceae ,yrtiaceae

-eraniaceae !u#iaceae%agaceae1olygonaceae Salicaceae. Getko se nalaze u gljivama,

algama i mahovinama. Ima ih u svim organima zeljastih i drvenastih biljaka. > visegodisnjimzeljastim biljkama najbogatiji taninima su podzemni organi #rizomi I korenje$,a u drvenastim

kora sa korena, stabla i debljih grana, lisce, plodovi idr. 1amonikle i gajene vrste voca #jabuka,

kruska, tresnja, visnja, jagoda, malina,kupina, borovnica i dr.$ sadre u liscu, kori, plodovima

tanine te se mogu koristiti kao izvor droga sa adstrigentnim delovanjem. 0olicina tanina u

raznom bilju je razli5itaD hrastova kora ima oko -(N, tormentila oko 3(N, a razne sisarke (+

8(N. =anini se rastvaraju u vodi, etanolu, glicerolu I acetonu. =anini se dele naD hidrolizirajuce

#galotanini$ i kondenzovane #katehinski$. ostoji i treca grupa, mesoviti tanini koji predstavljaju

smesu prethodne dve grupe. 7alotanini u svojoj gradi sadde vise molekula polifenolnih kiselina

#galna, digalna$ koje su esterifikovane za 2;+grupu glikoze, te predstavljaju poliestarska

jedinjenja. 2snovni sastojci katehinskih tanina su katehini i leukocijanidi, koji su po svojoj

hemijskoj gradi bliski flavonoidima i antocijanima.

Ta&0.) (r#) 0*35) 5a (#+&$a$) &0t& ta&a & 5a *))$)9

=anini su adstringensi, sredstva koja stezu. > sluzokozi usta izazivaju oporost I suvoeu. )ajveea

kolicina tanina potrosi se za stavljenje koze, jer tanini taloze belancevine i grade nerastvorljive

soli. =anini deluju antidijaroicno. 2ni doprinose postepenom mehanickom odstranjivanju klica izcrevne sluzokoze. ?eluju i hemostaticno, jer izazivaju suzavanje krvnih sudova i stvaraju

koagulacione membrane od zgrusane belancevine krvnog seruma. =anini taloze alkaloide

stvaraju*i nerastvorljiva jedinjenja, zbog cega mogu da se upotrebljavaju kao antidoti pri trovanju

ovim supstancijama. Za dokazivanje tanina koriste se organolepticke #po oporom ukusu$

hemijske #talozne i bojene reakcije$ metode. )ajces*i reagensi za dokazivanje tanina suD rastvor

zelatina, strihinina, olovno acetata, bromna voda i gvo"e III hlorid. ?a bi se odredio sadraj

tanina u drogi, oni se moraju izolovati, pre5istiti i potom odrediti #kolorimetrijskim ili

gravimetrijskim metodama$.

TANINSKE BILJKE

52


47/52

AROMA TICNO-ZACINSKE BILJKE

> prirodi postoji veliki broj biljaka koje se odlikuju specificnim aromaticnim mirisom takve

biljke nazivamo aromaticne biljke. @iljne lekovite sirovinekoje se koriste zbog terapijskih efekata

etarskih ulja ili pojedinih sastojakaulja nazivaju se aromaticne droge. &tarska ulja se od masnihulja #osim po hemijskoj prirodi$ razlikuju po tomesto su isparljiva, specificnog aromaticnog

mirisa i na hartiji ne ostavIjajutrajnu masnu mrlju. &tarska ulja su specificni, uglavnom tecni,

produkti biljnog tkiva #sekundarni metaboliti$, slozene su smese razli/itih isparljivih mono+,

seskviterpenai fenilpropanskih jedinjenja. )a sobnoj temperaturi etarska ulja su aromaticne,

bistre, isparljive i lako pokretIjive, bezbojne, zuckaste ili obojene tecnosti. U vodi se ne

rastvaraju ili se rastvaraju veoma malo, daju*i a4ua aromaticae rastvaraju se u nepolarnim organ

skim rastvaracima #etanolu, mastima i masnim uljima$. &tarskaulja su definisana nekim fizickim

konstantama kao sto suD relativna gustina, indeks refrakcije, rastvorljivost u etanolu odrectenog

razblazenja idr. 1pecificnost etarskih ulja je da nemaju tacno definisanu temperature kljucanja jer

su slozene smese razli/itih jedinjenja. 1toga ona frakciono kljucajuu intervalu od -(+9(P 5.

1veza ulja su neutralne do slabo kisele reakcije.?uzim stajanjem etarska ulja se zgusnu, potamne

i dobijaju kiselu reakciju#uzegnu$. ;lactenjem se iz etarskih ulja izdvajaju stearopteni #biljni

52


48/52

kamfor$,dok se tecni ostatak ulja zove eleopten.Aromaticno bilje je veoma rasprostranjeno u

prirodi. !eliki broj aromaticnihbiljaka se i gaji radi proizvodnje droga i za/ina. &tarska ulja imaju

vise bioloskihfunkcijaD

O fiziolosku funkciju + u metabolizmu biljnog organizmaMO ekolosku funkciju + znacajan su faktor biohemijske interakcije biljke sa spoljnom sredinom.

&tarska ulja se primenjuju i u taksonomiji biljaka #hemotaksonomija$. 2snova za njihovu

primenu u taksonomiji zasniva se na 5injenici da su karakteristike etarskih ulja pod genetickom

kontrolom kao i morfoloske karakteristike. &tarska ulja su uglavnom produkti vi1ih biljaka. 2ve

biljke su rasporedene u vise od pedeset familija. )ajznacajnije i najpoznatije su biljke iz familija

$amiaceae 'piaceae ,yrtaceae !utaceae $auraceae 'steraceae 1inaceae i dr. > flori nase

zemlje ima mnogo samoniklih biljaka koje se koriste za dobijanje etarskog ulja. 2d gajenih

najvaznije suD pitoma nana, kamilica, morae, kim, korijander, timijan, maticnjak i dr. &tarska ulja

su lokalizovana u razlicitim delovima biljaka #podzemnim i nadzemnim organima$. &tarska ulja

lokalizovana u razli/itim delovima iste biljke, mogu biti slicnog ali i veoma razlicitog sastava.

Aromaticne droge sadre najcesce manje ili oko -N ulja mada ima I bogatijih droga #pupoljak

karanfiliea sadrZi i do 3(N etarskog ulja$.

&tarska ulja su slozene smese dve klase jedinjenjaD terpena i fenilpropanskih derivata. > okviru

terpenske frakcije zastupljeni su isparljivi monoi seskviterpeni. %onoterpeni se javljaju u obliku

aciklicnih, mono+ i biciklicnih, alifaticnih i aromaticnih struktura. )a osnovu uvedenihfunkcionalnih grupa, sastojci ulja mogu biti ugljovodonici, alkoholi, aldehidi, ketoni, kiseline,

estri,fenoli, etri, oksidi i dr. > okviru frakcije seskviterpena, formiraju se jos raznovrsnije

strukture osnovnog skeleta. 2va grupa terpena javlja se u oblikuugljovodonika, oksida, alkohola,

ketona i estara. Eenilpropanski derivati su zastupljeni u etarskom ulju biljaka iz familija'piaceae

i,yrtaceae. @iosinteza terpena u procesu metabolizma biljaka ide preko mevalonske kiseline a

fenilpropanoida preko sikiminske kiseline. =okom destilacije, iz biljne sirovine predestilisu i

razli/ita alifaticna jedinjenjamanje molekulske mase koji se rastvaraju u etarskom ulju i postaju

njegovsastavni deo. 0oli/inai sastav etarskog ulja neke vrste ili jedinke zavise od veceg broja

faktoraD

O genotipa #kolicina i sastav ulja je genetski definisano svojstvo$M

O fenofaze ontogenetskog razvoja biljke #znaeajno za odredivanje optimalnog vremena

prikupljanja biljnog materijala$M

52


49/52

O ekoloskih faktora #temperatura, svetlost, zemljiste, nadmorska visina i ostali faktori zivotne

sredine$M

O na/ina obrade biljne sirovine #susenje, usitnjavanje uslovljavaju delimican gubitak etarskog ulja

i promene njegovog sastava$MO na/ina izdvajanja etarskog ulja iz biljne sirovine. ostoji vie nacina za izdvajanje etarskog ulja

iz biljne sirovineD

O destilacija pomocu vodene pareM

O mehanicko cedenje sirovog materijalaM

O ekstrakcija pomocu nepolarnih organskih rastvaracaM

O topli i hladni anfleraz postupakM

O ekstrakcija superkriticnim fluidima.

)ajstarija i najvise koriscena metoda je destilacija pomocu vodene pare, kao i razlicite savremene

modifikacije ove tehnologije. &tarska ulja se ne mesaju sa vodom niti hemijski reaguju sa njom te

je moguce primeniti ?altonov zakon parcijalnih pritisaka i razdvojiti ulje od ostatka biljnog tkiva.

0lasican proces podrazumeva kuvanje propisno usitnjene droge u vodi u aparatima za destilaciju.

rodukt destilacije je mesavina vode i ulja koja se sakuplja u posude od inertnog materijala

#florentinska boca$. )a vrhu i dnu boce se nalaze slavine za odvajanje ulja #laksih ili tezih od

vode$. > praksi se koriste i procesi turbo destilacije,


50/52

1kladistenje etarskih ulja podleze propisima za skladi1tenje hemikalija. > svetu se najvise

proizvode etarska ulja nane, agruma i eukaliptusa. 0valitet aromaticnih droga odreden je

sadrajem etarskog ulja. 0oli/ina uljau drogama se odreduje metodom kontinuirane destilacije

pomocu vodene pare u oQicinalnom aparatu po 5leSenger+u #h.Jug.!$. Earmakopeje propisujurazli/ite modiQikacije ovog postupka, zavisno od Qizickih osobina etarskih ulja. )asa

Qarmakopeja propisuje tri postupka. rva dva postupka definisuvolumen N etarskog ulja u

drogama #ml-((g$, a tre5im postupkom seodreduje tezinski % etarskog ulja #g l22g$.

reporucuje se da se arornaticne droge cuvaju cele ili u ve*irn kornadimaa da se usitnjavanje vrsi

pred upotrebu e tempore. Aromaticne droge semogu cuvati i koristiti najvise godinu dana.

0valitet etarskih ulja je odreden organoleptickim osobinama i na osnovu fizickihi hemijskih

parametara. Za analizu kvaliteta etarskih ulja se koriste jednaod metoda hromatograQije.

Aromaticne droge imaju Qarmakolosku aktivnost koja se donekle razlikuje od aktivnosti

izolovanih etarskih ulja. ?elovanje aromaticnih droga je zasnovano na aktivnosti etarskih ulja i

drugih Qarmakoloski aktivnih sastojaka.> terapiji se primenjuju u oblikuD infuza, tinktura i drugih

jednostavnih galenskih oblika. &tarska ulja se koriste u industriji kozmetickih sredstava i

parfema, prehrambenih proizvoda, alkoholnih i bezalkoholnih pica. ojedina ulja sekoristeu

terapiji ili za izradu fitopreparata. &tarska ulja retko pokazuju hronicnu

toksicnost ali treba voditi racuna ( dozama primene jer one uslovIjavajuakutnu toksicnost.

Aromaticne droge se koriste kao sedativi, u terapiji respiratornog trakta, kao aromaticna gorkasredstva, antiinQlamatorna sredstva, stomahici, karminativi i holagozi, korigensi, diuretici,

antiseptici, rubeQacijensi i dr. Aromaticne droge se koriste u prehrambenoj industriji kao zacini

#aditivi$ i arome #objedinjujui miris i ukus$ koje poboljsavaju organolepticka svojstva namirnica.

=akode, doprinose i boljoj svarljivosti i iskori1cavanju hrane a ujedno jekonzervisu i produzavaju

njenu sve.zinu. Aromatieno bilje je i medonosno te ga peelari eesto gaje.

BILJKE BOGATE LIPIDIMA 4ULJIMA6

Lipidi #masne materije$ su prirodni produkti biljnog ili zivotinjskog porekla. > hemijskom

pogledu to su gliceridi vise masnih kiselina tj. smese estara vie masnih kiselina i glicerola.

%asne kiseline k

Documents

skripta lekovitog