40
Rruga 6 Rruga 7 RRUGA 6: AUTOSTRADA PRISHTINE - SHKUP

RRUGA 6: AUTOSTRADA PRISHTINE

Embed Size (px)

Citation preview

  • RRUGA 6: AUTOSTRADA PRISHTIN - SHKUP 41

    Rruga 6 Rruga 7

    RRUGA 6: AUTOSTRADA PRISHTINE - SHKUP

  • RRUGA 6: AUTOSTRADA PRISHTIN - SHKUP2

  • RRUGA 6: AUTOSTRADA PRISHTIN - SHKUP 3

    RRUGA 6: AUTOSTRADA PRISHTINE - SHKUP

    Rruga 6 Rruga 7

    2015

  • RRUGA 6: AUTOSTRADA PRISHTIN - SHKUP4

    Financuar nga: Ky publikim sht pjes e angazhimit n mes t

    Fondacionit t Kosovs p Shoqri t Hapur (KFOS) dhe Institutit pr Hulumtime Zhvillimore Riinvest

    Deklarat mohimi: Pikpamjet e shprehura n kt raport jan t autorve dhe nuk

    prfaqsojn domosdoshmrisht ato t mbshtetsve.

    Kontribuuesit:Alban Zogaj, Lumir Abdixhiku,

    Alban Hashani and Visar Vokrri

    Dizajni dhe Faqosja:Faton Selani

    Origjinali sht shkruar n shqip

    Publikuar nga:RIINVEST INSTITUTE

    Lidhja e Prizrenit nr. 42Prishtin 10000, Republika e Kosovs

    Tel: + 381 (0)38 244320; 223816www.riinvestinstitute.org

    E drejta autoriale 2015 nga INSTITUTI RIINVEST. T gjitha t drejtat e rezervuara. Asnj pjes e ktij publikimi nuk mund t reproduktohet, t ruhet n ndonj sistem reproduktimi, apo t transmetohet, n asnj form apo nga asnj mjet, qoft elektronik, apo mekanik,

    fotokopjues, regjistrues apo tjetr, pa lejen paraprake me shkrim nga botuesi.

    2.2.3 Sensitivity analysis

    **

  • RRUGA 6: AUTOSTRADA PRISHTIN - SHKUP 5

    SHKURTESATANP Aeroporti Ndrkombtar i Prishtins

    BB Banka Botrore

    BE Bashkimi Evropian

    EJL Evropa Jug-Lindore

    FMN Fondi Monetar Ndrkombtar

    FP Foreign Policy

    LVV Lvizja Vetvendosje

    MI Ministria e Infrastrukturs

    OTEJL Organizata pr Transport e Evrops Jug-Lindore

    PPP Partneriteti Publiko Privat

    QK Qeveria e Kosovs

    VTN Vlera e Tanishme Neto

    QK Qeveria e Kosovs

    QKUK Qendra Klinike Universitare e Kosovs

    MF Ministria e Financave

    ESK Enti i Statistikave t Kosovs

    BERZH Banka Evropiane pr Rindrtim dhe Zhvillim

    MTPT Ministria e Transportit dhe Post-Telekomunikimit

  • RRUGA 6: AUTOSTRADA PRISHTIN - SHKUP6

    TABELA E PRMBAJTJES1. HYRJE

    3. MSIMET E NXJERRA NGA

    RRUGA 7 - IBRAHIM RUGOVA

    2. METODOLOGJIA

    3.1 Financimi i Rrugs 6 dhe

    Rrugs 7 > FQ 19

    3.3. Efektet e projektit n

    punsim > FQ 22

    3.4. Efektet e projektit n

    tregtin e jashtme t Kosovs

    > FQ 22

    3.5. Efektet e

    ndrtimit t Rrugs 6 dhe 7

    tek sektori vendor i ndrtimit t

    rrugve > FQ 24

    3.6 Kontrata Projekto

    Ndrto > FQ 26

    3.2. Disa shembuj t ndrtimit t

    autostradave n vendet e rajonit

    > FQ 20

    1110

    13

  • RRUGA 6: AUTOSTRADA PRISHTIN - SHKUP 7

    TABELA E PRMBAJTJES4.1. Efektet socio

    ekonomike t projektit > FQ 30

    4. RRUGA 6 AUTOSTRADA

    PRISHTIN SHKUP

    5. KONKLUZIONET DHE REKOMANDIMET

    29

    36

  • RRUGA 6: AUTOSTRADA PRISHTIN - SHKUP8

    Rruga 7

    Tiran / Tirana

    Kufiri Vrmic

    R7

    2008 (prill)Shprehja e interesit pr ndrtimin e Rrugs 7

    2010 (prill)Nnshkruhet kontrata pr ndrtimin e Rrugs 7

    2011 (Nntor)

    2012 (Korrik)

    2013 (Prill)

    Hapen pr qarkullim 38 kilometrat e par t autostrads Vrmic - Merdar

    Hapet sesioni i pest i Rrugs 7

    Ndryshon traseja e Rrugs 7 2010

    (prill)

    Fillon puna n Rrugn 7

    830 milion EUR

    RRUGA 7 & RRUGA 6

    38 k

    m

  • RRUGA 6: AUTOSTRADA PRISHTIN - SHKUP 9

    2013 (tetor)

    2013 (tetor)2014 (korrik)

    Dorzimi i ofertave pr Rrugn 6

    sht br edhe hapja teknike e ofertave pr autostradn Prishtin-Hani Elezit. Dy kompani kan konkuruar pr ta fituar tenderin, Bektel Enka, kompani amerikano-turke e njohur pr ndrtimin e Rrugs s Kombit si n pjesn e Shqipris, ashtu edhe pjesn e Kosovs si dhe CMC Dougsh, kompani italiane-turke.

    Shkup / SkopjeR6

    2014 (korrik)U nnshkrua kontrata pr ndrtimin e Rrugs 6

    Publikohet kontrata e Rrugs 6, pr vetm nj dit

    Rruga 6

    660 milion EUR

    1.5 miliard EURRruga 6 Rruga 7

    RRUGA 7 & RRUGA 6

    2014 (korrik)Fillon ndrtimi i Rrugs 6

    2018Pritet prfundimi i punimeve n Rrugn 6

    Prurohet prfundimi i punimeve n Rrugn 7

    2013(nntor)

  • RRUGA 6: AUTOSTRADA PRISHTIN - SHKUP10

    1. HYRJE Qeveria e Kosovs (QK), n vitet e fundit, ka orientuar nj pjes t madhe t investimeve kapitale n ndrtimin e dy rrugve t mdha (autostradave), respektivisht n ndrtimin e rrugs 7 (Merdare Morin) dhe t Rrugs 6 (Prishtin Hani i Elezit). Ndrtimi i ktyre dy rrugve, prve q lidh Kosovn/Pr-ishtinn me Shqiprin/Tirann dhe Maqedonin/Shkupin, respektivisht, n fakt e prfshin Kosovn si pjes t rrjetit kryesor t transportit t Evrops Jug-Lindore. Prderisa Rruga 7 (Prishtin Morin) sht ndrtuar dhe sht n funksion t plot, Rruga 6 (Prishtin Hani i Elezit) sht kontraktuar n vitin 2014 dhe sht n fazn fillestare t ndrtimit.

    Kontraktimi i ndrtimit t ktyre dy rrugve, ka qen dhe mbetet tem e rndsishme e diskutimit n shoqrin koso-vare, natyrshm, pr shkak t rndsis socio-ekonomike q kan kto dy projekte t mdha kapitale, por edhe pr shkak t kostos s lart financiare dhe oportune1 t ktyre dy projekteve. Ndrtimi i Rrugs 7 (Prishtin Morin), i cili i ka kushtuar buxhetit t Kosovs rreth 830 milion EUR2, konsid-erohet t jet nj ndr projektet m t mdha t dekadave t fundit, kurse ndrtimi i Rrugs 6 pritet t kushtoj rreth 650 milion EUR, dhe gjithashtu konsiderohet si nj ndr projek-tet m t mdha t kohve t fundit. T dy kto projekte s bashku, n pak m shum se pes vite koh, do ti kushtojn buxhetit t Kosovs rreth 1.5 miliard EUR.

    N kt drejtim, sht e rndsishme t theksojm, se pa-varsisht diskutimit publik q sht zhvilluar lidhur me kto dy projekte t mdha, deri m tani (n baz t dijenis son) nuk sht publikuar ndonj raport, i cili do t paraqiste n mnyr t detajuar rrjedhn e proceseve rreth ndrtimit t ktyre projekteve dhe efektet e tyre n zhvillimin ekonomik e social t vendit. Gjithashtu, sht shum e rndsishme t theksohet se t dy projektet kan treguar transparenc min-imale, dhe publiku i gjer sht shum pak i informuar lidhur me rrjedhn e projekteve. Transparenca n nivel minimal, q ka percjellur ndrtimin e Rrugs 7, dhe q po prcjell ndrtimin e Rrugs 6, ka qen dhe mbetet nj ndr vrejtjet kryesore t opinionit publik.

    1 Kostoja Oportune sht koncept ekonomik me t cilin prshkruhet sakrifica (lnia anash e nj projekti tjetr) q ne bjm kur vendosim pr nj projekt t caktuar kapital.

    2 Shum zyrtare e deklaruar n intervistat q kemi zhvilluar me zyrtar t Ministris s Infrastrukturs.

    Prandaj, qllimi kryesor i ktij raporti sht t paraqes dhe analizoj rrjedhn e ndrtimit t ktyre dy projekteve dhe efektet e tyre n zhvillimin ekonomik e social t Kosovs, duke prfshir edhe efektet e ktyre dy projekteve n sektorin e ndrtimit t rrugve n Kosov.

    Ky raport paraqet nj hulumtim kualitativ (me metoda kuali-tative) mbi ecurin dhe rezultatet e ndrtimit t autostrads Prishtin Shkup (Rruga 6), si dhe msimet e marra nga ndrtimi i Rrugs 7 (Prishtin Merdare). Raporti fillon me analiz t prvojave nga ndrtimi i Rrugs 7, ku analizohet financimi i dy projekteve dhe format e mundshme t fi-nancimit. Pastaj, vazhdohet me disa shembuj t ndrtimit t autostradave t ngjashme n vendet e rajonit dhe kostot e tyre. N vazhdim, nj pjes e veant e raportit i kushto-het efektit t dy projekteve n punsim. Raporti, gjithashtu, analizon n mnyr t detajuar edhe efektet q ndrtimi i Rrugs 7 ka pasur n tregtin e jashtme t Kosovs. Pjes e rndsishme e raportit, sht efekti i ndrtimit t dy rrugve t mdha n sektorin vendor t ndrtimit t rrugve. Kurse, pjesa e katrt e raportit i kushtohet ekskluzivisht Rrugs 6 (Prishtin Hani i Elezit) dhe efekteve potenciale so-cio-ekonomike t ktij projekti. Raporti prfundon me pjesn e konkluzioneve dhe rekomandimeve.

  • RRUGA 6: AUTOSTRADA PRISHTIN - SHKUP 11

    2. METODOLOGJIAMetodologjia hulumtuese e ktij raporti prfshin kryesisht hulumtimin e t dhnave sekondare prmes mbledhjes dhe analizs s t dhnave t deritanishme t publikuara n Kosov, si dhe hulumtimin primar, intervistat me palt kye t interesit. Hulumtimi sekondar sht br duke anal-izuar punime t mparshme (kryesisht shkrime dhe analiza n mediat lokale), dokumentet n lidhje me kontraktimin dhe ndrtimin e dy projekteve, dokumentet dhe vendimet e Qeveris, si dhe ligjet e rregulloret kombtare dhe ndr-kombtare q rregullojn fushn prkatse.

    Hulumtimi primar sht br prmes intervistave t thella me palt e interesit. Baz e intervistimit dhe strukturs intervistuese kan qen gjetjet preliminare t studimit/hu-lumtimit sekondar, t cilat kan shrbyer pr dizajnimin e pyetsorve t hapur, t formuluar vemas pr seciln pal t interesit. Intervistat jan zhvilluar nga autort e raportit.

    Dshirojm t theksojm, se gjat hulumtimit jan intervis-tuar kompanit vendore t ndrtimit t rrugve, kompanit vendore t angazhuara si kontraktor nga ndrtuesi kryesor Bechtel&Enka, prfaqsues t shoqats s ndrtuesve t rrugve, prfaqsues t asociacioneve t biznesit, prfaq-sues t Ministris s Infrastrukturs, deputet t Kuven-dit t Kosovs dhe Drejtoria e Projektit t Autostrads n Ministrin e Infrastrukturs. Kurse, me gjith krkesat e vazhdueshme drejtuar kompanis Bechtel&Enka, ka qen i pamundur kontakti me ta. Shum prej t intervistuarve preferojn t mbeten anonim, andaj ne kemi respektuar kt t drejt t tyre.

    T dhnat e mbledhura jan prpunuar e inkuadruar n strukturn e prgjithshme t raportit. N rastet kur informacione shtes jan prodhuar pr qllim t hulumtimit, ekipi hulumtues ka rizhvilluar intervista shtes me palt e interesit pr t marr nj fotografi t qart mbi gjith procesin e deritanishm.

  • RRUGA 6: AUTOSTRADA PRISHTIN - SHKUP12

    After initial restructuring and separation of KOSTT in 2005, in

    September 2010, the Government of Kosovo, as a sole shareholder has

    advanced the process of separating the company in two separate companies:

    Generation (coal production and energy generation) and Company for Distribution and Supply. The latter was to be subject of the

    privatization process.

    Qeveria e Kosovs (QK), n

    linj me planet e OTEJL, n vitin 2005/2006 ka vendosur si prioritete t saj infrastrukturore

    ndrtimin e dy rrugve kryesore, t cilat lidhin Prishtinn me qendrat

    kryesore t rajonit si, Tirana e Shkupi, por t cilat n t njjtn

    koh lidhin edhe qendrat kryesore brenda

    Kosovs.

  • RRUGA 6: AUTOSTRADA PRISHTIN - SHKUP 13

    3. MSIMET E NXJERRA NGA NDRTIMI I RRUGS 7

    Prmirsimi i transportit n Evropn Jug-lindore dhe lidh-ja e saj me Evropn Perndimore sht konsideruar n vazhdimsi si projekt shum i rndsishm pr zhvillimin ekonomik t ktij regjioni (Ballkani n prgjithsi), por edhe pr integrimin e tij n tregun e prbashkt evropian. Pr t arritur kto qllime, Bashkimi Evropian (BE) s bashku me vendet e Evrops Jug-Lindore (EJL), n vitin 2004 themelu-an Organizatn pr Transport t Evrops Jug-Lindore (OTE-JL), n mnyr q t koordinojn strategjit dhe projektet e zhvillimit t transportit n kto vende. Kosova, fillimisht duke u prfaqsuar nga UNMIK-u, sht br antare e ksaj organizate dhe ka qen pjes e planeve t saj qysh prej asaj kohe.

    Qeveria e Kosovs (QK), n linj me planet e OTEJL, n vitin 2005/2006 ka vendosur si prioritete t saj infrastrukturore ndrtimin e dy rrugve kryesore, t cilat lidhin Prishtinn me qendrat kryesore t rajonit si, Tirana e Shkupi, por t cilat n t njjtn koh lidhin edhe qendrat kryesore brenda Kosovs. Njra sht Rruga 6, e cila prfshin segmentin Prishtin Hani i Elezit (kufiri me Maqedonin) e gjat rreth 65 kilometra. Dhe tjetra, Rruga 7 e cila prfshin segmen-tin Morin Prishtin Merdare, e gjat rreth 118 kilometra (shih figurn 1 m posht).

    Rruga 6, konsiderohet t jet e nj rndsie t veant rajo-nale, sepse si shihet edhe nga figurat 1 dhe 4 (m posht), kjo rrug lidh Prishtinn me Shkupin, por n ann tjetr sht edhe nj ndr rrugt me prioritet t lart n planet e OTEJL. Rruga 6, ndr tjera, sht edhe rrug ndrlidhse me Korridorin VIII n Shkup, e q mendohet dhe pritet t lidh n t ardhmen Prishtinn me Malin e Zi, prkatsisht me Rrugn 4 (Podgoric Beograd).

    Kurse n ann tjetr, Rruga 7, apo autostrada Ibrahim Rugova, ka qen nj ndr top-prioritetet e Qeveris s Kosovs, e cila gjithashtu sht plotsisht n linj me planet e Bashkimit Evropian (BE) dhe OTEJL, dhe si e till sht kontraktuar dhe prfunduar n afat kohor rekord. Kontrata e nnshkruar nga Qeveria e Kosovs dhe kompania ndrkom-btare Bechtel&Enka ishte n vler rreth 830 milion EUR, ose thn ndryshe mbi 11 milion EUR pr kilometr. Rruga 7 ishte projekti m i madh publik n Kosov n dekadat e fundit, dhe konsiderohet t jet nj ndr projektet m t

    mdha n rajon. Para se t nnshkruhej kontrata, projekti ishte edhe nj ndr premtimet kryesore elektorale t partis politike e cila, n fakt, ishte n pushtet dhe i fitoi zgjedhjet n at koh. Projekti n trsi u financua nga buxheti publik, pavarsisht se n vazhdimsi opinioni publik rekomandon-te Qeverin t shfrytzoj edhe forma tjera t financimit (Riinvest, 2011).

    Dshirojm t theksojm se para nnshkrimit t kontrats pr ndrtimin e Rrugs 7, nuk kishte diskutim publik t mjaftueshm lidhur me projektin, gjithashtu nuk kishte as studim fizibiliteti q do t mund t shfrytzohej si baz pr diskutim. Mungesa e diskutimit/debatit publik ishte rezultat i argumentimit (nga ana e Qeveris) se projekti ishte me rndsi t lart politike pr Kosovn, sepse lidhte Kosovn me Shqiprin, dhe n kt form u krijua nj disponim pozi-tiv lidhur me projektin. I vetmi diskutim publik, i ngritur n at koh, ishte nga opozita (kryesisht nga Lvizja Vetven-dosje), e cila kritikonte Qeverin pr munges transpar-ence n t gjith procesin e kontraktimit, dhe pr mimin shum t lart t projektit, t cilin e lidhte edhe me afera t mundshme t korrupsionit. Por, n asnj rast nuk u diskutua arsyeshmria (fizibiliteti) ekonomike e projektit.

    Tani nga kjo perspektiv kohore, dhe n baz t t dhnave zyrtare t qarkullimit t mjeteve (Statistikat e Kosovs, 2014), por edhe n baz t intervistave me akter t ndry-shm t shoqris kosovare, rezulton se Rruga 7 nuk sht duke u shfrytzuar n mas, apo si sht pritur. Ky fakt theksohet edhe nga raporti i Foreign Policy (2015), i cili i referohet t dhnave zyrtare t kontrollimit t qarkullimit rrugor, sipas t cilave konsiderohet se rruga sht duke u shfrytzuar vetm n nj t tretn e kapacitetit t saj.

    Sipas Banks Botrore (2010), vetm dy nga nnt pjest e ksaj rruge (ato afr kryeqendrs - Prishtins), mund t jen ekonomikisht t arsyeshme. Nse bazohemi n t dhnat zyrtare t publikuara n vitin 2014, n Kosov kan qen t regjistruara rreth 290,000 mjete motorike, me fjal t tjera vetm nj n gjasht kosovar sht pronar i nj mjeti motorik, i cili sht nj ndr raportet m t ulta n Evrop. Ky fakt (ky raport statistikor) nuk e prkrah ndrtimin e nj rruge t till kualitative, dhe me mim t lart. Por, n ann tjetr, arsyetimi i vazhdueshm qeveritar ka qen se Rruga

  • RRUGA 6: AUTOSTRADA PRISHTIN - SHKUP14

    FIG. 01 HARTA E DY RRUGVE KRYESORE (RRUGA 6 DHE RRUGA 7) T CILAT LIDHIN PRISHTINN ME TIRANN DHE SHKUPIN

    Burimi: OTEJL (2014)

    Route 6

    Route 6

    Route 7

    Route 7

    R106M25

    M9

    M25

    M2

    Prishtin

    Serbia

    Maqedonia

    Mali i Zi

    Shqipria

    Mitrovic

    Pej

    Prizren

    Ferizaj

    Vrmic

    Suharek

    Lipjan

    Fush Kosov

    BllacKaanik

  • RRUGA 6: AUTOSTRADA PRISHTIN - SHKUP 15

    7 prve qarkullimit t veturave t vogla dhe njerzve n prgjithsi, do t ket efekte t mdha pozitive n qarkul-limin e mallrave. Por edhe n kt rast, sipas analizs ton, kjo nuk rezulton t jet e till. N pjest e ardhshme t raportit do t merremi n detaje edhe me efektet e Rrugs 7 n tregtin e jashtme t Kosovs.

    Si e theksuam me lart, vrejtjet kryesore t opinionit publik n Kosov, duke prfshir edhe grupet opozitare politike, kan qen kryesisht t orientuara n mungesn e transparencs lidhur me projektin (kontrata e nnshkruar nga kompania ndrkombtare Bechtel&Enka dhe Qeveria e Kosovs asnjher nuk sht br publike) dhe mimin e lart q po paguan shoqria pr nj projekt t till. Nj fakt i till paraqitet edhe n analizn e publikuar n revistn e njohur amerikane Foreign Policy (FP). Sipas FP (2015) punt e prfunduara nga kompania Bechtel n Ballkan, n prgjithsi, pra jo vetm n Kosov, jan t prcjellura me mime t larta (m t larta se mesatarja e tregut), me transparenc t ult, dhe me akuza pr korrupsion. Argu-mentin se kjo kompani sht e mbyllur dhe aspak transpar-ente, e mbshtet edhe fakti q kompania ka paraqitje shum t rralla n media, nuk merr pjes n diskutime publike dhe nuk mbshtet fare aktivitete me prgjegjsi sociale. Edhe ekipi hulumtues i ktij raporti, ka br shum prpjekje t jet n kontakt me zyrtart e kompanis Bechtel&Enka, por nj gj e till ka qen e pamundur.

    Niveli i ult i transparencs, u kritikua edhe nga instituci-one si Fondi Monetar Ndrkombtar (FMN), Banka Botrore (BB), ambasadat e vendeve t BE-s n Kosov, dhe sho-qria civile n vend. Breng e madhe e opinionit publik ishte edhe lloji i kontrats, i bazuar n mim pr njsi, q nnkuptonte se mimi final i projektit do t kuptohej vetm kur t prfundonte i gjith ndrtimi. Sipas prfaqsuesve opozitar n Kosov (LVV), kompania Bechtel&Enka ka ngri-tur mimin e disa materialeve t prdorura n ndrtimin e rrugs (p.sh. mimin e zallit), ku sipas tyre mimi ka qen tre her m i lart se mimi i tregut. Sipas tyre, nj element tjetr skandaloz i kontrats ka qen edhe mimi pr lvizje t pajisjeve, i cili ka qen diku rreth 40 milion EUR. Ky mim pr lvizje sht i paarsyeshm, kur kihet parasysh q pajisjet e kompanis Bechtel&Enka kan qen shum afr vendit t ndrtimit, vetm pak m tutje kufirit, n Shqipri.

    Kostoja e lart e ndrtimit t rrugs deklarohet edhe nga ndrtuesit vendor t rrugve, t intervistuar nga ekipi hu-lumtues. N kt drejtim, kompanit vendore theksojn se profiti i kompanis Bechtel&Enka nga ndrtimi i Rrugs

    7 n Kosov ka qen i lart3. Sipas kompanive vendore, konsiderohet q profiti neto n kto projekte t mdha in-frastrukturore t jet prej 25%-30%. Kjo prqindje sht deklaruar nga pothuajse t gjitha intervistat me kompanit vendore, t cilat jan t angazhuara n ndrtim t rrugve n Kosov.

    Niveli i ult i transparencs dhe mos-brja publike e kon-trats sht arsyetuar n vazhdimsi nga Qeveria me ar-gumentin se t dhnat e kontrats mund t prdoren nga konkurrenca. Ky arsyetim, nuk do t duhej t qndronte, pr arsye se kompanit t cilat angazhohen n projekte t mdha publike, duhet t jen t gatshme (jan t obliguara me ligj) t ofrojn informatat pr publikun.

    Kompania Bechtel, sht njra ndr kompanit m t mdha kontraktuese n SHBA, dhe e treta m e madhja n bot, sipas nj liste t publikuar nga Engineering News Record. Para se t angazhohej n Kosov, kjo kompani ka qen e angazhuar n ndrtim t rrugve t mdha edhe n Kroaci, Rumani, dhe s fundmi edhe n Shqipri. E themel-uar n vitin 1898, Bechtel sht kompani private, n pronsi t familjes Bechtel (FP, 2015). Kompania Bechtel angazho-het kryesisht n projekte t mdha n fusha t ndryshme si: transporti, nafta dhe gazi, dhe minierat. Vetm n vitin 2012 ka pasur t hyra rreth 38 miliard USD dhe ka pasur diku rreth 53,000 puntor t angazhuar n projekte n m shum se 40 vende t bots (FP, 2015). Pra, dshirojm t theksojm se Bechtel sht nj kompani e madhe ndr-kombtare4, e cila t hyrat mesatare vjetore i ka sa 20 her buxheti vjetor i Kosovs (i vitit 2014).

    Kompania Bechtel, para se t fillonte punn n Kosov, ka qen e angazhuar n disa projekte n Ballkan. Pas luftrave t viteve 90 n ish-Jugosllavi, shtetet e reja kishin nevoj emergjente pr rindrtim t infrastrukturs moderne. N vitin 1998, Bechtel u angazhua n ndrtimin e nj autostrade n Kroaci, kontrat e cila u negociua direkt me qeverin e athershme kroate dhe pa tender t hapur publik. Para se t angazhohej n ndrtimin e autostrads n Kosov, Bechtel prfundoi nj projekt t ngjashm n Shqipri.

    3 Nuk ka t dhna zyrtare pr profitin e krijuar nga kompania Bechtel&Enka n Kosov.

    4 Sipas raportit t botuar n revistn Foreign Policy, kompania Bechtel ka mar-rdhnie shum t mira me grupe politike n SHBA, dhe si rezultat n vazhdimsi ka shfrytzuar zyrtart e lart t Departamentit t Shtetit (State Department) pr t nnshkruar kontrata t mdha ndrkombtare. N shum raste zyrtar t lart t shtetit kan marr pozita t larta n kompanin Bechtel, por edhe e kundrta, zyrtar t lart nga kompania kan kaluar me pun n pozita publike. Sipas FP (2015) dhe burimeve t saj, nse nj vend bashkpunon me Bechtel-in, ai do t konsiderohet i afrt me Washingtonin.

  • RRUGA 6: AUTOSTRADA PRISHTIN - SHKUP16

    R4

    Xb

    R9bVc

    VbXa

    VbR10

    R1

    R1

    R1

    Vc

    VcR2a

    XX

    X

    X

    Xc

    R5

    R5

    R4

    R3

    R2b

    R2b

    R6b

    R6a

    R7

    R7

    VIII

    R2c

    R8

    XdX

    VIII

    VIII

    VIII

    Belgrade

    Beograd

    Podgoric

    Zagreb

    Prishtin

    Shkup

    Tiran

    Sarajev

    Belgrade

    Podgoric

    Shkup

    Sarajev

    Zagreb

    Beograd

    Prishtin

    Tiran

    FIG. 02 HARTA E RRUGVE KRYESORE N RAJONIN E EJL, N T CILN PARAQITEN EDHE RRUGT 6 DHE 7 BURIMI: OTEJL (2014)

  • RRUGA 6: AUTOSTRADA PRISHTIN - SHKUP 17

    R4

    Xb

    R9bVc

    VbXa

    VbR10

    R1

    R1

    R1

    Vc

    VcR2a

    XX

    X

    X

    Xc

    R5

    R5

    R4

    R3

    R2b

    R2b

    R6b

    R6a

    R7

    R7

    VIII

    R2c

    R8

    XdX

    VIII

    VIII

    VIII

    Belgrade

    Beograd

    Podgoric

    Zagreb

    Prishtin

    Shkup

    Tiran

    Sarajev

    Belgrade

    Podgoric

    Shkup

    Sarajev

    Zagreb

    Beograd

    Prishtin

    Tiran

    FIG. 03 PROJEKTET ME PRIORITET, SIPAS PLANEVE T OTEJL BURIMI: OTEJL (2014)

    Niveli Los DNiveli Los ENiveli Los F

    I varfr dhe shum i varfr

    Projektet prioritareRrjeti rrugor

  • RRUGA 6: AUTOSTRADA PRISHTIN - SHKUP18

    Zagreb

    Tiran

    Sarajev

    Podgoric

    Prishtin

    Shkup

    Beograd

    FIG. 04 PROJEKTET E GATSHME PR FINANCIM, N PLANET E OTEJL BURIMI: OTEJL (2014)

    T pranueshme pr financim

    N prgatitjeRrjeti rrugor

  • RRUGA 6: AUTOSTRADA PRISHTIN - SHKUP 19

    3.1 Financimi i Rrugs 7 dhe Rrugs 6

    Financimi i ktyre dy projekteve t mdha ka qen nj ndr problemet kryesore t Qeveris s Kosovs. Vrejtje t vazhdueshme n lidhje me formn e financimit, prve opinionit publik vendor, ka paraqitur edhe Fondi Monetar Ndrkombtar (FMN). Raporti i FMN-s pr Kosovn (2012), ndr tjera, thekson se Rruga 7 ka br presion t madh

    n Buxhetin e Kosovs dhe ky presion do t lirohej vetm me deficite m t thella buxhetore dhe me shkurtime n shpenzimet tjera kapitale (arsim, shndetsi, dhe infras-trukture lokale). Tani nga kjo perspektiv kohore, ne mund t konkludojm q n fakt ka ndodhur kjo e fundit, pra, pr t paguar faturn e rrugs jan shkurtuar shpenzimet kap-itale t Qeveris n sektort tjer, sidomos n zhvillimin e infrastrukturs lokale.

    Zagreb

    Tiran

    Sarajev

    Podgoric

    Prishtin

    Shkup

    Beograd

    TAB. 01 PLANIFIKIMET BUXHETORE PR FINANCIMIN E AUTOSTRADS S RE (RRUGA 6) DHE MIRMBAJTJEN E AUTOSTRADS IBRAHIM RUGOVA (RRUGA 7) (N MIL. EUR)

    Projekti 2014 2015 2016 2017 2018 Totali 2015-17

    Autostrada Rruga 6 55.9 90 108 120 130 503.9

    Mirmbajtja e Autostrads Rruga 7 2.1 3 3 3 11.1

    BURIMI: BUXHETI I KOSOVS (2015)

    N vitin 2003, kompania Bechtel angazhohet n Rumani, pr t ndrtuar nj autostrad me vler 2.7 miliard USD. Ndrtimi i autostrads s Transilvanis n Rumani sht prcjellur me probleme t shumta. Pr shkak t problemeve t shumta kontraktuale dhe ligjeve t cilat nuk jan prfil-lur, duke prfshir edhe mungesn e Vlersimit Strategjik t Mjedisit, Bashkimi Evropian ndrpreu t gjitha ndihmat e premtuara Rumanis. N nj raport t publikuar nga Bashkimi Evropian madje thuhej se kontrata e autostrads s Transil-vanis, e nnshkruar nga Qeveria Rumune, paraqiste vrimn e zez t shtetit, e cila i referohej mosprfilljes s ligjeve si dhe raportit t potencialit ekonomik t vendit ndaj obligimeve kontraktuale n t cilat ishte futur prmes ksaj kontrate. Mosprfillja e rekomandimeve t Bashkimit Evropian, si dhe problemet tjera t shumta, kishin ndikuar q deri n vitin 2007 t ket nj ngecje t madhe n ndrtimin e rrugs. Si n rastin e Kosovs, edhe n kontratn e ndrtimit t au-tostrads s Transilvanis kompania ndrtuese i arkton mjetet vetm pr segmentet e prfunduara t rrugs, jo pr punt t cilat nuk jan kryer. Mirpo, do vones ka ngarkesa shtes financiare n rast se ajo bhet me fajin e qeveris vendore. Kurse, kontrata nuk ka nj kosto fikse dhe kostoja e saj sipas analizave t bra kishte mundsi t ndryshonte

    nga 2.2 miliard EUR deri n 7.2 miliard EUR varsisht nga numri i njsive t investuara.

    Pagesat pr ndrtimin e secilit segment, qeveria Rumune sipas kontrats, i ka br vetm pasi q nj kompani kontrolluese (Scetaroute) e ka verifikuar kualitetin dhe kuantitetin e punve t kryera. Kurse pr t garantuar kualitetin e punve, Kompan-ia Bechtel&Enka pas nnshkrimit t kontrats kishte lshuar nj letr garancion bankar t ciln qeveria Rumune mund ta riimbursonte n rast se do t dshmohej mungesa e kualitetit. Kompania nacionale e ndrtimit t rrugve n Rumani kishte sugjeruar shkputjen e kontrats me kompanin Bechtel&Enka pas ndrtimit t dy segmenteve t rrugs, ngase sipas tyre vlera e kontrats n munges t mimeve fikse si dhe mundsis s ristrukturimit t tyre t imponuar nga klauzola t kontrats, e bn at shum t pafavorshme pr vendin. Nga ana tjetr, zyrtar t kompanis Bechtel&Enka, ashtu si n rastin e ndrtimit t autostrads s Kosovs, i japin rndsi t veant transferimit t njohurive nga kompania tek puntort dhe kompanit vendore t cilt kryejn nj pjes t konsiderueshme t puns. Kurse n rastin e Rumanis, probleme me theks t veant q veo-hen nga ana e ndrtuesit ishin ato t logjistiks, si problemet e shpronsimit dhe rialokimi i shrbimeve komunale q kan shkaktuar pengesa t konsiderueshme gjat ndrtimit.

  • RRUGA 6: AUTOSTRADA PRISHTIN - SHKUP20

    Edhe pse financimi i Rrugs 7 prfundoi pa kriza t mdha n buxhetin e shtetit, financimi i Rrugs 6 duket t jet akoma i pazgjidhur n trsi. Kjo shihet edhe nga Buxheti i vitit 2015, i prezantuar nga Ministria e Financave (shih tabeln ne vazhdim). N projekt-buxhetin pr vitin 2015 (shih tabeln 1), deri n vitin 2018 jan t planifikuara rreth 510 milion EUR pr financim t Rrugs 6, kurse pr pjesn e mbetur prej rreth 150 milion EUR nuk ka asnj sqarim.

    N dekadn e fundit, Qeverit e vendeve n zhvillim, kan qen m shum t orientuara drejt financimit t projekteve t mdha kapitale (infrastrukturore) n bashkpunim me ka-pitalin privat, prmes formave t njohura t bashkpunimit si: Partneriteti Publiko Privat (PPP) apo Koncesionet. N Kosov prvoja me PPP sht relativisht e vonshme. Deri n vitin 2009 nuk ka pasur as korniz ligjore e cila do t prkrahte projekte t tilla. Por, pas aprovimit t Ligjit mbi Partneritetet Publiko Private dhe Koncesionet n Infrastruktur, sht implementuar projekti i par PPP, q sht projekti i kon-cesionimit t Aeroportit Ndrkombtar t Prishtins (ANP).

    N kt drejtim, Brenck, et al. (2008) theksojn se vendet e tranzicionit n Evropn Jug-lindore (eki, Hungari, Poloni, Kroaci) e kan prdorur nj mundsi t till t financimit n mas t madhe, dhe numri i projekteve publiko-private n kto vende sht impresiv. Pr m tepr, ndrtimi i rrugve n vendet e tranzicionit t Evrops Jug-lindore, kryesisht sht realizuar prmes projekteve t rrugve me pages dhe sht br me kontratn Ndrto-Rehabilito-Transfero.

    Si theksuam edhe m lart, kur sht nnshkruar kontrata pr Rrugn 7, n vitin 2010, n fakt, korniza ligjore pr t prfshir ndonj partner privat n projekt ka qen e mangt, por n rastin e Rrugs 6, t gjitha parakushtet pr nj bash-kpunim t till kan qen n vend. sht e rndsishme t theksohet, se prvoja e vendeve tjera tregon se n rastet kur idet/projektet PPP jan t reja (pa prvoja te mhershme), do t duhej t fillohej me projekte m t vogla. Pra, do t mund t argumentohej se ky ishte nj projekt i madh pr tu futur n PPP, edhe pse Banka Botrore (BB), por edhe shoqria civile, qysh n fund t vitit 2007, kan rekomanduar Ministrin e Transportit dhe Telekomunikimeve (si quhej ather) q t konsideroj seriozisht prfshirjen e kapitalit privat n t dy rrugt kryesore, Rrugn 6 dhe Rrugn 7. Por, as n rastin e Rrugs 7, dhe as tani s voni, n rastin e Rrugs 6, ky rekomandim nuk sht marr parasysh. Prderisa fi-nancimi i Rrugs 7 sht prfunduar n trsi nga fondet publike, financimi i Rrugs 6 nuk sht krejtsisht i qart.

    Form tjetr financimi, n rastet e projekteve t tilla, jan kredit afatgjate (me norma t ulta t interesit) nga insti-

    tucionet financiare ndrkombtare, t cilat jan shfrytzuar nga vendet e tjera t rajonit. Rol t veant n kt drejtim ka Banka Evropiane pr Rindrtim dhe Zhvillim (BERZH), nga fondet e t cils jan financuar projekte t shumta t rrugve n shtetet e rajonit, kryesisht pr shkak t karakterit ndr-kombtar t rrugve. Riinvest (2011) n raportin Shteti dhe Buxheti analizon se si projektet e rrugve n rajon, t tilla si Korridori 5C n Bosnj e Hercegovin, jan financuar nga BERZH dhe nga Banka Evropiane pr Investime (BEI). Projekti i rrugs Pan-Evropiane t korridorit X ka gjetur bashkpunimin e shtetit Grek dhe atij t Maqedonis, t cilat kan shfrytzuar fondet e Bashkimit Evropian IPA (Instrumenti pr asistencn e Para-Aderimit n BE), si dhe t planit Helenik pr Rindrtim Ekonomik t Ballkanit. Fonde t tilla t rndsishme pr asis-tenc ndaj vendeve n tranzicion dhe drejt integrimeve Evropi-ane do t kishin lehtsuar mjaft ndrtimin e infrastrukturs s vendit. Do t ishte m mir q projektet t cilat potencialisht mund t financohen prmes fondeve asistuese pr integrime n BE, t planifikohen pr realizim n kohn kur Kosova do t ket t drejta t plota pr shfrytzim t tyre. Pasi q fondet e tilla nuk jan n dispozicion t vendit n periudhn aktuale, ather si opsione alternative mbesin kredit komerciale, futja e kapitalit privat prmes projekteve PPP, apo shitja e aseteve publike pr t mbuluar obligimet e projekteve.

    3.2 Disa shembuj t ndrtimit t Autostradave n vendet e rajonit

    Sipas Doll dhe Essen (2008), t cilt kan publikuar nj stu-dim t rndsishm lidhur me ndrtimin e autostradave (dhe kostot e tyre) n vendet evropiane, duke krahasuar tet vende evropiane, Austria del t jet vendi me koston m t lart n ndrtim t rrugve. Raporti tregon se kostoja e ndrti-mit t autostradave n Austri sht rreth 13 milion EUR pr kilometr, mesatarisht. Vendi tjetr me koston m t lart n ndrtimin e autostradave del t jet Hungaria, me mbi 11 milion EUR pr kilometr, e percjellur nga Sllovakia me rreth 10 milion EUR pr kilometr, dhe Republika eke me 9 milion EUR pr kilometr. Kurse, n ann tjetr, n Danimark kostoja mesatare e ndrtimit t autostrads sht vetm rreth 6 milion EUR pr kilometr. M lart renditen Kroacia dhe Sllovenia me kosto rreth 7 milion EUR pr kilometr, kurse n Gjermani kostoja mesatare e ndrtimit t autostra-dave sht rreth 8 milion EUR pr kilometr. Po t prfshihej Kosova n kt list, ajo do t renditej e dyta, pas Austris, me mbi 11 milion EUR pr kilometr rruge t ndrtuar.

    Kto t dhna, n fakt, vrtetojn deklarimet e nj pjese t opinionit publik dhe kompanive vendore, se mimi i ndrtimit

  • RRUGA 6: AUTOSTRADA PRISHTIN - SHKUP 21

    TAB. 02 KOSTOJA MESATARE E NDRTIMIT T AUTOSTRADAVE N VENDET EVROPIANE (N MIL. EUR PR KILOMETR)

    Hungaria > 11.2

    Sllovakia > 9.5

    Gjermania > 8.2

    Sllovenia > 7.3

    Kroacia > 6.7

    Danimarka > 5.9

    Republika eke > 8.8

    1 KM

    BURIMI: DOLL AND ESSEN (2008)

    Kosova > ~11.5

    Austria > 12.9

  • RRUGA 6: AUTOSTRADA PRISHTIN - SHKUP22

    t rrugs n Kosov ka qen mbi mesataren e tregut, sidomos kur kemi parasysh terrenin n t cilin sht ndrtuar Rruga 7.

    Sipas studimit t Doll dhe Essen (2008), terreni malor za-konisht rrit koston e ndrtimit t autostradave, dhe si re-zultat kostoja e ndrtimit mund t shkoj deri n 26 milion EUR pr kilometr, si sht rasti me Gjermanin, apo rreth 25 milion EUR pr kilometr n rastin e Austris.

    Si theksuam m lart, nj ndr vrejtjet kryesore t opin-ionit publik ka qen e lidhur me mimin e lart q shoqria ka paguar pr kto projekte. Ndr t tjer, mimin e lart t paguar pr ndrtimin e rrugve e ka kritikuar edhe partia e cila ne kohen e nnshkrimit t kontrats ishte n opozit kurse tani sht n pushtet. Lutfi Haziri, nnkryetar i LDK-s (Gazeta Express, korrik 2014) kritikon fillimin e projektit pr ndrtimin e Rrugs 6, n nj koh kur vendi sapo kishte dal nga zgjedhjet dhe ishte pa institucionet e reja. Ai n kt rast kritikon edhe mimin e lart q ka paguar shoqria pr Rrugn 7, e q do t paguaj pr Rrugn 6.

    3.3 Efektet e projekteve n punsim

    Hapja e vendeve t puns ka qen nj ndr argumen-tet kryesore t Qeveris n arsyetimin e tyre pr ndr-timin e dy autostradave. Normalisht q projekte t tilla t mdha do t krijojn vende t reja t puns, sidomos gjat kohs sa ato jan n ndrtim e sipr. Por ato nuk jan t qndrueshme, kan jet-gjatsi t shkurtr, sepse me prfundimin e projektit prfundojn edhe punsimet. Studime t shumta n kt tem (Khandker and Koolwal, 2011; Mu and Van de Walle, 2011; Lokshin and Yeemtsow, 2005; Mayer, 2014) tregojn se ndrtimi i rrugve t reja mund t lehtsoj qasjen n tregjet e puns, mund t rris edhe nivelin e vet-punsimit prreth saj, dhe gjithashtu mund t lehtsoj qasjen n lndn e par, por t gjitha kto jan efekte indirekte t projektit t cilat jan vshtir t matshme.

    Konsiderohet se gjat ndrtimit t autostrads Prisht-in-Morin (Rruga 7), ishin t angazhuar n mnyr direkte rreth tre mij puntor lokal5. Normalisht, jo t gjith kta puntor kan qen t angazhuar gjat gjith kohs s projektit, shum prej tyre kan punuar vetm n pjes t caktuara t projektit. Nga t dhnat dytsore q kemi analizuar (paraqitja e puntorve n ATK nga kompania

    5 Deklarime te kompanis Bechtel&Enka ne mediat vendore.

    Bechtel&Enka), rezulton se n vitin 2010, n Bechtel&Enka (Kosov) kan qen t punsuar rreth 1000 puntor.

    Nse supozojm se n projekt kan qen t angazhuar 3000 puntor (ashtu si sht paraqitur n media edhe nga vet kompania), t cilt kan punuar nga 12 muaj pune mesatar-isht, kjo do t rezultonte n 36000 muaj pune (3000 puntor x 12 muaj pune), dhe nse supozojm se ata jan paguar mesatarisht rreth 400 EUR pr muaj (qe sht pag m e lart se mesatarja e pags n Kosov6), kjo do t rezultonte n 14.4 milion EUR t paguara pr paga puntorve lokal, e q n fakt sht vetm 1.7% e kostos totale t projektit (830 milion EUR).

    N rastin m t mir, nse supozojm se 3000 puntort e angazhuar kan punuar nga 24 muaj n total, ather kjo do t rezultonte n 72000 muaj pune, t paguara nga 400 euro n muaj, do t rezultonte me 28.8 milion EUR t paguara puntorve lokal, e q prbn rreth 3.5% t kostos totale t projektit. N t dy skenart, kostoja e fuqis puntore t an-gazhuar n projekt, sht nn mesataren e kostos s projek-teve t ngjashme, e cila sht rreth 10% e totalit t projektit.

    Ngjashm pritet t ket angazhim edhe n ndrtimin e Rrugs 6. N ann tjetr, sindikatat e puntorve n for-ma t ndryshme jan ankuar n vazhdimsi pr kushtet e vshtira t puns, pr lndime n pun, orarin e strzgjatur, dhe pagesn e ult pr or pune.

    Kompanit vendore, gjat intervistave t zhvilluara, kan deklaruar se puntort e angazhuar nga kompania Bechtel&Enka jan paguar nga 1 EUR pr or pune, q sht mim m i ult se mimi i tregut pr or pune, q fillon nga 1.5 EUR pr or pune.

    3.4 Efektet e Rrugs 7 n tregtin e jashtme

    Meqense rritja e volumit tregtar dhe qasja n tregje t reja ka qen nj ndr arsyet kryesore t ndrtimit t Rrugs 7, pr ne ka qen shum me rndsi t analizojm efektin e projektit n kt drejtim.

    Tabela n vazhdim paraqet shkmbimet tregtare Kosov Shqipri n tri vitet e fundit. Nse analizohet eksporti koso-var n Shqipri, nuk duket se ka ndonj rritje t theksuar n

    6 Shih raportin e Institutit Riinvest (2014) lidhur me zhvillimin e sektorit privat n Kosov.

  • RRUGA 6: AUTOSTRADA PRISHTIN - SHKUP 23

    TAB. 03 SHKMBIMET TREGTARE KOSOV SHQIPRI (N 000 EUR) 20

    1420

    1320

    12

    44,017

    133,701

    -89,684

    Eksporti >

    Importi >

    Deficiti Tregtar

    43,800

    110,486

    -66,686

    Eksporti >

    Importi >

    Deficiti Tregtar

    40,179

    109,824

    -69,645

    Eksporti >

    Importi >

    Deficiti Tregtar

    Burimi: Enti i Statistikave t Kosovs (2014)

  • RRUGA 6: AUTOSTRADA PRISHTIN - SHKUP24

    tre vitet e fundit, n t cilat vite besojm se do t mund t kishte ndikim ndrtimi i Rrugs 7. Prderisa n vitin 2012, eksporti kosovar n Shqiperi ishte 40.2 milion EUR, n vitin 2014 ishte rreth 44 milion EUR, prkatsisht rreth 9% m i lart. Padyshim, se kjo rritje prej 9% nuk mund ti atribuohet e tra vetm ndrtimit t rrugs. N kt rritje mund t ken ndikuar edhe shum faktor t tjer, t cilt, me kt met-odologji t prdorur, e kemi t pamundur ti kontrollojm.

    N ann tjetr, edhe importi ka rezultuar me rritje nse kra-hasojm vitin 2012 me vitin 2014 (shih tabeln 3). Prderisa n vitin 2012, importi nga Shqipria ishte 109.8 milion EUR, n vitin 2014 ai ishte 133.7 milion EUR, apo rreth 18% m i lart. N kt drejtim, deficiti tregtar n mes t Kosovs dhe Shqiperis vesa sht thelluar n tre vitet e fundit. Deficiti tregtar n vitin 2012 ka qen 69.6 milion EUR, kurse n vitin 2014 ai sht rritur n 89.6 milion EUR, apo rreth 22% m i lart.

    Nga kjo mund t konkludojm, gjithmon duke pasur para-sysh t metat e metodologjis (krahasimit) q po prdorim, se ndrtimi i Rrugs 7 ka qen me benefit pr prodhuesit e Shqipris, por jo edhe pr ata t Kosovs. Por, n ann tjetr, dshirojm t theksojm se konsumatori kosovar, si rezulat i ndrtimit t Rrugs 7 ka pasur qasje n gam m t gjer t produkteve, e n shum raste (potencialisht) i ka konsumuar ato produkte me mime m t ulta, pr shkak t kostos m t ult t transportit.

    Por, pavarsisht q Rruga 7 nuk ka ndikuar shum n rrit-jen e eksportit kosovar n Shqipri, ajo po shrben tani si rrug alternative pr eksportin e vendeve tjera (B&H, Serbia dhe Maqedonia) n Shqipri, prmes Kosovs. Pra, rruga ka zvendsuar Maqedonin dhe Malin e Zi si vende transite pr eksportin e Kosovs, por edhe t vendeve tjera drejt Shqipris. Shfrytzimi i Rrugs 7 pr transport t mallrave t vendeve fqinje drejt Shqipris, mund ti sjell prfitime indirekte ekonomis kosovare (n rritje t t hyrave nse aplikohet pages n rrug, n shitje t karburanteve, n industrin e hotelieris dhe restoranteve, e t tjera).

    Sipas t dhnave t Doganave t Kosovs, edhe eksporti nga Kosova i cili ka destinacion final Malin e Zi, po transportohet prmes Rrugs 7, dhe si rezultat ka ulur n mas t madhe prdorimin e Kulls si pik doganore. Gjithashtu, pika do-ganore e Morins (Vermic) tani po shfrytzohet edhe pr eksportet e Kosovs dhe Shqipris, me destinacion t fun-dit vendet e Evrops apo vendet e Ballkanit, respektivisht.

    3.5 Efektet e ndrtimit t Rrugs 7 tek sektori vendor i ndrtimit t rrugve

    Sektori i ndrtimit t rrugve n Kosov, n dhjet vitet e fundit, ishte n zhvillim e sipr, sidomos pas ngritjes sig-nifikante t buxhetit t Ministris s Infrastrukturs (n at koh Ministria e Transportit dhe Post-Telekomunikimeve). Marr parasysh ngritjen n buxhetin pr infrastuktur, por edhe planet e Qeveris pr investime n infrastruktur rrugore, shum kompani t reja vendore u futn n kt industri dhe investuan n makineri dhe pajisje, n mnyr q t ishin n gjendje t konkurronin pr projekte.

    Por, situata ndryshoi shum kur buxheti i Ministris s In-frastrukturs u orientua pothuajse krejtsisht n ndrtim t Rrugs 7, e m von edhe n ndrtim t Rrugs 6. Dhe, si rezultat i ksaj situate t re, e vetmja mundsi pr angazhim mbeti bashkpunimi me kompanin Bechtel&Enka, apo angazhimi n mirmbajtje t rrugve aktuale. Shum kom-pani vendore zgjodhn alternativn e par dhe filluan bash-kpunimin me kompanin Bechtel&Enka.

    Nga intervistat q kemi realizuar me kompanit vendore t ndrtimit t rrugve, por edhe me shoqatn e tyre, rezulton se ato kan punuar n kushte t vshtira kontraktuale. Sipas tyre, kompania Bechtel&Enka ka pasur krkesa t shumta (jasht kontraktuale), e n shum raste t paarsyeshme (si p.sh. sigurime t shumta t aktiviteteve), t cilat n fakt e kan shtuar n vazhdimsi koston e aktiviteteve. Ato deklarojn gjithashtu se ka pasur edhe dnime t shumta, t shqiptuara nga kompania Bechtel&Enka, pr devijime t ndryshme kontraktuale.

    Kompanit vendore, n prgjithsi, ankohen pr mar-rdhnie jo t mira me kompanin Bechtel&Enka. N disa raste ato kan ndrprer kontratat dhe punn, duke mos pasur mundsi financiare pr t vazhduar aktivitetet. Tani s fundmi, n linj t plot me bisedat tona me kompanit vendore t kontraktuara nga Bechtel&Enka, n mediat vendore u raportua se pesmbdhjet nga kompanit ven-dore kan ndrprer punn n Rrugn 6. Ndrprerja vjen kryesisht si rezultat i presionit nga Bechtel&Enka pr t ulur mimet kontraktuese, t cilat edhe ashtu kan qen t ulta.

    Kompanit vendore deklarojn se mimet e kontraktuara pr pun n vazhdimsi kan rn, ndr tjera edhe si rezu-ltat i konkurrencs n mes t kompanive vendore pr tu angazhuar n projekt.

  • RRUGA 6: AUTOSTRADA PRISHTIN - SHKUP 25

    Janar Shkurt Mars Prill Maj Qershor Korrik Gusht Shtator Tetor Nntor Dhjetor

    Janar Shkurt Mars Prill Maj Qershor Korrik Gusht Shtator Tetor Nntor Dhjetor

    8,000

    6,000

    4,000

    2,000

    0

    Burimi: Enti i Statistikave t Kosovs (2014)

    FIG. 05 EKSPORTI N SHQIPRI N TRI VITET E FUNDIT (N 000 EUR)

    2012 2013 2014

    20,000

    18,000

    16,000

    14,000

    12,000

    10,000

    8,000

    6,000

    4,000

    2,000

    0

    Burimi: Enti i Statistikave t Kosovs (2014)

    FIG. 06 IMPORTI NGA SHQIPRIA N TRI VITET E FUNDIT (N 000 EUR)

    2012 2013 2014

  • RRUGA 6: AUTOSTRADA PRISHTIN - SHKUP26

    Konsiderohet q Bechtel&Enka ka shfrytzuar nivelin e ult t njohurive dhe planifikimeve nga ana e kompanive vendore. Nga intervistat e zhvilluara, rezulton se ata nuk kan analizuar n detaje kontratat, ose n raste tjera edhe nuk kan kapacitete pr t analizuar/kuptuar n detaje kon-tratat e nnshkruara.

    Sipas kompanive vendore, institucionet e Kosovs (m saktsisht Ministria e Infrastrukturs) nuk e kan mbikqyrur kontratn n masn e duhur, dhe si rezultat i kan dhn liri t plot kontraktorit kryesor q t eksploatoj resurset vendore. Kompanit vendore, t paangazhuara n projekte tjera dhe n presion financiar, kan konkurru-ar njra-tjetrn n thirrjet pr oferta t kompanis Bechtel&Enka, duke ulur mimin e shrbimeve nn mimin e tregut dhe nn do nivel t ar-syeshmris financiare.

    Sipas tyre mbi gjysma e puns n Rrugn 7 sht realizuar nga kompanit vendore, normalisht, nn mbikqyrjen e rrept t Bechtel&Enka. Kom-panit vendore ankohen se ka munguar prkrahja nga institucionet, n mar-rdhnien e tyre me kontrak-torin kryesor. Disa prej kom-panive vendore t cilat kan qen t angazhuara nga Bechtel&En-ka edhe n projektin e ngjashm n Shqipri, theksojn se atje kan pasur pervoj m t mir, e kjo kryesisht pr shkak t mbikqyrjes m t madhe t kontrats nga ana e Qeveris s Shqiperis. Sipas tyre, kompanit vendore n Shqipri kan qen m t mbrojtura nga ana e Qeveris.

    I njejti konkluzion rezulton edhe nga diskutimet q kemi pasur me deputt e Kuvendit t Kosovs, ata deklaro-jn se mbikqyrja e kontrats dhe e puns n ndrtimin e Rrugs 7, nuk ka qen permanente, dhe se sht dashur t kontraktohet ndonj kompani ndrkombtare me pervoj, e cila do t merrej ekskluzivisht me mbikqyrje t kontrats. Ky sht njri ndr rekomandimet kye pr Rrugn 6. Shumica e deputetve konsiderojn se Ministria e Infrastrukturs, ak-tualisht, nuk ka kapacitete pr t mbikqyrur kontratn, dhe kjo situat mund t eksploatohet n forma t ndryshme nga pun-kryersi.

    N fakt, Qeveria e Kosovs n t dy rastet, pra edhe n ndrtimin e Rrugs 6 dhe Rrugs 7, ka angazhuar kom-panin ndrkombtare Hill International n mbikqyrje t projekteve. Mbikqyrja dhe raportet e Hill International dorzuar Qeveris kan qen n vazhdimsi jasht diskuti-mit publik. Pr m shum, konsiderohet se kompania Hill International sht shum e afrt me Bechtel&Enka dhe ka konflikt interesi. Sipas, gazetes Jeta ne Kosov (JNK) Hill International drejtohet nga ish-puntort e Bechtel-it, t cilt punuan aty pr disa dekada.

    Problem tjetr q theksohet nga deputett e Kuvendit t Kosovs, lidhur me ndrtimin e Rrugs 7, sht

    edhe ndryshimi i kahjes s rrugs, i cili sht br pa studime dhe plane t

    detajuara, gjithashtu edhe pa arsy-etim. E njjta praktik nuk duhet

    kurrsesi t ndodh n projektin e Rrugs 6.

    Pr m shum, kompanit vendore theksojn se pjes e madhe e inputeve t rrugs (si guri dhe zalli) nuk jan paguar fare, nuk sht paguar taks pr to.

    mimi i kontraktuar ka qen pr njsi, e jo pr kilometr

    dhe kjo ka komplikuar edhe mbikqyrjen edhe transparencn

    e projektit.

    Financimi vetm me mjete t buxhetit sht problemi i rradhs. Nuk jan marr n

    konsiderat burime tjera t financimit. Rruga 6 nuk ka qen me urgjenc, ka mund t ndrtohet n nj koh tjetr, kurse n kt koh sht dashur vetm zgjerim i rrugs aktuale.

    3.6 Kontrata Projekto Ndrto Kontrata e nnshkruar nga Qeveria e Kosovs me kom-panin Bechtel&Enka pr ndrtimin e Rrugs 7, ka qen e tipit Projekto Ndrto. Ky lloj i kontrats zakonisht prdoret n projektet e ndrtimit, n t cilat kontraktori sht prgjegjs pr projektimin dhe ndrtimin e projektit. Ky lloj i kontrats zakonisht karakterizohet me elementet n vazhdim:

    1. Kontraktori projekton ndrtimin mbi disa korniza t prcaktuara nga pundhnsi (Qeveria), por ka edhe

    mimet e kontraktuara me Bechtel&Enka kan qen tepr t

    ulta. Me ato mime nuk ka hapsire pr profit. Ato mime nuk mbulojn as

    amortizimin e pajisjeve dhe makinerive t prdorura. Sektori i ndrtimit t rrugve n

    Kosov sht n rnie, sepse buxheti shtetror sht i orientuar n autostrada, dhe mbetet hapsir

    e vogl pr projekte tjera. Nj pjes e jona po falimentojn, kurse pjesa tjetr sht e angazhuar n mirmbajtje t rrugve rajonale, dhe kshtu po

    e mbijetojn kt faz. Por, kto jan projekte shum t vogla, n krahasim me projektet

    e mdha t mhershme t ndrtimit t rrugve, e kemi fjaln pr kohn para

    se t kontraktoheshin dy rrugt e mdha 6 dhe 7.

  • RRUGA 6: AUTOSTRADA PRISHTIN - SHKUP 27

    raste kur sht prgjegjs pr projektimin e ndrtimit qysh prej fillimit t projektit.

    2. Projektimi dhe ndrtimi zhvillohen n faza dhe para-lelisht.

    3. Pundhnsi (Qeveria) zakonisht angazhon nj agjent (mund t jet edhe grup i brendshm nse ekzistojn kapacitetet) pr t administruar dhe mbikqyrur kon-tratn.

    Prparsi t ksaj forme kontraktuale konsiderohen t jen: 1. Prgjegjesia e plot pr projektin mbetet tek pun-kry-ersi, pra nuk ka ndarje t prgjegjsis, dhe si rezultat nuk ka komplikim n kompetenca. 2. Nivel m i ult i konflik-teve n mes t pun-dhnsit (Qeveris) dhe pun-kryersit (Kontraktorit). 3. Lejon hapsir kontraktorit pr ndryshime eventuale dhe si rezultat edhe profit m t lart. 4. Imple-mentimi i ndryshimeve eventuale sht m i thjesht dhe m i shpejt. 5. Ulet prgjegjsia administrative e pun-dhnsit (Qeveris). Dhe 7. sht e prshtatshme pr pro-jekte q duhet t prfundohen m shpejt.

    Kurse, n ann tjetr, mangsit kryesore t ksaj forme kontraktuale jane: 1. Kontraktori mund t orientohet drejt dizajnimit t projektit me kosto sa m t ult, gj q mund t rezultoj n cilsi m t ult t projektit. 2. Gjat fazs s menaxhimit mund t ket dyfishim t kostove. Dhe 3. Munges kontrolli (nga Qeveria) n dizajnim t projektit.

    Duke analizuar prparsit dhe mangsit e ksaj forme kontraktuale, ne mund t kemi iden pse n rastin e Rru-ges 7 sht zgjedhur kjo form kontraktuale. Mungesa e kapaciteteve t brendshme projektuese dhe administruese ka shtyr Qeverin e Kosovs drejt ksaj forme kontrak-tuale, por n ann tjetr, nj nga problemet kye n ndr-timin e Rrugs 7 ka qen, si e kemi theksuar edhe m lart, mos-angazhimi permanent i nj ekipi ndrkombtar (me pervoj) n mbikqyrje t kontrats.

    Poashtu, mendojm se forma e kontraktimit Projek-to-Ndrto sht e prshtatshme n rastet e urgjencave t mdha, kurse n rastin e Rrugs 7 nuk ka pasur ndonj urgjenc t madhe, sidomos jo n ndrtimin e Rrugs 6, apo autostradn Prishtin - Shkup.

    N vazhdim do t paraqesim analizn lidhur me rrjedhn e procesit n ndrtimin e Rrugs 6, Prishtin Hani i Elezit.

  • RRUGA 6: AUTOSTRADA PRISHTIN - SHKUP28

    After initial restructuring and separation of KOSTT in 2005, in

    September 2010, the Government of Kosovo, as a sole shareholder has

    advanced the process of separating the company in two separate companies:

    Generation (coal production and energy generation) and Company for Distribution and Supply. The latter was to be subject of the

    privatization process.

    Para nnshkrimit t kontrats pr ndrtimin e

    Rrugs 7, nuk kishte diskutim publik t mjaftueshm lidhur me projektin, gjithashtu nuk kishte as studim fizibiliteti q do t mund

    t shfrytzohej si baz pr diskutim.

  • RRUGA 6: AUTOSTRADA PRISHTIN - SHKUP 29

    4. RRUGA 6 AUTOSTRADA PRISHTIN SHKUP

    Si e kemi theksuar edhe m lart n raport, Qeveria e Kosovs, ka qen e orientuar, qysh prej vitit 2006, q t ndrtoj dy rrugt kryesore, Rrugn 6 dhe Rrugn 7, t cilat lidhin Prishtinn me Shkupin dhe Tirann, respektivisht. Rruga 7 sht ndrtuar n vitet 2010 2012, t ciln e kemi analizuar n sesionin e kaluar t raportit, kurse Rruga 6 ka filluar ndrtimin n vitin 2014, dhe planifikohet t prmbyl-let n afatin kohor prej 42 muajsh.

    Para se t nnshkruhej kontrata pr ndrtimin e Rrugs 6, Qeveria e Kosovs krijoi nj grup ndr-ministror, i cili n bashkpunim me Bankn Botrore (BB) dhe Fondin Monetar Ndrkombtar (FMN), erdhi me nj studim fizibiliteti pr projektin e Rrugs 6. Ky studim fizibiliteti sht zhvilluar nga nj ekip konsulentsh ndrkombtar, t cilt pas analizave t prezantuara rekomandojn Ministrin e Financave (MF) dhe Ministrin e Infrastrukturs (MI) pr t vazhduar me projektin. Rekomandimet e dhna nga grupi i ekspertve do ti diskutojm n vazhdim t analizs son.

    Nga diskutimi q kemi pasur me pal t ndryshme n kt projekt, por edhe me deputet t Kuvendit t Kosovs, thek-sohet se nj ndr problemet kye n ndrtimin e Rrugs 7 ka qen mungesa e nj studimi fizibiliteti7. Pa studim t fizibilitetit apo arsyeshmris sht e vshtir t merret vendimi pr nj projekte t mdha kapitale, si ka qen ndrtimi i Rrugs 7, apo si sht ndrtimi i Rrugs 6. Duke e pasur parasysh kt vrejtje t vazhdueshme dhe kt mangsi t madhe n projektin e Rrugs 7, Qeveria angazhoi ekspert t jashtm pr t zhvilluar studimin e fizibilitetit pr ndrtimin e Rrugs 6.

    Sipas MI, dhe dokumenteve n t cilat na sht dhn qasja, EGIS International, nj kompani konsulente me ekspertiz ndrkombtare n projektim t rrugve, ka qen e an-gazhuar n projektimin e Rrugs 6.

    7 Studimi i fizibilitetit apo ndryshe studimi i arsyeshmris sht dokument vler-sues pr arsyeshmrin ekonomike dhe sociale t nj projekti apo plani t caktuar. N baz t ktij studimi merren vendimet pr vazhdim apo jo t nj projekti t cak-tuar.

    Rruga 6, prbhet nga dy pjes shum t rndsishme:

    1. Pjesa Veriore, e cila fillon e lidhur me Rrugn 7, me vend-ndodhje n Veri t Lipjanit dhe vazhdon deri n Kaanik, me nj distanc rreth 40 km. Dhe,

    2. Pjesa Jugore, e cila vazhdon prej Kaanikut, prmes Hanit t Elezit, e deri n kufi me Maqedonin. Kjo pjes parashihet t ket distanc prej 15.5 km.

    Pjesa veriore e Rrugs 6 do t ket katr lidhje/kyje: n Lipjan, n fshatin Babush, n Ferizaj dhe n fshatin Doga-naj, t cilat lidhin Rrugn 6 me rrugn aktuale Prishtin Hani i Elezit. Kjo pjes e rrugs ka terren t rrafsht dhe pritet t ket ndrtim pa probleme t shumta. Meqense sht e drejt dhe pa pjes malore n t sht projektuar q t zhvillohet qarkullim me shpejtsi deri n 120 km/h. Kurse, pjesa Jugore e Rrugs 6, kalon npr nj pjes me terren malor, dhe me ura. Kjo pjes e rrugs pritet t jet m sfiduese edhe n ndrtim, por edhe n qarkullim pas ndrtimit, kshtu q sht e projektuar pr qarkullim me shpejtsi deri n 80 km/h. Gjithashtu, n kt pjes t rrugs sht planifikuar edhe ndrtimi i nj tuneli. Pikrisht ndrtimi i tunelit, ai i Kaanikut, me nj gjatsi prej 2.2 ki-lometrash, ka qen arsyeja kryesore q kompania fituese e tenderit Bechtel&Enka ka ofruar dy mime n ofertn e paraqitur. Oferta e par, pa tunel, ka qen rreth 500 mil-ion EUR, kurse nse ndrtohet tuneli, kompania fituese ka ofertuar me mim mbi 600 milion EUR.

    Edhe n rastin e Rrugs 6, sikurse tek rasti i Rrugs 7, vrejt-jet e mdha t publikut kan qen n lidhje me transparencn e projektit, n prgjithsi. Qysh prej projektimit t rrugs e deri tek nnshkrimi i kontrats, ka pasur munges transparence. Ministria e Infrastrukturs ka prezantuar kontratn pr auto-stradn Prishtin-Shkup, duke lejuar qasje pr t interesuarit, por vetm n zyrat e MI-s dhe n koh shum t limituar.

    Mnyra se si Ministria e Infrastrukturs ka ofruar qasje n kontratn pr ndrtimin e Rrugs 6, sht n kundrshtim me Ligjin nr. 03/L-215 pr Qasje n Dokumente Publike. Sipas nenit 11 t Ligjit pr Qasje n Dokumente Publike, kur lejohet qasja n dokument publik, krkuesi ka t drejt

  • RRUGA 6: AUTOSTRADA PRISHTIN - SHKUP30

    t zgjedh nse do t kontrolloj origjinalin apo kopjen, ose pr t pranuar nj kopje t dokumentit n fardo forme apo formati n dispozicion sipas zgjedhjes s tij. Asnj nga kto t drejta t publikut, nuk sht lejuar n kt rast.

    Transparenc t ult ka pasur edhe n arsyetimin pr t filluar nj projekt t till. Pavarsisht se sht zhvilluar studimi i fizibilitetit, ai nuk sht br publik dhe nuk sht diskutuar me opinionin e gjer publik. Partit opozitare e kan kundrshtuar projektin, me arsyetimin se vendi ka nev-oj pr projekte tjera kapitale, e jo edhe pr nj rrug t re.

    Kjo Qeveri, si shumka tjetr q ka vendosur pa dijenin e Kuvendit, pa konsultime dhe konsensuse, edhe n kt rast nuk ka ndrruar mentalitet, ka thn Haziri. (Gazeta Express 02/07/2014)

    Nga takimet tona me zyrtar t MI-s, rezulton se Rruga 6 do t ket mim fiks (rreth 650 milion EUR), q sht nj prparsi e madhe krahasuar me kontratn e mhershme pr Rrugn 7. Bhet fjal pr kontrat, si quhet, me elsa n dor, e cila do t ket prparsit e veta edhe n aspektin e prokurimit. Kostoja e prgjithshme e ndrtimit t Rrugs 6 prbhet nga kosto e shpronsimit t pronave private dhe nga kostoja e ndrtimit t rrugs. N baz t prvojs nga shpronsimi i pronave private n Rrugn 7 (Prishtin Morin), kostoja e shpronsimit pritet t jet mesatarisht rreth 1 milion EUR pr kilometr. Nse konsid-erojm q Rruga 6 do t jet e gjat rreth 60 km, ather vetm shpronsimi i pronave private do t kushtoj rreth 60 milion EUR, apo rreth 10% e totalit t kostos s rrugs.

    4.1 Efektet socio-ekonomike t projektit Rruga 6

    Pr t analizuar efektet socio-ekonomike t ndrtimit t nj rruge, nuk mund t fokusohemi vetm n efektet di-rekte t saj dhe n periudh afat-shkurtr, por duhet t analizojm edhe efektet indirekte dhe at n nj periudh m afat-gjate. Sipas disa studimeve (Striple, 2001; Mroueh, 2000), konsiderohet se jetgjatsia mesatare e nj rruge t till (autostrad moderne), sikurse Rruga 6 apo Rruga 7, sht rreth 50 vite. Andaj, si rezultat, edhe analiza e efek-teve socio-ekonomike, apo analiza e kthimit n investime (ang. Return on Investment, ROI), duhet t shtrihet n periu-dha m t gjata kohore (aq sa sht jetgjatsia e projektit), gj q e vshtirson analizn, padyshim.

    N kt drejtim, n kt raport ne do t mundohemi t anal-izojm aspekte ekonomike dhe sociale (disa prej t cilave jan vshtir t matshme n terme financiare), si: efektet e rrugs n tregtin e jashtme t vendit, vlera e kohs s kursyer, vlera e aksidenteve t ndodhura, vlera e operimit t mjeteve t transportit, prfitimet sociale, efektet n mim t toks, dhe efektet potenciale n ambient.

    T gjitha kalkulimet jan t bazuara n Studimin e Fizibilitetit t pergatitur nga kshilltart ndrkombtar pr Ministrin e Infrastrukturs. Andaj, ndr tjera, ne do t komentojm supozimet e tyre kryesore n kto kalkulime.

    EFEKTET E RRUGS 6 N TREGTIN E JASHTME T VENDIT Nj ndr argumentet kryesore pro ndrtimit

    4,500

    4,000

    3,500

    3,000

    2,500

    2,000

    1,500

    1,000

    500

    0

    Burimi: Statistikat e Kosoves (2014, 2013)

    FIG. 07 EKSPORTI I KOSOVS N MAQEDONI N VITET 2013 DHE 2014 (N 000 EUR)

    2013 2014

    Janar Shkurt Mars Prill Maj Qershor Korrik Gusht Shtator Tetor Nntor Dhjetor

  • RRUGA 6: AUTOSTRADA PRISHTIN - SHKUP 31

    2,500

    2,000

    1,500

    1,000

    500

    0

    Burimi: Statistikat e Kosoves (2014, 2013)

    FIG. 08 IMPORTI NGA MAQEDONIA N VITET 2013 DHE 2014 (N 000 EUR)

    2013 2014

    t Rrugs 6, t theksuara n studimin e fizibilitetit, por edhe nga Qeveria e Kosovs, paraqitet efekti pozitiv q Rruga 6 do t ket n marrdheniet tregtare t Kosovs me Maqe-donin, n prgjithsi.

    Si mund t shihet qart nga figurat dhe tabelat n vazh-dim, Kosova ka pasur deficit tregtar t vazhdueshm me Maqedonin, pra Kosova ka importuar rreth 140 milion EUR produkte nga Maqedonia vetm n vitin 2014, kurse ka ek-sportuar n Maqedoni rreth 36 milion EUR produkte. Dhe si rezultat deficiti tregtar vetm n vitin 2014 ka qen mbi 103 milion EUR. Ngjashm ka qen situata edhe n vitet e kaluara. sht e rndsishme t theksohet, se n vitin 2014 ka pasur ngushtim/ulje t deficitit tregtar n krahasim me vitin 2013, i cili ka qen afr 159 milion EUR (shih tabeln 6). Ky ngushtim i deficitit tregtar mund ti atribuohet edhe rritjes s volumit tregtar me Shqiprin.

    Nga prvoja rajonale dhe ndrkombtare, por edhe nga pr-voja e re q kemi me Rrugn 7, ne mund t konkludojm se Rruga 6 potencialisht do t ngris nivelin/volumin e shkm-bimit tregtar n mes Kosovs dhe Maqedonis.

    Pr shkak t kushteve m t mira t transportit, ne presim q kostot e transportit t jen m t ulta dhe kjo t re-flektoj edhe n mimet e produkteve t importuara apo eksportuara. Si rezultat edhe prodhuesit kosovar, mund t jen m konkurrues n tregun e Maqedonis dhe n tregjet e rajonit, por edhe anasjelltas, rruga e re do t bj produktet maqedonase apo t rajonit akoma m konkurruese n tregun e Kosovs.

    Rruga 6 mund t ndikoj n ngritje t volumit tregtar, por jo domosdoshmrisht n ulje t deficitit tregtar, si insiston Qeveria e Kosovs n disa raste. N fakt, nse bazohemi

    tek prvoja e marrdhenieve tregtare me Shqiprin, pas ndrtimit t Rrugs 7, deficiti tregtar me Shqiprin vese sht rritur. E njejta situat mund t ndodh edhe n rastin e Rrugs 6, apo n marrdhniet tregtare me Maqedonin. Por, n ann tjetr, si shihet nga figurat 7 dhe 8 m posht, eksporti i Kosovs n Maqedoni ka shnuar rritje n vitin e fundit, kurse importi rnie. Nse vazhdon ky trend edhe n vitet e ardhshme, rruga e re do t kishte efekt pozitiv n kt drejtim.

    Ne gjithashtu konsiderojm (ishte konkluzion edhe nga bisedat me deputett e Kuvendit t Kosovs), se Rruga 6 do t bhet konkurrente direkte e Rrugs 7, n aspektin e transportit t mallrave, si t importuara ashtu edhe t eksportit. Prderisa Rruga 7 ka fuqizuar pikn doganore n Morin, dhe qarkullimin e mallrave prmes Shqipris dhe Portit t Durrsit, Rruga 6 mund t kthej n fokus pikn doganore t Hanit t Elezit, dhe t fuqizoj shfrytzimin e Portit t Selanikut n Greqi.

    N pes vitet e fundit, pika m e ngarkuar doganore ishte ajo e Hanit t Elezit (kufiri me Maqedonin), nprmjet s cils qarkulluan rreth 35% t shkmbimit t prgjithshm tregtar t Kosovs, apo n vler prej m shum se 4.3 miliard EUR.

    KOSTOT E OPERIMIT T MJETEVE T TRANS-PORTIT konsiderohet se ndrtimi i rrugve moderne, si sht edhe ndrtimi i Rrugs 6, ul n mas t madhe kostot e operimit t mjeteve t transportit. Ulja e kostove vie nga drejtime t ndryshme, si nga shfrytzimi m i pakt i kar-buranteve, poashtu edhe nga amortizimi m i ngadalshm i mjeteve t transportit.

    Kshilltart ndrkombtar t MI-s, n analizn e tyre, kan kalkuluar se projekti i Rrugs 6 do t ul kostot e oper-

    Janar Shkurt Mars Prill Maj Qershor Korrik Gusht Shtator Tetor Nntor Dhjetor

  • RRUGA 6: AUTOSTRADA PRISHTIN - SHKUP32

    imit t mjeteve t transportit pr 20 milion EUR n total, n 20 vitet e para t operimit t rrugs (shih tabeln 8 n vazhdim). Pra, sht llogaritur q rruga e re do t kursej rreth nj milion EUR n vit vetm nga kursimi i karburantit dhe amortizimit t mjeteve t transportit.

    KOSTOT E AMBIENTIT n studimin e fizibilitetit, ulja e nivelit t ndotjes s ajrit paraqitet si efekt pozitiv i projektit n ambient, por n ann tjetr nuk permendet fare efekti negativ i ndrtimit t rrugs n tokn bujqsore. Vija n t ciln do t ndrtohet Rruga 6 sht e njohur si tok bujqsore, dhe ndrtimi i rrugs do t ket efekte negative n prodhimin bu-jqsor n at hapsir, por edhe n hapsirn prreth rrugs.

    EFEKTET N ARSIM, SHNDETSI DHE TURIZM Rruga 6, prve q lidh Prishtinn me Shkupin, ajo n fakt do t jet edhe nj lidhse e qendrave tjera t Kosovs me Prishtinn. Ktu sidomos kemi parasysh Ferizajin, Kaanikun, dhe Gjilanin. Kjo lidhje m e leht dhe m e shpe-

    jt e ktyre qendrave me Prishtinn konsiderohet se do t ket efekte pozitive n cilsin e arsimit dhe n qasjen m t leht n edukimin e lart. I njjti efekt pritet t jet edhe n aspektin e shndetsis. Rruga 6 do t lehtsoj qasjen e qendrave tjera n shrbimet shndetsore t Qendrs Klinike Universitare t Kosovs (QKUK). Si rezultat, kjo po-tencialisht mund t ndikoj pozitivisht n prmirsimin e shndetit t qytetarve t Kosovs e edhe n produktivitetin e tyre. Gjithashtu, konsiderohet se Rruga 6 do t lehtsoj qasjen n lokacionin turistik t Brezovics, dhe si rezultat do t ket efekt pozitiv n ngritjen e nivelit t turizmit.

    KURSIMI NGA ULJA E AKSIDENTEVE argument tjetr pro ndrtimit t rrugs, i theksuar n studimin e fizibi-litetit, sht edhe ulja e kostove t aksidenteve, ose thn ndryshe kursimi si rezultat i uljes s aksidenteve.

    Tabela 8 n vazhdim paraqet nivelin mesatar t aksidenteve n rrugt rajonale krahasuar me autostradat. Rezultatet

    2,500

    2,000

    1,500

    1,000

    500

    0

    Burimi: Statistikat e Kosoves (2013)

    FIG. 09 DEFICITI TREGTAR ME MAQEDONIN (2013) (N 000 EUR) Importi Eksporti

    Importi Eksporti16,000

    14,000

    12,000

    10,000

    8,000

    6,000

    4,000

    2,000

    0

    Burimi: Statistikat e Kosoves (2013)

    FIG. 10 DEFICITI TREGTAR ME MAQEDONIN (2014) (N 000 EUR)

    Janar Shkurt Mars Prill Maj Qershor Korrik Gusht Shtator Tetor Nntor Dhjetor

    Janar Shkurt Mars Prill Maj Qershor Korrik Gusht Shtator Tetor Nntor Dhjetor

  • RRUGA 6: AUTOSTRADA PRISHTIN - SHKUP 33

    tregojn se mesatarja e lndimeve t rnda dhe t lehta pr 100 milion kilometra rrugtim sht shum m e ult n au-tostrada sesa n rrugt e zakonshme rajonale. Nse marrim parasysh kostot mesatare t lndimeve n aksidente (dhe dmeve materiale nga aksidentet), ather parashihet q vetm nga ulja e aksidenteve shoqria t kursej 49 milion EUR (n 20 vite koh).

    Tabela 9 n vazhdim paraqet analizn e kostos dhe prfiti-meve (ang. Cost Benefit Analysis) nga ndrtimi i Rrugs 6, e paraqitur n studimin e fizibilitetit t cilit po i referohemi. Sipas ksaj analize norma e brendshme e kthimit8 t inves-timeve do t jet 10.6%, e cila tregon se investimi n kt projekt do t kthehet n m pak se 10 vite. Ne pajtohemi q kjo sht nj norm solide e kthimit t investimeve pr projekte t tilla, por n ann tjetr kemi dyshimet tona n kalkulimin e saj, sidomos tek kalkulimi i kohs s kursyer nga shfrytzimi i rrugs, i cili n vler monetare parashihet t jet 347 milion EUR.

    N vazhdim do ti komentojm supozimet baz t kalkulimit t paraqitur n studimin e fizibilitetit t MI-s, e q n fakt sht pjesa kye mbi t ciln baz sht marr vendimi pr ndrtim t Rrugs 6.

    S pari, duhet t theksojm se kostoja totale ekonomike e projektit do t jet m e lart sesa ajo e paraqitur n Studi-min e Fizibilitetit, pra ajo nuk do t jet 579 milion EUR, por rreth 660 milion EUR. Dhe ky ndryshim n koston totale t projektit, padyshim se ndryshon edhe normn e brendshme t kthimit. E dyta, ne konsiderojm se vlera monetare e kohs s kursyer sht e ekzagjeruar. Pr t ardhur deri tek kjo llogaritje keshilltart ndrkombtar t MI-s kan

    8 Tregues financiar qe tregon kthimin e investimeve te projekteve. Sa me i larte ky tregues aq me i dshirueshm projekti.

    llogaritur kohn e kursyer t pasagjerve n mjetet e trans-portit, duke supozuar se ata jan t punsuar dhe duke llog-aritur mimin e puns pr or, e cila e prkthyer n vler financiare pune ka rezultuar n 347 milion EUR, pr 20 vite (llogaritja origjinale n aneksin 1). Por, ka sht shum e rndsishme t theksohet, aty nuk sht marr parasysh niveli i lart i papunsis n Kosov.

    N kt analiz (tabela 9) sht paraqitur edhe Vlera e Tan-ishme Neto (VTN) e cila sht 130 milion EUR. Vlera e Tan-ishme Neto paraqet vlern e tanishme (t kohs s sotme) t prfitimeve dhe kostove t projektit. Rekomandohet q secili projekt me VTN pozitive (mbi zero) t shqyrtohet seri-ozisht pr aprovim. Meqense VTN e projektit sht prezan-tuar si 130 milion EUR, ather edhe sht rekomanduar aprovimi i projektit. Por, edhe n kt rast, nse merret parasysh kostoja m e lart e projektit, ather VTN reale do t ishte shum m e ult, apo rreth 50 milion EUR.

    KOSTOJA OPORTUNE nj ndr vrejtjet tona kryesore n analizn e paraqitur nga MI, sht mungesa e paraqitjes s kostos oportune t projektit, apo thn ndryshe ku do t mund t orientoheshin t njjtat fonde dhe far efekte do t jepnin. Kjo n fakt sht krkes standarde e nj studimi t fizibilitetit. Ne mendojm q n kt faz t zhvillimit socio-ekonomik, Kosova nuk e ka pasur t nevojshme edhe nj rrug t prmasave t tilla. Prioritet i ekonomis kosovare, n kt moment jan projektet t cilat kan intensitet m t lart t punsimit dhe q krijojn punsim m t qndrueshm. N ann tjetr, fonde t tilla do t ishin shum t nevojshme n sektorin e arsimit apo at t shndetsis.

    N vazhdim po paraqesim konkluzionet tona nga kjo analiz, dhe disa rekomandime pr akter t ndryshm.

    TAB. 08 NIVELI MESATAR I AKSIDENTEVE N RRUG RAJONALE DHE N AUTOSTRADA

    Mesatarja (rrugt aktuale)

    Mesatarja (Autostrada)

    Fatalitetet pr 100 milion km rrugtim 4.9 4.2

    Lndime t rnda pr 100 milion km rrugtim 22.9 3.1

    Lndime t lehta pr 100 milion km rrugtim 71.7 7.8

    Burimi: Dokumentet e MI dhe studimi i Fizibilitetit pr Rrugn 6

  • RRUGA 6: AUTOSTRADA PRISHTIN - SHKUP34

    TAB. 09 ANALIZA E KOSTOS DHE PRFITIMEVE T RRUGS 6

    KOSTOT EKONOMIKE

    Kostot operative 32

    Kostot e shpronsimit 46

    Kostoja e ndrtimit 475

    Kostot totale ekonomike 579

    PRFITIMET EKONOMIKE

    Vlera ekonomike e mbetur 278

    Vlera e toks ne fund te projektit 11

    Vlera e kohs se kursyer 347

    Vlera e kursimeve nga aksidentet 49

    Vlera e kursimeve nga shfrytzimi i mjeteve te transportit 20

    Prfitimet totale ekonomike 709

    Norma e Brendshme e Kthimit 10.6%

    Vlera e Tanishme Neto 130

    Burimi: dokumentet e MI dhe studimi i Fizibilitetit per Rrugen 6

  • RRUGA 6: AUTOSTRADA PRISHTIN - SHKUP 35

    Financimi i Rrugs 6

    duket t jet akoma i pazgjidhur n trsi, kjo shihet edhe nga Buxheti i vitit 2015, i prezantuar

    nga Ministria e Financave.

    Nga prvoja rajonale dhe

    ndrkombtare, por edhe nga prvoja e re q

    kemi me Rrugn 7, ne mund t konkludojm se Rruga 6 potencialisht do t ngris

    nivelin/volumin e shkmbimit tregtar n mes Kosovs

    dhe Maqedonis.

    Kontrata e nnshkruar nga kompania

    ndrkombtare Bechtel&Enka dhe Qeveria e Kosovs asnjher nuk

    sht br publike.

    Sipas Banks Botrore (2010), vetm dy nga

    nnt pjest e Rrugs 7, ato afr kryeqendrs

    (Prishtins), mund t jen ekonomikisht t

    arsyeshme.

  • RRUGA 6: AUTOSTRADA PRISHTIN - SHKUP36

    5. KONKLUZIONET DHE REKOMANDIMET

    Ky raport paraqet nj hulumtim kualitativ mbi ecurin e ndrtimit t Autostrads Prishtin Shkup (Rruga 6), si dhe mbi rezultatet e msimet e marra nga ndrtimi i rrugs 7 (Prishtin Morin). Qllimi kryesor i ktij raporti ishte paraqitja dhe analiza e rrjedhs s ndrtimit t ktyre dy projekteve dhe efektet e tyre n zhvillimin ekonomik e social t Kosovs, duke prfshir edhe efektet q kto dy projekte kan pasur n sektorin e ndrtimit t rrugve n Kosov. Raporti fillon me analiz t prvojave nga ndr-timi i Rrugs 7, ku analizohet financimi i dy projekteve dhe format e mundshme t financimit. Pastaj, vazhdohet me disa shembuj t ndrtimit t autostradave t ngjashme n vendet e rajonit dhe kostot e tyre. N vazhdim, nj pjes e veant e raportit i kushtohet efektit t dy projekteve n punsim. Raporti, gjithashtu, analizon n mnyr t detajuar edhe efektet q ndrtimi i Rrugs 7 ka pasur n tregtin e jashtme t Kosovs. Pjes e rndsishme e raportit, sht efekti i ndrtimit t dy rrugve t mdha n sektorin vendor t ndrtimit t rrugve. Kurse, pjesa e katrt e raportit i kushtohet ekskluzivisht Rrugs 6 (Prishtin Hani i Elezit) dhe efekteve potenciale socio-ekonomike t ktij projekti.

    Nga analiza e paraqitur, s pari dshirojm t konkludojm se kontraktimi i ndrtimit t ktyre dy rrugve, ka qen dhe mbetet tem e rndsishme e diskutimit n shoqrin kosovare, natyrshm, pr shkak t rndsis socio-ekono-mike q kan kto projekte t mdha kapitale, por edhe pr shkak t kostos s lart financiare dhe oportune t ktyre dy projekteve. Ndrtimi i Rrugs 7 (Prishtin Morin), i cili i ka kushtuar buxhetit t Kosovs rreth 830 milion EUR, konsid-

    erohet t jet nj ndr projektet m t mdha t dekadave t fundit, kurse kontraktimi i Rrugs 6 pritet t kushtoj rreth 650 milion EUR. T dy kto projekte s bashku, n pak m shum se pes vite koh, do ti kushtojn buxhetit t Kosovs rreth 1.5 miliard EUR. N kt drejtim, sht e rndsishme t theksojm, se pavarsisht diskutimit publik q sht zhvilluar lidhur me kto dy projekte t mdha, deri m tani ky sht raporti i par i detajuar pr kto projekte.

    Nivel t ult transparence ka treguar edhe kompania e an-gazhuar n ndrtim t dy rrugve t mdha. Kompania Bechtel&Enka sht pak e pranishme n publik, dhe me vshtirsi prgjigjet n pyetjet e medieve dhe publikut. Pr m tepr, gjithashtu ka qen jasht do aktiviteti me prgjegjsi sociale (ajo q njihet si Prgjegjsia Sociale e Korporatave).

    Gjithashtu konkluz e ktij raporti por edhe vrejtje e thek-suar n vazhdimsi nga opinioni i gjer publik sht mimi i lart q shoqria ka paguar pr ndrtim t dy rrugve. Rruga 7 sht ndrtuar me mim mesatar prej mbi 11 milion EUR pr kilometr, e q konsiderohet t jet mim mbi mesa-taren e prvojave t ngjashme, sidomos kur kemi parasysh terrenin n t cilin sht ndrtuar rruga. Kt konkluzion t raportit e mbshtet edhe m shum studimi i Doll dhe Essen (2008), sipas t cilit vetm n Austri kostoja e ndrtimit t rrugve sht e afrt me koston e ndrtimit t Rrugs 7 n Kosov, kurse n shum vende t tjera, duke prfshir edhe Kroacin, Sllovenin e Gjermanin, mesatarja kostos s ndrtimit t rrugve t ngjashme sht nn 10 milion EUR pr kilometr.

  • RRUGA 6: AUTOSTRADA PRISHTIN - SHKUP 37

    Nga t dhnat q kemi analizuar mund t konkludojm se Rruga 7 nuk ka pasur efektet e pritura n marrdhniet treg-tare mes Kosovs dhe Shqipris. Volumi tregtar nuk sht rritur n masn e pritjeve, por edhe si i till sht n favor t importit nga Shqipria. Deficiti tregtar me Shqiprin vese sht rritur. I njjti efekt pritet edhe nga ndrtimi i Rrugs 6.

    Nj ndr gjetjet kryesore t ktij raporti sht se ndrtimi i dy rrugve t mdha, Rrugs 7 dhe Rrugs 6, ka pasur paso-ja t rnda tek sektori vendor i ndrtimit t rrugve. Shum kompani n kt sektor, pr shkak t mungess s fondeve publike, kan ulur prodhimin dhe numrin e puntorve.

    T gjitha elaborimet e bra m lart sjellin disa rekoman-dime, implementimi i t cilave krkon reagim t shpejt. Rekomandimet e raportit, t renditura sipas rndsis krkojn me theks t veant:

    1. Karakteristik kye e dy projekteve sht mungesa e transparencs qeveritare lidhur me projektet prej fazs s planifikimit, dizajnimit e deri tek kontraktimi e ndr-timi. Proceset kan qen t mbyllura pr publikun dhe shum pyetje kan mbetur t pasqaruara. Andaj ne rekomandojm q Ministria e Infrastrukturs s bashku me kompanin ndrtuese t japin n vazhdimsi detaje rreth proceseve dhe t jen pjes e diskutimeve publike pr kto tema.

    2. Rezultatet e hulumtimit ton tregojn se nj ndr problemet e theksuara n mbarvajtje t proceseve n projektin e Rrugs 7 ka qen edhe mungesa e mbikqyrjes profesionale t projektit, andaj n kt drejtim rekomandojm q Qeveria t jet transpar-ente edhe n procesin e mbikqyrjes t projekteve t tilla. Gjithashtu, rekomandohet rritje e nivelit t transparencs n gjith procesin e ndrtimit t projektit, si nga ana e kompanis ndrtuese ashtu edhe nga ana e Qeveris.

    3. T dy projektet gjithashtu jan kritikuar pr mnyrn e financimit. Qeveria e Kosovs ka zgjedhur q t finan-coj t dy projektet me fonde publike (n trsi), pa shqyrtuar sa duhet, dhe pa dhn asnj arsyetim pr mundsit tjera t financimit, shfrytzimi i t cilave do t lironte fondet publike pr investim n sektor tjer. Ne konsiderojm, se n projekte t tilla mund-sia e angazhimit t kapitalit privat sht e madhe, kjo sht treguar edhe nga prvojat rajonale, dhe mos-an-gazhimi i kapitalit privat n t dy rastet sht nj lshim nga ana e Qeveris. Konsiderojm se akoma ka mund-si q nj pjes e projektit t financohet me kredi nga institucionet financiare ndrkombtare.

    4. Kompanit vendore t angazhuara n projekt, kan nevoj pr prkrahje institucionale dhe teknike, n mnyr q marrdhnia kontraktuale me kompanin Bechtel&Enka t jet m e qart dhe m e leht.

    5. Dhe n fund, rekomandojm kompanin Bechtel&Enka q t prfshihet n aktivitete me prgjegjsi sociale.

  • RRUGA 6: AUTOSTRADA PRISHTIN - SHKUP38

    REFERENCAT Brunwasser, M. Foreign Policy (2015) Steamrolled: A special investigation into the diplomacy of doing business abroad. Foreign Policy. Available from:

    Doll, C. and Essen, H. (2008) Road infrastructure cost and revenue in Europe. Produced within the study Internalisation Measures and Policies for all external cost of Transport (IMPACT) Deliverable 2. Delft, CE, 2008

    Kosovo. Ministry of Infrastructure (2013) R6 economic viability assessment report. Prishtina, Kosovo.

    Striple, H. (2001) Life cycle assessment of road. IVL Swedish Environmental Research Institute, Gothenburg, Sweden.

    http://foreignpolicy.com/2015/01/30/steamrolled-investigation-bechtel-highway-business-kosovo/

  • RRUGA 6: AUTOSTRADA PRISHTIN - SHKUP 39

    ANEKSET ANEKS 1 LLOGARITJA E VLERS S KOHS S KURSYER

    Vlera e kohs pr makinPasagjer pr makin

    Koha e puns s pasagjerve (EUR/or)

    Koha jo-punuese e pasagjerve (EUR/or)

    Kostoja e voness s mallrave (EUR/or)

    Veturat pr pasagjer 3.15 4.76 0.98 0.00

    Furgon 5.30 3.28 0.98 0.00

    Kamioneta 3.30 4.76 0.98 0.03

    Autobus 29.00 3.28 0.98 0.00

    Kamion t vegjl 1.50 0.00 0.98 0.07

    Kamion mesatar 1.50 0.00 0.98 0.67

    Kamion t mdhenj 1.50 0.00 0.98 1.02

    Burimi: Shrbimet konsulent t Vlersimit Ekonomik dhe t Trafikut t Rrugs 6, Autostrads ndrmjet Prishtins dhe Hanit t Elezit (Kufiri me Maqedonin), Dhjetor 2012

  • RRUGA 6: AUTOSTRADA PRISHTIN - SHKUP40