rozdział i. Prawo rzymskie a kultura prawna w Polsce · Antoni Dębiński 3 rozdział i. Prawo rzymskie a kultura prawna w Polsce 1. wprowadzenie Prawo rzymskie zajmuje ważne miejsce

Antoni Dębiński 3

rozdział i. Prawo rzymskie a kultura prawna w Polsce

1. wprowadzenie

Prawo rzymskie zajmuje ważne miejsce w dziejach kultury europy. wraz z filozofią grecką i etyką judeo-chrześcijańską wywarło szczególny wpływ na formowanie się cywilizacji zachodniej i na trwałe weszło od ogólnoludzkiego dziedzictwa kulturowego.

termin „prawo rzymskie” jest wieloznaczny. w literaturze najczęściej określa się nim prawo, które zostało stworzone i obowiązywało w starożyt-nym państwie rzymskim od założenia rzymu (r. 753 przed Chr.) do końca istnienia tego państwa. tak rozumiane prawo obowiązywało w zachodniej części cesarstwa rzymskiego aż do jego upadku w 476 r. w części wschodniej zaś jako cezurę czasową w literaturze tradycyjnie podaje się datę śmierci ce-sarza Justyniana i, zwanego wielkim (565 r.). obowiązujące na ogromnych obszarach, w okresie wielu stuleci, prawo to nie było „jednym” prawem rzym-skim, lecz podlegało różnorodnym przeobrażeniom. uwzględniając różne fazy jego rozwoju, w literaturze wyróżnia się prawo rzymskie archaicz ne, przedklasyczne, klasyczne, poklasyczne oraz justyniańskie. to ostatnie zo-stało zawarte przede wszystkim w kodyfikacji Justyniana, który zebrał całą spuściznę prawnego geniuszu rzymu. rozwój prawa rzymskiego, co stanowi fenomen w historii kultury, nie zakończył się z chwilą, kiedy państwo i for-macja społeczno-ekonomiczna, które to prawo wytworzyły, legły w gruzach. Stąd nazwą „prawo rzymskie” określa się także prawo, które odżywało i zna-lazło zastosowanie w późniejszych epokach na terenie europy kontynentalnej i poza nią jako „rzymskie prawo powszechne” (ius commune). tym określe-niem nazywa się system prawny o międzynarodowym, europejskim charak-terze, stworzony w średniowiecznej europie (Xi–XiV w.) w uniwersytetach włoskich, głównie przez szkołę glosatorów i komentatorów. Ius commune stanowiło syntezę zasad prawa rzymskiego i innych ówczesnych systemów prawnych, tj. prawa germańskiego, prawa statutowego miast italskich oraz prawa kanonicznego. ten średniowieczny system prawny przez wiele stu-leci szeroko i inspirująco oddziaływał na naukę i praktykę stosowania prawa w licznych państwach europejskich, tworząc podstawę ich kultury prawniczej oraz rodzinę praw romańskich. Stosowane w opracowaniu wyrażenie „prawo rzymskie” najczęściej oznacza prawo, które zostało skodyfikowane w okresie

Geneza, filozofia i międzynarodowy kontekst prawa polskiego

4 Antoni Dębiński

panowania cesarza Justyniana, a następnie przetworzone i przystosowane do aktualnych potrzeb przez średniowieczne szkoły glosatorów i komentatorów.

użyte w tytule pojęcie „kultura prawna” w literaturze nie jest definio-wane jednoznacznie, ale można przyjąć, że jej istotne elementy stanowią: stan i cechy prawa obowiązującego (tj. sposoby jego tworzenia), jakość tech-niki kodyfikacyjnej, praktyka stosowania prawa (w tym organizacja wymiaru sprawiedliwości i edukacji prawniczej), rozwój i kierunki myśli prawniczej oraz znajomość prawa i rozumienie jego roli w państwie i społeczeństwie (w tym także stopień jego akceptacji)1.

Poniżej, w sposób sumaryczny i aspektowy, zostanie ukazane oddziały-wanie prawa rzymskiego na kulturę prawną w Polsce. Przedmiot rozważań zostanie ograniczony do dwu problemów, kwestii recepcji prawa rzymskiego przez dawne prawo w Polsce oraz znaczenia uniwersyteckiego nauczania prawa rzymskiego.

2. Problem recepcji prawa rzymskiego w Polsce

zawarte w Corpus Iuris Civilis, odnowione i przystosowane do współ-czesnych potrzeb przez glosatorów i komentatorów, prawo rzymskie w XV i XVi w. zostało recypowane, tj. uznane za prawo obowiązujące, i było sto-sowane w praktyce wymiaru sprawiedliwości. Proces przejęcia prawa rzym-skiego trwał przez kilka stuleci; jego zakres nie był jednakowy w różnych krajach. w szerokim stopniu recepcja nastąpiła we włoszech, południowej Francji oraz Hiszpanii, stosunkowo słabiej w anglii. najszerszej zjawisko to wystąpiło w niemczech w okresie od XV do XiX w.

w obszarze wpływu prawa rzymskiego „wskrzeszonego” przez glosato-rów znalazła się także Polska2. Jednak kwestia zakresu oddziaływania prawa

1 Por. E. Borkowska-Bagieńska, Polska w europie. refleksje nad europejską kulturą praw-ną, [w:] Prawo wczoraj i dziś, red. G. Bałtruszajtys, warszawa 2000; Prawo rzymskie a kul-tura prawna europy, red. A. Dębiński, M. Jońca, lublin 2008; R. Tokarczyk, współczesne kul-tury prawne, kraków 2001; Z. Ziembiński, Socjologia prawa jako nauka prawna, warszawa 1975.

2 literatura dotycząca prawa rzymskiego w Polsce (w różnych aspektach i w róż-nych okresach historycznych) jest stosunkowo obfita; ostatnio zestawiają ją: M. Zabłocka, romanistyka polska po ii wojnie światowej, warszawa 2002; M. Kuryłowicz, Prawo rzym-skie. Historia. tradycja. współczesność, lublin 2003, s. 148–152. z monografii z zakre-su historii prawa rzymskiego w Polsce należy wymienić: W. Bojarski, Jan Jelonek Cervus z tucholi i jego twórczość prawnicza. (z dziejów prawa rzymskiego w Polsce). Prawo pry-watne materialne, toruń 1989; W. Bojarski, Z. Nawrocki, Jan Jelonek Cervus z tucholi i jego twórczość prawnicza. ustrój sądów i prawo procesowe, toruń 1993; K. Bukowska, Tomasz Drezner, 1560–1616, polski romanista XVii w. i jego znaczenie dla nauki prawa ziemskiego, warszawa 1960; K. Bukowska, orzecznictwo krakowskich sądów wyższych w sporach o nie-ruchomości miejskie XVi–XVi1i w. Studium z historii prawa rzymskiego w Polsce, warszawa 1967; M. Dyjakowska, Prawo rzymskie w akademii zamojskiej w XViii wieku, lublin

Rozdział I. Prawo rzymskie a kultura prawna w Polsce

5Antoni Dębiński

rzymskiego na polską kulturę prawną jest dyskutowana. zagadnienie to nie doczekało się dotąd pełnego i całościowego opracowania, co można tłuma-czyć przede wszystkim złożonością problematyki wymagającej szczegóło-wych badań źródłowych nad dawnym polskim prawem prywatnym, publicz-nym, karnym, praktyką sądową i oddziaływaniem na nie prawa rzymskiego. Przy poszukiwaniach na ten temat uwzględnić trzeba zróżnicowanie między prawem ziemskim i miejskim w dawnej Polsce, ponieważ stopień wpływu ele-mentów romanistycznych w obszarze obu tych praw był różny3.

zasadnicze znaczenie – jak zgodnie na ogół przyjmuje się w literaturze – dla związków Polski z prawem rzymskim miało przyjęcie przez Mieszka I (ok. 922–992) chrześcijaństwa w obrządku łacińskim w drugiej po-łowie X w. w ten sposób Polska znalazła się w kręgu oddziaływania cywiliza-cji łacińskiej (zachodnioeuropejskiej) w odróżnieniu od innych wschodnich narodów słowiańskich, które zostały objęte wpływem kościoła wschodniego, oraz w pewnym zakresie, prawa bizantyjskiego. dopiero przyjęcie chrześci-jaństwa spowodowało napływ duchownych, przez długi czas pochodzących spoza państwa polskiego, którzy byli wykształceni w zakresie prawa kanonicz-nego oraz prawa rzymskiego. z czasem, dzięki swym funkcjom w odgrywają-cej dużą rolę kulturotwórczą administracji kościelnej oraz kancelariach kró-lewskich i książęcych, duchowieństwo przeszczepiało terminologię i pojęcia z prawa rzymskiego na grunt prawa polskiego. znając język łaciński (był on językiem międzynarodowym oraz własnym kościoła zachodniego) i posiada-jąc biegłość w sztuce pisania, duchowni jako doradcy, kanceliści i pisarze mieli istotny udział w formułowaniu różnych aktów prawnych oraz wyroków sądo-wych. Pewną rolę odegrało też uniwersalne w swoim charakterze prawo kano-niczne, którego zbiory cytowały obficie prawo rzymskie. wraz z rozszerzającą się chrystianizacją i rozbudową administracji kościelnej zbiory prawa kano-nicznego przenikały bowiem na teren Polski, czego przykładem jest zbiór tro-isty (Collectio trium partum lub Tripartita) Iwona z Chartres zawierający liczne wyciągi z prawa rzymskiego. legat papieski Gallon w 1103 r. przywiózł zbiór do Polski, gdzie najprawdopodobniej był on kopiowany i rozpowszechniany.

Pewnej znajomości prawa rzymskiego w Polsce już w Xii w. dowodzi kro-nika Gala Anonima (113–117). Jej autor w opisie najdawniejszych dziejów Pol-

2000; I. Jakubowski, Prawo rzymskie w projektach kodyfikacyjnych polskiego oświecenia, Łódź 1984; J. Kodrębski, Prawo rzymskie w Polsce XiX wieku, Łódź 1990; M. Kuryłowicz, W. Witkowski, rozprawa Jana zamoyskiego „o sena cie rzymskim”. tekst łaciński, prze-kład oraz komentarz historyczno-prawny, lublin 1997; J. Sondel, ze studiów nad prawem rzymskim w Polsce piastowskiej, kra ków 1978; idem, Studia nad prawem rzymskim w „Jus Culmense” (w 750-lecie wydania przywileju chełmińskiego), warszawa 1984; idem, ze stu-diów nad prawem rzymskim w Polsce w okresie oświecenia, warszawa1988; A. Vetulani, z badań nad kulturą prawniczą w Polsce piastowskiej, wrocław 1976.

3 Por. S. Godek, Prawo rzymskie w dawnej rzeczypospolitej. Przegląd stanu badań, Czasopismo Prawno-Historyczne 2001, nr 52, s. 27–84; idem, Spór o znaczenie prawa rzym-skiego w dawnej rzeczypospolitej, Czasopismo Prawno-Historyczne 2002, nr 54, s. 142.


6 Antoni Dębiński

ski stosował wzmianki o prawie, posługując się przy tym terminologią rzymską. Pozwala to przypuszczać, że znał on ogólne zasady prawa starożytnych rzy-mian. w Xiii w. w Polsce znajomość prawa rzymskiego znacznie poszerzyła się, co było związane z napływem literatury naukowej oraz wyjazdami na za-graniczne studia prawnicze. rękopisy dzieł z zakresu prawa rzymskiego przy-wiózł ze sobą z zagranicznych studiów Wincenty Kadłubek, biskup krakowski (1207–1223). dzieła z zakresu prawa rzymskiego polecił sprowadzić jego na-stępca na tronie biskupim Iwo Odrowąż (1218–1229), właściciel najstarszej, jaka jest znana, prywatnej polskiej biblioteki4. Już na przełomie Xii i Xiii w. prawa rzymskiego nauczano w szkołach przyklasztornych w ramach retoryki.

do rozpowszechnienia znajomości prawa rzymskiego przyczyniła się kronika wspomnianego już mistrza Kadłubka, który odbył studia w zakre-sie sztuk wyzwolonych i prawa w Paryżu (lub Bolonii). Przedstawiając dzieje Polski, Kadłubek posługiwał się terminologią oraz cytatami z prawa rzym-skiego, przy tym „nie pominął żadnej okazji, aby nie popisać się znajomoś-cią tego prawa”5. Praca mistrza Kadłubka była czytana i rozpowszechniana w czasach współczesnych autorowi oraz w późniejszym okresie; wykorzysty-wali ją także późniejsi kronikarze. tym sposobem dzieło przyczyniło się do upowszechnienia terminologii z zakresu prawa rzymskiego oraz niektórych jego instytucji. Pewne sformułowania świadczące o znajomości prawa rzym-skiego można znaleźć w Statutach Kazimierza Wielkiego wydanych w połowie XiV w. trudno jednak na tej podstawie ocenić poziom świadomości praw-nej ówczesnego społeczeństwa polskiego. Można jedynie przyjąć, że zasady prawa rzymskiego były w średniowiecznej Polsce znane, chociaż niewątpli-wie ograniczone do kręgu osób wykształconych.

do recepcji prawa rzymskiego w Polsce w Xii–Xiii w. jednak nie doszło, co nasuwa pytanie o przyczyny tego stanu rzeczy. w literaturze wskazuje się wiele racji, przede wszystkim silny rozwój rodzimego prawa zwyczajowego, głęboko zakorzenionego w świadomości społecznej, którego dalszy rozwój nie wymagał zapożyczeń z zewnątrz. istotne znaczenie miał także fakt, że nie było możliwe wprowadzenie zasad i przepisów prawa rzymskiego w drodze kodyfikacji, a to z powodu rozbicia dzielnicowego w Polsce (trwającego umownie od śmierci Bo-lesława Krzywoustego w 1138 r. do koronacji Władysława Łokietka w 1320 r.), niosącego umocnienie tendencji odśrodkowych w państwie, wzmocnienie możnowładztwa oraz rywalizacji i walki książąt. okoliczności te nie stwarzały warunków do recepcji prawa rzymskiego. z kolei, kiedy nastąpiło zjednocze-nie ziem polskich za panowania Władysława Łokietka (1260–1333 r.) i Kazi-mierza Wielkiego (1333–1370 r.), proces recepcji także nie nastąpił, ponieważ kiedy do Polski docierały informacje o przeżywającym na zachodzie swój rene-

4 S. Płaza, Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, cz. i. X–XViii w., kraków 2002, s. 92.

5 Ibidem.


7Antoni Dębiński

sans prawie rzymskim, rozpowszechniana była jednocześnie koncepcja glosa-torów, że tam, gdzie stosuje się prawo rzymskie, rozciąga się także władza ce-sarska. w ujęciu glosatorów bowiem, niemiecka rzesza, Cesarstwo rzymskie narodu niemieckiego, stanowiła kontynuację antycznego państwa rzymskiego. w rezultacie prawo rzymskie miało obowiązywać, obok prawa rodzimego, na wszystkich terytoriach, gdzie rozciągała się władza cesarza. wypracowana i lansowana przez szkołę bolońską teoria spotykała się z oporem polskich krę-gów politycznych. obawiały się one, że prawo rzymskie może dać cesarzowi formalne podstawy do roszczeń do zwierzchnictwa nad Polską. w rezultacie wielowiekowy konflikt pomiędzy państwem polskim a cesarstwem pretendu-jącym do politycznego zwierzchnictwa nad Polską, przy jednoczesnym utoż-samianiu prawa rzymskiego z prawem cesarskim, przesądziły o negatywnym, wręcz wrogim stosunku do prawa rzymskiego.

Pewien wzrost zainteresowania prawem rzymskim nastąpił w Polsce od końca średniowiecza, kiedy do Polski zaczęły przenikać prądy kulturalne od-rodzenia. w tym okresie narastały i umacniały się związki z uniwersytetami włoskimi (Bolonia, Pawia), w których prawo rzymskie, obok prawa kano-nicznego, było głównym przedmiotem studiów jurydycznych. także w Polsce podjęto nauczanie prawa rzymskiego. Jego początki, jeszcze w epoce średnio-wiecznej, wiążą się z powołaniem do życia akademii krakowskiej (1364 r.). Jej założyciel, król Kazimierz Wielki, dostrzegając konieczność kształcenia prawników niezbędnych w służbie państwowej, przede wszystkim kancela-rii królewskiej i dyplomacji, oprócz trzech katedr prawa kanonicznego ufun-dował – zgodnie z przyjętym wzorem organizacji studiów prawniczych w ów-czesnych uniwersytetach – pięć katedr prawa rzymskiego (Digestum vetus, Digestum novum, Infortiatium, Codex i Volumen). nie zostały one jednak za życia króla obsadzone i uruchomione, najprawdopodobniej z powodu braku wykwalifikowanych znawców prawa rzymskiego. nauczanie tej dyscypliny w krakowie rozpoczęto dopiero w 1518 r. Pierwszą katedrę prawa rzymskiego utworzył w 1533 r. biskup Piotr Tomicki (1523–1536 r.), absolwent uniwersy-tetu w Bolonii. taki stan rzeczy, jak przyjmuje się w literaturze, najprawdopo-dobniej wytworzył się z powodu braku wykwalifikowanych znawców prawa rzymskiego. nie można jednak wykluczyć wpływu decyzji papieża Honoriu-sza III (1216–1227 r.), który słynną bullą Super specula z 1219 r. zabronił na-uczania i studiowania prawa rzymskiego na uniwersytecie w Paryżu6.

w tej sytuacji wykształcenie z zakresu prawa rzymskiego polscy stu-denci zdobywali na uniwersytetach zagranicznych. dopiero na przełomie XV i XVi w. przybyli do krakowa znawcy prawa rzymskiego z zagranicy, m.in.

6 Podobnie wydział legum nie został uruchomiony na uniwersytecie w Pradze; zob. A. Dębiński, kościół i prawo rzymskie, wyd. ii, lublin 2008, s. 109; A. Petrani, kanonistyka, [w:] dzieje teologii katolickiej w Polsce, t. i, Średniowiecze, lublin 1974, s. 370; W. Sawicki, udział kościoła w organizacji i administracji państwa polskiego do rozbiorów, [w:] księga tysiąclecia katolicyzmu w Polsce, t. iii, lublin 1969, s. 195.


8 Antoni Dębiński

Garssias Quadros z Sewilli, wcześniej wykładowca prawa rzymskiego w Bo-lonii i Ludwik Masami de Aliphia (Alifius). w XVi w. wykłady z prawa rzym-skiego rozpoczął Piotr Ruiz de Moros (Rojzjusz) (1505–1571 r.), który wcześ-niej jako uczeń Alciatusa studiował w Bolonii. z polskich prawników prawo rzymskie w krakowie wykładali m.in. Jan Jelonek z Tucholi (Cervus Tucholen-sis), Jan z Turbina (1511–1575 r.) oraz Jakub Karwińczyk (Charvinius).

w rozwijającej się demokracji szlacheckiej opory wobec prawa rzym-skiego nie ustały. Począwszy od XV w. na czoło wysuwał się inny czynnik o politycznym charakterze, przesądzający o niechęci wobec tego prawa. Były nimi zawarte w prawie rzymskim zasady określające nadrzędne i dominu-jące stanowisko władcy w państwie: Princeps legibus solutus est (d.1,3, 31) – „Cesarz nie jest związany ustawami” oraz: Quod principi placuit habet le-gis vigorem (d. 1,4,1 pr.) – „wola cesarza ma moc ustawy”. Szlachta polska przywiązana do swobód i przywilejów interpretowała te zasady jako możli-wość koncentracji uprawnień i środków rządzenia w rękach króla, czego skut-kiem mogłoby być ograniczenie przywilejów szlacheckich i pomniejszenie roli szlachty w politycznym ustroju państwa. niezależnie od negatywnego nasta-wienia szlachty do prawa rzymskiego w okresie odrodzenia interesowało się nim wielu prawników i pisarzy politycznych, zwolenników unifikacji i kodyfi-kacji prawa ziemskiego. i tak np. wykształcony w uniwersytetach w erfurcie i Bolonii pisarz polityczny i doktor obojga praw, Jan Ostroróg (1436–1501 r.), w dziele Monumentum de rei publicae ordinationem (Memoriał w sprawie upo-rządkowania rzeczypospolitej) postulował wprowadzenie w Polsce prawa ogólnostanowego, równego dla wszystkich, z wykorzystaniem prawa rzym-skiego. Podobnie Andrzej Frycz Modrzewski (1503–1572 r.) w opublikowanej w 1551 r. pracy De Republica emendanda (o poprawie rzeczypospolitej) do-magał się, z racji na dobro państwa, spisania i ujednolicenia prawa. Jego zda-niem kodyfikacja powinna być przeprowadzana w oparciu o prawo rzymskie.

odmienną rolę odegrało prawo rzymskie w prawie miejskim. Podykto-wane to było potrzebami rozwijającej się gospodarki towarowo-pieniężnej, której bardziej niż prawo rodzime przydatne były normy prawa rzymskiego. ważnym kanałem infiltracji prawa rzymskiego było prawo chełmińskie (niem. Kulmer Recht, łac. Jus Culmense vetus), odmiana prawa magdebur-skiego stosowana w miastach w Polsce (głównie na Pomorzu, Prusach, Ma-zowszu, warmii i Podlasiu). Prawo chełmińskie posiłkowo dopuszczało sto-sowanie prawa rzymskiego. Przy tworzeniu kodyfikacji tego prawa, zwanej korekturą pruską (została ona zatwierdzona przez sejm w 1598 r.), wyko-rzystano przepisy prawa rzymskiego. korektura pruska stosowana była po-mocniczo (zwłaszcza w kwestiach spadkowych) w sądownictwie korony w szczególności używał jej Sąd asesorski – królewski sąd w i rzeczypospolitej i trybunał koronny – najwyższy sąd apelacyjny korony królestwa Polskiego i rzeczypospolitej. w praktyce sądów miejskich przywoływany był traktat


9Antoni Dębiński

o prawie rzymskim, jak dotąd niewyjaśnionego pochodzenia Rajmunda Par-tenopejczyka (Summa legum brevis levis et utilis). duże znaczenie dla prawa miejskiego miała nasycona prawem rzymskim zaczerpniętym z Glossa oridna-ria Accursiusa glosa do zbiorów prawa saskiego, zwierciadła Saskiego (niem. Sachsenspiegel) i Weichbildu Saskiego (łac. Jus municipale magdeburgense) – w Polsce glosa została rozpowszechniona przez Mikołaja Jaskiera (Speculi Saxorum Libri Tres).

Posiłkowe stosowanie prawa rzymskiego, w wypadku luk w prawie ro-dzimym, zostało dopuszczone w prawie wielkiego księstwa litewskiego, co wiązało się z intensyfikacją wpływów myśli odrodzenia na litwie i za-istnieniem tam korzystniejszych niż w koronie warunków do przejmowania tradycji prawa rzymskiego. taką możliwość przewidywał iii Statut litewski z 1588 r. (podobnie zresztą jak ii Statut z 1566 r.).

w okresie kształtowania się w drugiej połowie XViii w. monarchii kon-stytucyjnej w Polsce, prawo rzymskie stało się ważnym elementem kultury prawnej, co znalazło odzwierciedlenie w literaturze prawniczej oraz przy próbach kodyfikacji prawa podejmowanych zgodnie z ideami przewod-nimi oświecenia. do prawa rzymskiego odwoływał się projekt kodyfikacji z 1776 r., nazwany zbiórem praw sądowych autorstwa Andrzeja Zamoyskiego. w zasadniczej części zbiór został oparty na rzymskiej (Gajusowej) systema-tyce (personae –res –actiones) oraz przejął niektóre rozwiązania prawne w za-kresie prawa spadkowego, rzeczowego i zobowiązań. Projekt, jako zbyt rady-kalny, został odrzucony przez sejm.

w rezultacie w Polsce przedrozbiorowej do recepcji prawa rzymskiego nie doszło. nie znaczy to jednak, że do dawnego polskiego prawa nie przeni-kały pewne jego zasady. Mimo niewątpliwej znajomości ius Romanum w bar-dziej wykształconych kręgach społecznych oraz jego wyraźnego oddziaływa-nia ma prawo miejskie, trudno mówić o wytworzeniu się opartej na trwałych podstawach tradycji prawa rzymskiego w prawie polskim okresu przedroz-biorowego.

Po załamaniu się w wyniku rozbiorów rozwoju prawa rodzimego histo-rycznym poprzednikiem polskiego prawa cywilnego stały się prawa państw zaborczych: kodeks cywilny austriacki (aBgB) z 1811 r., landrecht Pruski z 1794 r. oraz później kodeks cywilny niemiecki (BgB). Jako ustawodaw-stwo państw zaborczych obowiązywały one na ziemiach polskich. Prócz nich, na terenie byłego królestwa Polskiego, stosowano kodeks napoleoński z 1804 r. wszystkie te kodyfikacje, jak wiadomo, w dużym stopniu opierały się na tradycji prawa rzymskiego (XiX w. nazywany jest wiekiem drugiej re-cepcji prawa rzymskiego). zatem polski system prawa prywatnego, paradok-salnie, w dużej mierze dzięki kodyfikacjom prawa państw zaborczych, został włączony do tzw. romańskiej rodziny systemów prawnych. dzieje kodyfikacji austriackiej, niemieckiej oraz – wprowadzonej na terenie księstwa warszaw-


10 Antoni Dębiński

skiego i później królestwa Polskiego – francuskiej, należą więc do historii pol-skiego prawa cywilnego oraz historii wpływów rzymskich na jego rozwój. to one wywarły decydujący wpływ na formowanie się polskiej myśli prawnej i wprowadziły wątki romanistyczne.

Prawo rzymskie odegrało dosyć ważną rolę w procesie kodyfikacji i uni-fikacji prawa w Polsce po odzyskaniu niepodległości. kodyfikacje XiX w. sta-nowiły bowiem podstawę prac komisji kodyfikacyjnej powołanej w 1919 r. celem przygotowania jednolitego tekstu kodeksu cywilnego. w pracach tej komisji tradycja prawa rzymskiego, w sytuacjach rozbieżności w odpowied-nich regulacjach państw zaborczych, stanowiła swoistą platformę poro-zumienia i czynnik jednoczący. komisja najszybciej przygotowała projekt kodeksu zobowiązań. zdaniem Romana Longchamps de Bérier, wybitnego cy-wilisty, jednego z twórców tej kodyfikacji, było to możliwe, dlatego że prawo zobowiązaniowe w dotychczasowych ustawodawstwach dzielnicowych, opie-rając się na zasadach prawa rzymskiego, wykazywało stosunkowo najmniej różnic. także po ii wojnie światowej, w nowych warunkach społeczno-gospo-darczych, polskie prawo prywatne nie zostało wyparte z kręgu romańskiej rodziny praw. Przyjęty w 1964 r. kodeks cywilny7, po wielokrotnych noweli-zacjach obowiązujący do dziś, nawiązywał bowiem do wielu rozwiązań wy-pracowanych przez komisję kodyfikacyjną ii rP.

3. Prawo rzymskie jako przedmiot uniwersytecki

rozważając zagadnienie wpływu prawa rzymskiego na kulturę prawną w Polsce, należy podjąć zagadnienie roli i funkcji, jakie nadawano temu przedmiotowi w procesie edukacji prawniczej. Jako dyscyplina naukowa prawo rzymskie było bowiem jednym z przedmiotów uprawianych od po-czątku istnienia uniwersytetu jako instytucji naukowej. Jednak różnie odno-szono się wykładu prawa rzymskiego, od zainteresowania nim jako prawem mającym bezpośrednie znaczenie dla praktyki prawnej w danym okresie po traktowanie go jako zbędnego balastu czy dyscypliny ściśle historycznej, sta-nowiącej jedynie element wiedzy o świecie antycznym.

w Polsce, jak już wspomniano, prawo rzymskie było nauczane w uni-wersytecie w krakowie począwszy od XVi w. drugą w Polsce uczelnią wyż-szą, w której wykładano prawo rzymskie, była akademia zamojska założona przez kanclerza wielkiego koronnego i hetmana Jana Zamoyskiego (1542–1605)8. w XiX w. i pierwszej połowie XX w., w okresie zaborów, ukształto-

7 ustawa z 23.4.1964 r. – kodeks cywilny (dz.u. nr 16, poz. 93 ze zm.).8 Jan Zamoyski odbył studia w Paryżu, Strasburgu, a następnie w Padwie, gdzie napisał

po łacinie pracę o senacie rzymskim (De senatu Romano), w której doszukiwał się odniesień zasad ustrojowych republiki rzymskiej do rzeczypospolitej obojga narodów.


11Antoni Dębiński

wały się w Polsce dość silne uniwersyteckie ośrodki romanistyczne9. Po od-zyskaniu niepodległości po i wojnie światowej, kiedy uniwersytety stanęły przed ważnym zadaniem ujednolicenia nauczania prawa, przedmiot ten, mimo dyskusji co do jego roli i znaczenia dla edukacji prawniczej, znalazł się także w programie studiów prawniczych10. także po ii wojnie światowej, mimo prób zmian, szczególnie w okresie Polski ludowej, prawo rzymskie za-chowało status przedmiotu obligatoryjnego11.

9 w warszawie wykładali prawo rzymskie (historia prawa rzymskiego, instytucje i pan-dekta) Wincenty Bandtkie (1783–1846), autor pierwszego polskiego podręcznika; Wacław Aleksander Maciejowski (1793–1883), Teodor Dydyński (1836–1921), tłumacz instytucji gaiusa; Walenty Miklaszewski (1839–1924); Władysław Okęcki (1840–1918). w krakowie ba-dania prowadził Fryderyk Zoll Starszy (1834–1917), autor znanego kilkutomowego podręcz-nika rzymskie prawo prywatne (Pandekta), we lwowie zaś Józefat Zielonacki (1818–1884), Leonard Piętak (1841–1909), Leon Piniński (1857–1938) oraz Marceli Chlamtacz (1865–1948). w wilnie prawem rzymskim zajmował się Franciszek Bossowski (1879–1940); bio-gramy polskich romanistów są zestawione, [w:] W. Litewski, Słownik encyklopedyczny pra-wa rzymskiego, kraków 1998, s. 307–310; Prawo rzymskie. Słownik encyklopedyczny, red. W. Wołodkiewicz, warszawa 1986, s. 159–169. wykaz szerszych opracowań na temat niektó-rych wybitnych polskich romanistów ostatnio przedstawił M. Kuryłowicz, Prawo rzymskie…, op. cit., s. 150–151. literatura nt. prawa rzymskiego w niektórych ośrodkach uniwersyte-ckich została zestawiona, [w:] ibidem, s. 150.

10 Prawo rzymskie było uprawiane we wszystkich sześciu ośrodkach uniwersyteckich: uniwersytecie Jagiellońskim w krakowie, uniwersytecie Jana kazimierze we lwowie, uniwersytecie Stefana Batorego w wilnie, uniwersytecie warszawskim, katolickim uniwersytecie lubelskim oraz uniwersytecie Poznańskim. do wybitnych romanistów należeli wówczas między innymi Leon Petrażycki (1867–1931), profesor teorii i filozofii prawa, zaj-mujący się także prawem rzymskim i cywilnym; Ignacy Koschembahr-Łyskowski (1864–1939), profesor prawa rzymskiego we lwowie i warszawie; Franciszek Bossow ski (1879–1940), pro-fesor prawa rzymskiego uniwersytetu Stefana Batore go w wilnie; Marceli Chlamtacz (1865–1948), Zygmunt Lisowski (1880–1955) oraz Stanisław Wróblewski (1868–1938), zdaniem wielu jemu współczesnych najwybitniejszy prawnik okresu międzywojennego, nazwany „pol skim Papinianem”; ks. Henryk Insadowski (1886–1946) profesor prawa rzymskiego i pra-wa kanonicznego w katolickim uniwersytecie lubelskim.

11 do czołowych romanistów współczesnych należeli: Władysław Bojar ski (1931–2000), profesor prawa rzymskiego w uniwersytecie Mikołaja kopernika w to runiu i uniwersytecie adama Mickiewicza w Poznaniu; Ed ward Gintowt (1899–1965), profesor prawa rzymskie-go w uniwersytecie warszawskim; Jan Kodrębski (1936–1997), profesor prawa rzymskie-go i historii doktryn polityczno-prawnych w uniwersytecie Łódzkim; Kazimierz Kolańczyk (1915–1982), profesor prawa rzymskiego w uniwersytecie Mikołaja kopernika w toruniu i uniwersytecie adama Mickiewicza w Poznaniu; Gerard Kuleczka (1934–1983), docent w uniwersytecie adama Mickiewicza w Poznaniu, Cezary Kunderewicz (1912–1990), pro-fesor prawa rzymskiego w uniwersytecie Łódzkim, zajmujący się także papirologią i mezo-potamskimi prawami klinowymi; Henryk Kupiszewski (1927–1994), romanista i papirolog w uniwersytecie warszawskim i akademii teologii katolickiej w warszawie; Borys Łapicki (1899–1974), profesor prawa rzymskiego w uniwersytecie Łódzkim, Wacław Osuchowski (1906–1988), profesor prawa rzymskiego w uniwersytecie Jana kazimierza we lwowie i w uniwersytecie Jagiellońskim; ks. docent Stanisław Płodzień (1913–1962), romanista i ka-nonista w katolickim uniwersytecie lubelskim; Edward Szymoszek (1942–2006), profesor prawa rzymskiego w uniwersytecie wrocławskim i w uniwersytecie Śląskim w katowicach, Rafał Taubneschlag (1881–1958), profesor prawa rzymskiego w krakowie i warszawie,



aktualnie prawo rzymskie, mimo że w dyskusjach nad programem praw-niczych studiów uniwersyteckich pojawiają się sporadycznie głosy negujące jego wartość praktyczną, jest wykładane (zasadniczo na pierwszym, wy-jątkowo na drugim roku studiów) we wszystkich ośrodkach akademickich, w których działają wydziały prawa12. Przedmiot ten bowiem nadal jest po-strzegany jako ważny instrument wprowadzenia do prawa prywatnego (cy-wilnego). Polskie prawo prywatne, podobnie jak inne systemy prawa europej-skiego, swoimi korzeniami sięga do systematyki, pojęć, kon strukcji, instytucji i terminów wypracowanych przez jurysprudencję rzymską. oddziaływanie tradycji prawa rzymskiego jest szczególnie widoczne w obszarze prawa oso-bowego, rzeczowego, spadkowego, procesu cywilnego oraz (przede wszyst-kim) w zakresie kształtowania instytucji prawa zobowiązań. Podstawowe pojęcia tego współczesnego działu prawa, w tym rozróżnienie odpowiedzial-ności z umów (conractus) i odpowiedzialności z czynów niedozwolonych (delictum), formowały się w drodze długiej ewolucji, na bazie pojęć wypra-cowanych przez jurysprudencję rzymską13.

Praktyczne znaczenie w procesie edukacji prawniczej mają – należące do bogatego dorobku i tradycji prawa stworzonego w antycznym rzymie – pare-mie, krótkie sentencje prawnicze, określające podstawowe zasady lub rozwią-zania prawne14. zostały one sformułowane po części przez rzymskich jurystów,

znawca papirologii prawniczej; Adam Wiliński (1909–1977), profesor prawa rzymskiego w uniwersytecie Marii Curie-Skło dowskiej w lublinie, ks. Mi chał Wyszyński (1890–1972), romanista i kanonista w uniwersytecie Mikołaja kopernika w toruniu i w uniwersytecie wrocławskim.

12 dydaktyka i badania w zakresie romanistyki prawniczej obecnie są prowadzo-ne w ośrodku warszawskim (uniwersytet warszawski, uniwersytet kardynała Stefana wyszyńskiego), krakowskim (uniwersytet Jagielloński), lubelskim (katolicki uniwersytet lubelski Jana Pawła ii, uniwersytet Marii Curie–Skłodowskiej), łódzkim (uniwersytet Łódzki), śląskim (uniwersytet wrocławski, uniwersytet Śląski w katowicach) toruńskim (uniwersytet Mikołaja kopernika) oraz poznańskim (uniwersytet adama Mickiewicza). nadto romanistyka prawnicza jest uprawiana w ośrodkach uniwersyteckich w Białymstoku, gdańsku, rzeszowie, opolu i Szczecinie. na temat prawa rzymskiego i romanistyki prawni-czej we współczesnej Polsce, specyfiki poszczególnych ośrodków, kierunków badań oraz do-robku, prócz wspominanego już opracowania M. Zabłockiej, romanistyka polska…, op. cit., zob. M. Kuryłowicz, Prawo rzymskie, op. cit., s. 139–148.

13 zob. W. Wołodkiewicz, rzymskie korzenie współczesnego prawa cywilnego, warszawa 1987; ibidem, obligationes ex variis causarum figuris, warszawa 1968; A. Dębiński, Łacińskie reguły prawne. Źródła i znaczenie, MoP 2009, nr 4, s. 182–186; K. Burczak, Łacina…, ibidem, s. 186–190.

14 obszernie na temat łacińskich reguł prawnych – F. Calasso, Medio evo del diritto, Milano 1954, 302 nn.; W. Dajczak, Łacińskie terminy i paremie w polskim orzecznictwie do prawa rzeczowego BgB z lat 1920–1939, Czasopismo Prawno-Historyczne 2003, nr 55, s. 265 i n.; M. Jońca, krótka historia kariery łacińskich paremii w prawie, MoP 2009, nr 4, s. 190–192; H. Kupiszewski, Prawo rzymskie a współczesność, warszawa 1988, s. 113 i n., 131 i n.; A. Kacprzak, reguły prawne w twórczości jurysprudencji wczesnego pryncypatu, Meander 2000, nr 4, s. 313 i n.; M. Kuryłowicz, rzymskie sentencje prawnicze o człowie-ku, sprawiedliwości i prawie, Pal. 1988, nr 7, s. 71 i n.; W. Litewski, Jurysprudencja rzym-


13Antoni Dębiński

po części przez prawników średniowiecznych, znawców prawa kanonicznego i rzymskiego, oraz nowożytną wiedzę prawniczą na podstawie rzymskich teks-tów źródłowych. wyrażają idee uniwersalne i ponadczasowe, przez co nie-zmiennie uważa się je za istotny element aksjologii prawa. także i dzisiaj są wykorzystywane, w uzasadnieniach wniosków, podań i opinii prawnych oraz stanowią istotny element retoryki prawniczej. od średniowiecza do czasów współczesnych znajdują zastosowanie jako gotowe instrumentarium przy two-rzeniu prawa. nawiązuje się do nich przy opracowywaniu poszczególnych in-stytucji prawnych oraz tworzeniu kodyfikacji. zasady te, lapidarne i nierzadko wyrażające idee uniwersalne i ponadczasowe, są uznawane za istotny element aksjologii prawa; były i są nadal stałym elementem retoryki prawniczej. Po-nadto są wykorzystywane w orzecznictwie sądów polskich (m.in. trybunału konstytucyjnego, Sądu najwyższego, naczelnego Sądu administracyjnego, są-dów apelacyjnych), wystąpieniach rzecznika Praw obywatelskich oraz w uza-sadnieniach opinii prawnych. wyrazem ich znaczenia oraz dowodem aktual-ności prawa rzymskiego stało się ozdobienie w 1999 r. nowego gmachu Sądu najwyższego w warszawie wyborem 86 inskrypcji z łacińskimi sentencjami, wyrażającymi ponadczasową rzymską myśl prawniczą. zatem obecnie, obok historycznej, dostrzega się również wartości praktyczne prawa rzymskiego.

w podsumowaniu niniejszych uwag należy stwierdzić, że w dawnym pra-wie polskim nie nastąpiła recepcja prawa rzymskiego. nie zmienia to faktu, że wiele elementów prawa rzymskiego przeniknęło do prawa i rzeczpospoli-tej. w okresie zaborów ważnym pasem infiltracji prawa rzymskiego stały się kodyfikacje państw zaborczych (kodeks napoleona, aBgB, BgB). Stworzone w XiX w. w oparciu o tradycje prawa rzymskiego stały się podstawą prac powo-łanej w 1919 r. komisji kodyfikacyjnej ii rP. w rezultacie tradycja i elementy prawa rzymskiego zostały przejęte do tworzonego polskiego systemu prawa prywatnego. obecnie, jako przedmiot uniwersytecki propedeutycznie wpro-wadzający do współczesnego prawa cywilnego (prywatnego) prawo rzymskie, jest jedną z części składowych tworzących kulturę prawną w Polsce.

Summary

the subject of the paper is the effect of roman culture on the legal culture in Po-land. the subject was limited by the author to two problems, namely the discussed question of the reception of roman law by the old law in Poland and the importance of

ska, kraków 2000, s. 68 i n.; idem, Podstawowe wartości prawa rzymskiego, kraków 2001, s. 42 i n; P. Pogonowski, znaczenie rzymskich paremii procesowych dla współczesnej proce-dury cywilnej, [w:] Starożytne kodyfikacje prawa, red. A. Dębiński, lublin 2000, s. 187 i n.; B. Schmidlin, die römischen rechtsregeln, köln 1970, s. 19 i n.; W. Wołodkiewicz, Czy prawo rzymskie przestało istnieć, kraków 2003, s. 170 i n.; Łacińskie paremie w europejskiej kultu-rze prawnej i orzecznictwie sądów polskich, red. W. Wołodkiewicz, J. Krzynówek, warszawa 2001. zob. K. Burczak, A. Dębiński, M. Jońca, Łacińskie sentencje i powiedzenia prawnicze, warszawa 2007.



the university teaching of roman law. the author states that although in the old Pol-ish law the reception of roman law did not take place, a number of its elements per-meated the law of the First republic of Poland, especially as far as municipal law is concerned. in the period of the partitions, codifications of the invading countries (na-poleon’s code, aBgB, BgB) became an important channel of infiltration of roman law. Created in the 19th c. on the basis of the traditions of roman law, they became the ba-sis of the Codification Commission of the republic of Poland. at present, roman law as a university subject propadeutically introduced to the contemporary civil (private) law is one of the elements creating the legal culture in Poland.

résumé

Cette étude porte sur l’impact du droit romain sur la culture juridique en Pologne. l’étude se limite aux deux sujets que sont la réception du droit romain par l’ancien droit en Pologne et la signification de l’enseignement du droit romain dans les univer-sités. l’auteur constate que bien qu’il n’y ait pas eu de transposition du droit romain dans l’ancien droit polonais, beaucoup d’éléments romanistes ont pénétré le droit de la première république, notamment le droit local. a l’époque du partage de la Pologne les codifications des etats occupants tels que les codes de napoléon ou les codes ci-vils autrichien (aBgB) et allemand (BgB) sont devenus des vecteurs d’infiltration du droit romain. Ces codifications, élaborées au XiXe siècle à partir des traditions du droit romain, sont devenues la base des travaux de la Commission de la Codification de la ii république de Pologne en 1919. Par conséquent, la tradition et les éléments du droit romain ont été assimilés par le système du droit privé polonais en cours d’élaboration. actuellement, le droit romain est une matière d’enseignement supérieur (introduction propédeutique au droit civil privé) et constitue l’une des sources de la culture juridique en Pologne.

zusammenfassung

thema der vorliegenden arbeit ist die auswirkung des römischen rechts auf die rechtskultur in Polen. der gegenstand der Betrachtungen wurde vom Verfasser auf zwei Probleme beschränkt: diskutiert wird einerseits die Frage der rezep tion des rö-mischen rechts durch das frühere recht in Polen sowie andererseits die Frage nach der Bedeutung der akademischen lehre des römischen rechts. der Verfasser stellt fest, dass es im früheren polnischen recht zwar nicht zu einer rezeption des römischen rechts gekommen ist, aber dennoch viele romanische elemente in das recht der al-ten adelsrepublik eingang gefunden haben, besonders in das Stadtrecht. in der zeit der Polnischen teilungen wurden die kodifizierungen der teilungsmächte (der Code napoleons [CC], das aBgB, das BgB) dann zu einem wichtigen transmissionsriemen des römischen rechts. im 19. Jahrhundert entstanden und auf den traditionen des rö-mischen rechts aufbauend, bildeten sie die grundlage der 1919 gegründeten kodifi-zierungskommission der zweiten republik Polen. infolgedessen wurden die tradition und die elemente des römischen rechts in das geschaffene System des polnischen Pri-vatrechts übernommen. Heute ist das römische recht als propädeutisch in das zeitge-nössische zivilrecht einführendes akademisches lehrfach ein die rechts kultur in Polen mitgestaltender Bestandteil.

Documents

rozdział i. Prawo rzymskie a kultura prawna w Polsce · Antoni Dębiński 3 rozdział i. Prawo rzymskie a kultura prawna w Polsce 1. wprowadzenie Prawo rzymskie zajmuje ważne miejsce