Uzgoj i selekcija matica povećane otpornosti na bolesti pčelinjeg

legla i odraslih pčela

Zoran Stanimirović, Jevrosima Stevanović,

Dragan Ćirković

Kompletan postupak dobijanja, uzgoja i selekcije matica sa izraženim higijenskim i negovateljskim ponašanjem, odnosno više rezistentnih na neke bolesti legla i odraslih pčela (američka kuga, evropska kuga, nozemoza i varooza), ali i sa očuvanim dobrim reproduktivnim i produktivnim performansama, obaviće se u skladu sa već opisanim postupkom od strane Wilkes-a i Oldroyd-a (2002).

Odabiranje pčelinjih društava obaviće se utvrđivanjem linija pčela sa izraženim higijenskim i negovateljskim ponašanjem, ali i sa očuvanim reproduktivno produktivnim potencijalom. Testiranje ovih linija na higijensko ponašanje obaviće se u skladu sa procedurom određivanja stepena izraženosti higijenskog ponašanja čije je osnove postavo Taber III (1982), a koju su dopunili i proširirli Kefuss i saradnici (1996), odnosno Stanimirović i saradnici (2001a), prema sledećim kriterijumima:

• Super higijenske kolonije koje za 48 časova uklone 95±0,50% i više oštećenih lutki.

• Higijenske kolonije koje za 48 časova uklone 90-95±0,50% oštećenih lutki.

• Nehigijenske kolonije koje za 48 časova uklone manje od 90±0,50% oštećenih lutki.

Određivanje higijenskog ponašanja pčelinjih zajednica praćenih matica (baka, majka, unuka), za 48 sati, obaviće se u skladu sa formulama Wilkes-a i Oldroyd-a (2002):

Xhyg = ------------------------------------[(C + U)T=0] – [(C + U)T=48]

(C + U)T=0

Xuncap = ------------------------------[C(T=0) – C(T=48)]

C(T=0)

Xhyg - ukupna vrednost higijenskog ponašanja (otklapanje + uklanjanje) za 48 sati;

Xuncap – vrednost samo za otklapanje za 48 sati;

C – broj poklopljenih satnih ćelija;

U – broj otklopljenih satnih ćelija (koje sadrže mrtve lutke);

T=0 – u momentu ubijanja lutki pin-killed metodom;

T=48 – 48 sati nakon primene pin-killed metode.

Heritabilnost ukupnog higijenskog ponašanja pčelinjih zajednica selekcionisanih matica (bake, majke, unuke) za 48 sati utvrđivaće se metodom regresije roditelj-potomak formulama:

x – prosečna vrednost higijenskog ponašanja matice bake,

y – prosečna vrednost higijenskog ponašanja matice majke,

z – prosečna vrednost higijenskog ponašanja matice unuke,

n – veličina odabranog uzorka,

byx – heritabilnost higijenskog ponašanja u odnosu majka – baka,

bzx – heritabilnost higijenskog ponašanja u odnosu unuka – baka,

bzy – heritabilnost higijenskog ponašanja u odnosu unuka – majka

(∑x)(∑y)n

(∑x) 2

n

(∑x)(∑z)n

(∑x) 2

n

(∑y)(∑z)n

(∑y) 2

n

byx = -----------------------------∑ xy -

∑ x2 -

∑ xz -

∑ x2 -

bzx = ----------------------------

bzy = -----------------------∑ yz -

∑ y2 -

Testiranje na negovateljsko ponašanje obaviće se u skladu sa procedurom Hoffmana (1993), odnosno Correa-Marques i sar. 2000 godine, a u skladu sa sledećim kriterijumima.

•Kolonije sa izraženim negovateljskim ponašanjem koje oštete ili unište 36±0,50% i više od ukupnog broja krpelja.

•Kolonije bez izraženog negovateljskog ponašanja koje oštete ili unište manje od 36±0,50% krpelja.

Kontrolni pregledi će se obavljati u jesen i proleće sa ciljem utvrđivanja količine pčela, površine legla, meda, polena, procene kvaliteta pčelinjeg legla i mirnoće pčela i utvrđivanja simptoma bolesti i infestiranosti ektoparazitima.

Količina pčela, pčelinjeg legla, meda i polena određuje se po standardnoj metodi očitavanjem na svakom ramu, tj na 1/10 rama sa obe strane. Kvalitet legla se ocenjuje ocenama od 3 do 1, a mirnoća od 4 do 1.

Odabiranje legla obavlja se od najmanje osam linija. Svaka linija sadrži oko 10 pčelinjih legala sa matičnjacima čije su matice sestre i potiču od testirane majke matice. Testiranje matice se obavlja tokom dve godine. U svakoj godini četiri linije se nalaze u prvoj godini testiranja i četiri linije se nalaze u drugoj godini testiranja. Matice za reprodukciju odabiraju se posle testiranja u drugoj godini. Odgajanje matica se obavlja u veštačkim matičnjacima presađivanjem larvica starih 6-12h. Za formiranje matičnjaka koriste se starteri, a za dovršavanje matičnjaka bilderi (odgajivačko društvo). Sparivanje matica obavlja se u nukleusima-oplodnjacima, slobodno, prirodnim putem. Sparene matice se posle regularnog polaganja jaja obeležavaju opalescentnom pločicom sa brojevima od 1-99. Boja za obeležavanje je određena za svaku godinu prema standardima APIMONDIJE. Pored broja košnice svaka matica ima i svoj broj. Reprodukcija selekcionisanih pčelinjih matica sa izraženim higijenskim i negovateljskim ponašanjem obavlja se od odabranih matica majki. Majke koje nose broj nalaze se u izolatoru. Za reprodukciju selekcionisanih matica vodi se knjiga sparivanja i otpremanja sparenih matica. Knjiga za reprodukciju sadrži podatke o poreklu majke za svaku godinu posebno.Testiranje legla na proizvodnju vrši se po metodi Szabo i sar. (1996) dvostrukim merenjem pčelinjih društava u razmaku od 3 dana. Razlika u težini predstavlja vrednost testa.

Metodologija uzgoja matica i trutova i metode gajenja

Svake naredne sezone od starih odabranih matica uzeće se materijal za dalji uzgoj matica (Laidlow, 1963). Te matice će biti obeležene slovima A, B, C. U rano proleće u njihova društva dodaće se trutovsko saće. Zaleženo saće će se zatim preneti u odabrana pčelinja društva za uzgoj kvalitetnih trutova, u kojima će predhodno svo trutovsko leglo biti uklonjeno. Odgajivačke zajednice trutova biće strogo izolovane među sobom, kao i od drugih pčelinjih zajednica, uz stalno kontrolisanje i prihranjivanje kvalitetnom hranom (med, polen i razni stimulusi). U svakom odabranom pčelinjem društvu sa odabranim maticama (A, B i C) biće odgajano po 20 novih matica. Prve godine će matice koje potiču od matice majke A biti oplođenei trutovima izleženim od matica majke B, zatim, matice od majke B biće oplođene trutovima od matice majke C, dok će matice od majki C biti oplođene trutovima majke A.

Sistem parenja po Laidlaw-u

Matice iz linija

Trutovi iz linija

Igodina

IIgodina

IIIgodina

IVgodina

A B C1 B2 C3

B C A1 C2 A3

C A B1 A2 B3

Oplođene mlade matice biće uvedene u pčelinja društva ipratiće se one najbolje matice iz svake grupe, a zatim će biti uzimane kao majke matice za naredne generacije i označiće se: A1, B1 i C1. Druge godine biće odgajeno po 20 komada novih matica iz svake grupe koje će biti oplođene trutovima po sledećem rasporedu: majke matice A1 biće oplođene trutovima od majke matice C1, zatim, matice od majke matice B1 biće sparene sa trutovima od majke matice A1, a matice od majke C1biće oplođene sa trutovima od majke matice B1, a zatim dodate prethodno pripremljenim pčelinjim društvima. Naredne (treće godine) opet će biti odabrana najbolja društva, a njihove matice označene sa A2, B2 i C2. Prema planu u trećoj godini biće odgajeni novi trutovi po sličnom principu kao i prethodne dve godine, a takođe će se pristupiti i izvođenju po 20 novih matica u svakoj odabranoj zajednici. Matice od majke matice A2 biće oplođene trutovima od majke matice B2, matice od majke matice B2 biće oplođene trutovima poreklom od majke matice C2, dok će matice od majke matice C2 biti sparene sa trutovima od majke matice A2. Treba naglasiti da će se svo vreme pratiti rojidbeni nagon, naročito tokom polenske paše.

Procena produkciono-reprodukcionih sposobnosti selekcionisanog materijala

Produktivne sposobnosti pčelinjih zajednica obaviće se praćenjem i ocenjivanjem marljivosti pčela u skladu sa preporukom Mace-a 1976 godine.

Marljivost će se ocenjivati procenom: prinosa meda, površine legla, jačine društva (broj ulica pčela), mirnoće pčela i ponašanja pčela na saću. Na osnovu ukupne marljivosti pčela ocenjuje se kvalitet matica i trutova. Pod prinosom meda se podrazumeva ukupan centrifugiran med, kao i med koji je ostavljen za zimu. Najčešće se količina meda izračunava preko površine medne kape, gde se jedan kvadaratni decimetar saća sa obe strane računa kao 0,25 kg, a sat sa nepoklopljenim medom kao 0,15 kg. Ukupan prinos društva pored prinosa meda podrazumeva i prinos drugih pčelinjih proizvoda, koji se preko pomoćnog faktora-ponderisne vrednosti preračunava u med. Na primer 10 dm2 izgrađenog saća množi se sa 0.2 kg, 10 dm2 pokrivenog legla 0.1 kg meda, 10 dm2 građevnjaka sa 0.4 kg meda, jedan kilogram pčela sa 2.5 kg meda itd.

Reproduktivne osobine pčelinjih zajednica procenjivaće se na osnovu: plodnosti matica, starosne strukture pčelinjih društava, njihove jačine i sklonosti ka rojenju.

Plodnost matica će se utvrđivati merenjem brzine i stepena zaleganja dva nova rama sa satnim osnovama umetnuta u praćeno društvo u skladu sa procedurama Ross-a (1992) i Vanderblon-a (1993). Plodnost matice će se pratiti i preko prosečne dnevne nosivosti matice. Prosečna dnevna nosivost matice se utvrđuje sa tri prebrojavanja po proceduri Koptev-a i Harčenk-a (1989).

Procena starosne strukture pčelinje zajednice obaviće se po Bornus-u (1969), dok će se procena jačine pčelinje zajednice obaviti na standardan način, metodom procene posednute površine rama (po Graham-u i sar 1993). Jačina društva procenjivana je rano ujutru ili kasno uveče, kada su pčele zbijene u košnici, uz poštovanje sledećih preporuka:

• jaka jednomatična društva treba da pokrivaju u proseku 10-12 ramova sa leglom u LR, odnosno 9-10 ramova sa leglom u DB košnici;

• srednje jaka jednomatična dručtva treba da pokrivaju u proseku 7-9 ramova sa leglom u LR, odnosno 6-7 ramova sa leglom u DB košnici;

• slaba jednomatična društva pokrivaju u proseku 4-5 ramova sa leglom.

Površina legla kao parametar se ocenjuje u proleće 5 do 6 nedelja pre glavne paše, snimanjem površine otvorenog i zatvorenog legla zajedno. Iz plodišta će se pažljivo vaditi ramovi radi utvrđivanja površine legla sa obe strane saća posebno, a u cilju izračunavanja površine legla za svaku košnicu.

Mirnoća pčela. Mirnoća i ponašanje pčela na saću su izuzetno važni parametri u selekciji pčela. Pri svakom pregledu ocenjuje se mirnoća pčela od 4 do 1.

Ocena:

4 - vrlo mirne pčele,

3 – mirne,

2 - uznemirene (sa legla prelaze u med),

1 - razdražljive (napuštaju sat ili se sakupljaju u gomilice).

U selekciji se zadržavaju samo one matice koje se ocene ocenom 4.

Sklonost ka rojenju je genetički predisponirana osobina, koja je kod kranjske rase medonosne pčele nešto više izražena u odnosu na druge rase, a prostom opservacijom i pregledom društva će se ustanoviti da li se zajednica priprema za rojenje ili ne.

Sklonost ka rojenju ocenjivaće se ocenom od 1 do 4.

Ocena:

4 - vrlo dobre pčele (kod kojih se nagon nije pojavio),

3 - dobre pčele (roidbeni nagon se može sprečiti prevašavanjem okvira sa leglom i dodavanjem satnih osnova,

2 - nepoželjne pčele (gde se rojidbeni nagon može sprečiti tek dodavanjem više okvira sa satnim osnovama ili celih nastavaka),

1 - nepoželjne pčele (gde se uprkos sprovedenim merama za sprečavanje rojenja društvo ipak izrojilo)

Brzina prolećnog razvoja je izuzetno važan parametar u uzgoju i selekciji matica. Ovaj parametar se dobija snimanjem pojedinačnih okvira sa otvorenim i zatvorenim leglom, pa se zatim izračunava površina legla za svaku košnicu posebno.