Rosyjski kaukaz Bez zmianLokaLna wojnana przedpoLach oLimpiady

wojciech Górecki

47 47

Rosyjski kaukaz Bez zmian LokaLna wojna na przedpoLach oLimpiady

wojciech Górecki

nUmer 47warSzawaSTyczeŃ 2014

© copyright by ośrodek Studiów wschodnich im. marka karpia / centre for eastern Studies

redakcja meryTorycznaadam eberhardt, marek menkiszak

redakcja anna Łabuszewska

wSpÓŁpraca katarzyna kazimierska

opracowanie Graficzne para-bUch

zdjĘcie na okŁadcewojciech Górecki (obraz autorstwa aleksandra nowosiołowa ze zbiorów muzeum achmada kadyrowa w Groznym)

SkŁadGroupmedia

mapawojciech mańkowski

wydawcaośrodek studiów Wschodnich im. marka karpia centre for eastern Studies

ul. koszykowa 6a, warszawaTel. + 48 /22/ 525 80 00fax: + 48 /22/ 525 80 40osw.waw.pl

iSbn 978-83-62936-39-7

Spis treści

Tezy /5

WSTęp /8

I. KonTeKST geograficzny i hiSToryczny /9

II. Wojna domoWa /12

1. Strony konfliktu i ich cele /122. emirat Kaukaski /14

2.1. geneza /142.2. Struktura /172.3. ewolucja taktyki /19

3. federalne i lokalne struktury siłowe /244. Konsekwencje dla regionu /25

III. przegląd SyTuacji W północnoKauKaSKich podmioTach federacji roSyjSKiej /28

IV. znaczenie azerbejdżanu i gruzji /47

V. przemiany KulTuroWo-cyWilizacyjne /51

VI. KauKaz północny W poliTyce moSKWy /55

1. Strategie wobec regionu /552. operacja Soczi 2014 /60

VII. podSumoWanie i próba prognozy: roSja bez KauKazu? /64

aneKSy /70mapa /74

PRA

CE

OSW

01/

2014

5

Tezy

• Kaukaz Północny pozostaje najbardziej niestabilną częścią Federacji Ro-syjskiejinicniewskazuje,bywperspektywienajbliższychlatsytuacjatamiałauleczmianie.Bardzodużaskalaprzemocy(średnio700–750śmier-telnychofiarstarćzezbrojnympodziemiemorazaktówprzemocyocha-rakterze terrorystycznym rocznie) dowodzi, żemamy tamdo czynieniazwojnądomową,będącąstarciemdwóchprzeciwstawnychwizjiregionu:niezależnejodMoskwyrepublikiwyznaniowej(zislamemwwersjisala-fickiej)orazobszarupozostającegowgranicachRosji,choćzachowującegoswoją specyfikę (duża rola islamu tradycyjnego). Reprezentującymi po-wyższewizjestronamikonfliktusą:EmiratKaukaski,powołanaw2007rokuzdecentralizowanaorganizacjaterrorystycznaorazświeckiereżymyrządzące poszczególnymi republikami regionu,wspierane przez lokalnei federalne struktury siłowe (FSB iMSW). Od początku obecnej dekady(rok2011)wojnadomowazmieniłaswójcharakterz„totalnej”(dotykającejwróżnymstopniuogółumieszkańcówregionu)na„punktową”,ograniczo-nądobojownikówifunkcjonariuszyresortówsiłowych,czegoefektemjestzmniejszającasięliczbaofiarwśródludnościcywilnej.

• Wsensiekulturowo-cywilizacyjnymKaukazPółnocnycorazbardziejod-dalasięodresztyRosji.Najistotniejszeznaczeniemaislamizacjaregionu(zwiększasięliczbazwolennikówobunurtówislamu),atakżejegodemo-dernizacja (powrót tradycyjnych instytucji społecznych z okresu sprzedprzyłączeniatychziemdoRosji)iderusyfikacja(wypieraniejęzykarosyj-skiego przez języki kaukaskie i obniżanie się poziomu jego znajomości).Orosnącympoczuciuwzajemnejobcościświadcząwynikibadańsocjolo-gicznych,zgodniezktórymiponadpołowaRosjangodzisięnaoddzieleniesięCzeczenii.

• Niezależnieodwspomnianychwyżejprocesówogólnoregionalnych,dyna-mikawydarzeńwkażdejzrepublikjestniecoinna.Przykładowo:wDage-stanie, który charakteryzuje się bardzo dużą różnorodnością, występujewielu aktorów wewnętrznych (poza podziemiem i lokalnymi władzaminależądonichgrupybiznesowo-przestępcze,atakżeelityruchównarodo-wychiośrodkiskupionewokółprzywódcówreligijnych),pomiędzyktórymiutrzymujesięstandynamicznejrównowagi.Najważniejszązmianąspołecz-nąwCzeczenii jestograniczenieroliklanówipoczątkibudowynowocze-snegonarodu,zkoleiwInguszetiistrukturaklanowanieuległarozkładowi,działanatomiastopozycja(którąwCzeczeniiKadyrowwyeliminował).

PRA

CE

OSW

01/

2014

6

• DlaMoskwyKaukazPółnocny jest istotnyprzedewszystkimjakoregionpograniczny, przez który biegnąważne szlaki transportowo-komunika-cyjne. Skuteczna kontrola nad tym obszarem jest ponadto koniecznymwarunkiem zachowania rosyjskich wpływów w Gruzji, AzerbejdżanieiArmenii.Dalszezaostrzeniesytuacjiwregioniestwarzazagrożeniedlabezpieczeństwa wspomnianej infrastruktury. Mamy też do czynieniazniebezpiecznym„eksportem”destabilizacjipozaKaukaz,aefektemtegozjawiskasązamachy,przeprowadzanewcentralnejRosjiprzezEmirat(naprzykładwroku2010rokunametrowMoskwie,w2011–namoskiewskielotniskoDomodiedowo).ZkoleirosnącaliczbamigrantówzKaukazuwro-syjskichmiastachgenerujenapięcianatlenarodowościowym,którecorazczęściejprzybierająformęzamieszek(ostatniowMoskwiewpaździerniku2013roku).

• WperspektywiekrótkoterminowejabsolutnympriorytetemjestdlaKrem-la bezpieczny przebieg igrzysk olimpijskich.Wmiesiącach poprzedzają-cychzawodyMoskwaunikaładziałańmogącychdoprowadzićdozaostrze-niasytuacji.Jakikolwiekzamachtużprzedigrzyskamilubwichtrakcie,wSoczi albonajbliższych okolicach, stanowiłbyuderzeniewprestiż ro-syjskiegopaństwaiprezydentaWładimiraPutina.Wprawdzieodstycznia2011rokuEmiratnieatakowałcelówpozaregionem,należyjednakliczyćsięzezmianątejsytuacjiwzwiązkuzzapowiadanąprzezbojownikówpró-bązerwaniaolimpiadywSoczi(którazaczynasię7lutego2014roku).Byćmożepierwszymtakimatakiempodłuższejprzerwiebyłzamachnaauto-buswWołgogradzie(21października2013roku).

• Wdalszejperspektywienajwiększymzagrożeniemdlastabilnościregionusą–pozadziałalnościąEmiratu–ambicjeprzywódcyCzeczeniiRamzanaKadyrowa, który chce podporządkować sobiew pierwszej kolejności In-guszetię,anastępnieprzynajmniejczęśćDagestanu.KadyrowposiadanaterenieswojejrepublikiniemalnieograniczonąwładzęimimozapewnieńolojalnościwobecMoskwy(któragofinansuje)jestodniejwpraktycebar-dziejniezależnyniżseparatystyczniprzywódcyzprzeszłości,DżocharDu-dajewiAsłanMaschadow.DlalegitymizacjiswoichrządówliderCzeczeniiodwołujesiędo islamutradycjonalistycznego (sufickiego),wprowadzającelementyszariatudolokalnegoustawodawstwa,zwalczanatomiastislamsalaficki.

• KaukazPółnocnyjestnajbiedniejszymregionemRosji–notujesiętamm.in.najwyższe bezrobocie oraz najniższe dochody ludności – jednak wpływ

PRA

CE

OSW

01/

2014

7

czynnika ekonomicznego na niestabilną sytuację polityczną i społecznąwydajesiębyćograniczonyidrugorzędny.Realnystanmajątkowypółnoc-nokaukaskichspołeczeństwjestdużo lepszy,niżtowynikazestatystyk,awpływanatorozwiniętaszarastrefaidużamigracjazarobkowa(osoby,którepracująwcentralnejRosji,przekazująpomocrodzinompozostałymnamiejscu).

• Moskwaniewypracowaładotądspójnejkoncepcjirozwojuregionu.Jejpo-litykawobecKaukazuewoluowałaodmetodsiłowychdo„ekonomicznych”(transferowaniedużychsumpieniędzywramachróżnychprogramówce-lowych). Środki te nie są efektywniewykorzystywane, pogłębiając kry-minalizację tamtejszych gospodarek, zapewniają jednak lojalność miej-scowychelitiutrwalająlokalnepartykularyzmy,coułatwiazarządzanieregionem(metoda„dzielirządź”).Jaksięwydaje,Moskwaniepodjęłajesz-czedecyzji,czyintegrowaćKaukazPółnocnyzresztąpaństwa,czyteżgoizolować,godzącsięnaistnieniewobrębieRosjinieformalnej„wewnętrz-nejzagranicy”.

PRA

CE

OSW

01/

2014

8

WsTęp

Niniejszapracanie jestanipełnąmonografiąregionu,aniopisemprzygoto-wańdozimowychigrzyskolimpijskichwSoczi.Jejcelemjestprzedstawieniesytuacji na Kaukazie Północnym ze szczególnym uwzględnieniem tych ele-mentów,które–zdaniemautora–mogąmiećpośrednilubbezpośredniwpływnakwestiębezpieczeństwaigrzysklubteżodegraćkluczowąrolęwperspek-tywienajbliższychlat.Wtekścieomówiono:działalnośćEmiratuKaukaskiego(potencjalnietonajwiększezagrożeniedlabezpieczeństwazawodówolimpij-skich), dynamikęwydarzeńwposzczególnych republikach, a takżewpływ,jakiwywierająna regionGruzja iAzerbejdżan. Szczegółowoprzedstawionoaktywność lideraCzeczeniiRamzanaKadyrowa–bezwątpienianajbardziejwpływowegopolitykaKaukazuPółnocnego–którymaambicjepodporządko-waniasobiesąsiednichrepublik.Dwakolejnerozdziałypoświęconoprzemia-nomkulturowo-cywilizacyjnymregionuorazstrategiom,jakieprzyjmujewo-becniegoMoskwa.Całośćkończąpodsumowanieorazpróbaprognozy.

PRA

CE

OSW

01/

2014

9

I. KonTeKsT geografIczny I hIsToryczny

W literaturze można znaleźć kilka definicji regionu Kaukazu Północnego,rozszerzającychalbozawężających jegoobszar.Wniniejszejpracyrozumia-nybędziedośćszeroko,razemzkaukaskimprzedgórzem(Przedkaukaziem).Wtakimujęciuskładasięonzdziesięciujednostekadministracyjnych(pod-miotów)FederacjiRosyjskiej:siedmiurepublik(zzachodunawschódkolejno:Adygei,Karaczajo-Czerkiesji,Kabardyno-Bałkarii,OsetiiPółnocnej,Ingusze-tii,CzeczeniiiDagestanu),dwóchkrajów(KrasnodarskiegoiStawropolskiego)orazjednegoobwodu(rostowskiego,zestolicąwRostowienadDonem)1.Obszartenzajmujepowierzchnięponad350tys.km2(około2%terytoriumRosji),za-mieszkanąprzezniemal20milionówludzi(około13,6%ludnościcałegokraju).

ZiemieKaukazuPółnocnegopołożonesąwdwóchrosyjskichokręgachfede-ralnych(OF)2:północnokaukaskim,obejmującymsześćrepublik(bezAdygei)iKrajStawropolskiorazpołudniowym–zAdygeją,KrajemKrasnodarskim(naktóregoterenieleżySoczi)iobwodemrostowskim,atakżeztrzemainnymipodmiotami Federacji Rosyjskiej. Północnokaukaski OF wydzielono z połu-dniowegow2010rokumiędzyinnymipoto,abysymbolicznieoddzielićSocziodnajbardziejniestabilnychrepublikKaukazuPółnocno-Wschodniego3.

Podziaładministracyjno-terytorialnyregionuodzwierciedlajegobardzodużezróżnicowanieetniczneijęzykowe.NaPrzedkaukaziu(obwódrostowskiiobakraje)dominująSłowianie(zwłaszczaRosjanie,aleteżUkraińcy,częstooko-zackichkorzeniach),naKaukaziePółnocno-Zachodnim–narodykaukaskiezgrupyczerkieskiej(Adygejczycy,Kabardyjczycy,Czerkiesi),zaśnaPółnocno--Wschodnim – z grupywajnachsko4-dagestańskiej (Ingusze i Czeczeni orazAwarowie,Dargijczycy,Lezgini,Lakowie,Tabasaranieiinni).Regionzamiesz-kujątakżenarodyoproweniencjitureckiej(turkijskiej):BałkarzyiKaraczajo-wieorazNogajowieiKumycy.NależącydogrupyludówirańskichOsetyjczycysąIndoeuropejczykami(podobniejakSłowianie).

1 Wrozumieniuwęższymregionograniczonyjestwyłączniedorepublik(nieraznawetbezAdygei),wnajszerszym–obejmujejeszczeKałmucję,aczasemtakżeobwodywołgogradzkiiastrachański.

2 Utworzone w 2000 roku okręgi federalne nie są ogniwem podziału administracyjno--terytorialnego kraju, przypominają raczej okręgiwojskowe bądź ekonomiczne. Grupu-jąodkilkudokilkunastupodmiotówFederacjiRosyjskiej,na ichczelestojąpełnomocniprzedstawicieprezydenta.

3 ZabiegtenzostanieomówionywrozdzialepoświęconymstrategiomMoskwywobecregionu.4 WajnachowietowspólnanazwaInguszyiCzeczenów.

PRA

CE

OSW

01/

2014

10

Jeślinie liczyćPrzedkaukazia,KaukazPółnocnyzostałprzyłączonydoRosjidopieronapoczątkudrugiejpołowyXIXwieku–kilkadekadpóźniejniżzie-mieobecnychGruzji,ArmeniiiAzerbejdżanu–cobyłowynikiemsilnegoopo-ru,jakistawialigórale.Podbójwschodniejczęściregionuzakończyłsięw1859roku(wrazzwzięciemdoniewoliimamaSzamila).Wciągunastępnychdzie-sięcioleciRosjanieograniczalisiętamdokontrolowaniaszlakówkomunika-cyjnychorazzwalczaniaruchówpowstańczych.NieingerowaliwwewnętrznesprawylokalnychspołecznościDagestanu,CzeczeniiiInguszetii,niepowoły-waligóralidowojskainieszerzyliwśródnichprawosławia,cosprzyjałope-tryfikacjitradycyjnegoukładuspołecznegoorazutrzymaniudominującejroliislamu.ZakończeniepodbojuKaukazuPółnocno-Zachodniego(orazcałejepo-kiwojenkaukaskich)nastąpiłowroku18645.Znacznaczęśćpozostałychprzyżyciutamtejszychautochtonów(przedewszystkimCzerkiesów)byłazmuszo-nadoucieczkinaterytoriaImperiumOsmańskiego.Emigrancidalipoczątekczerkieskiejdiasporze,rozproszonejdziśpocałymświecie,anaopuszczoneziemienapłynęłaludnośćsłowiańska,cozczasemzmieniłoichskładetnicznyipanującestosunkiwyznaniowe.Skutkipolitykiprowadzonejwtamtymcza-siewobecobydwuczęściregionuwidocznesądotejpory,naprzykładwposta-ciudziałuRosjanwśródogółuludnościposzczególnychrepublik(imdalejnawschód,tymjestonprocentowomniejszy)czypoziomureligijnościnarodówkaukaskich(malejewodwrotnymkierunku).

PoupadkuefemerycznejRepublikiGórskiej(1917–1919),któraukonstytuowałasięnaKaukaziePółnocnymwwarunkachosłabieniawładzycentralnej(oba-leniemonarchii,wojnadomowawRosji),bolszewicyutworzyliwregioniesze-reg jednosteknarodowoterytorialnych, które z jednej stronydawały rdzen-nymnarodomKaukazunamiastkępaństwowości,alezdrugiej–wprowadzałysztucznepodziały,osłabiającesilnewśródgórali,mimowieluróżnic,poczuciepankaukaskiejjedności(zasada„dzielirządź”).Przykłademmożebyćrozbicieetnosuczerkieskiego(nazwawłasna:Adyge)natrzygrupy,cozczasemmia-łodoprowadzić,dziękipogłębieniusięróżnicetnograficznych i językowych,dopowstaniawmiejsce jednegodużegonarodutrzechmałych.Naziemiachczerkieskich utworzono trzy jednostki: Adygeję, Karaczajo-Czerkiesję i Ka-bardyno-Bałkarię,adodatkowowdwóchznichpołączonoCzerkiesówzkau-kaskimiTurkami,rozdzielająctakżetamtenlud(dodziś istnieje jedenjęzyk

5 Paradazwycięstwaodbyłasię12maja1864rokuwKrasnejPolaniepodSoczi,gdziewtrak-cieigrzyskmabyćrozgrywanaczęśćzawodów.Niektóreemigracyjneśrodowiskaczerkie-skieuważają,żetozbezczeszczeniecmentarzyskapoległychtamgórali.Tymbardziejżewrokuolimpijskimprzypadaokrągła,150.rocznicapodbojuKaukazuPółnocnego.

PRA

CE

OSW

01/

2014

11

karaczajsko-bałkarski). Przebieg granic administracyjnych (i kryjący się zatymspóroto,cosiękomunależy)staniesięporozpadzieZSRRjednymzgłów-nychczynnikówkonfliktotwórczych6.

Odpoczątkulat90.KaukazPółnocnypozostajenajbardziejniestabilnymre-gionemFederacjiRosyjskiej(azKaukazemPołudniowym–całegoobszarupo-radzieckiego).Początkowoosiąkonfliktówbyłykwestieetniczneipolityczne(wojnaingusko-osetyjskaotzw.rejonpodmiejskijesienią1992rokuczysepa-ratyzmczeczeński,którystałsięjednązgłównychprzyczynrosyjskiejinter-wencjiwojskowej ipierwszejwojnyczeczeńskiejw latach 1994–1996)7.Wrazzpojawieniemsięwregioniewpołowielat90. iumocnieniemnaprzełomiedekadradykalnego(salafickiego)islamu,toonzacząłgenerowaćtendencjeod-środkowe,dającimideologiczneuzasadnienie.Podczasdrugiejwojnyczeczeń-skiej(1999–2009,regularnedziałaniazbrojnedo2000roku),walkanarodowo-wyzwoleńczaCzeczenówwyewoluowaławkaukaskidżihad,czegowyrazemstało się zastąpienie struktur nieuznanej Czeczeńskiej Republiki IczkeriiprzezdziałającydochwiliobecnejEmiratKaukaski8.Jednocześniewregioniewzrastarolaislamutradycyjnego,uważanegoprzezradykałówza„nieczysty”(bo zawiera elementy lokalnej obrzędowości), czemu towarzyszy renesanstradycyjnychinstytucjispołecznych(zemstarodowa,radystarszych,podzia-łyklanowe9)iodrodzeniekulturnarodowych.WwymiarzecywilizacyjnymprocesytecorazbardziejoddalająKaukazPółnocnyodresztyRosji,coskutku-jemiędzyinnymirosnącympoczuciemwzajemnejobcości.

6 Sytuacjękomplikowałoto,żewlatach20.–50.XXwiekupodziaładministracyjnyKauka-zu Północnego kilkakrotnie ulegał reorganizacjom, związanymm.in. z deportacją czte-rechnarodów–Czeczenów,Inguszy,BałkarówiKaraczajów–doAzjiCentralnejwokresieIIwojnyświatowejiichpowrotemnaKaukazpośmierciStalina(podeportacjizlikwido-wanoprzypisanetymnarodomjednostki,anastępnieodtworzonoje,alewniecoinnychgranicach).PodupadkuZSRRdwaobwodyautonomiczne(AdygejawKrajuKrasnodarskimi Karaczajo-Czerkiesja w Kraju Stawropolskim) otrzymały status republik, a Czeczeno--Inguszetiarozdzieliłasięnadwieczęści.RozpadZSRRspowodował,żeniektórenarodyznalazłysięwdwóchróżnychpaństwach(OsetyjczycywRosjiiGruzji,LezginiiAwarowiewRosjiiAzerbejdżanie).

7 Kaukaz Północny był też zaangażowany w konflikty, które miały miejsce w pierwszejpołowie lat 90. w Gruzji.Wwojnie gruzińsko-południowoosetyjskiej (1991–1992) stronęosetyjską wspierały władze i ludność Osetii Północnej, w wojnie gruzińsko-abchaskiej(1992–1993)braliudziałochotnicyzrepublikczerkieskich(CzerkiesisąbliscyetnicznieAb-chazom),aw1992rokuschronieniewGroznymznalazłobalonyprezydentGruzjiZwiadGamsachurdia.

8 Proceszostaniebardziejszczegółowoprzedstawionywnastępnymrozdziale.9 JedyniewCzeczeniitradycyjnierozumianaklanowośćodgrywacorazmniejsząrolę–przy-

czynytegostanurzeczyzostanąomówionewdalszejczęścitekstu.

PRA

CE

OSW

01/

2014

12

II. Wojna domoWa

1. strony konfliktu i ich cele

Konfliktzbrojny,toczącysięnaKaukaziePółnocnymnieprzerwanieoddwu-dziestu lat,napoczątku2011 rokuprzybrałostateczniecharakterwojnydo-mowej10.Tezętakąuzasadniazarównoskalaprzemocy(wwynikuróżnegoro-dzajuzamachówizbrojnychpotyczekginiekilkanaścieosóbtygodniowo),jakrównieżideologicznamotywacjaobustronkonfliktu.Jednąstronąjestzbrojnepodziemie,działającepodszyldemEmiratuKaukaskiego–zdecentralizowanejorganizacjiterrorystycznej,dążącejdooderwaniaregionuodRosjiiutworze-niatampaństwaislamskiego,rządzącegosięprawemszariatuibliskopowiąza-negozkrajamiPółwyspuArabskiegoiBliskiegoWschodu.Woświadczeniach,publikowanych w postaci zapisów wideo na stronie internetowej Emiratu,liderorganizacjiDokkuUmarowpodkreśla,żeKaukazPółnocnyjestczęściąummy (wspólnoty wszystkich muzułmanów), a akcje podejmowane przezkaukaskichbojownikówwpisująsięwświatowydżihad11.EmiratnawiązujedodziewiętnastowiecznejteokracjiimamaSzamila12iodwołujesiędoislamuwwersjisalafickiej,postponującislamtradycyjny.Nieznaczytooczywiście,żewszyscykaukascysalaficitobojownicyiterroryści–wznacznejczęściniemająonizEmiratemnicwspólnego13.WrozumieniuideologówEmiratuwalka

10 WojciechGórecki, „Pełzająca”wojnadomowanaKaukaziePółnocnym,Komentarze OSW,nr 50, 15.03.2011. http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/komentarze-osw/2011-03-15/pel-zajaca-wojna-domowa-na-kaukazie-polnocnym

11 Np.woświadczeniuz 7 lutego2011 rokuUmarowwspomniałm.in. o rozpadzieSudanu,doktóregodoszło,jakstwierdził,podpresjąIzraelaiUSA,chcącychprzejąćkontrolęnadzasobamisurowcówenergetycznych.Jaksięwydaje,Umarowmożewtensposóbzabiegaćowsparcie ewentualnych sponsoróww świecie arabskim – deklaracja, że kaukascy bo-jownicyinteresująsięwydarzeniamiwSudanie,możezawieraćukrytąsugestię,żezkoleiświatarabskiniepowinienzapominaćoKaukazie.PrzywódcaEmiratuomawiajednocze-śniewoświadczeniachaktualnątaktykęzbrojnegopodziemiaiprzekazujeogólnewytycz-nedlabojowników.

12 ImamSzamilwokresiewojenkaukaskichłączyłwładzęświeckązduchownąiwedługdzi-siejszychpojęćbył fundamentalistą:wmiejscenormprawa zwyczajowego, tzw.adatów,wprowadziłszariatizwalczałtradycje,któreuważałzapogańskie.

13 Dychotomia: islam tradycyjny-nietradycyjny (w ramach sunnizmu) stanowi pewne up-roszczenie.Zjednejstrony,islam„tradycyjny”niejestjednorodny,zdrugiej–„nietrady-cyjny” teżma jużnaKaukazie swojąhistorię.Obecnie salafizm jestzakazanywCzecze-nii,alewyznawanywsposóbjawnywDagestanie(szerzejwnastępnymrozdziale).Częśćbadaczyuważa, żenurt tennależyuznaćwRosji za równoprawny (obok sufizmu, szkółhanafickiej, szafiickiej itd.). Zob.: Бадма Бюрчиев, Алексей Малашенко: ваххабизм надо оставить в покое,Big Caucasus,7.01.2013.http://www.bigcaucasus.com/events/top-day/07-01-2013/82007-malashenko-0/

PRA

CE

OSW

01/

2014

13

zbrojnamusibyćprowadzonarównoleglezedukacyjną„pracąupodstaw”–dozmianmusządojrzećlokalnespołeczeństwa,dlategowidocznaislamizacjaregionu(naprzykładpojawieniesięsalafickichprzedszkoliirestauracjihalal,oferującychpotrawyprzyrządzonezgodnieznakazamireligii)musidziałaćnadłuższąmetęnakorzyśćpodziemia.

Deklarowanym, formalnym przeciwnikiem Emiratu Kaukaskiego jest Mo-skwa, czyli rosyjskiewładze federalne.Wrzeczywistości realnymwrogiempodziemia i drugą stroną kaukaskiejwojny domowej sąwładze poszczegól-nychkaukaskichpodmiotówFederacjiRosyjskiejorazwspierającejestruktu-rysiłowe(tzw.siłowicy14).WrogiemideowymEmiratujestteżponadtoszerokorozumianyZachód.

WładzepółnocnokaukaskichrepublikopowiadająsięzaKaukazemświeckim,pozostającym z powodów pragmatycznych częścią Federacji Rosyjskiej, alez zachowaniemznacznej samodzielności lokalnychelitwobecMoskwy. Jed-nocześnie akceptujądominującą rolę lojalnegowobecwładz islamu, zwłasz-czatradycyjnego,wżyciuspołecznym(akceptacjataidzienajdalejwCzeczeniiiDagestanie).Wojnadomowaiobecnośćzbrojnegopodziemiastanowidlanichz jednej stronyzagrożenie,natomiast zdrugiej –kartęprzetargowąwrela-cjach z federalnym centrum. Lokalne elity szantażująMoskwę, starając sięstworzyćwrażenie,żesąjedynymgwarantemstabilnościiświeckościnada-nymobszarze,comazapewnićimutrzymanieswoichpozycji,zkoleisiłowicyczęstowyolbrzymiają zagrożenia, abywykazać, że sąniezbędni iuzasadnićswojeżądaniafinansowe.ŚrodkibudżetowetrafiającenaKaukaztraktowanesąnamiejscujakonależnazapłatazalojalność(de facto–haracz)orazoznakęsłabościMoskwy15.Sygnały,żeMoskwamożespróbowaćzmienićtenstanrze-czy,pojawiłysięw2013roku16.Trudnojednakoczekiwać,bypodjęłaonapo-ważniejszekrokiwtymkierunkuprzedigrzyskamiwSocziczynatychmiastpoichzakończeniu.

14 Zrosyjskiego:funkcjonariuszewszystkichstruktursiłowych,atakżeogółtzw.resortówsiłowych (Ministerstwo Obrony,Ministerstwo SprawWewnętrznych, Federalna SłużbaBezpieczeństwa,KomitetŚledczyFederacjiRosyjskiej,organyProkuraturyitd.).

15 Wypowiedźrosyjskiegoeksperta,kwiecień2010roku.Badaczstwierdziłponadto,że„gdy-byzabrakłotychpieniędzy,lokalneelitypoczułybysięzwolnionezjakiejkolwieklojalnościwobecwładzcentralnych”.Szerzejomiejscowychwładzachwrozdzialepoświęconymsy-tuacjiwposzczególnychrepublikachregionu.

16 Takm.in.można interpretowaćaresztdługoletniegomeraMachaczkałySaidaAmirowaiostrąkrytykękaukaskichpolitykówzarozrzutność.Szerzejwnastępnychrozdziałach.

PRA

CE

OSW

01/

2014

14

2. emirat Kaukaski

2.1. geneza

EmiratKaukaskiwywodzisięzCzeczenii.Warunki,któreumożliwiłyjegopo-wstanie,zaczęłykształtowaćsięwokresiepomiędzypierwsząadrugąwojnączeczeńską(lata 1996–1999),gdyrepublikanieposiadała formalnegostatusu–wmyślkończącegowojnęporozumienia,podpisanego31sierpnia1996rokuw dagestańskim Chasawjurcie, miał on zostać ustalony w ciągu pięciu lat.Quasi-niepodległaCzeczenia (CzeczeńskaRepublika Iczkerii) znajdowała sięwstanieciągłegoiostregokryzysuekonomicznego,społecznego,polityczne-gooraz ideologicznego, spowodowanegozniszczeniamiwojennymi,politykąMoskwy(faktycznablokadarepubliki,wstrzymaniejejfinansowania),atakżebrutalnąwalkąowpływy,jakątoczylizesobąbylikomendancipolowi,dyspo-nującyprywatnymiarmiamiikontrolującydużeobszaryrepubliki(coznacz-nieograniczałorealnąwładzęorazzawężałopolemanewruAsłanaMaschado-wa,wybranego27stycznia1997rokunaprezydenta)17.

W sytuacji rozczarowania „demokracją”, kojarzącą się z wojną i przemocą(jakodemokratapozycjonowałsięodpowiedzialnyzawybuchwojnyówczesnyprezydentRosjiBorysJelcyn)i„niepodległością”,postrzeganąprzezpryzmatpauperyzacji,brakuperspektyworazrosnącejprzestępczości(międzyinnymiporwaniadlaokupu),corazwięcejsympatykówzdobywaławCzeczenii ideabudowy„sprawiedliwej”republiki islamskiej. Jejzwolennikamibylizwłasz-czawyznawcystosunkowonowegonaKaukazieislamufundamentalistyczne-go,znanegojakosalaficki,aokreślanegoteżmianem„czystego”,„nowego”lub„arabskiego” (wodróżnieniuod islamutradycyjnego,wtymsufickiego,któ-regorolatakżerosła).Rozpowszechnieniuislamuwpostacisalafickiejsprzy-jałaobecnośćzagranicznychmudżahedinów18,wtympochodzącegozArabiiSaudyjskiejkomendantaIbnal-Chattaba,którypowojniezostałwCzeczeniiizałożyłobózdlabojowników,finansowanyprzezświatowecentradżihadu.

17 Działalnośćwielukomendantówsytuowałasięnastykuświatapolityki,biznesu imafii.Niektórzyznichzasiadaliwczeczeńskimparlamencieimielizarejestrowanefirmy,jed-nak głównym źródłem zysków była dla tej grupy działalność nielegalna (kontrabanda,handelbronią,kidnaping).Służbawnależącychdobyłychkomendantówprywatnychar-miachdawaławtamtymokresieczeczeńskimmężczyznomjednązniewielumożliwościzarobkowania.

18 Mudżahid,mudżahedin–wkręgukulturyislamskiejbojownikkierującysiępobudkamireligijnymi.

PRA

CE

OSW

01/

2014

15

Wśladzanimisalafizmprzyjęłaczęśćwpływowychkomendantówczeczeń-skichnaczelezSzamilemBasajewem.

Dowzmocnienia pozycji salafizmu pośrednio przyczynił się również AsłanMaschadow.Prezydentopowiadałsięzapaństwemświeckim,alegdynieuda-łomusiępodporządkowaćbyłychkomendantówanizmusićdowyjazduzCze-czeniial-Chattabaiinnychzagranicznychmudżahedinów,zdecydowałsięnapowołanieszerokiejkoalicjizudziałemsalafitów(między innymiBasajewa,któregomianowałpremierem)iwprowadzeniedolokalnegoustawodawstwaelementówszariatu(naprzykładpubliczneegzekucje,usankcjonowaniedzia-łalnościsądówszariackich).

Wbrew deklarowanym intencjom (pojednanie i zgoda narodowa) działaniaMaschadowapogłębiłymarginalizacjęśrodowiskświeckichorazwyostrzyłypodziałymiędzyislamskimitradycjonalistami(zwanymitarikatystami)asa-lafitami.Powybuchujesienią1999rokudrugiejwojnyczeczeńskiej19procesytenasiliłysię.Czołowiczeczeńscydowódcy–azanimistronyinternetowebo-jowników–wcorazwiększymstopniupodkreślaliaspektreligijnykonfliktu(wojnazwrogamiislamu),awcorazmniejszym–aspektnarodowowyzwoleń-czy(wojnaoniepodległość)20.Byłtowybórzarównoideologiczny,jakiprag-matyczny:zachęcałdoudziałuwwalceprzedstawicieli sąsiednichnarodówKaukazu (niezainteresowanych,abybić sięowolnąCzeczenię–wregionieobawianosięczeczeńskiejdominacji–alegotowychwesprzećdżihad)orazmu-zułmanówzinnychpaństw21,zgodniezkoncepcjąwyprowadzeniawojnypozarepublikę,którejautorembyłSzamilBasajew.Niebezznaczeniabyłteżfakt,żeotwierałotodostępdośrodkówfinansowych,pochodzącychzfundamen-talistycznychkręgówwpaństwacharabskich(miałybyćoneprzekazywaneprzezarabskichmudżahedinów,początkowoprzedewszystkimal-Chattaba).

19 DrugawojnaczeczeńskabyłaprowadzonaprzezKremlpodhasłemwalkizterroryzmem(pierwsza–przywrócenia„konstytucyjnegoporządku”,czylilikwidacjiczeczeńskiegose-paratyzmu): jejwybuchnaprzełomiewrześnia ipaździernika 1999rokupoprzedziłrajdBasajewaial-ChattabanaDagestan(wsierpniu,podpretekstempomocywprzygotowywa-nymtamrzekomopowstaniuprzeciwkoMoskwie)orazseriazamachównadomymiesz-kalnewMoskwie,BujnackuiWołgodońsku(wrzesień1999roku,okolicznościzamachówniezostałydodziśwpełniwyjaśnione).

20 SymbolicznymprzełomembyłaśmierćAsłanaMaschadowa8marca2005roku.21 Według rosyjskichwładz,w drugiejwojnie czeczeńskiej po stronie bojownikówwalczyli

obywateleconajmniej52krajów–zidentyfikowanoichwśródzabitychnapodstawieznale-zionychprzynichdokumentów.МВД РФ: среди чеченских боевиков были наемники из 52стран,Newsru.com,22.10.2008.http://www.newsru.com/russia/22oct2008/baranov.html

PRA

CE

OSW

01/

2014

16

Kolejnym krokiem na drodze do ukształtowania się podziemia zbrojnego,odwołującego się do radykalnego islamu było nominalne przekazanie przezKremlwładzywrepublicewręce„prorosyjskich”22politykówczeczeńskich.Proces ten, nazwanywpublicystyce czeczenizacją,miał na celu skuteczniej-sząwalkęzbojownikamiorazstworzeniewrażenia,żeniemamowyowoj-nierosyjsko-czeczeńskiej,aleokonflikciewewnątrzczeczeńskim,wktórymstronamisąlegalnekierownictworepublikiirebelianci23.ZnadaniaMoskwyprzywódcąCzeczeniizostałnajpierwmuftiAchmadKadyrow–którypodczaspierwszejwojnyczeczeńskiejwalczyłpostroniebojowników–apojegośmier-ciwzamachu(w2004roku)jegosynRamzan24.ZczasemKadyrowowiezdołalisięusamodzielnić,skupiającwswoimrękurealnąwładzęwrepublice.

Kadyrowowie odwoływali się do islamu tradycyjnego, a za wrogów uważaliprzedewszystkimsalafitów.Umożliwiłoimtoprzekonanieznacznejczęścitychbojowników,którzykierowalisiępobudkaminarodowymi,aniereligijnymi,dozłożeniabroniiwstąpieniadokontrolowanychprzezsiebieformacji(formalnie–regularnychjednostekrosyjskiegoMSW25).Byłotomożliwedziękiseriiuzgod-nionychzMoskwąamnestii.Wpołowieubiegłejdekadywśródbojownikówniebyłojużwłaściwiezwolennikówwalkioniepodległość–ci,którzyniepodjęlisłużbyuKadyrowów,zginęli,wyemigrowalialbosamizostalidżihadystami.

31października2007rokupełniącyfunkcjęprezydentanieuznanejCzeczeń-skiejRepublikiIczkeriiDokkuUmarow(zastąpiłChalimaSadułajewa,którydowodził czeczeńskim podziemiem po śmierci AsłanaMaschadowa) złożyłurząd,rozwiązałistniejącestrukturyipowołałwtomiejsceEmirat(Imarat)Kaukaski.Emirem(amirem)ogłosiłsamsiebie.UmarowprzyjąłarabskieimięAbuUsmaniprzewodzikaukaskiemudżihadowidochwiliobecnej.

22 Jakpokazują liczneprzykłady,„prorosyjskość”bywadlaczeczeńskichpolitykówjedynierodzajemtaktyki,np.obecnieokreślenielideraCzeczeniiRamzanaKadyrowajakoproro-syjskiegostanowiłobyuproszczenie,zafałszowującedużobardziejzłożonąrzeczywistość(szerzejzob.AmbicjeRamzanaKadyrowa).

23 Dowiosny2000rokusiły federalneopanowały całe terytoriumrepubliki (miejscowościorazszlakikomunikacyjne),aleniebyływstaniezwalczyćdokońcazbrojnegopodziemia,a samo utrzymanie zdobytych pozycjiwymagało stałej obecności armii iwiązało się zeznacznyminakładamifinansowymi.Wtejsytuacjidopuszczeniedoudziałuwoperacjachlojalnychsiłczeczeńskich,lepiejznającychterenilokalneukładyspołeczne,mogłodawaćnadziejęnaskuteczniejszeeliminowaniebojowników.

24 FormalnieRamzanKadyrowobjąłfunkcjęprezydentaCzeczeniiw2007roku,wkrótcepoosiągnięciuwymaganegoprawemdlategostanowiskawieku30lat.

25 NiezależnieodnichrosyjskieMinisterstwoObronysformowałozetnicznychCzeczenówdwabatalionyspecnazuGRU,nadktórymiKadyrowowieniemieliprzezdłuższyczaskontroli.

PRA

CE

OSW

01/

2014

17

2.2. struktura

EmiratKaukaskitowirtualne„państwo”islamskie,obejmująceobszarpokry-wającysięwznacznymstopniuzpółnocnokaukaskimokręgiemfederalnym.Dzielisięnapięćprowincji(wilajatów),którychgranicezregułyodpowiada-ją administracyjnymgranicomrepublik:Dagestan,Nochczijczo (Czeczenia),Gałgajcze (Inguszetia),Kabarda-Bałkaria-Karaczaj orazStepNogajski (połu-dniowaczęśćKrajuStawropolskiego)26.Wskładwilajatówwchodzątzw.fron-ty(np.północny,północno-zachodni,południowo-wschodniitp.).Naczelewi-lajatówifrontówstojąlokalniemirowie(amirowie).Emiratużywawłasnychnazwgeograficznych,naprzykładGroznytoDżochar,Machaczkała–Szamil-kała,Kiziljurt–Rabbanikałaitd.

Mimo tak scentralizowanej struktury Emirat jest w rzeczywistości federa-cjącieszącychsięznacznąsamodzielnościągrupbojowników,których łączywspólna idea oraz formalne uznawanie zwierzchnictwa Dokku Umarowa,mającegowyłączneprawodomianowania emirówniższych szczebli. Jest torodzajszyldu,znakufirmowego–natyleatrakcyjnegoirozpoznawalnego,żeidentyfikująsięznimtakżeradykałowiezinnychczęściRosji27.Rozproszeniebojowników–iidącezatymtrudnościwkoordynacjidziałańposzczególnychgrup–uniemożliwiazjednejstronyakcjęnaszersząskalę,naprzykładpró-bęopanowaniajakiegośmiasta(podobnądoatakunaNalczykwpaździerni-ku2005roku,podczasdrugiejwojnyczeczeńskiej),zdrugiejjednakutrudniawładzomwalkęzrebelią.

Dokładna liczebność bojowników jest niemożliwa do ustalenia. Na podsta-wieszacunkóweksperckich,a takżewypowiedziprzedstawicielirosyjskich

26 WskładwilajatuGałgajczewchodzitakżeod11maja2009rokuOsetiaPółnocna,którawcze-śniejstanowiłaodrębnywilajat(Iryston).„ZjednoczonywilajatKabardy,BałkariiiKara-czaju”(KBK)obejmujeobszarKabardyno-BałkariiiKaraczajo-Czerkiesji.Utworzenie„na-rodowych”wilajatówuwzględniałosilnątożsamośćetnicznąbojowników(niezależnąodzakładanejprzezEmiratjednościirównościwszystkichmuzułmanów),azwłaszczaprzy-wiązaniedonarodowychtradycjiwśródludnościcywilnej,któramiałastanowićzapleczepodziemia. Latem2010 rokum.in. na tym tle doszło dokonfliktupomiędzyUmarowemabojownikamiskupionymiwokółHusejnaGakajewa,którzynieodrzucającideiEmiratu,uznawalijednocześnieprawokaukaskichnarodówdosamostanowienia(domagalisiętegozwłaszczamłodziCzeczeni, stanowiącywśródbojownikówwiększość).Pokilkumiesią-cachkonfliktzostałzażegnany,aGakajewijegozwolennicyponowniezłożyliUmarowowiprzysięgęwierności.Niemożnajednakwykluczyć,żeniedojdziedopodobnegorozłamuwprzyszłości.

27 RadykałowiezTatarstanuicałegoPowołżaczęstonazywająswójregion„wilajatemIdel--Ural”.

PRA

CE

OSW

01/

2014

18

władz(federalnychilokalnych)orazreprezentantówstruktursiłowychnale-żyzałożyć,żejestichwskaliregionuodkilkuset(bliżejtysiąca28)dokilkuty-sięcy.Częśćznichprzebywawwysokogórskichbazach,część–wwynajętychdomach imieszkaniachwmiastach, skądudająsięnaakcje terrorystyczne.Zpewnościąliczniejszy–alejeszczetrudniejszydooszacowania–jest„pionwsparcia”,któryodpowiadazapropagandę(wtymprowadzeniestroninter-netowych),finanseiszerokorozumianąlogistykę.NajtrudniejokreślićliczbęaktywnychsympatykówEmiratu,gotowychprzenocowaćbojownika,użyczyćmusamochoduczyostrzecprzedpolicją–tymbardziejżewgręmożewtakichprzypadkach wchodzić także bardzo silne na Kaukazie poczucie lojalnościklanowejlubsąsiedzkiej.Badaczesązgodni,żeodpoczątkuistnieniaEmira-tuliczbabojownikówutrzymujesięnapodobnympoziomie,cooznacza,żecorokuprzybywaodokołoczterystudoponadsiedmiusetnowych(tylewynosiływostatnichlatachichstraty–liczącłączniezabitychizatrzymanych).Staleobniżasięśredniwiekbojownikówiskracaokresichaktywnejdziałalności(odwstąpieniadooddziałudozatrzymaniabądźśmierci):szacujesię,żeobec-niejesttookołopółtoraroku29.

EmiratKaukaskifinansowanyjestzkilkuźródeł.Najprawdopodobniejjużodkońcaubiegłejdekadygłównymźródłempieniędzysąharacześciąganezkau-kaskichprzedsiębiorcóww regionie i pozanim, a corazmniejsze znaczeniemają środki zagraniczne, przekazywane za pośrednictwemmudżahedinówzpaństwarabskich,mającychkontaktywAl-Kaidzie i innychcentrachdżi-hadu.Popierwsze,liczbabojownikówzzagranicystalemaleje:wrazz„arab-skąwiosną”,azwłaszczawojnądomowąwSyrii,Kaukaz jakomiejsce,gdziemożnawalczyć z „wrogami islamu”, przestał być dla takich ludzi atrakcyj-ny.Podrugie,odgrywająoniwEmiracieKaukaskimcorazmniejsząrolę.Pośmierci al-Chattaba (2002 rok) kolejni przywódcymudżahedinów z państwarabskich30,uchodzącyzaprzedstawicieliAl-KaidynaKaukazie–Abual-Wa-

28 PrezydentDagestanuRamazanAbdułatipowszacujenp. ich liczbęwswojejrepublicena„150–250, anajwyżej 500”.Wypowiedźw trakcie spotkaniaKlubuDyskusyjnegoWałdaj,16–19września2013roku.

29 Średniwiekbojownikówszacowanyjestobecniena21–23lata(trzylatatemu–naminimum25lat).Dooddziałówwstępująnajczęściej18–20-latkowie.Zob.np.:Екатерина Абрамова, Евкуров: За 20 лет Ингушетия сделала огромный рывок, но работы еще много,Mir24,11.03.2013.http://mir24.tv/news/politics/6648308;Петр Акопов, Человек, который давал выход,Взгляд,27.08.2013.http://vz.ru/politics/2013/8/27/647421.html

30 Wskładtejgrupybojownikówwchodzilitakżem.in.obywateleTurcji(TurcyiKurdowie)orazChin(Ujgurzy).Wszczytowymmomencie(pierwszemiesiącedrugiejwojnyczeczeń-skiej)mogłaonaliczyćnawetponad500mudżahedinów,obecniejestichzapewnenajwyżejkilkudziesięciu.

PRA

CE

OSW

01/

2014

19

lidiAbuChaws–nienależelijużdościsłegokierownictwapodziemia.ZkoleiJordańczykMuhannad,którydowodziłgrupąarabskąwlatach2006–2011ipo-czątkowobyłbliskozwiązanyzDokkuUmarowem,popadłznimwkonflikt,niewykluczone,żewłaśnienatlefinansowym31.

2.3. ewolucja taktyki

PodstawowąmetodąwalkistosowanąprzezEmiratsąróżnegorodzajuzama-chynaosobybądźobiekty.Zuwaginaznacznądysproporcjęsiłnaniekorzyśćpodziemia, bojownicyunikają otwartychwalk, jednak copewien czasmająonemiejsce.Donajwiększychstarćpo2004rokudoszłowdniach13-17lutego2012rokuwgórachnagranicyadministracyjnejmiędzyCzeczeniąaDagesta-nem,mogłownichzginąćpoobustronachnawetkilkadziesiątosób32.Wciągusześciu lat istnieniaEmiratkilkakrotniezmieniał taktykę.Możnawyróżnićczteryokresyjegodziałalności33.

2.3.1. Wojnapartyzancka(31października2007–25kwietnia2009)Przez pierwszych kilkanaściemiesięcy Emirat Kaukaski kontynuowałwojnępartyzancką,prowadzonąprzezstrukturynieuznanejCzeczeńskiejRepublikiIczkerii.Koniectegookresuzbiegłsięzformalnymzakończeniemdrugiejwojnyczeczeńskiej–15kwietnia2009rokuodwołanowCzeczeniitzw.reżymoperacji

31 Latem 2010 roku Muhannad poparł grupę rozłamową w Emiracie. Od jego śmierci(21kwietnia2011 roku)zagranicznimudżahedininiemają jużnajprawdopodobniejod-dzielnegodowódcy.

32 MSWCzeczeniipoinformowałoo17zabitychi24rannych,niejestjednakjasne,czybyłytostraty tylko tej formacji, czywszystkichuczestniczącychwwalkach funkcjonariuszystruktursiłowych.Tosamoźródłopodało,żeśmierćponiosło7bojowników.DopierwszejpotyczkidoszłowrejonieNożaj-JurtuwCzeczenii,gdzieoddziałczeczeńskiegoMSWza-atakował grupę bojowników, dowodzoną przezMacharbiego Timiralijewa. RebeliantomudałosięwyrwaćzokrążeniaiprzedostaćdoDagestanu.Tamdołączyłydonichdwiegru-pybojownikówdagestańskich–wtymmomenciesiłyrebeliantówliczyływsumieokoło60–100osób.WalkęznimipodjęłyformacjewojskwewnętrznychrosyjskiegoMSW,któreużyłym.in.artyleriiilotnictwa(woperacjidokońcabrałateżudziałczeczeńskapolicja).Wojciech Górecki,Walki na granicy Czeczenii i Dagestanu,Tydzień na Wschodzie, OSW,22.02.2012. http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/tydzien-na-wschodzie/2012-02-22/wal-ki-na-granicy-czeczenii-i-dagestanu

33 Periodyzacjęopartonadatachposzczególnychwideo-oświadczeńDokkuUmarowa(sątodatyichpublikacjiwInternecie,niepokrywającesięzdatamiichnagrania;zmianataktykiEmiratustawałasięwidocznazreguływkilkatygodnipoogłoszeniuoświadczenia).Takisposóbperiodyzacjiwynikazprzyjętegozałożenia,żeEmiratjestpodmiotemniezależnym–wmediachpojawiająsięcoprawdaspekulacjenatematpowiązańEmiratuzrosyjskimisłużbamispecjalnymi,alebrak jestprzesłanek,którewskazywałyby,żeewentualne ist-nienietakichpowiązań(kwestiatawykraczapozaramytejpracy)mawpływnataktykęisposóbdziałaniapodziemia.

PRA

CE

OSW

01/

2014

20

antyterrorystycznej(rosyjskie:KTO, контртеррористическая операция),obo-wiązującytamfaktycznieprzezniemaldziesięćlat.Wchwiliogłoszeniapowsta-niaEmiratuwiedziano jużoprzyznaniuSoczi organizacji zimowych igrzyskolimpijskichw2014roku(decyzjawtejsprawiezapadławlipcu2007roku).

2.3.2. Spektakularnezamachy(25kwietnia2009–2lutego2012)Woświadczeniu z 25 kwietnia 2009 rokuDokkuUmarowpowiedział: „Jeśliniewolnonamzabijać [rosyjskich]obywateli, takzwanychosóbcywilnych,którzyzapewniająarmiiiFSBswojepodatkiiswojemilczenie,którzywspie-rają tę armię swoim aprobującymmilczeniem, jeśli takich ludzi uważać zacywilów,toniewiem,napodstawiejakichkryteriówjesttooceniane”34.Wy-powiedźodebranojakowezwaniedomasowychatakównacelewcałejRosji(aprzynajmniejichakceptację).TymbardziejżeUmarowreaktywowałjedno-cześnietzw.brygadęRijadusSalihijn(arabskie:ogrodybogobojnych)–grupędywersyjno-terrorystyczną, specjalizującą sięwzamachachsamobójczych35.Jaksięwydaje,decyzja,byprzeprowadzaćzamachyzzakładanądużą liczbąofiar(zwłaszczacywilnych),wtymtakżepozaKaukazem,miałanacelude-monstracjęsiłyipotencjałuwobecrosyjskichwładzispołeczeństwa,atakżewobecspołeczeństwkaukaskichorazcentrówświatowegodżihadu.

W latach 2009–2011miałymiejsce najgłośniejsze i najtragiczniejszew skut-kach zamachy, jakich dokonał Emirat36. Były tomiędzy innymi: zamachnaprezydentaInguszetiiJunus-BekaJewkurowa(22czerwca2009roku,Jewku-rowprzeżył,zginęłydwie towarzyszącemuosoby),zamachnapociągNew-skiEkspres(27listopada2009roku,28ofiarśmiertelnych),podwójnyzamachwmoskiewskimmetrze(29marca2010roku,41ofiarśmiertelnych),dywersjanaBaksańskiejElektrowniWodnejwKabardyno-Bałkarii(21lipca2010roku,2ofiaryśmiertelne),zamachnabazarzeweWładykaukaziewOsetiiPółnocnej

34 Имарат Кавказ на пути от Йемена к Алжиру (часть 1),Prague Watchdog,6.06.2009.http://www.watchdog.cz/?show=000000-000024-000004-000004&lang=2

35 Brygadępowołałjeszczew2001rokuSzamilBasajew.PoreaktywacjijejprzywódcązostałgłównyideologEmiratu,SaidBuriacki(AleksandrTichomirow,zginął2marca2010roku),aponimemirHamzat(AsłanBiutukajew,towarzyszyłUmarowowinanagraniuopubliko-wanymwInternecie4lutego2011roku).

36 Emirat standardowo przyznaje się do wszystkich zamachów na Kaukazie PółnocnymiwinnychmiejscachwRosjiinajczęściejrzeczywiściezanimistoi,choćnp.awariaSajań-sko-SzuszeńskiejElektrowniWodnej17sierpnia2009roku,wktórejzginęło75osóbiktórąteżsobieprzypisał,niebyłaspowodowana,jakwyjaśniłośledztwo,żadnymatakiemterro-rystycznym.ZamachyzwyklebierzenasiebienieEmiratjakotaki,alejegoposzczególnekomórki,np.brygadaRijadusSalihijnczyktóryśzwilajatów,cododatkowopotwierdza,żeniejesttoorganizacjascentralizowana.

PRA

CE

OSW

01/

2014

21

(9września2010roku,19ofiarśmiertelnych),zamachnalotniskuDomodie-dowowMoskwie (24stycznia2011roku,37ofiarśmiertelnych), seriazama-chówwKabardyno-Bałkarii(18-25lutego2011roku,conajmniej6ofiarśmier-telnych,ponadtowysadzonowpowietrzekolejkęliniowąnazboczuElbrusu).8lutego2010rokurosyjskiSądNajwyższyuznałEmiratKaukaskizaorgani-zacjęterrorystyczną,a26maja2011rokuanalogicznepostanowienieprzyjąłamerykańskiDepartamentStanu.

Emiratpokazał,żezdolnyjestzdestabilizowaćsytuacjęnaobszarachbliskichterenom olimpijskim (zamachy w Kabardyno-Bałkarii), co zagraża bezpie-czeństwuigrzysk37.ZkoleizamachywMoskwiedowiodły,żekaukascyterro-ryścisągotowizaatakowaćkażdycel,ignorującwzględyhumanitarne,jednakzdrugiejstronyujawniłyograniczeniaEmiratu– jaksięokazało,bojownicybyliwstanieprzygotowaćiprzeprowadzićwcentralnejRosjinajwyżejjedendużyzamachwroku,atozbytmałaskala,byzastraszyćrosyjskiespołeczeń-stwo. Na Kaukazie wielu przeciwników, nawet spośród osób nastawionychnegatywniedopaństwarosyjskiego,przysporzyłaEmiratowiznacznaliczbacywilnych ofiar zamachów. Jak jużwspomniano, zuwagina sytuacjęw sa-mymEmiracie orazna szerokimBliskimWschodzie, bojownicyniezależnieodswojejaktywnościniemoglijużwtymokresieliczyćnabardziejznaczącewsparciezestronyośrodkówwpaństwacharabskich.

2.3.3. Punktoweuderzenia(2lutego2012–3lipca2013)Woświadczeniuz2 lutego2012rokuUmarowwydałbojownikomrozkazpo-wstrzymaniasięodatakównacelecywilne,tłumacząc,żerosyjskiespołeczeń-stwoprzestałopopieraćpolitykęKremla(wgrudniu2011rokuwMoskwieiin-nychmiastachdoszłodomasowychprotestówprzeciwkofałszerstwompodczaswyborówparlamentarnych).Jednocześniepoleciłnanosić„precyzyjneipunk-towe” uderzeniawszelkim strukturom siłowym iwładzom38. Jak sięwydaje,nowątaktykęprzyjętoprzedewszystkimdlatego,żedotychczasowaokazałasięnieopłacalna:dużezamachy,zwłaszczapozaKaukazem,nietylkoutrwaliłyob-razbojownikówjakoterrorystów,alezpewnościąbyłykosztownefinansowoi skomplikowane logistyczne (większe ryzyko dekonspiracji), nie przynoszącwzamianpożądanychzpunktuwidzeniaEmiratuefektów.Niewykluczone,że

37 Wzwiązkuztymniektórzyrosyjscyekspercisugerowalinawet,żerosyjskiewładzebędąmusiałypłacićUmarowowizazaniechaniezamachówwokresiepoprzedzającymolimpia-dęiwtrakciesamychigrzysk.

38 Умаров приказал боевикам на Кавказе избегать атак на мирные цели, Kavkaz-uzel,3.02.2012.http://www.kavkaz-uzel.ru/articles/200452/

PRA

CE

OSW

01/

2014

22

powodemdecyzjiUmarowabyłotakżeostateczneuznanie,żerealnyminajważ-niejszymwrogiempodziemiasąnietylewładzefederalne,ileświeckiereżymy,rządzącewposzczególnychrepublikachregionu.Wartoprzytympodkreślić,żeostatnizamachpozaregionemzofiaramicywilnymimiałmiejsce24stycznia2011roku,awięcnaponadrokprzedogłoszonym„moratorium”39.

WomawianymokresieEmiratograniczyłzasięgdziałańdoKaukazuPółnocne-go,koncentrującsięnawalcezmiejscowymistrukturamisiłowymi(tymsamymkonflikt zbrojny przybrał ostatecznie charakter lokalnej wojny domowej)40.Oprócz funkcjonariuszyMSW, FSB i innych siłowików, ofiarami zamachówbylinajczęściejurzędnicyróżnychszczebli(wtymsędziowieiprokuratorzy),lojalniwobecwładzmuzułmańscy duchowni oraz ci spośród dziennikarzy,których podziemie uznało za szkodliwych i niebezpiecznych41.Wśród ofiarcywilnychstosunkowodużągrupęstanowiłyosobyparającesięszerokoro-zumianąmagią(wróżki,uzdrowiciele),zaśpozostalitowwiększościprzypad-kowiprzechodnie42.Najczęściejatakowanymiobiektamibyłykomendyipo-sterunkipolicji,koszary, lokalneurzędy,a takżesklepy i lokale sprzedającealkohol43,cowkomunikatachnastronachinternetowychEmiratutłumaczonowzględamiwychowawczymi (podobnie jak„likwidację”ogniskpraktykma-gicznych,któresąsprzecznezislamem).Wgórachdochodziłowtymczasiedoregularnychstarćzbrojnych.

Nowa taktykazmniejszyławśród społeczeństwregionuniechęćdoEmiratuizwiększyłaatrakcyjnośćpropagowanegoprzezbojownikówmodeluislamu.

39 BrygadaRijadusSalihijnprzyznałasięjeszczedozastrzelenia10czerwca2011rokuwMo-skwiebyłegopułkownikaJurijaBudanowa,którywtrakciedrugiejwojnyczeczeńskiejpo-rwałizabił18-letniądziewczynę.

40 Emiratzdecydowanieodciął sięnp.odbraciCarnajewów,autorówzamachunamaratonwBostonie(15kwietnia2013roku),ogłaszając,żenieprowadziwojnyzeStanamiZjedno-czonymi.

41 Wodróżnieniuodsiłowików,wprzypadkuurzędników,duchownychidziennikarzyofia-ramipadałyzregułykonkretne,wskazaneprzezpodziemieosoby,aniedowolniprzedsta-wicieletychgrup.

42 Najwięcejofiarpociągałyzasobątzw.zamachypodwójne:drugiładunekodpalanybyłpopewnymczasie,gdynamiejscupojawiałasiępolicjaiinnesłużbyoraz–często–pierwsiga-pie.Szczególnymprzypadkiemzastosowaniatejtaktykibyłzamach19sierpnia2012rokuwmałgobeckim rejonie Inguszetii, gdy terrorysta-samobójca wysadził się na pogrzebiezabitegodzieńwcześniejpolicjanta.Zginęło,opróczsamegozamachowca,7osób(główniepolicjantów).

43 Najczęściejtakie,którychwłaścicieleniechcielipłacićEmiratowiharaczu–wwiększościwypadkówzamachpoprzedzałyostrzeżenia(opróczCzeczeniialkoholwregioniejestpo-wszechniedostępny).

PRA

CE

OSW

01/

2014

23

2.3.4. „Celuświęcaśrodki”?(3lipca2013–)W oświadczeniu opublikowanym 3 lipca 2013 rokuDokkuUmarow odwołał„moratorium”naatakinacelewRosji„właściwej”,wyjaśniając,żetengestzo-stałuznanyprzezMoskwęzaoznakę słabości iwezwałbojownikówdo się-gnięciapowszelkiemożliweśrodki,abyzerwaćigrzyskawSoczi44.Podkreśliłponadto,żewojnaprowadzonaprzezEmirat jestczęściąglobalnegodżihadu(byłatoprawdopodobnieformaapelu-przypomnieniadoośrodkówzagranicą,abywsparlikaukaskichbojowników),awśródmiejsc,gdziewRosjidziałajądżihadyści,wymieniłobokKaukazuPółnocnegotakżeleżącenaPowołżure-publikiTatarstaniBaszkortostan.

Dotąd(grudzień2013roku)kolejnazmianataktykiEmiratunie jestwprak-tycewidoczna,pozaniewielkimprocentowymwzrostem liczbyofiar cywil-nych(przymniejszejliczbieogółuofiar).EmiratnadalprowadziograniczonądoKaukazuPółnocnegowalkęzszerokorozumianą„władzą”,uderzającgłów-niewsiłowików.NajbardziejspektakularnąwtymczasieakcjąbyłskutecznyzamachnaszefaRadyBezpieczeństwaInguszetiiAhmedaKotijewanadrodzeMałgobek–Nazrań(27sierpnia2013roku,zginąłteżkierowcaKotijewa).Zkolei16wrześniaterrorysta-samobójcawysadziłsięprzedkomendąpolicjiwSier-nowodskuwCzeczenii,zabijając4policjantów.

NatymtlewyjątkowowyglądazamachnaautobusmiejskiwWołgogradzie,doktóregodoszło21października2013roku45.Niemożnawprawdziewykluczyć,żestałazanimkomórkaEmiratu–choćorganizacjasiędoniegonieprzyzna-ła.WedługrosyjskichwładzdokonałagopochodzącazDagestanuterrorystka--samobójczyni,31-letniaNaidaAsijałowa–trudnojednakoczekiwać,bypoje-dynczyataknatrzyipółmiesiącaprzedigrzyskamiwmieścieoddalonymodSocziookoło800kilometrówmógłnawetwmałymstopniuzdestabilizowaćsytuacjęw Rosji lub zniechęcić sportowców i kibiców do przyjazdu. Sytua-cjamogłabyulećzmianie,gdybydoszłodojeszczekilkutegotypuzamachówwmiastachleżącychbliżejterenówolimpijskich.

44 Умаров призвал вооруженное подполье к срыву Олимпиады в Сочи, Kavkaz-uzel,3.07.2013.http://www.kavkaz-uzel.ru/articles/226558/Przywódca podziemia nazwał igrzyska „diabelskimi”, bo organizowanymi „na kościachnaszychprzodków”.Ocenaprawdopodobieństwazamachównaceleolimpijskiezostałaza-wartawpodsumowaniu.

45 Wojciech Górecki, Zamach na autobus w Wołgogradzie, Tydzień na Wschodzie, OSW,23.10.2013.http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/tydzien-na-wschodzie/2013-10-23/za-mach-na-autobus-w-wolgogradzie

PRA

CE

OSW

01/

2014

24

Niezależnieodtego,żedotejporyniedoszłodozamachówwSocziiwcałymKrajuKrasnodarskim,terrorystycznadziałalnośćEmiratupozostajenajwięk-szymzagrożeniemdlaigrzysk.Stanowiteżnajwiększezagrożeniedlastabil-nościregionuwogóle.

3. federalne i lokalne struktury siłowe

WalkęzEmiratemprowadząprzedewszystkim jednostkiWojskWewnętrz-nych(zarównopodległychfederalnemuMSW, jakteżministerstwomsprawwewnętrznychposzczególnychrepublik).Woperacjachbiorąrównieżudziałjednostki FSB, niektóre podporządkowane bezpośrednio kierownictwu Fe-deralnej SłużbyBezpieczeństwawMoskwie, inne – lokalnymdelegaturom.Skomplikowany system zależności służbowej i przypadki konfliktów lojal-ności (funkcjonariuszami lokalnychMSWsązregułyprzedstawicielenaro-dówtytularnych,wyjątkizdarzająsięwśródwyższegokierownictwaresor-tów) ograniczają skuteczność działania tych struktur46. Liczebność WojskWewnętrznychMSWstalerośnie.Naprzełomielat2009/2010służyłownichwregionie23 tysięcyżołnierzy47, apodkoniec2012 roku– „prawiecodrugispośród182tysięcy”ogółużołnierzytejformacjiwRosji48,zczegowspecnazie–około10tysięcy49.JednostkiwojskpogranicznychFSBwokręgupółnocnokau-kaskimliczyłypodkoniec2012roku165tysięcy(wtym19400pracownikówcywilnych),skoncentrowanychw17oddziałach50.

JednostkipodległerosyjskiemuMinisterstwuObrony(resorttennie jestre-prezentowanynaszczeblurepublik)od2002rokuniebrałyregularnegoudzia-łuwoperacjachprzeciwkobojownikom(sporadyczniemiałotomiejscejeszczedo2006roku,ponadtowojskoużyczałojednostkomMSWciężkiegosprzętu,np.czołgów,dopojedynczychakcji,główniewDagestanie).Wiosną2012rokumedia informowałyoprzerzuceniuznacznychsiłwojskazCzeczeniidoDa-gestanu,alejednostkite,podobniejakinnejednostkiwojskowenaKaukaziePółnocnym,niebyłyużywanedoakcjiprzeciwkobojownikom,przebywając

46 WojciechGórecki,„Pełzająca”wojnadomowa...,op. cit.47 Spośródwówczas78tysięcywszystkichżołnierzyWojskWewnętrznychwRosji.Владимир

Мухин, Бессилие антитеррора,Независимая Газета,31.03.2010.http://www.ng.ru/poli-tics/2010-03-31/1_antiterror.html

48 RokwcześniejwRosjiwWojskachWewnętrznych służyło 170 tys. żołnierzy.Анатолий Цыганок, Безопасность на Большом Кавказе,Icisecurity.ru,10.12.2012.http://www.icise-curity.ru/references/aktual_publications/kavkaz_bezopastost_12/.

49 Ibidem.50 Ibidem.

PRA

CE

OSW

01/

2014

25

przezwiększośćczasuwmiejscachstałejdyslokacji.Dopieronapoczątkupaź-dziernika 2012 roku, zgodnie z decyzjąNarodowegoKomitetuAntyterrory-stycznego(NAK),jednostkiarmiiposześciulatachprzerwywzięłyponownieudział(namałąskalę)wlokalnychoperacjachantyterrorystycznych51.Ogól-na liczebność stacjonującychwregionie jednostekrosyjskiegoMinisterstwaObrony szacowana jest na 110 tysięcy52. Na razie trudno uznać je za stronęwkaukaskimkonflikcie (wprzeciwieństwiedo jednostekMSW),niewyklu-czonejednak,żewprzyszłościtasytuacjamożeuleczmianie.

Siłowicywalczązpodziemiem,przeprowadzając„operacjeantyterrorystycz-ne”,które,wzależnościodmiejsca (kwartałwdużymmieście,górskawieś,leśne uroczysko) mogą przybierać różne formy („likwidacja” bojownikówwbudynkumieszkalnym, zablokowanie całejmiejscowości i systematyczneposzukiwania ukrywających się tam ludzi lub składów broni, atak na kry-jówkęEmiratuwtrudnodostępnychmiejscach),przyczymtermin„operacja”oznaczanajczęściejzarównosamąakcję,jakteżstanprawny,dającybiorącymwniejudziałsiłowikomdodatkoweuprawnienia,naprzykładdoswobodnegowkraczaniadomieszkańprywatnych.„Reżymoperacjiantyterrorystycznej”obowiązujena ściśleokreślonymterenieod jegoogłoszeniaprzezFSBażdoodwołania–najczęściejtrwaodkilkugodzindokilkudni.

4. Konsekwencje dla regionu

WciąguostatnichtrzechlatliczbaofiarśmiertelnychwojnynaKaukazieutrzy-muje się na stałym poziomie 700–750 osób rocznie, zmniejsza się natomiastliczbarannych53.PonadpołowawszystkichofiarprzypadanaDagestan,kolejnemiejsca zajmująwymiennie: Kabardyno-Bałkaria, Inguszetia (w stosunku doliczbyludnościtoonaprzodujewliczbieofiar)iCzeczenia,anastępne:OsetiaPółnocna,KrajStawropolski iKaraczajo-Czerkiesja (zob.Aneksy 1 i 3). 8paź-dziernika2013rokuszefNAKidyrektorFSBAleksandrBortnikowpowiedział,

51 Okazałysięźleprzygotowanedowalkwgórachiponiosływtychoperacjachstraty.Источник: подразделения Минобороны спустя 6 лет привлекли к боевым действиям в Чечне, уже 4 жертвы, Gazeta.ru, 8.10.2012. http://www.gazeta.ru/social/news/2012/10/08/n_2561873.shtml.

52 Анатолий Цыганок, Безопасность...,op. cit.53 DanestatystycznenatematofiarkonfliktuzbrojnegonaKaukaziePółnocnympodanesątu

idalejzanajbardziejwiarygodnymwtymzakresieserwiseminternetowymKavkaz-uzel.ru,prowadzonymprzezstowarzyszenieMemoriał.W2010rokuliczbaofiarwyniosła754zabitychi956rannych,w2011–750zabitychi628rannych,w2012–700zabitychi525ran-nych,awokresieodstyczniadowrześnia2013roku–373zabitychi345rannych.

PRA

CE

OSW

01/

2014

26

żeodpoczątkurokuodnotowanowRosji144przypadkiterroryzmu,zktórych120miałomiejscewDagestanie54.WocenieInternationalCrisisGroup,kaukaskikonfliktzbrojnyjestnajbardziejkrwawymibrutalnymwEuropie55.

Wraz ze zmianą taktykiEmiratu (rezygnacja z zamachówna cele cywilne),charakterwojnydomowejuległzauważalnejzmianie:dopoczątków2012rokumożnabyłomówić(przyoczywistejumownościponiższychokreśleń)owojnie„totalnej”,któradotykała–choćwróżnymstopniu–ogółuludnościKaukazuPółnocnego,natomiastpotem–owojnie „punktowej”, ograniczonejwprak-tycedobojownikówisiłowików.Znajdujetoodbiciewstatystykach,któreod-notowująznaczącyspadekliczbyofiarwśródosóbcywilnych,od180zabitychi489rannychw2010roku(ponad39%ogółuofiar)do89zabitychi127rannychwroku2012 (niespełna 18%).Liczbazabitych i rannychsiłowikówutrzymujesięnapodobnympoziomie(w2012rokubyłoichodpowiednio211i389–nie-mal49%ogółuofiar),natomiastbojowników–nieznacznierośnie(w2012roku409zabitych–33%ogółuofiar–i14zatrzymanych)56,zob.Aneks2.

Wzwiązkuzezmianącharakterukonfliktu,stałsięondlacywilówznaczniemniejuciążliwy.Wyraźniespadłaliczbaidokuczliwośćróżnegorodzajukon-troli(wtymnagranicachrepublik–zdecydowanawiększośćpojazdówprze-jeżdża obecnieprzez znajdujące się tamposterunki bez zatrzymywania się,podczasgdywcześniej sprawdzanybyłniemalkażdy samochód).Reżymowioperacjiantyterrorystycznejwmiastach(pozaDagestanem)tylkowyjątkowotowarzysząjeszczeblokadyulicprzyużyciuciężkiegosprzętu,corazrzadziejodczuwasięwregionieatmosferęstrachuinapięcia.

54 ФСБ: в 2013 году в РФ зафиксировано 144 террористических проявления, из них 120 – вДагестане,Kavkaz-uzel,8.10.2013.http://www.kavkaz-uzel.ru/articles/231311/Zkolei innywysokiprzedstawicielNAK, Jewgienij Ilin,powiedziałwpaździerniku2013roku, że ponad 98% wszystkich przestępstw o charakterze terrorystycznym popełnia-nychjestwpółnocnokaukaskimokręgufederalnym.На СКФО приходится 98% терактов в России – НАК,Ekhokavkaza, 14.10.2013.http://www.ekhokavkaza.org/articleprintview/25136341.html

55 TheNorthCaucasus:TheChallengesofIntegration(III),Governance,Elections,RuleofLaw.Europe Report,nr226,wrzesień2013.http://www.crisisgroup.org/en/regions/europe/north-caucasus/226-north-caucasus-the-challenges-of-integration-iii-governance-elections-rule-of-law.aspx

56 DaneserwisuKavkaz-uzel.ru.Niejestpodanaliczbarannychbojowników:częśćznichzo-stałanajprawdopodobniej zatrzymana, inni – ewakuowaniprzez towarzyszy i nieobjęcistatystyką.Należypamiętać,żedanaofiarazostajezaklasyfikowanajakobojowniknapod-stawiekomunikatówstruktursiłowych,czasamipotwierdzonychprzezEmirat.Wiadomojednak,żemiałymiejscesytuacje,gdyprzynależnośćdozbrojnegopodziemiainkrymino-wanoprzypadkowymosobom,którezginęływwynikuoperacjiantyterrorystycznej.

PRA

CE

OSW

01/

2014

27

Jakjużwspomniano,nawetprzybliżonaocenastopniapoparciadlapodziemiawśródkaukaskichspołeczeństwjestbardzotrudna.Doprzypuszczenia,żebo-jownicyciesząsięsympatią,aprzynajmniejzrozumieniemzestronypewnejich części skłaniapowszechnanaKaukaziePółnocnymniechęćdo skorum-powanejbiurokracji orazpostępującaderusyfikacja i demodernizacja regio-nu57.Doniedawnabojownikomsprzyjałateżdziałalnośćpolicji,któramasowonaruszała prawa muzułmanów, prześladując (zatrzymania, pobicia, bardzobrutalneprzesłuchania)osobywierzące,np.mężczyznnoszącychbrody–potakich doświadczeniach osoby te nierzadko przyłączały się do radykałów58.Obecnie,chociażsytuacjanadaljestniepokojąca59,odnotowanowtymzakre-siepewnąpoprawę.Związanejesttoprzedewszystkimztym,żefunkcjona-riuszecorazrzadziejpochodząspozaKaukazu(rotacyjnedelegacjesłużbowe),a policjanci miejscowi muszą przynajmniej w minimalnym stopniu liczyćsię z opiniąpubliczną (choćbyw trosceobezpieczeństwo rodziny),ponadtosamiteżsąpraktykującymimuzułmanami.Wrazzewzrostemwynagrodzeńsłużbawpolicjizaczęłacieszyćsięprestiżem.Wkwietniu2012rokuwKabar-dyno-Bałkariioficerzarabiałmiesięcznienawetokoło50tysięcyrubli(około1,5 tysiącaUSD)–ponadtrzykrotniewięcejniżśredniewynagrodzeniewtejrepublice, a pobory szeregowego funkcjonariuszawynosiły 30 tysięcy rubli(około900USD).Okolicznościtesprzyjająpolaryzacjiopiniiistanowisknate-matkonfliktuzbrojnego.

57 Procesytezostanąomówionewrozdzialepoświęconymprzemianomkulturowo-cywiliza-cyjnym.

58 WojciechGórecki,„Pełzająca”wojnadomowa...,op. cit.59 Zob. raport EuropejskiegoKomitetuZapobiegania Torturom, sporządzonyna podstawie

informacjizebranychpodczaspodróżystudyjnejdoDagestanu,CzeczeniiiOsetiiPółnocnejw2011rokuiopublikowanywStrasburgu24stycznia2013roku.http://www.cpt.coe.int/documents/rus/2013-01-inf-eng.htmWedługniezależnegozwiązkuzawodowegopolicji iprokuraturyDagestanu,abyzatrud-nićsięwrepublicewcharakterzeszeregowegopolicjanta,trzebadaćłapówkęwwysokości300–500 tys. rubli (ok. 9,2–15,4 tys.USD), stanowisko oficerakosztuje okołomiliona ru-bli(ok.30,7tys.USD),aministra–około7–8milionówUSD.Płacącyzakładają,żełapów-kitewniedługimczasiesięzwrócą.Светлана Болотникова, Сколько стоит пост главы дагестанского МВД?,Bigcaucasus.com, 4.03.2013. http://www.bigcaucasus.com/events/topday/04-03-2013/82650-mvd_dagestan-0/

PRA

CE

OSW

01/

2014

28

III. przegląd syTuacjI W północnoKauKasKIch podmIoTach federacjI rosyjsKIej

RepublikamiKaukazuPółnocnego–wmniejszymstopniudotyczytoobukra-jówiobwodurostowskiego–rządzągrupyocharakterzeklanowo-mafijnym,oderwane mniej lub bardziej od własnych społeczeństw. Wszędzie dużymproblemem pozostaje korupcja, uważana przez niektórych badaczy w dłuż-szejperspektywiezawiększąprzeszkodędlarozwojuregionuniż terroryzmiekstremizm,niemówiąconapięciachnatleetnicznym,któreobecnierzadkoprowadządopoważnychkonfliktów60.Nawetprzywódcyuchodzącyzaniesko-rumpowanychiuczciwych,jakJunus-BekJewkurowzInguszetii,niesąwsta-nieskutecznieprzeciwdziałaćusiebietemuzjawisku,cosamiprzyznają61.

Republiki łączy podobna, bardzo trudna sytuacja ekonomiczna i społeczna.ZajmująoneostatniemiejscawFederacjiRosyjskiejpodwzględeminwestycji62czyPKBper capita,adochodynaosobęsąnawetopołowęniższeodśrednichrosyjskich(przycenachniższycho10-15%)63.Panujewysokiebezrobocie,naj-wyższewInguszetii–47,68%iwCzeczenii–29,81%(przeciętniewpozostałychrepublikachregionu8-12%przyśredniejrosyjskiej5,46%)64.Skutkiemprzelud-nienia(wysokiprzyrostnaturalny)igłoduziemijestprzybierającaskalęma-sowąmigracjadoinnychczęściRosji(zwłaszczadowielkichmiast)65orazzagranicę.JakwynikazbadańOśrodkaLewady,mieszkańcyregionunajbardziejbojąsięniekonfliktuzbrojnego,alebezrobociaiubóstwa66.Trudnąsytuacjęwznaczącymstopniułagodzijednakpomoc,okazywanaprzezmigrantówpo-

60 RozmowaOSWzczeczeńskimpolitologiem,czerwiec2013roku.61 Екатерина Абрамова, Евкуров: За 20 лет Ингушетия сделала огромный рывок, но

работы еще много,Mir24,11.03.2013.http://mir24.tv/news/politics/6648308.62 WedługRosstatu(Федеральная служба государственной статистики,FederalnaSłużba

Statystyczna),wciągupierwszegokwartału2013rokudoCzeczenii,Inguszetii,Kabardy-no-BałkariiiKaraczajo-Czerkiesjinienapłynąłanijedendolarzagranicznychinwestycji.http://www.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_main/rosstat/ru/statistics/publications/catalog/doc_1140086420641

63 DaneRosstatuzaIpółrocze2013roku.Ibidem.64 Daneoficjalneza2012rok:http://xn----8sbcbbscql7bijpi7ac0eweh.xn--p1ai/

Nieoficjalneszacunkisąjeszczewyższeimówiąookoło60%bezrobotnychwInguszetii,około40–50%wCzeczeniiiokoło20%wpozostałychrepublikach.

65 Coprowadzizkoleidosytuacjikonfliktowych.Kwestia ta–a także inneaspektyrelacjipomiędzyKaukazemPółnocnymafederalnymcentrum–zostanieomówionawrozdzialepoświęconymstrategiomMoskwywobecregionu.

66 Социологи: жители Северного Кавказа опасаются безработицы и последствий социа­льного расслоения больше, чем терроризма,Kavkaz-uzel, 28.01.2013. http://www.kavkaz--uzel.ru/articles/219264/

PRA

CE

OSW

01/

2014

29

zostawionymwregionierodzinom,atakżedochodyzszarejstrefy(nieliczącwspomnianejwyżejkorupcji)67.

W2013rokuparlamentyInguszetiiiDagestanuzdecydowały,żeszefowietychpodmiotówniebędąwybieraniwgłosowaniupowszechnym(wRosjipoośmiulatachprzywróconopowszechnewyborygubernatorskie68, aleposzczególnepodmiotymogły zrezygnować z tej ścieżki). 8 września, w dniu rosyjskichwyborówlokalnychinguscyparlamentarzyściwybrali Junus-BekaJewkuro-wa(nadrugąkadencję),adagestańscy–RamazanaAbdułatipowa(pełniłobo-wiązkiprezydentaodstycznia2013roku).KadencjeprzywódcówpozostałychrepublikKaukazukończąsięwlatach2015–2017,aleparlamentOsetiiPółnocnejjużpostanowił,żerównieżtamwyborówpowszechnychmaniebyć(kadencjaobecnegoszefarepubliki,TajmurazaMamsurowa,upływaw2015roku69).Nieulegawątpliwości,żerezygnacjazwyborówpowszechnychtodecyzjazgodnazinteresemlokalnychelit,którebojąsięutratywpływówwprzypadkuzwy-cięstwaosobyspozaukładu(nigdziepozaKaukazemtakiejdecyzjinarazieniepodjęto).

*

Odpoczątkudekadynajbardziejniestabilnąrepublikąregionupozostajeda-gestan,naktóryprzypadaponadpołowaofiarśmiertelnychkonfliktuzbroj-nego.Udziałtenstalerośnie:w2010rokuzginęłotam378osób(na754wcałymregionie),w2011–413 (na750),w2012–405 (na700),awciągupierwszychsiedmiumiesięcyroku2013–176(z287).

W pierwszym półroczu 2013 roku dochód na osobę wyniósł w republice16676rublimiesięcznie(około510USD)przyśredniejrosyjskiej23076rubli(około 710 USD). Stopa przyrostu naturalnego wyniosła 11,9% (17,5 urodzin

67 MiastaregionusąwporównaniuzośrodkamizcentralnejRosjibardziejzaniedbane,coszczególniedotyczy infrastruktury i obiektówużytecznościpublicznej,natomiastdomyprywatne nie odbiegają standardemwykończenia czywyposażenia nawet odmoskiew-skich. Iwona Kaliszewska zauważa, że „obserwując na bieżąco codzienność [kaukaską,wmiarędostatnią],trudnouwierzyćwstatystyki”(ŻyciecodziennenaKaukaziePółnoc-nym,http://www.udsc.gov.pl/files/WIKP/info_pdf/Binder1_Kauka_%20pl.pdf).

68 Liderzyrosyjskichrepubliknoszątytułszefa(rosyjskie:глава).JedynieprzywódcyDage-stanu,TatarstanuiBaszkortostanuzachowalinaraziepowszechnydokońcaubiegłejde-kadytytułprezydenta,alewprzyszłościmaonbyćzarezerwowanyjedyniedlaprezydentakraju.Naczelekrajówiobwodówstojągubernatorzy.

69 Парламент Северной Осетии принял поправки об отмене прямых выборов главы региона,Kavkaz-uzel,28.11.2013.http://www.kavkaz-uzel.ru/articles/234254/

PRA

CE

OSW

01/

2014

30

i5,6zgonównatysiącmieszkańców)przyśredniejrosyjskiej-0,8%70.Bezro-bociew2012rokuspadłodopoziomu11,7%(do2007rokuniespadałoponiżej20%,w2010rokuwyniosło14,8%,w2011roku–12,7%)71.W2011rokurepublikazajmowała80.miejscewRosji(na83podmiotyFederacjiRosyjskiej)podwzglę-dem liczby samochodówosobowychna tysiącmieszkańców i ex aequo 81-83miejscepodwzględemliczbykomputerównastoosóbpracujących72.

Republikacharakteryzujesiębardzodużymzróżnicowaniemetnicznym(za-mieszkujejąkilkadziesiątnarodówimniejszychgrupetnicznych,zaurzędo-weuznaje się 14 języków), a opróczEmiratuKaukaskiegodziała tam szeregbrutalniekonkurujących ze sobąklanówbiznesowo-przestępczych.Wielośćaktorów (nie licząc podziemia i relatywnie słabych władz republikańskichsątowspomnianeklany,atakżeelityruchównarodowychorazośrodkisku-pionewokółnajważniejszychprzywódcówreligijnych) z jednej strony rodzinieustannekonfliktynaróżnychpłaszczyznach,zdrugiejjednak–paradok-salniesprzyjaintegralnościrepubliki(żadenzaktorówniejestnarazienatylesilny, aby zdominowaćpozostałych iutrzymuje sięmiędzynimi standyna-micznejrównowagi)73.Swoistym„efektemubocznym”tegorozdrobnieniasąwolnemedia,którestanowiąewenementwskalinietylkoregionu,aleicałejRosji–dziennikarzporuszającytematniewygodnydlajednejgrupy,znajdzieobrońcęwinnej.PrognozyzapowiadającerozpadDagestanui„wojnęwszyst-kichzewszystkimi”,powtarzaneprzezekspertówconajmniejodpołowylatdziewięćdziesiątych,dotądsięniesprawdziły,choćskaladestabilizacjiprzyj-mujeodkilkulatcorazwiększerozmiary.

70 TuiprzynastępnychpodmiotachFederacjiRosyjskiejdanenatentematzaRosstatem,op. cit.71 Tuidalejdanenatematbezrobociaza: http://xn----8sbcbbscql7bijpi7ac0eweh.xn--p1ai/72 Danenatentematza:http://www.gks.ru/bgd/regl/b12_14p/IssWWW.exe/Stg/d01/01-04.htm73 W 1994 rokuw Dagestanie ukonstytuowała się Rada Państwa – kolegialny, 14-osobowy

„prezydent”,powołanydlazapewnieniawrepublicestabilnościwsytuacjiosłabieniawła-dzyfederalnejporozpadzieZSRR.Powołanotakżenarodoweokręgiwyborcze,zktórychmogli startować przedstawiciele tylko jednej narodowości, co zapewniało zachowaniewparlamencieparytetu,niewykluczającrealnejwalkiwyborczej(zkażdegookręgustar-towałokilkukandydatów)oraznikogoniedyskryminując(osobyinnejnarodowościmiałyswojeokręgi).PodojściudowładzyWładimiraPutinaokręginarodowezniesiono,cospo-wodowałowielekomplikacji (koniecznośćdrobiazgowychustaleńiżmudnegoukładanialistwyborczych,abywparlamenciebyłjednaknarodowościowyparytet),aw2006rokuMoskwamianowałapierwszegoprezydenta republiki. Skutkiem tychzmianbyłautrataautorytetumiejscowychwładziichpogłębiającesięwyobcowanie.(Wypowiedźrosyjskie-gosocjologa,listopad2012).

PRA

CE

OSW

01/

2014

31

Jednązosiwewnątrzdagestańskiegokonfliktujestrywalizacjapomiędzywy-znawcamiislamutradycyjnego(wDagestanie,podobniejakwCzeczeniiiIn-guszetiidominująwtymnurciebractwasufickie),azwolennikamisalafizmu,mającymiwrepublicenatylemocnąpozycję,żewładzemusząichtolerować74.Salafici kontrolują część meczetów oraz niektóre gałęzie handlu. Sytuacjawrepubliceuległadalszemuzaostrzeniupodkoniecsierpnia2012roku,gdywzamachuzginąłszejkSaidAfandi(Acajew),największyautorytetmuzułma-nów-tradycjonalistów.Afandi,którymiałznacznywpływnażyciepolityczne(wielurepublikańskichministrów,parlamentarzystów iprzedstawicieliofi-cjalnychwładzwyznaniowychbyłojegouczniami),propagowałdialogzsala-fitami,kontestowanyzarównoprzezczęśćśrodowisktradycjonalistycznych75,jakinajbardziejradykalnychsalafitów,stanowiącychzapleczezbrojnegopod-ziemia.Jaksięwydaje,zamachstanowiłprowokację,mającąnaceluzerwaniedialogu,wnastępnychmiesiącachbyłonjednakkontynuowany(środowiskasalafickieodcięłysięodzamachu,atradycjonaliścipowstrzymalisięodakcjiodwetowych)76.Salaficijużterazmająnadtradycjonalistamiprzewagęliczeb-ną,dotegozreguływykazująsięgłębsząodnichreligijnością.Wpodzielanejprzezwieluekspertówopinii,przewagatabędziewzrastać,adziałobysiętojeszczeszybciej,gdybynieudzielaneichideologicznymrywalomwsparciezestronystrukturpaństwowych.

*

Wczeczeniiod2010rokuliczbaofiarkonfliktuzbrojnegosystematyczniespa-da(poichwzrościenaprzełomiedekad,wkońcowejfaziedrugiejwojnycze-czeńskiejizarazpojejzakończeniu).W2010rokuzginęło127osób(123zostały

74 Jużwlatach90.salaficizdobyliprzewagęwwielumiejscowościach,zwłaszczawgórach(wsieKaramachi,Czabanmachi iKadarogłosiły sięnawet „niepodległymterytorium is-lamskim”iżyłyzgodniezszariatem).Obecniewgórskichwsiachzregułyniemożnanp.sprzedawaćalkoholu(woląwiększościmieszkańców).DagestantojedynewRosjimiejsce,gdziedorosłojużdrugiepokoleniesalafitów.

75 Wsenstakiegodialogupowątpiewajązwłaszczaprzedstawicielewładzwyznaniowychnaszczeblu centralnym (wypowiedzi przedstawicieli Duchownego Zarządu MuzułmanówEuropejskiejCzęściRosjina spotkaniuKlubuDyskusyjnegoWałdaj, 16–19września 2013roku).Władześwieckie iwyznaniowerepubliki (DuchownyZarządMuzułmanówDage-stanu)widzązkoleijegokonieczność.

76 Osłabościdagestańskichwładzświadczyapeloutworzeniewcałejrepublicedrużynsa-moobrony(ostatnirazbyłypowoływanew1999roku,wprzeddzieńdrugiejwojnyczeczeń-skiej),wystosowanyprzezówczesnegoprezydentarepublikiwobliczugroźbyzamieszekpozamachunaSaidaAfandiego.

PRA

CE

OSW

01/

2014

32

ranne),w2011–95osób(przy106rannych),aw2012–82(ranne92).Wciągupierwszychsiedmiumiesięcy2013rokuodnotowano30zabitychi46rannych.

Wpierwszympółroczu2013rokudochódnaosobęwynosił15096rublimie-sięcznie(około460USD),astopaprzyrostunaturalnego–aż19%(24,1urodzini5,1zgonównatysiącmieszkańców).Obecnebezrobocie(niemal30%)jestnaj-niższeod2006roku,odkądprowadzona jestwtejrepublice takastatystyka(wtedywynosiłooficjalnie67,7%,w2010rokubyło to43,3%,awroku2011–37,3%).Podwzględemliczbysamochodówosobowychnatysiącmieszkańcówrepublika zajmowaław2011 rokuprzedostatniemiejscewRosji (ostatni byłCzukockiOkręgAutonomiczny).

W przeciwieństwie do Dagestanu, Czeczenia jest republiką monoetniczną–ponad95%jejmieszkańcówstanowiąCzeczeni(w1989rokubyłoich66%).Zdecydowaniedominujeislamtradycyjny–salafizmjestnielegalny.Wzmac-nianiu pozycji religii sprzyja polityka przywódcy republiki RamzanaKady-rowa,którywprowadzado lokalnegoustawodawstwaelementy szariatu, corodzipytanieozgodnośćtakichzapisówzkonstytucjąFederacjiRosyjskiej77.Wpraktycewrepubliceprzeplatająsiętrzysystemyprawne:praworosyjskie(opartenarzymskim),szariatorazprawozwyczajowe(adaty).Odnosząsięonedo różnych sfer życia (publicznej, rodzinnej, relacji sąsiedzkich itd.), a tam,gdziesięnasiebienakładają,zastosowaniejednegoznichzależyodkontekstuorazspecyfikidanejgrupyspołecznej78.Wpołowie2013rokunazlecenieKady-rowaopracowanokoncepcjęczeczeńskiejideologiinarodowej.Opierasięonanadynamicznejrównowadzetrzechelementów,zktórychżadenniepowiniendominować: 1)Czeczenia jako częśćRosji, 2)Czeczenia jakokrajCzeczenóworaz3)Czeczeniajakorepublikaislamska79.

77 Czeczeńskipolitologtwierdzi,żeCzeczeniawykorzystujedomaksimumprawnemożliwo-ści, jakiedajefederacyjnyustrójRosji,aleniewychodzipoza jegoramy.(RozmowaOSWzczeczeńskimpolitologiem...,op. cit.).Zob.AmbicjeRamzanaKadyrowa.

78 IwonaKaliszewska,Życiecodzienne...,op. cit.79 RozmowaOSWzczeczeńskimpolitologiem...,op. cit.Badaczwyjaśnia,żewZSRRdomi-

nowałpierwszyelement–owszystkimdecydowałKreml.DżocharDudajeweksponowałzkoleielementdrugi (czynniknarodowy,etniczny): islamuniedoceniał ichciałzerwaćwszystkiewięzyzRosją.Właśnieseparatyzmetnicznydoprowadził,zdaniempolitologa,dowybuchupierwszejwojnyczeczeńskiej.WokresierządówAsłanaMaschadowacałośćżyciapublicznegozdominowałnatomiastelementtrzeci,islam,coprzyczyniłosiędowy-buchudrugiejwojnyczeczeńskiej.RamzanKadyrowjużodpewnegoczasurealizujetęide-ologięwpraktyce.

PRA

CE

OSW

01/

2014

33

PanującawCzeczeniiwzględnastabilność(zwłaszczanatlesąsiednichrepu-blik,Dagestanu i Inguszetii) –obejmująca takżeznaczneograniczenieprze-stępczości pospolitej – została osiągnięta kosztem wyeliminowania opozy-cjiorazrepresjiwobecszereguśrodowisk(wtymobrońcówprawczłowiekairodzinbojowników)80.Autokratycznerządy,jakiezaprowadziłRamzanKa-dyrow,stałysięzkoleimożliwedziękiprzemianom, jakiezaszływwynikudwóchwojenwczeczeńskimspołeczeństwie.Przedewszystkim,znacznemuograniczeniuuległarolaklanów–ichszefowienieciesząsięjużtakwielkimautorytetem, bo po pierwszej wojnie „rząd dusz” przejęli byli komendanci,aobecniewszystkieinstrumenty(pieniądze,poparcieduchowieństwa,prze-łożenienaMoskwę)skupiłwswoimrękuKadyrow.Wtejsytuacjiklanyniesąwstaniewypełniaćpodstawowejfunkcji(samoobrona,wszechstronnaopie-kanadczłonkamiklanu),cootwieradrogędobudowynowoczesnegonarodu.Niezadowoleni z obecnej sytuacji (ekonomicznej i społecznej – bezrobocie,niskiezarobki,brakperspektyw–atakżepolitycznej)wyjeżdżająpozarepu-blikęlubzagranicę.Emigracjanasiliłasięw2013roku–wciągupierwszegopółroczatylkowNiemczechwnioskioazylzłożyłoprawie10tysięcyobywa-teliRosji,wśródktórychzdecydowanąwiększośćstanowiliCzeczeni(wzrosto86,5%wporównaniuzanalogicznymokresemroku2012)81.

ambicje ramzana Kadyrowa

W perspektywie średnio-, a zwłaszcza długoterminowej, ambicje cze-czeńskiegolideraRamzanaKadyrowamogąokazaćsięniemniejszymza-grożeniem dla stabilności regionu i integralności terytorialnej Rosji niżdziałalność Emiratu Kaukaskiego.Wwyniku skutecznej i bezwzględnejpolitykiudałomusięskupićwswoimrękudużowiększąwładzę,niżbyłotoudziałemseparatystycznychprezydentówDżocharaDudajewaiAsłanaMaschadowaoraz–paradoksalnie–wwiększymodnichstopniuunieza-leżnićsięodMoskwy.Uzyskawszypełnąkontrolęnadrepubliką,KadyrowchceterazpodporządkowaćsobieInguszetięiprzynajmniejczęśćDagesta-nu,adocelowo–byćmożecałyKaukazPółnocno-Wschodni.

80 Szerzejzob.AmbicjeRamzanaKadyrowa.81 В Германии зафиксирован массовый приток беженцев­чеченцев из Россииб Newsru.com,

17.07.2013.http://newsru.com/world/17jul2013/cheger_print.htmlOmówienieprzyczynskokowegowzrostupodańoazylwykraczapozaramytejpracy.

PRA

CE

OSW

01/

2014

34

Kadyrowmógłosiągnąćobecnąpozycjędziękipolityceczeczenizacji82.Począt-kowo jego samodzielnośćograniczały innewpływowegrupy czeczeńskie,nastawionenawspółpracęzMoskwą, jednakzczasemKadyrowzdołał jesobiepodporządkowaćalbowyeliminować.Momentemprzełomowymoka-załasięlikwidacjawlistopadzie2008rokudwóchbatalionówspecnazuGRU(„Zachód"i„Wschód"),wchodzącychwskład42.DywizjiZmechanizowanejrosyjskichsiłzbrojnych83.Jednostki,wktórychsłużylietniczniCzeczeni,zo-stałyutworzonepięćlatwcześniej,aichdowódcy,Said-MagomedKakijewiSulimJamadajew,mielidobrekontaktywrosyjskimresorcieobrony(Ka-dyrowuchodziłwtamtymokresiezaprotegowanegoMSWiFSB).BatalionyzostałyrozformowanewwynikudziałańKadyrowa,któryoskarżyłdowód-cówiichżołnierzyoszeregprzestępstw,azaJamadajewemrozesłałnawetlistgończy84.Okołoroku2011Kadyrowniemiałjużwrepubliceliczącychsięoponentów(wieleosóbopuściłorepublikę),zaśjegootwartaipublicznakry-tyka–orazkrytykastruktursiłowychiwymiarusprawiedliwości–przesta-łabyćmożliwa.Wedługobrońcówprawczłowieka,wrepublicedochodziłoi dochodzi do przypadków zastraszania i wręcz terroryzowania ludnościprzyużyciutakichmetodjak:egzekucjebezwyrokusądu,braniezakładni-ków,porwania,torturyczyprzetrzymywaniezatrzymanychwprywatnychwięzieniach85.Organizacjeiosobydokumentującetegotypuprzypadkiniemogąwpraktyceprowadzićswojejdziałalności86–symbolemichofiarstałasiędziałaczkaStowarzyszeniaMemoriałNataliaEstemirowa,uprowadzonaizamordowana15lipca2009roku.

82 CzeczenizacjazostałaomówionaszerzejwpunkciepoświęconymgenezieEmiratuKaukaskiego.83 Rozformowaniebatalionów„Wschód”i„Zachód”wCzeczenii,Tydzień na Wschodzie,OSW

19.11.2008.84 PochodzącazmiastaGudermesrodzinaJamadajewówbyławdrugiejpołowielat2000.głów-

nąwCzeczeniisiłąopozycyjnąwobecKadyrowa(pozabojownikami).Przestałaodgrywaćpoważniejsząrolę,gdywzamachachzginęłodwóchjejgłównychprzedstawicieli–Rusłan,byłydeputowanydorosyjskiejDumyPaństwowej(24września2008rokuwMoskwie)ijegobrat,wspomnianySulim(28marca2009rokuwDubaju).Trzecizbraci,Isa,oskarżyłoichśmierć–atakżeonieudanezamachynasiebie–czeczeńskiegoprzywódcę,alepotemwycofałzarzutyi23sierpnia2010rokupojednałsięznim,cooznaczało,żeKadyrowzmonopolizowałwpraktycesystemwładzywCzeczenii(czwartyzbraciJamadajewów,Dżabraił,zginąłjesz-czew2003roku,apiątyiszósty–BadrudiniMusa–żyją,aleniezajmująsiędziałalnościąpubliczną).EwentualnezwiązkiKadyrowazzamachaminaJamadajewów–oraznasześciuinnychjegoprzeciwników,którzynaprzełomie2008i2009rokuzginęliwzamachachwRo-sji,Azerbejdżanie,TurcjiinaZachodzie–niezostałyudowodnione.

85 Zob. np. Российские правозащитники получили международный приз за работу вЧечне,Lenta.ru,9.10.2013.http://lenta.ru/news/2013/10/09/watchdog/

86 Wspominao tymm.in. ostatni raport rocznyHumanRightsWatch (WorldReport 2013):http://www.hrw.org/world-report/2013/country-chapters/russia?page=2

PRA

CE

OSW

01/

2014

35

AutorytarnerządyKadyrowaopierająsięnapodporządkowanychmufor-macjachzbrojnych,zwłaszczanabatalionach„Północ”i„Południe”–któreformalnie stanowią część 46. BrygadyWojskWewnętrznych rosyjskiegoMSW87 – oraz na jednostkach przybocznej gwardii szefa republiki (tzw.kadyrowcy).Równocześnie,legitymizującswojąwładzę,Kadyrowpozycjo-nujesięjakoczeczeńskipatriotaorazgorliwymuzułmanin,odwołującsiędo takichkategorii, jakdumanarodowa,wiernośćwierzeprzodkówczyświętośćinienaruszalnośćrodziny88.Istotnymelementembudowynowejczeczeńskiejtożsamości(podjęcietakiegozadaniastałosięmożliwedziękiwspomnianemuosłabieniuroliklanów)jestkultAchmadaKadyrowajakoojca-założycielanowejrepubliki,przypominający–naniewielemniejsząskalę–kultHejdaraAlijewawAzerbejdżanie.PortretyAchmadaKadyro-wa, który był zarazem politykiem imuzułmańskim duchownym,wiszą(obok portretów Putina i – rzadziej – Ramzana Kadyrowa) na bramachwjazdowychdomiejscowości, jegoimięnosim.in.batalion„Północ”,sta-dionAchmadArenawGroznymigroznieńskimeczet „SerceCzeczenii”,awczeczeńskiejstolicyotwartopoświęconejegoosobiemuzeum.BadaczSiergiejMarkiedonow nazwał realizowanyw praktyce przez Kadyrowaprogrammianem„nowegonacjonalizmu”89.

Wśród elementów szariatu, które Ramzan Kadyrow wprowadził doczeczeńskiego prawa i praktyki, należą między innymi: ograniczeniesprzedaży alkoholu (można kupić go legalnie tylkomiędzy 8.00 a 10.00wwybranych,nielicznychpunktach)orazobowiązeknoszeniachustprzezurzędniczki,prezenterkitelewizyjneczystudentki.Wrepublicedziałajądwie wyższe uczelnie religijne (Rosyjski Uniwersytet Islamski imieniaKuntyHadżiegowGroznym i Islamski Instytut imieniaAchmadaKady-rowawKurczałoju),20medres(szkółśrednich)oraz4szkołydlahafizów(deklamatorówKoranu)–wpaździerniku2013rokurozpoczęłasiębudowa

87 Od 2010 rokubatalionyuzupełniane są żołnierzami zpoboru – czeczeńscypoborowi od1992rokuniebylipowoływanidosłużbypozarepubliką.Власти Чечни приняли решение о проведении осеннего призыва с 1 октября,Kavkaz-uzel, 29.09.2013. http://www.ka-vkaz-uzel.ru/articles/230805/

88 KadyrowniesięgasięprzytymdodziedzictwaimamaSzamila(znarodowościAwara)–naktórepowołujesięEmirat–tylkoCzeczenaKuntyHadżiego,sufickiegoszejkaizwolennikawalkizcarskąRosjąmetodamipokojowymi.Zwracauwagę,żepowyższykatalogwartościprzypominanieformalny„projektkonserwatywno-prawosławny”realizowanywRosjiodpoczątkutrzeciejkadencjiWładimiraPutina(zob.WystąpienieprezydentaRosjinaspo-tkaniuKlubuWałdajskiego19września2013:http://www.kremlin.ru/news/19243).

89 SergeyMarkedonov, A Patchwork Puzzle,The American Interest, 13.05.2013. http://www.the-american-interest.com/article.cfm?piece=1425

PRA

CE

OSW

01/

2014

36

piątej90. Funkcjonuje ponad 700 meczetów. Wspomniany meczet „Ser-ceCzeczenii”,wybudowanyw2008roku,jestnajwiększywRosji:mieści10tysięcywiernych,awysokośćminaretówwynosi62metry.W2013rokuKadyrow zgłosił świątynie do konkursu na pomnik architektury bądźprzyrody, który symbolizujęRosję.Dziękimobilizacji ludności republiki(amożetakżerepubliksąsiednich,głosymożnabyłonadsyłaćmailemalboSMS-em),meczetbardzodługoprowadził,aostatecznieznalazłsięwzwy-cięskiejdziesiątce91.

Powyższe działania sprawiają, żemimo rządów twardej ręki czeczeńskiprzywódca cieszy się wśród znacznej części społeczeństwa autentycznąpopularnością (zdaniemAleksiejaMałaszenki,Kadyrowmastabilnepo-parcie około 50% Czeczenów92). Jego niewątpliwą zasługą jest odbudowastolicyicałejrepubliki–wGroznymtrudnoznaleźćdziśjakiekolwiekśla-dyzniszczeń,ainwestycjewidocznesąteżwmniejszychośrodkach(po-wstajązakładyprzemysłowe,gazociągi,infrastrukturadrogowa).NiebezznaczeniasąteżstaraniaKadyrowaozapewnieniewarunków–poniemaldwudziestulatachniepokojówiwojen–dlarozrywkiiwypoczynku:takąrolę(pozawydźwiękiempropagandowym)spełniająmiędzyinnymiróż-negorodzajuświętairocznice,naktóreKadyrowzapraszagwiazdyświa-towegokina,sportuipiosenki93.Finansowanieinwestycjiiwspomnianych

90 В Чечне начато строительство пятой школы хафизов, Kavkaz-uzel, 8.10.2013. http://www.kavkaz-uzel.ru/articles/231283/

91 Oficjalnastronakonkursuto:http://10russia.ru/CzeczeńscyurzędnicyotrzymalizadaniewysyłaćmaileiSMS-yprzezokreślonąliczbęgodzindziennie.Gdypodkoniecdrugiegoetapukonkursumeczetspadłnadrugiemiejsce,Kadyrowoskarżyłoperatorówtelefoniikomórkowejooszustwo(mieliblokowaćSMS-yzKaukazu),zapowiedziałwycofanie„SercaCzeczenii”zkonkursuizagroziłzgłoszeniemsprawydopro-kuratury (Илья Попов, Россия 10 лишилась „Сердца Чечни”, Московский Комсомолец,31.08.2013).OrganizatorzyulegliimeczetwrazzuznanymzazwycięzcękremlemwKołom-niezająłostateczniewdrugimetapiekonkursuex aequopierwszemiejsce.Niewykluczone,żesprawamiałapodłożebiznesowe:popierwszejdecyzjijurywCzeczeniizdemolowanosalonyogólnorosyjskichsiecikomórkowych,aKadyrowzapowiedział,żeniebędzieodbierałpołą-czeńodichabonentów,naczymzyskałoperatorlokalny,VainakhTelecom.

92 RozmowaOSWz prof.AleksiejemMałaszenką, czerwiec 2011 roku.Należy oczekiwać, żegdy dorośnie pokolenie niepamiętające wojny (osoby urodzone po 2007 roku), akcepta-cjadlapolityki twardej ręki zacznie sięwyraźnie zmniejszać. (RozmowaOSWz czeczeń-skimpolitologiem...,op. cit.;Муса Мусаев, От вайнахской стабилизации к дагестанской неопределенности, Kavpolit.com,6.08.2013.http://kavpolit.com/ot-vajnaxskoj-stabilizacii-k-dagestanskoj-neopredelennosti/).

93 WGroznymgościlim.in.:aktorStevenSeagal,skrzypaczkaVanessaMaeilegendybrazylij-skiegofutbolu(Cafu,Bebeto,Dunga,Romario,Zico).PootrzymaniuprzezGérardaDepar-dieu rosyjskiego obywatelstwaKadyrowpodarował francuskiemuaktorowi apartamentwjednymzwysokościowcówwkompleksieGrozny-City.

PRA

CE

OSW

01/

2014

37

imprezodbywasięwprzeważającejczęścizdotacjizrosyjskiegobudżetucentralnego–trudnadooszacowaniasumadystrybuowanajestzapośred-nictwemFundacji imieniaAchmadaKadyrowa– co świadczyo skutecz-nejpolityceczeczeńskiego lidera (wCzeczenii spotykasiępogląd,że jesttodowód,iżMoskwauznałaswąporażkęwwojnie–botopokonanypłacikontrybucjęzwycięzcy).

KadyrowwykorzystujeotrzymywanezMoskwyśrodkiiwyjątkowy(choćnieformalny)statusnietylkodoodbudowyrepubliki,alerównieżdodal-szegousamodzielnianiasięiwzmacnianiaswojejpozycji.Służątemumię-dzyinnymimiędzynarodowepołączenialotniczezGroznego(umożliwiają-ceimportieksporttowarówfaktyczniepozarosyjskąkontrolącelną)orazwłasnapolitykahistoryczna.Jejprzykładembyłoodsłonięcie15września2013roku(w lokalneświęto–DzieńKobietyCzeczeńskiej)wewsiChan-gisz-Jurtpomnikakaukaskimdziewczętom,poległymwlatach1817-1864.Upamiętniaonwydarzeniez1819roku,kiedymiejscowedziewczętawziętedoniewolirzuciłysiędoTereku,pociągajączasobąkonwojującychjeżoł-nierzyrosyjskich.DeputowanydoDumyAleksiejŻurawlowuznałpowsta-nie pomnika za antyrosyjską akcję czeczeńskichwładz94. Innymprzeja-wemniezależnościCzeczenii (anarchicznymibardzoniepokojącym) jestfakt,żeochronaosobistaKadyrowaifunkcjonariuszeczeczeńskiegoMSWbezproblemówprzemieszczająsięzbroniąpocałejRosjiiprzeprowadza-jąróżnegorodzajuakcje,niepowiadamiająclokalnychstruktursiłowychicieszącsięprzytymfaktycznąbezkarnością95.

CzeczeńskiliderdeklarujelojalnośćwobecRosji,którejpersonifikacjąjestdlaniegoWładimirPutin(głównaalejawcentrumGroznegonosinajed-nymodcinkuimięAchmadaKadyrowa,anadrugim–rosyjskiegoprezy-denta),równocześniejednakdemonstruje,żewCzeczeniitoonjestgospo-darzem.PodczaswizytywGroznymprezydentaDmitrijaMiedwiediewa

94 Депутат Госдумы требует проверить законность установки в Чечне памятника девушкам, погибшим во время Кавказской войны,Kavkaz-uzel,21.09.2013.http://www.kavkaz-uzel.ru/articles/230424/3grudnia2013rokuŻurawlowzostałpoturbowanywsiedzibieDumyprzezdeputowanegozCzeczeniiAdamaDelimchanowa–bliskiegowspółpracownikaRamzanaKadyrowa.

95 Nowaja GazietaopisałaprzypadekzatrzymaniakilkutakichfunkcjonariuszywMoskwiepodzarzutemporwaniaiciężkiegopobiciamężczyzny.MielionizostaćzwolnienizaresztunapoleceniekierownictwaFSBpootrzymaniurozkazu„zsamejgóry”,abydoigrzyskwSo-czi zostawićotoczenieKadyrowawspokoju.Сергей Канев, Москва­Юрт,Новая Газета,25.03.2013.http://www.novayagazeta.ru/inquests/57374.html

PRA

CE

OSW

01/

2014

38

odebrałdzwoniącytelefonirozmawiałprzezkilkaminutpoczeczeńsku,wywołująckonsternacjęgłowypaństwa i jegootoczenia96.Tego typuza-chowaniapodobająsięczęściCzeczenów,którymimponuje,żeliderrepu-blikiniemawobecRosjikompleksów.

Moskwapoczątkowo tolerowała stosowaneprzezKadyrowametodyrzą-dzenia, uznając łamanie praw człowieka za nieuniknione koszty walkizterroryzmem(wlatach2004-2008Kadyrowdoprowadziłdoogranicze-nia obszarudziałańbojowników i zmniejszenia ich aktywnościw repu-blice),zaśdemonstrowanieprzywiązaniadotradycjinarodowychiislamu–zakoniecznygestwobecumiarkowanychseparatystów i zwolennikówszariatu. Obecnie ta tolerancja nie jest jużwyborem, ale koniecznością.Doszłodosytuacjiobustronnegoklinczu:formalniezależnyodKremlapo-lityk stał sięwpraktycenieusuwalny, gdyżnanimopiera się stabilnośćrepubliki;zkoleimającywpraktycepełnięwładzywCzeczeniiKadyrowzależyodmoskiewskichpieniędzy.

Ramzan Kadyrow chętnie występuje w roli rzecznika całego regionu.W 2012 rokuwładze czeczeńskie sfinansowały wyjazd na hadżdż (piel-grzymkędoMekki)140-osobowymgrupomzsąsiednichrepublikKauka-zuPółnocnego97.Wsierpniu2013rokuwGroznymodbyłysiędwieakcjeprotestacyjneprzeciwkodyskryminacjiosóbzregionuwcentralnejRosji98.KadyrowwielokrotnieopowiadałsięzaponownympołączeniemCzeczeniiz Inguszetiądającdozrozumienia,żewidziałbysięnaczelenowejrepu-bliki.Gdylatem2009rokuinguskiprzywódcaJunus-BekJewkurowleżałwszpitaluwMoskwie,gdzieleczyłsiępozamachu,jednostkiczeczeńskie-goMSWprzeprowadzałynaterenieInguszetiiakcjeprzeciwkozbrojnemupodziemiu,tłumacząc,żewdanejsytuacjimusząwziąćodpowiedzialnośćza obie republiki. Rajd czeczeńskiej policji na inguskie Arsztyw kwiet-niu 2013 roku99miał najprawdopodobniej na celuwysondowanie reakcjiKremlaorazinguskichwładzispołeczeństwanasiłowywariantzjedno-czenia.BrakzdecydowanejreakcjiMoskwy–którazapewneobawiałasię

96 Pozakończeniurozmowypowiedział,żedzwoniła jegomatka.Filmztegozdarzenia jestdostępnywInternecie.

97 Паломники из Дагестана и Чечни готовятся к хаджу,Newsru.com,25.09.2013.http://new-sru.com/religy/25sep2013/hajj.html

98 В Грозном намечен пикет против дискриминации уроженцев Северного Кавказа в ре­гионах России,Kavkaz-uzel,21.08.2013.http://www.kavkaz-uzel.ru/articles/228855/

99 SzerzejotejakcjiprzyomówieniusytuacjiwInguszetii.

PRA

CE

OSW

01/

2014

39

zaostrzeniasytuacjiprzedigrzyskamiwSoczi–będziestanowiłzachętędopodjęciakolejnychpróbwtymkierunku,zgodniezprzyjętąpodkoniecstycznia2013rokuprzezczeczeńskiparlamentipodpisanąprzezKadyro-waustawąrozszerzającągraniceCzeczeniina szeregmiejscowościnale-żącychdoInguszetii100.RamzanKadyrowwspominaponadtoopotrzebiezapewnieniaCzeczeniidostępudomorza,conależyrozumiećjakopreten-sjeterytorialnepodadresemDagestanu.Należysądzić,żejeślijegoambicjeniezostanąprzezMoskwępowstrzymane,będzieeskalowałżądania.

*

Liczbaofiarkonfliktuzbrojnegow Inguszetii jestporównywalnado tej zCze-czenii(w2010roku–134ofiaryśmiertelne,w2011–70,w2012–84,rannychodpo-wiednio:192,38i83;wokresieodstyczniadolipca2013roku–25zabitychi44ran-nych),jednakbiorącpoduwagę,żeliczyonatrzyrazymniejmieszkańców,toIn-guszetięnależyuznaćzabardziejnarażonąnaskutkikonfliktuzbrojnego.

Wpierwszympółroczu2013rokudochódnaosobęwyniósłjedynie11728rublimiesięcznie (najmniejwRosji,około360USD).Stopaprzyrostunaturalnegowyniosła16,6%(20,3urodzini3,7zgonównatysiącmieszkańców).Bezrobociew2012roku(47,7%,najwyższewRosji)byłonieconiższeniżrok,dwaitrzylatawcześniej(odpowiednio:48,2%,49,7%i53,2%).Republikazajmujejednezostat-nichmiejscwRosjipodwzględemdostępudoróżnychdóbrkonsumpcyjnych.

W przeciwieństwie do czeczeńskiej, inguska struktura klanowa nie uległarozkładowiinadalstanowipodstawęorganizacjispołeczeństwa.Wzwiązkuz tymszefowieklanów–zreguły ludziebardzomajętni–ciesząsięowielewiększymautorytetemniżprzywódcarepubliki,któryniejestwstaniewra-ziepotrzebywspomócfinansowokonkretnejosoby(takąpomocokazująsze-fowieklanów,awCzeczenii–bezpośrednioKadyrow).Wedługjednegozson-daży,poparciedla Jewkurowawynosiło latem2013 rokuzaledwie 1,3%101, ale

100 Сергей Маркедонов, Кадыров и Евкуров: спор соседей в контексте „пограничных” проблем,Caucasustimes.com,13.08.2012.http://www.caucasustimes.com/article.asp?id=21063;Евкуров: Сунженский район Ингушетии – неотъемлемая часть территории республики,Kavkaz-uzel,13.03.2013.http://www.kavkaz-uzel.ru/articles/221325/

101 Блиц­опрос "ДОШ": при прямых выборах глав Дагестана и Ингушетии люди голосовали бы против всех кандидатов,Kavkaz-uzel, 2.09.2013. https://www.kavkaz-uzel.ru/artic-les/229389/Według tego samego źródła (ukazującego się wMoskwie i Groznym kwartalnikaDosz),w2011rokuJewkurowcieszyłsiępoparciem8,7%,aw2012–4,8%.

PRA

CE

OSW

01/

2014

40

poparciedlapotencjalnychpretendentównajegostanowiskoniebyłoznaczą-cowyższe–wyjątekstanowiłpierwszyprezydent Inguszetii (wlatach1993-2002)RusłanAuszew,którypozłożeniuurzęduwycofałsięzczynnejpolity-ki,angażujesięnatomiastwnośneinicjatywyspołeczne.ZasługąJewkurowajestdoprowadzeniedopojednania86zwaśnionychinguskichrodzin,objętychwedługprawazwyczajowegozemstąkrwi102.InaczejniżwCzeczenii,wIngu-szetiibezprzeszkóddziałaopozycja(wpostacilicznychorganizacjiiruchówspołecznych,któreprzeprowadzająswojezjazdy,zwołująmityngiitp.).

Dużym problemem są dla republiki napięte stosunki z sąsiadami – Czecze-nią oraz Osetią Północną. Najpoważniejszy ostatnio incydent miał miejsce18kwietnia2013roku,gdyokoło300czeczeńskichpolicjantówwtargnęłonakilka godzindoprzygranicznej (i zamieszkanejwwiększości przezCzecze-nów)wsi Arszty103. Korzenie sporumiędzy bardzo bliskimi etnicznie repu-blikamitkwiąwlatach1944–1957,kiedywładzeZSRRnajpierwzlikwidowałyCzeczeno-InguskąRepublikęAutonomiczną,deportującCzeczenówiInguszydoAzjiCentralnej,anastępnie,popowrocieobunarodównaKaukaz,odtwo-rzyłyjąwzmienionychgranicach104–międzyinnymisąsiadującyzWładykau-kazemrejonpodmiejski,gdziedominowaliIngusze,pozostałprzyOsetiiPół-nocnej(porozpadzieZSRRstałosiętoprzyczynąwojnyingusko-osetyjskiej).Gdyw 1992 roku Czeczeno-Inguszetia podzieliła się,wieśArszty przypadłaz kolei Inguszetii (która jest najmniejszym obszarowo podmiotem FederacjiRosyjskiej),jednakgranicemiędzyobiemarepublikaminiezostałyściślewy-tyczone.Eskalacjaczeczeńsko-inguskiegosporugrozipoważnymiturbulen-cjamiwcałymregionie–wznowieniemkonfliktuingusko-osetyjskiegoiefek-temdominanasąsiadującychobszarachKaukazuPółnocnego.

*

102 Евкуров поблагодарил представителей трех ингушских семей, простивших своих "кровников",Kavkaz-uzel,15.03.2013.http://www.kavkaz-uzel.ru/articles/221446/

103 Funkcjonariuszomtowarzyszylipolitycy,m.in.deputowanydorosyjskiejDumyPaństwo-wejAdamDelimchanow.PretekstembyłyposzukiwaniaDokkuUmarowa,jednakwedługinguskichwładzprzybyszechcieliprzeprowadzićwArsztachmityngzżądaniemprzyłą-czeniawsidoCzeczenii.Incydent,zaktórymstałnajprawdopodobniejRamzanKadyrow,niespotkałsięzpoważniejsząreakcjązestronywładzfederalnych.WojciechGórecki,Czeczeń-sko-inguskispórgraniczny,Tydzień na Wschodzie,OSW,24.04.2013.http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/tydzien-na-wschodzie/2013-04-24/czeczenskoinguski-spor-graniczny

104 Por.przypis6.

PRA

CE

OSW

01/

2014

41

Sytuacjęwosetii północnej należy uznać za relatywnie stabilną. Jeszczew2010rokuzginęłytam24osoby,a171zostałorannych(wwiększościbyłytoofiaryzamachunabazarweWładykaukazie),alejużw2011rokuodnotowa-no4ofiaryśmiertelne(i10rannych),aw2012–7(oraz7rannych).Wciągupierwszychsiedmiumiesięcy2013rokuwrepubliceniktniezginąłaniniezostałranny.

Wskaźnikigospodarczerepublikisąniecolepszeniżsąsiadów.Podwzględemwysokości dochodu na jedną osobę republika zajęław pierwszym półroczu2013rokupierwszemiejscewokręgufederalnym,choćsumata(16833rublemiesięcznie,około520USD)stanowizaledwieniespełna73%średniegodocho-dudla całej Rosji. Stopa przyrostunaturalnegowyniosła 3,7% (14,8 urodzini11,1zgonównatysiącmieszkańców).Bezrobociew2012rokuwyniosło7,9%ipodobniejakwsąsiednichrepublikachmatendencjęspadkową(w2010rokuwynosiło9,7%,w2011roku–8,2%).

Zuwaginatranzytowepołożenie(przezOsetięPółnocnąbiegnąjedynedrogiłącząceRosjęznieuznanąOsetiąPołudniową105orazzGruzją„właściwą”ida-lej z Armenią), obok podobnej jakw innych częściachKaukazu Północnegokorupcji(wtymprzypadkuzwiązanejwdużymstopniuzfunkcjonowaniemprzemysłuspirytusowego),dużymproblememjestprzemytiróżnegorodzajuprzestępczośćtransgraniczna.PonieważOsetiaPołudniowanienależydoUniiCelnejRosji,BiałorusiiKazachstanuiustaliławieletaryfnaniższymniżwUCpoziomie, powszechną praktyką jest rejestrowanie tam firm, samochodówitp.oraztransferzapośrednictwemCchinwaliśrodkówfinansowych.Wiosną2012rokuprezydentRosjiDmitrijMiedwiediewmianowałswoimprzedstawi-cielemdosprawOsetiiPołudniowej lideraOsetiiPółnocnej(niezależnegoodambasadoraRosjiakredytowanegowCchinwali;jegogłównymzadaniemmia-łabyćkontrolaprzekazywanychOsetiiPołudniowejdotacjibudżetowych).

OsetiaPółnocnajestjedynąrepublikąKaukazuPółnocnegozprzewagąchrze-ścijan(obokAdygei,gdziecałyczasdominująRosjanie)jednakodkilkulatro-śnietamliczbawyznawcówislamu.Odsetekmuzułmanówszacujesięobecniena15%106,istniejeoddzielnyDuchownyZarządMuzułmanówOsetiiPółnocnej--Alanii.

105 OsetięPołudniową(iAbchazję)jakoniepodległepaństwouznają:Rosja,Nikaragua,Wene-zuela,NauruiTuvalu.

106 Dokładnychdanychbrak,powyższa liczba touogólnienieszacunkówpodawanychprzezróżnychbadaczy,m.in.MichaiłaRoszczina,ArturaCucyjewaiRusłanaBzarowa.

PRA

CE

OSW

01/

2014

42

*

Kabardyno-Bałkaria to rejon dużej aktywności Emiratu Kaukaskiego, coprzekłada sięna liczbęzamachów i aktówprzemocyo charakterze terrory-stycznym. Liczba śmiertelnych ofiar konfliktu zbrojnego wyniosła w 2010roku79(rannych82),w2011–129(44),aw2012–107(49).Międzystyczniemalipcem2013rokuzginęło46osób,zaś9zostałorannych.

Wpierwszympółroczu2013rokudochódnaosobęwyniósłwKabardyno-Bał-karii12711rublimiesięcznie(około390USD),coczynijąjednąznajuboższychrepublikregionu(obokInguszetiiiKaraczajo-Czerkiesji).Stopaprzyrostuna-turalnegowyniosła 5,7% (14,8urodzin i9,1 zgonówna tysiącmieszkańców).Bezrobociew2012rokuwynosiło8,9%(w2010rokubyłoto12,7%,aw2011roku–10,6%).

Korzeniesalafizmuwrepublicesięgająpoczątku lat90.,gdygrupamłodychmuzułmanów – absolwentów szkół religijnych w krajach arabskich – zało-żyłaCentrumIslamskie:alternatywędlamiejscowegoDuchownegoZarząduMuzułmanów,reprezentującegoislamtradycyjny,którywtejczęściKaukazuuległbardzodalekoidącymwpływomlokalnychwierzeńiobrzędowości.Śro-dowiskoto,początkowodeklarującedziałalnośćwgranicachprawa,zbiegiemczasu zradykalizowało się i zeszło dopodziemia (między innymipodwpły-wemrepresyjnejpolitykipaństwapowybuchudrugiejwojnyczeczeńskiej).ZwieńczeniemtegoprocesustałsięatakbojownikównaNalczyk13paździer-nika2005roku107.

Równieżodpoczątkulat90.trwakonfliktpomiędzynarodamitytularnymi,który początkowo miał charakter etniczno-polityczny (środowiska bałkar-skiedomagały sięwłasnej republiki), a obecnie – ekonomiczny (dominującywKabardyno-BałkariibizneskabardyjskipróbujewyprzećBałkarówzatrak-cyjnychturystycznieziemwwysokichgórach).Konfliktnieprzybrałnaraziecharakteruotwartego,alepotencjalniemożestaćsięczynnikiemdestabilizu-jącymsytuacjęwrepublice.Tymbardziejżenajbardziejwpływowągrupąbiz-nesowąjestrodzinaibliscyniedawnozdymisjowanegoszefarepubliki,Kabar-dyjczykaArsenaKanokowa(onsamnależydonajbogatszychobywateliRosji).

107 WojciechGórecki, Przemiany islamunaKaukaziePółnocno-Zachodnimwokresiepora-dzieckim.Adygeja,Karaczajo-Czerkiesja,Kabardyno-BałkariaiOsetiaPółnocna.W:OkrętKoszykowa.Red.JacekBorkowicz,JacekCichocki,KatarzynaPełczyńska-Nałęcz,Warsza-wa2007,s.217–241.

PRA

CE

OSW

01/

2014

43

OdpoczątkuwojnydomowejwSyrii(wiosna2011roku)aktywiściorganizacjiczerkieskichzrepublikKaukazuPółnocno-Zachodniego(orazzAbchazji)po-dejmująstaraniaorepatriacjęztegokrajujaknajwiększejliczbytamtejszychCzerkiesów108.IchdziałaniaspotkałysięzpoparciemwładzKabardyno-Bałka-riiiAdygei,chcącychzyskaćtymsposobempopularnośćorazzwiększyćpro-centowyudziałCzerkiesówwśródogółuludnościdanychpodmiotówFederacjiRosyjskiej109. Niechętne repatriacji są rosyjskiewładze centralne, które oba-wiająsięnasileniaczerkieskichprotestówprzeciwkoigrzyskomwSoczi110orazeskalacjikonfliktukabardyjsko-bałkarskiego–repatriancidostająwizykrót-koterminowe,nieupoważniającedozamieszkanianastałe,niesąmeldowaniitd.DotąddoKabardyno-Bałkariiprzesiedliłosięokoło700syryjskichCzerkie-sów,adoAdygei–około600111.Repatriująsięnajczęściejosobymłode,poprzy-jeździezajmująsięzwykledrobnymbiznesem.Zregułynieznająrosyjskiego.

*

Karaczajo-czerkiesja iadygeja należądo republik, którekaukaskikonfliktzbrojny dotyka w stosunkowomałym stopniu.W pierwszej z nich w latach2010-2012wwynikuzamachówiaktówterroruzginęło29osób,a16zostałoran-nych(wciągupierwszychsiedmiumiesięcy2013rokuodpowiednio4i2osoby).Wdrugiejnieodnotowanowciąguostatnichczterechlatżadnychofiar.

W Karaczajo-Czerkiesji w pierwszym półroczu 2013 roku dochód na osobęwyniósł12637rublimiesięcznie(poniżej390USD).Stopaprzyrostunatural-negoukształtowałasięnapoziomie3,6%(13,3urodzini9,7zgonównatysiącmieszkańców). Bezrobocie w 2012 roku nieznacznie spadło i wyniosło 8,9%(w2010rokuwynosiło10,35%,aw2011roku–9,8%).

Wrepublice,podobnie jakwKabardyno-Bałkarii, równieżdochodzido róż-nego rodzaju tarćpomiędzyprzedstawicielaminarodów tytularnych (więk-szośćstanowiąKaraczajowie,czylikaukascyTurcy),mająonejednakobecniestosunkowołagodnycharakter.Dopoważnegokryzysudoszłowprzeszłości,

108 PierwszafalarepatriacjimiałamiejsceporozpadzieZSRR:zpaństw,wchodzącychniegdyśwskładImperiumOtomańskiegowróciłowtedynaKaukazkilkasetosób.

109 RepatriacjęwspierająteżwładzeAbchazji,którawyludniasię(AbchazowiewyjeżdżajądoRosji).

110 Szerzejwpunkciepoświęconymkontekstowiazerbejdżańsko-gruzińskiemu.111 В Адыгее более 90 детей сирийских черкесов пошли в школу,Kavkaz-uzel, 6.09.2013.

http://www.kavkaz-uzel.ru/articles/229626/

PRA

CE

OSW

01/

2014

44

przyokazjiwyborówprezydenckich1999roku,wktórychkandydatKaracza-jów generałWładimir Siemionow pokonał Czerkiesa Stanisława Dieriewa –Czerkiesi,którzyniepogodzilisięzporażką,przezkilkatygodniokupowaligłówny placw stolicy republiki.W Karaczajo-Czerkiesjimieszkają ponadtow zwartych skupiskachAbazyni, spokrewnieni zAbchazami (i tradycyjniebliżsiCzerkiesom)oraztureccyNogajowie,którzywspierająKaraczajów.

WAdygeiwpierwszympółroczu2013rokudochódnaosobęwyniósł 16670rubli(ponad510USD).Stopaprzyrostunaturalnegobyłarokuujemna(-1,4%,11,7urodzini13,1zgonównatysiącmieszkańców).Bezrobociew2012rokuwy-niosło8,1%(w2010roku–9,3%,aw2011roku–8,4%).

Takw sąsiednich podmiotach Federacji Rosyjskiej (zwłaszczaw Kabardy-no-Bałkarii),wrepubliceoddwóch-trzechlatdochodzidocorazczęstszychkonfliktówpomiędzyprzedstawicielaminarodówczerkieskichaOrmiana-mi,których liczba cały czas rośnie (OrmianienaKaukaziePółnocnymod-notowują wyższy przyrost naturalny niż Kabardyjczycy czy AdygejczycyiznaczniewyższyniżRosjanie).Naraziekonfliktyteograniczająsiędosy-tuacjibytowych,choćmiałyjużmiejsceprzypadkibójekipobićzeskutkiemśmiertelnym112.

*

W Kraju stawropolskim w latach 2010–2012 zginęło w wyniku konflik-tu zbrojnego 37 osób, a 88 zostało rannych (od styczniado lipca 2013 roku–6i2osoby).Wpierwszympółroczu2013rokudochódnaosobęwyniósł16802ruble(prawie520USD).Stopaprzyrostunaturalnegobyłanieznacznieujem-na:-0,1%(11,9urodzini12zgonównatysiącmieszkańców).Bezrobociew2012rokubyłowyraźnieniższeniżwrepublikachinieznacznieniższeodśredniejrosyjskiej(5,4%,w2010roku–6,9%,w2011roku–6%).

WKraju Krasnodarskim (do którego należy Soczi) do zamachów i aktówterrorystycznychniedochodziło.Dochódnaosobębyłwpierwszympółroczu2013rokuzauważalniewyższyniżwinnychpółnocnokaukaskichpodmiotach

112 RozmowaOSWzpolitologiemzAdygei,kwiecień2012roku.BadaczzKabardyno-Bałkariitwierdzi,żeCzerkiesów iOrmian łączynaraziewspólnycel,którym jestzmarginalizo-waniemiejscowychRosjan,jednakichstrategiczneinteresysąrozbieżne,np.obiegrupypretendujądokontrolinadtymisamymisektoramibiznesu.(RozmowaOSWzbadaczemzKabardyno-Bałkarii,kwiecień2012).

PRA

CE

OSW

01/

2014

45

FederacjiRosyjskiej:wyniósł19821rubli(niemal610USD).Takjaknaobsza-rachsąsiednich,odnotowanoujemnyprzyrostnaturalny:stopawyniosła-1,1%(przy 12,1urodzinachoraz 13,2 zgonachna tysiącmieszkańców).Bezrobociew2012rokuwynosiło5,6%(w2010roku–6,7%,w2011roku–5,9%).

Wobwodzie rostowskimtakżeniedochodziłodozamachówiaktówterroru.Wpierwszympółroczu2013rokudochódnaosobęwyniósł18628rubli(ponad570USD).Stopaprzyrostunaturalnegowyniosła–3,3%(10,9urodzini14,2zgo-nównatysiącmieszkańców).W2012rokubezrobocieukształtowałosięnapo-ziomie6%(wobec7,7%w2010rokui7,4%w2011roku).

Wobukrajachorazwobwodzienarastającymproblememspołecznym(ipo-tencjalnie–najpoważniejszymźródłemkonfliktów)sąrelacjepomiędzymiej-scowąludnościąsłowiańskąaprzesiedleńcamizgórskichrepublikFederacjiRosyjskiej.NaPrzedkaukazieprzybyszenapływająnawiększą skalęodkil-kulat,de factopowolikolonizująctenobszariwypierającstamtądSłowian,cozczasemmożedoprowadzićdotrwałejzmianyskładuetnicznegoobukrajówi–zapewnewmniejszymstopniu–obwodurostowskiego113(nawschodzieKra-ju Stawropolskiego osiadają najczęściej Dagestańczycy i Czeczeni,w rejoniePiatigorskaiKaukaskichWódMineralnych–Kabardyjczycy,awKrajuKra-snodarskim–przybyszezKaraczajo-CzerkiesjiiAdygei).Przesiedleńcyprzy-bywająwposzukiwaniupracylubwcelupodjęcianauki.Chętniezajmująsięrolnictwem(wiążesiętozdeficytemziemiwrepublikach),przejmującmiędzyinnymiupadłekołchozyisowchozy,sąteżaktywniwmałymbiznesie.Szacujesię,żeokołopołowystudentówuczącychsięwPiatigorsku(siedzibapółnoc-nokaukaskiegookręgufederalnego)toetniczninie-Rosjanie114.Wiosnąilatem2013rokunaPrzedkaukaziudoszłodoszereguincydentówopodłożuetnicz-nym, przebiegających zwykle według podobnego scenariusza – pojedynczezajścieopodłożukryminalnymlubekonomicznymprzeradzałosięwszerszykonfliktocharakterzeetnicznym115.Należyoczekiwać,żeincydentytegotypu

113 Np.zrejonulewokumskiegowKrajuStawropolskim,liczącego40tys.mieszkańców,rok-rocznie wyjeżdża na stałe 300–400 słowiańskich rodzin. Wiosną 2013 roku przybyszez kaukaskich republik stanowili tam już 25%mieszkańców, aw ich rękach znajdowało70%tamtejszychfirmiziemi.WniektórychmiejscowościachKrajuStawropolskiegoprze-siedleńcówjest już50%,choćwskalicałegoPrzedkaukaziazmianyskładuetnicznegosąjeszczestosunkowoniewielkie.Игорь Кармазин, Ставрополье превращается в Косово: конфликты русских и мигрантов, Московский комсомолец, 12.04.2013. http://www.mk.ru/social/article/2013/04/11/839978-stavropole-prevraschaetsya-v-kosovo-konfliktyi--russkih-i-migrantov.html

114 RozmowaOSWzbadaczemzKabardyno-Bałkarii...,op. cit.115 Szerokim echem odbił się np. gwałt na Rosjance, dokonany 12 sierpnia 2013 roku przez

PRA

CE

OSW

01/

2014

46

będącorazczęstszeibrutalniejsze,niewykluczonejestteżformowanieprzezludnośćsłowiańskądrużynsamoobrony(samorzutnielubwramachistnieją-cychformacjikozackich–odpewnegoczasuKozacyzKrajuKrasnodarskiegonamocyspecjalnychporozumieńściślewspółpracująztamtejszymistruktu-ramisiłowymi116).

Od stycznia2001 rokugubernatoremKrajuKrasnodarskiego jestbliskipre-zydentowiPutinowiAleksandrTkaczow(wmarcu2012rokuzostałzatwier-dzonynakolejnąpięcioletniąkadencję).Jestonjednązosóbodpowiedzialnychza przygotowania olimpijskie117, pełni także funkcję przedstawiciela prezy-denta Federacji Rosyjskiej do sprawAbchazji (niezależnego od akredytowa-negowSuchumirosyjskiegoambasadora).Jegosilnejpozycjinieosłabiłyaninieefektywnysystemzarządzaniakryzysowego,ujawnionypodczaspowodziw lipcu 2012 roku, ani powiązania lokalnych struktur państwa ze światemprzestępczym,októrychopiniapublicznadowiedziałasięwzwiązkuzespra-wązbiorowegomorderstwawstanicyKuszczowskiejw2010roku118.Jednocze-śniegubernatorznanyjestzostrych,niemalksenofobicznychwypowiedzinatematprzybyszówzrepublikpółnocnokaukaskich,cododatkowozaognialo-kalnerelacjesłowiańsko-kaukaskie.

przesiedleńcówwRostowienadDonem.MieszkańcyRostowazorganizowaliwodpowie-dzi wiec, żądając ograniczenia napływu przybyszów, respektowania praw miejscowejludności,atakżezlikwidowaniakorupcjiwśródsłużbporządkowychiadministracji,któ-remają tolerowaćnadużyciaprzyjezdnych.Dopodobnychwystąpieńdoszło takżem.in.wstanicyWieszeńskiej (12sierpnia) iwstanicyBazkowskiej (13sierpnia).KatarzynaJa-rzyńska,WojciechGórecki,WzrostnapięćmiędzyetnicznychnaPrzedkaukaziu,Tydzień na Wschodzie,OSW,28.08.2013.http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/tydzien-na-wscho-dzie/2013-08-28/wzrost-napiec-miedzyetnicznych-na-przedkaukaziu

116 Od 1 września 2012 roku 1000 Kozaków w Kraju Krasnodarskim (w tym 150 w samymKrasnodarze) uczestniczy wspólnie z policją w patrolowaniu miast i miejscowości.ВКраснодарском крае казаки приступят к совместному с полицией патрулированию населенных пунктов,Kavkaz-uzel,1.09.2012.http://www.kavkaz-uzel.ru/articles/211993/Od lipca2013roku300kolejnychKozakówzKrajuKrasnodarskiegobierzeudziałrazemz funkcjonariuszami Federalnej Służby Migracyjnej w akcjach przeciwko nielegalnymmigrantom.Власти Краснодарского края решили привлечь казаков к рейдам против незаконных мигрантов, Kavkaz-uzel, 25.07.2013. http://www.kavkaz-uzel.ru/artic-les/227602/

117 KwestiaprzygotowańolimpijskichzostanieomówionawpunkciepoświęconymstrategiomMoskwywobecregionu.

118 Jadwiga Rogoża, Powódź naKubaniu: klęska żywiołowaw cieniu polityki,Tydzień na Wscho-dzie, OSW, 11.07.2012. http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/tydzien-na-wschodzie/2012-07-11/powodz-na-kubaniu-kleska-zywiolowa-w-cieniu-polityki

PRA

CE

OSW

01/

2014

47

IV. znaczenIe azerBejdżanu I gruzjI

Na sytuację na Kaukazie Północnym wpływają – w ograniczonym zakre-sie –Azerbejdżan i Gruzja.W czasie pierwszejwojny czeczeńskiej oba kra-je zachowywały postawę neutralną, przy czym Azerbejdżan nieoficjalniewspółpracował z separatystami, co było formą nacisku naMoskwę. Gruzjapowstrzymywałasięodtakichkontaktów,gdyżpopierwsze,czeczeńscybo-jownicywsparliwwojniegruzińsko-abchaskiej1992–1993Abchazów(poparłichzresztąen massecałyKaukazPółnocny),apodrugieTbilisiliczyło,żeMo-skwapomożeodzyskaćmukontrolęnadzbuntowanymiprowincjami(Abcha-zjąiOsetiąPołudniową)iniechciałopsućdobrychwówczasrelacjizRosją.

Wokresieczeczeńskiejquasi-niepodległości(1996–1999),wmiaręjakstosunkiobustoliczMoskwązaczęłysiępogarszać,BakuiTbilisirozwinęłyzGroznymożywionekontakty.PorażkaRosjiwwojnieorazzwiększonezainteresowanieKaukazemzestronyUSAskłoniłyGruzjęiAzerbejdżandoposzukiwańnowychformułsystemubezpieczeństwazbiorowegowregionie,cozaowocowałomiędzyinnymiutopijnymprojektem„kaukaskiegoOBWE”zudziałemGruzji,Azerbej-dżanu,CzeczeniiiDagestanu,któregocelemmiałobyćbyłowyparcieRosjizlo-kalnychprocesówpokojowychidalszeosłabieniejejpozycjiwregionie.

PowybuchudrugiejwojnyczeczeńskiejAzerbejdżaniGruzjaprzyjęłyuchodź-cówzrejonukonfliktu,wtymrodzinęiwspółpracownikówAsłanaMascha-dowa. Syn czeczeńskiego prezydenta (podobnie jak wdowa po DżocharzeDudajewie)znalazłschronieniewBaku,aurzędującywiceprezydentCzeczeń-skiejRepublikiIczkeriiWachaArsanowotrzymałodgruzińskichwładzlokalwTbilisi i za ichwiedzą i zgodąotworzyłnieformalnąambasadęCzeczenii.Gruzjaniepróbowałanawetzamknąćgórskichprzełęczy,przezktóreprzecho-dzilizCzeczeniibojownicyzbronią–udawalisięonidozamieszkanegoprzezCzeczenów-KistówwąwozuPankisi,gdzieodpoczywaliileczylisię.Wiadomo,żewPankisizałożyłbazę jedenznajważniejszychkomendantówpolowych,Rusłan (Chamzat)Giełajew.Tbilisiwielokrotnieodrzucało żądaniaRosji, bywydaćbojownikóworazumożliwićsiłomrosyjskimkontrolęwspólnejgranicynaodcinkuczeczeńskim(odstronyGruzji).TakistanrzeczywywoływałostrąkrytykęMoskwy119,skutkowałteżkilkakrotnymbombardowaniem(rzekomoomyłkowym)przezrosyjskielotnictwowysokogórskichgruzińskichwsi.

119 Moskwa wielokrotnie oskarżała zwłaszcza Gruzję o pomoc terrorystom. Pod koniec2001rokuszefrosyjskiejdyplomacjiIgorIwanowpowiedział,żewwąwoziePankisipraw-dopodobnieukrywasięOsamabinLaden.

PRA

CE

OSW

01/

2014

48

Wmiaręprzeciąganiasięwojnyizmianyjejcharakteruwsparciedlabojow-ników,zwłaszczazestronyBaku,zaczęłosięwyraźniezmniejszać(wlatach2003–2004 Azerbejdżan zaczął nieoficjalnie przekazywać stronie rosyjskiejniektórych uchodźców, a innych skłaniaćmetodami administracyjnymi doopuszczeniakraju).ObecnieBakuskupiasięnawspieraniuazerbejdżańskiejmniejszości narodowej, zamieszkującej południowy Dagestan (w Derbenciedziałamiędzyinnymiazerbejdżańskiteatr)oraznapróbachneutralizowaniarosyjskichwpływówwdagestańskichdiasporachpodrugiejstroniegranicy(BakuobawiasiępodsycaniaprzezMoskwęseparatystycznychnastrojóworazradykalnych idei islamskich wśród azerbejdżańskich Lezginów i Awarów).Wiosną2013rokuzinicjatywyBakujednazulicDerbentuotrzymałaimięHej-daraAlijewa (ojca i poprzednikaobecnego szefapaństwa). Prezydent IlhamAlijewutrzymujebliskiekontaktyzprzywódcąDagestanuRamazanemAbdu-łatipowem120.

Gruzja nigdy nie podjęła z Moskwą współpracy w zakresie wydawaniauchodźców.Porewolucjiróż(przełom2003i2004roku)rozpoczęładziałaniamające na celu odrodzenie tradycyjnych kontaktów społecznych, gospodar-czychikulturalnychzKaukazemPółnocnym(bezpośrednich,aniepoprzezrosyjskie agendy federalne) i utrwalenie tam (wśród lokalnych władz, aleprzedewszystkim społeczeństw)wizerunkuGruzji jako państwa nowocze-snego,atrakcyjnegoiprzyjaznego.Politykatauległawzmocnieniuiaktywi-zacjiwodpowiedzinauznanieprzezMoskwęAbchazji iOsetiiPołudniowejpowojnie2008rokuiwwarunkachzerwanychstosunkówdyplomatycznychzRosją, a celemTbilisi stało siędoprowadzenienadopowstanianaKauka-zie Północnym swojego rodzaju buforu pomiędzy Gruzją a Rosją centralną.ZnaczącymgestembyłozniesienieobowiązkuwizowegodlaobywateliRosjimieszkającychwrepublikachpółnocnokaukaskich,comiałoułatwićkontaktyorazuczynićgruzińskąofertędlaregionułatwiejdostępną(obejmowałaonamiędzy innymi atrakcyjne programy stypendialne dla studentów)121. Rosjaskrytykowałatenkrok,uznającgozaprowokacyjny(podobnieodniosłasiędojednostronnegozniesieniawizdlawszystkichposiadaczyrosyjskichpaszpor-tów,conastąpiło29lutego2012roku).

120 RozmowyOSWzprzedstawicielamidagestańskiejdiasporywMoskwiewlatach2012–2013.121 ZniesieniewizdlaKaukazuPółnocnego(11października2010roku)możnatakżerozpatry-

waćjakospóźnionąodpowiedźGruzjinapodobnygestRosjipodadresemAbchazjiiOsetiiPołudniowej –Moskwazwolniłamieszkańcówseparatystycznych republik z obowiązkuposiadaniawizjużwmomencieustanowieniaruchuwizowegomiędzyobomapaństwami(5grudnia2000roku).

PRA

CE

OSW

01/

2014

49

Szczególnie dużo uwagi Tbilisi poświęciło dwóm związanym ze sobą kwe-stiom–igrzyskomwSoczioraztakzwanejsprawieczerkieskiej.25listopada2010parlamentGruzjipowołałspecjalnąkomisję,któramiałazbadać,czyRo-sjawykorzystujedoprzygotowańolimpijskichterytoriumokupowanejprzezsiebieAbchazji122(conaruszałobyzapisykartyolimpijskiej).Komisjamiałateżprzeprowadzić skierowaną przeciwko igrzyskom olimpijskim kampanię in-formacyjnąwświatowychmediach,wskazującmiędzyinnyminazagrożeniaekologiczneorazkonteksthistoryczny(organizacjaigrzyskwmiejscuekster-minacjirdzennejludnościtychziem123).Sprawieczerkieskiej–przywróceniupamięciotragediiCzerkiesówisposobomewentualnejjejrekompensaty–po-święconocyklmiędzynarodowychsympozjówikonferencji,którepodegidągruzińskichwładzprzygotowałtbiliskiPaństwowyUniwersytetim.IljiCzaw-czawadzegoiamerykańskaJamestownFoundation(przyudzialetychśrodo-wiskczerkieskichzZachodu,którewypowiadałysięprzeciwko igrzyskom).Wrezultacie,20maja2011roku,parlamentGruzjiuznałzaludobójstworzeźCzerkiesówImperiumRosyjskiegowXIXwieku,arządMicheilaSaakaszwi-legopodjąłdecyzjęobojkocieigrzysk.GruzińskipunktwidzeniaprezentowałsatelitarnykanałtelewizyjnyPIK(skrótodrosyjskiego:PierwszyInformacyj-nyKaukaski,Первый Информационный Кавказский),nadającywjęzykuro-syjskimiobejmującyzasięgiempołudniowąRosjęorazTurcjęiIran.PoparcieTbilisidlapostulatówradykalnychśrodowiskczerkieskich,deprecjonowanieigrzysk – projektu, w który swój autorytet zaangażowałWładimir Putin –wreszciepowołanietelewizjiPIKbyłydlaMoskwydziałaniamiwrogimiifor-mąingerencjiwwewnętrznesprawyRosji.

Powyborachparlamentarnych 1października2012 roku,gdyrealnawładzaprzeszławręceopozycyjnejwobecprezydentakoalicjiGruzińskieMarzenieBidziny Iwaniszwilego, aktywność Gruzji na kierunku północnokaukaskimbardzoosłabła,asymbolemzmianykursubyłalikwidacjakanałuPIKorazwy-cofaniesięzdecyzjiobojkocieigrzysk124.Wtejsytuacjinajbardziejtrwałym

122 Odwojny2008rokuizawarciaprzezMoskwęporozumieńzAbchazjiiOsetiąPołudniową,namocyktórychwoburepublikachpowstałyrosyjskiebazywojskowe,Gruzjauważaobaparapaństwazaterenyokupowane.UzyskaniepełnejkontrolinadAbchazjąiwyelimino-waniewtensposóbwszelkichpotencjalnychzagrożeńztamtejstronydlaigrzyskwSoczi(np.wpostacigruzińskiejdywersji)byłojednymzcelówMoskwywtejwojnie.

123 Zob.przypis5.124 Użytoargumentu,żedobojkotuniktbysięzapewnenieprzyłączyłiGruzjapozostałaby

naareniemiędzynarodowejosamotniona.Zdecyzjąniezgadzasięszeregśrodowisk,m.in.ZjednoczonyRuchNarodowySaakaszwilegoiSojuszLewicowy,którewciążwzywajądobojkotuigrzysk.

PRA

CE

OSW

01/

2014

50

dorobkiemdziałańTbilisi z lat 2008-2012możeokazać sięnaKaukaziePół-nocnympowstanieprogruzińskichśrodowisk,złożonychzabsolwentówszkółwyższychorazinnychbeneficjentówgruzińskichprojektów.

Ze względów bezpieczeństwa na czas igrzysk najprawdopodobniej zostaniezamknięta,przynajmniejczęściowo(dlasamochodów),granicamiędzyRosjąaAbchazją.Moskwaobawiasię,żemoglibyprzedostaćsię tamtędyewentu-alniterroryści(wgórachgranicataprzebiegazaledwiekilkakilometrówodterenówolimpijskich125).OograniczonymzaufaniuMoskwydoAbchazji,którafaktyczniejestjejprotektoratem,alewodróżnieniuodOsetiiPołudniowejusi-łujezachowaćmarginesniezależności,świadczymiędzyinnymifakt,żewizy-tujący14maja2013rokurosyjskiejednostkiwojskowewtejrepubliceministerobronySiergiejSzojguniespotkał sięnawetkurtuazyjniezwładzamipara-państwa126.ObawyMoskwypogłębiłysiępozastrzeleniu9września2013rokuprzeznieznanegosprawcępierwszegosekretarzarosyjskiejambasadywSu-chumiDmitrijaWiszerniewa(kilkadnipóźniejwszpitaluzmarławwynikuodniesionychrantakżejegożona).SprawatamożezostaćwykorzystanaprzezMoskwę jakopretekstdowprowadzeniadodatkowychśrodkówbezpieczeń-stwa(przerzuceniedoAbchazjijeszczeprzedigrzyskamijednostekrosyjskichsiłspecjalnych,wzmożonekontroletakżepostronieabchaskiejitp.).

125 Odmarca2011rokuRosjaiAbchazjatocząspórowieśAibgę,leżącąpoobustronachgra-nicznejrzekiPsou,bardzobliskoKrasnejPolany,gdziezaplanowanoczęśćzawodów(zda-niemGruzjiiniemalwszystkichpozostałychpaństwświata,jesttogranicarosyjsko-gru-zińska).

126 Ольга Алленова, Послевоенная пятилетка­2,Коммерсантъ Власть,26.08.2013.

PRA

CE

OSW

01/

2014

51

V. przemIany KulTuroWo-cyWIlIzacyjne

KwestiezwiązanezzachodzącymiwostatnichlatachnaKaukaziePółnocnymprzemianami kulturowo-cywilizacyjnymi byływielokrotnie sygnalizowanewcałymtekście,sąonejednaknatyleistotne(przedewszystkimwkontek-ście przyszłości regionu), że należy zestawić je oddzielnie. Najważniejszym–ijaksięwydaje,nieodwracalnym–procesemjestpostępującaislamizacja,polegającanaprzyjmowaniuprzezrosnącyodsetekmieszkańcówtożsamościmuzułmańskiej jako jednego z najważniejszych, a czasem najważniejszegoelementu samoidentyfikacji127 (co przejawia się, obok regularnych praktyk,prowadzeniem zalecanego przez islam trybu życia, głosowaniem na polity-kówdeklarującychsięjakomuzułmanieitp.).Podobniejakinneprocesy,takżetenprzebiegawróżnychczęściachregionuwróżnysposóbiprzyjmujeróżnenatężenie(pomijającnawetróżnykierunekislamizacji:„salaficki”albo„tra-dycjonalistyczny”), choć bardzo trudno o precyzyjne porównania, bo dotądniema szczegółowych badań, które obejmowałyby cały region.Należy tak-żezwrócićuwagęnaużywanewliteraturzeprzedmiotupojęcie„etnicznychmuzułmanów”, obejmującewszystkich przedstawicieli narodów tradycyjniewyznającychislam.Jesttoterminnieprecyzyjny(naprzykładpopulacjaKa-bardyjczyków z okolicMozdokuwOsetii Północnej uważa się za „odwiecz-nych”chrześcijan,ponadtopominięcisąateiści),aleotyleużyteczny,żena-wetci„etnicznimuzułmanie”,którzydeklarująsięjakoniewierzący,zregułyprzestrzegajątakichpraktykreligijnych, jakobrzezanieczyślubzudziałemduchownego.Wlatach90.odsetekwierzącychwśródnarodówautochtonicz-nychKaukazuPółnocno-Wschodniegowahałsięod81do97%(wśródRosjanbyło to 64%), a obecną fazę islamizacjimożna interpretować jakonaturalnąkontynuację procesu historycznego przerwanego przez rewolucję paździer-nikową i przejęciewładzyprzez bolszewików, zaśwdekadzie po rozpadzieZSRR(umownie:lata1990–2000)powstrzymywanegowybuchemkonfliktówetnicznych128.

WKabardyno-Bałkarii islamizacja przejawia sięmiędzy innymi zmniejsza-niemsięliczbyzawieranychmałżeństw(młodzizamiastformalizowaćzwią-zekwurzędziestanucywilnego,corazczęściejzawierajągoprzedmułłą–cza-semnawetbezwiedzyrodziców–coniejestodnotowywanewstatystykach).

127 Wedługszacunkówz2009roku,nawet10%młodzieżyzrepublikregionunapytanieoprzy-należnośćetnicznąmiałojużwtedydeklarować„narodowośćmuzułmańską”.Wypowiedźrosyjskiegoeksperta...,op. cit.

128 Алексей Малашенко, Исламские ориентиры Северного Кавказа, Москва2001,s.6,62.

PRA

CE

OSW

01/

2014

52

Wyraźniezwiększasięteżliczbakobiet,zwłaszczamłodych,którenosząchu-sty lubwręczhidżaby129.WDagestaniedynamikęprocesu islamizacjiwśródmłodzieżymożnaprześledzićnapodstawiewynikówbadańZaidaAbdułaga-towa,prowadzonychwlatach1996–2010130.Odsetekwierzącychwzrósłwtymczasiew tejgrupiedo95%, spośródktórych77,6%możnascharakteryzowaćumowniejako„fundamentalistów”(uważają,żeislampowinienbyćtaki,jakwczasachProroka,w2000rokubyłoto53,9%),a9,6%–jako„modernistów”(islampowiniendostosowaćsiędozmieniającegosięświata).58,1%responden-tówzpierwszejgrupy(i26,9%zdrugiej)jestzdania,żenormyszariatusąważ-niejszeodświeckiegoprawa.Wsytuacji,gdybyprawotostanęłowsprzecz-ności z szariatem, 30% ogółuwierzącejmłodzieży gotowe jest wziąć udziałwotwartymproteście(wśródmłodzieżyuczącejsięwszkołachreligijnychnaprotestzdecydowałobysię25,6%,comożnatłumaczyćtym,żesątoniemalwy-łącznietradycjonaliści,zregułybardziejlojalniwobecinstytucjipaństwaniżsalafici,nawetdalecyodterroryzmuiEmiratuKaukaskiego).Oszariatyzacji,czyliskłonnościdorozstrzyganiacorazwiększejliczbysprawirozwiązywa-niacodziennychproblemówwodwołaniudoregułszariatu,możnapozaDa-gestanemmówićtakżewodniesieniudoCzeczeniiiInguszetii(wCzeczenii,jakjużwspomniano,elementyszariatuzostałyinkorporowanedolokalnegoustawodawstwa).

demodernizacja obejmuje obok powrotu tradycyjnych instytucji społecz-nych,takichjakprawozwyczajowe,zemstarodowaczyradastarszych(funk-cjonującychprzedprzyjściemnaKaukazRosjanizachowanychwszczątkowejformiewokresieZSRR)takżeutrwalenietradycyjnegopodziałurólwrodzinieizasadsegregacjipłciowej(naprzykładnaweselach,gdzieoddzielniebawiąsięmężczyźni,aoddzielniekobiety)orazwzrostliczbydziewczynek,któreniesąposyłanedoszkoły131.Procesdemodernizacjiprzebiegaszybciejnawsiach(zwłaszczawgórach)iwrepublikachKaukazuPółnocno-Wschodniego.

Wcałymregionie(opróczsłowiańskiegoPrzedkaukazia)możnamówićode-rusyfikacji,czyliwypieraniujęzykarosyjskiegoprzezjęzykikaukaskieoraz

129 RozmowaOSWzbadaczemzKabardyno-Bałkarii...,op. cit.130 Заид Абдулагатов, О влиянии религиозного фактора на экстремистское поведение

дагестанской молодежи,Социс,nr1/2012,s.106–113(artykułdostępnynastronie:http://www.isras.ru/files/File/Socis/2012_1/Abdulagatov.pdf).

131 Przemianykaukaskiej,wtymszczególniedagestańskiejobyczajowości,pozwalającemó-wićwręczo„konserwatywnejrewolucji”,opisujewswoichksiążkachmłodapisarka(ur.1985)AlisaGanijewa(zob.np. jejzbióropowiadań:Алиса Ганиева, Салам тебе, Далгат!, Москва 2010).

PRA

CE

OSW

01/

2014

53

obniżaniusiępoziomujegoznajomości.Procesten–związanymiędzyinnymize zmianą składu etnicznego rosyjskiegoKaukazu (wyjazdy rosyjskojęzycz-nejludnościsłowiańskiej)–jestjeszczestosunkowomałowidocznywdużychmiastach,natomiastnawsiach,zwłaszczajednolitychetnicznie,rosyjskibywaobecnyczęstojużtylkowtelewizji.WreportażachzDagestanuczyInguszetiipojawiająsięopisywiosek,wktórychniktlubprawieniemówiporosyjsku–mężczyźni,znającytenjęzyk,przebywająwcentralnejRosji,gdziemająpracę,akobietywychowującedziecinajwyżejgorozumieją132.CzeczenNur-PasziKu-łajew(rocznik1980),oskarżonyoudziałwzajęciu1września2004rokuszkoływBiesłanie,poprosiłsądotłumacza,boniewszystkorozumiałiniepotrafiłprecyzyjniewypowiadaćsięporosyjsku(prośbazostałaodrzucona)133.

Wewszystkich północnokaukaskich podmiotach Federacji Rosyjskiej male-je odsetekRosjanwśród ogółu ludności (wyjątkiem jestKrajKrasnodarski),natomiast w republikach ludność rosyjska zmniejsza się także w liczbachbezwzględnych, co związane jest zarówno z niższym niż wśród narodówkaukaskichprzyrostemnaturalnym,jakimigracjamizregionu.NajbardziejdrastycznyspadekodnotowanowCzeczenii,gdziew1989rokuRosjaniesta-nowili24,81%ludnościrejonówczeczeńskichówczesnejCzeczeno-Inguszetii(269130osób)134,aw2010roku–zaledwie1,92%(24382osoby)orazwInguszetii(w1989roku–13,25%,24641osób,w2010roku–0,78%,3215osób).Wlatach2006-2011zKabardyno-Bałkariiwyjechałonastałe29587osób,wtym17688Rosjan,4887Kabardyjczykówi1381Bałkarów135.WtejrepubliceodsetekRosjanmiędzy rokiem 1989 a 2010 zmniejszył się z 31,95%do 22,46% (odpowiednio:240750i193155osób;zob.Aneks4).

Wśródkaukaskiejinteligencjimłodegoiśredniegopokoleniacorazbardziejpo-pularnystajesiępogląd(dominujący–jakjużwspomnianowcześniej–wśródrządzących poszczególnymi republikami elit), że Rosję trzeba wykorzysty-waćwswoichcelach,biorączniejjaknajwięcej.PostawętętakopisujebadaczzKabardyno-Bałkarii:„Rozpowszechnionejestprzekonanie,że ‘czaspracujenanas’(toznaczy–prędzejczypóźniej,formalniebądźnie,KaukazPółnocnyoddzielisięodRosji),dlategotrzebażądaćodMoskwyjaknajwięcejpieniędzy,inwestycjiimiejscnawyższychuczelniach,abyregionsięrozwijał.Należyteż

132 Zob.np.IwonaKaliszewska,MaciejFalkowski,Matrioszkawhidżabie,Warszawa2010.133 OliverBullough,Kaukaz.Niechświatrozbrzmiewanasząchwałą,tłum.JacekSpólny.Po-

znań2013,s.469-470.134 WskalicałejCzeczeno-InguszetiiRosjaniew1989rokustanowili23,12%ludności(293771osób).135 RozmowaOSWzbadaczemzKabardyno-Bałkarii...,op. cit.

PRA

CE

OSW

01/

2014

54

dążyćdoobsadzenia jaknajwiększej liczbystanowiskwrosyjskichstruktu-rachwładzyistamtądwspomagaćswoichkrewnychiswojerepubliki.Ludzi,którzymyśląw ten sposób, łączyopinia, żeRosja jestkolonizatorem iprzy-niosłaKaukazowiwięcejszkodyniżpożytku,alenarazieniemasensuzniąwalczyć,bojestzasilna.Częśćznich–osobyzmłodszegopokolenia–uważaprzytym,żeKaukazporadziłbysobiebezMoskwyjużteraz,natomiaststarsisąprzeciwnegozdania”136.Wtymkontekściewartoprzytoczyćmyślprzypisy-wanąRasułowiGamzatowowi(1923–2003),wybitnemupoecietworzącemupoawarskuirosyjsku,żeDagestanniewszedłwskładRosjidobrowolnieidobro-wolnieRosjinieopuści.

W ostatnich latach wśród mieszkańców regionu coraz częściej pojawia sięprzekonanie,żeRosjanie jest ichojczyzną137,zaśrosnącaliczbaRosjantrak-tujeKaukazPółnocnyjakorodzaj„ciałaobcego”wewnątrzichpaństwa.Zba-dańprzeprowadzonychw2013rokuprzezWCIOM138nazlecenieKlubuWałdaj-skiegowynika,żewiększyichodsetekuważazarosyjskieterytoriumKrym(56%)niżDagestan(41%)iCzeczenię(39%).Przeciwnegozdania(żeteobszarytoniejestRosja)jestodpowiednio:39%,54%i57%.Zaledwie7%ankietowanychuważa, żeCzeczena,Dagestańczykaczy InguszamożnanazwaćRosjaninem(русский)–nawetwówczas,jeślimieszkająwRosjiodwielulat(44%nazwa-łobytakwanalogicznejsytuacjiUkraińcaiBiałorusina,a10%–Ormianina,GruzinaiAzerbejdżanina)139.

Około2010rokuwrosyjskiejpublicystycezaczęłypojawiaćsięnieobecneodpołowy lat 90. rozważaniana temat ewentualnej rezygnacji Rosji z regionuimożliwychkonsekwencjitakiegokroku140.

136 Ibidem.137 IsłamTiekuszewnapisał:„Wciągu15latkonfrontacjirosyjskiKaukazPółnocnystałsiędla

większościRosjanwrogąbliskązagranicą.[…]ZkoleidlamieszkańcówKaukazuPółnoc-negoresztaRosjistałasięwrogimterytorium,gdzienarodowetańcekaukaskie(lezginka)przyjmowanesąniemaljakdemonstracjaagresjialbowyższości”.(Ислам Текушев, Теракт. А в ответ тишина...,Caucasustimes.com,26.01.2011.http://www.caucasustimes.com/artic-le.asp?id=20735).

138 Всероссийский центр изучения общественного мнения(OgólnorosyjskiOśrodekBada-niaOpiniiPublicznej).

139 Современная российская идентичность: измерения, вызовы, ответы, Москва, сентябрь 2013.

140 Np.Сергей Маркедонов, Уйти нельзя,Gazeta.ru, 21.12.2010.http://www.gazeta.ru/com-ments/2010/12/21_a_3472821.shtmlKwestiastosunkuRosjandoodłączeniaregionuodRosjizostałaomówionawostatnimroz-dziale.

PRA

CE

OSW

01/

2014

55

VI. KauKaz północny W polITyce mosKWy

1. strategie wobec regionu

Wciąguponaddwudziestu lat, jakieminęłyod rozpaduZSRR,Moskwaniewypracowałaspójnejkoncepcjirozwojuregionu.W okresie rządów Borysa jelcyna (1991–1999) jej polityka miała charakter reaktywny:podejmowa-nedziałaniastanowiłyodpowiedźnabiegwydarzeńnasamymKaukazie(ta-kimreaktywnymdziałaniembyłonaprzykładrozpoczęciepierwszejwojnyczeczeńskiejw celu zwalczenia tamtejszego separatyzmu).W ciągu dwóch kadencji Władimira putina (2000–2008) realizowano siłowy model za-rządzania regionem,wymagającywielkich nakładówfinansowych i stałejobecnościlicznejarmii(powybuchudrugiejwojnyczeczeńskiejsprawykau-kaskiezostałyfaktycznieoddanewgestięMinisterstwaObrony,anastępnieFSB).Wysokiekosztytakiejstrategiiorazbrakwidocznychefektów–nieuda-łosięuzyskaćpełnejkontrolinadregionem–spowodowałypewneuelastycz-nieniepolitykiKremla(wspomnianajużczeczenizacja,realizowanaodpołowy2002roku).dmitrij miedwiediew (2008–2012) próbował odbudować stabil-ność Kaukazu północnego metodami ekonomicznymi,inicjującwregionieróżnego rodzaju inwestycje i uruchamiając transfery finansowe. Symbolemzmiany polityki stała się nominacja na przedstawiciela prezydentaw nowoutworzonym północnokaukaskim okręgu federalnego ekonomisty Aleksan-draChłoponina,cieszącegosięopiniązdolnegomenedżera141.Naprzeszkodziewrealizacji„ekonomicznego”modeluzarządzaniaKaukazemPółnocnymsta-nęłakorupcja(znacznaczęśćprzesyłanychdoregionuśrodkówfinansowychbyła defraudowana). Ponadto, znaczna część inwestycji była nastawiona naobsługęruchuturystycznego,znikomegowwarunkachistniejącegozagroże-niaatakamiterrorystycznymi.polityka realizowana obecnie (od rozpoczę-cia w 2012 roku trzeciej kadencji prezydenckiej Władimira putina) łączy podejście miedwiediewowskie – kontynuacja rozpoczętych programów finansowych i uruchamianie następnych – z doraźnymi działaniami na rzecz bezpieczeństwa igrzysk(będzieonichmowadalejwtymrozdziale),przy jednoczesnymunikaniu interwencjiwprzypadkach, gdymogłaby onazaostrzyć sytuację (na przykład brak reakcji na agresywne kroki RamzanaKadyrowawobecsąsiednichrepublik).

141 WojciechGórecki,Menedżerowiezamiastgenerał-gubernatorów?NowataktykaMoskwynaKaukaziePółnocnym,Komentarze OSW,nr36,3.03.2010.

PRA

CE

OSW

01/

2014

56

Wszystkie przedstawionewyżej strategie łączy przekonanie – zgodne z od-czuciemrosyjskiejopiniipublicznej–że jesttoregionznacznieróżniącysięod reszty Rosji, z którym trzeba postępowaćw sposób niestandardowy. Jaksięwydaje,Moskwawstrzymujesięjednakzestrategicznądecyzją,czyinte-growaćKaukazPółnocny(rozumianytutajjakogórskierepubliki,zwyłącze-niemkrajów iobwodu)zogólnorosyjskąprzestrzeniągospodarczą, społecz-nąiprawną–ajeślitak,towjakisposób–czyteżgoizolować,godzącsięnaistnieniewobrębiekrajunieformalnej„wewnętrznejzagranicy”(napoziomieoficjalnychdeklaracjioddzieleniesięregionuniejestbranepoduwagę)142.

Brakcałościowejwizjiregionu,jednoczącejideiipozytywnejpropozycjidlarepu-blikKaukazuPółnocnego(paradoksalnie,takąideęipropozycję–à rebours–zgło-siłEmiratKaukaski),przejawiasięnawetwprojektachzainicjowanychwokresieprezydentury Dmitrija Miedwiediewa w rodzaju programu rozwoju turystykiisportówzimowych.Popierwsze,programtenjestskierowanytylkodokilkuwy-branychmiejsc,podrugiezaś,wwarunkachpanującejkorupcjiikryminalizacjigospodarki,bardzotrudnoznaleźćpoważnychinwestorów,aewentualnezyskinieprzełożąsięnapoprawęwarunkówżyciamiejscowej ludności.Wtymsen-sieMoskwakontynuujepolitykęZSRR,polegającąnawzmacnianiuistniejącychnaKaukaziePółnocnympodziałów,zwłaszczaetnicznych143.ZkoleiprzykłademobawczywręczstrachuprzedKaukazemjestbardzoograniczonywregioniepo-bórdowojska–zDagestanuczyInguszetiidoarmiitrafiajątylkopojedynczeoso-by(MinisterstwoObronyprzyznaje,żeniejestwstaniekontrolowaćkaukaskichpoborowych,podporządkowującychsobiewnieformalnysposóbjednostkiwoj-skowe,doktórychtrafiają)144,apoborowizCzeczeniisłużąwyłącznienaterenietejrepubliki.WtejsytuacjitaktykaMoskwy(unikaniemożliwychzadrażnień,bezwarunkowedotowanielokalnychbudżetów)stajesięjejstrategią.

142 Termin„wewnętrznazagranica”zostałspopularyzowanyprzezniemieckiegobadaczaUweHalbacha(UweHalbach,Russia'sInternalAbroad.TheNorthCaucasusasanEmergencyZoneattheEdgeofEurope,SWPResearchPaper2010/RP05,November2010.http://www.swp-berlin.org/fileadmin/contents/products/research_papers/2010_RP_05_hlb_ks.pdf).

143 Jedenzbadaczymówiwręczo„dyktaturzeparytetów”,czyliprzekonaniu,żenależyzapew-nićwszystkimkaukaskimnarodomproporcjonalnąreprezentacjęwlokalnychwładzach.Wypowiedźrosyjskiegoeksperta...,op. cit.PrzykłademutrwalaniasiępartykularyzmówkosztemideiwspólnegoKaukazu jestzjawiskopogłębiającej sięwrogościmiędzykibica-miposzczególnychklubówpiłkarskich,prowadzącejpodczasmeczówdostarćizamieszek(23października2013rokudoszłodomasowejbójkimiędzykibicamizespołówAngusztNa-zrańiAlaniaWładykaukazpospotkaniuwInguszetii;wregioniedonajsilniejszychnależądrużynyAnżyMachaczkałaiTerekuGrozny).

144 Сергей Маркедонов: отказ от призыва в армию уроженцев Кавказа говорит о неде еспо­собности государства,Kavkaz-uzel,8.04.2013.http://www.kavkaz-uzel.ru/articles/222549/

PRA

CE

OSW

01/

2014

57

Moskwarzadkoangażujesięwwewnętrznesprawyrepublikregionu,zosta-wiającszerokijaknarosyjskiewarunkimarginesswobodyichwładzom.Kremloczekujeodlokalnychliderów,abypodległeimpodmiotyFederacjiRosyjskiejbyłyprzedewszystkimstabilne,przyczymważniejszeodefektówwalkizter-roryzmem,zaktóreodpowiadająwpierwszejkolejnościagendyfederalne,sąprzewidywalnośćsytuacjipolityczno-społecznej,utrzymywaniepodkontroląadministracji i instytucji publicznych czybrakprzerwwdostawachprądu,wodyigazudogospodarstwdomowych.Jaksięprzytymwydaje,Moskwała-twiejakceptujenatymszczeblumetodyautorytarneniżdemonstracyjnąkon-cyliacyjność–zgłaszanieniezależnychodKremla inicjatywpokojowychczypróbybudowaniakoalicji lokalnychsiłpolitycznych–comożebyćodebranejakoprzejawnielojalności(dużowiększąniżinnisamodzielnościącieszysię,oczymbyłajużmowa,liderCzeczeniiRamzanKadyrow–możnanawetposta-wićtezę,żeMoskwastałasięjegozakładniczką).

O wspomnianym marginesie swobody dla najwyższych kaukaskich urzęd-nikówświadczyfakt,żeMoskwasporadyczniedecydowałasięnaodwołanieurzędującegoszefarepubliki(nieliczącgubernatorówKrajuStawropolskiego):jesienią2008rokuzostałzdymisjonowanyliderInguszetiiMuratZiazikow(powielumiesiącachprotestówzżądaniemjegoodwołania),wlutym2011roku–liderKaraczajo-CzerkiesjiBorysEbziejew(formalniesampodałsiędodymisji,wedługźródełprasowychKremlmiałzarzucaćmunieudolnośćwkwestiachgospodarczych).Podkoniecstycznia2013rokuWładimirPutinprzyjąłdymi-sję prezydentaDagestanuMagomiedsałamaMagomiedowa (też z pewnościąwcześniejznimuzgodnioną).Jaksięwydaje,wtymwypadkuprzyczynąbyłysamodzielne inicjatywy Magomiedowa – działalność Komisji ds. Adaptacji,umożliwiającejszybką„resocjalizację”bojowników,którzyzłożylibroń,atak-żezaangażowaniesięwdialogwewnątrzislamski.Kreml,przeciwny jakim-kolwiek rozmowom z bojownikami, a co najmniej niechętny – z salafitami,mógłuznaćte inicjatywyzaniebezpiecznyprecedens.PowołanienamiejscezdymisjonowanegopolitykaRamazanaAbdułatipowa,znanegowRosjidzia-łaczaiuczonego,alenieposiadającegonamiejscuswojegozapleczawskazywałna zamiarbezpośredniejkontrolinadDagestanemna rokprzed igrzyskamiolimpijskimi145–temuteżmiałzapewnesłużyćpóźniejszyaresztmerastolicy

145 Abdułatipowbyłm.in.deputowanym,federalnymministremds.politykinarodowościowejiambasadoremRosjiwDuszanbe,jestautoremszeregupracnatematstosunkówetnicz-nychnaKaukazieiwRosji.WojciechGórecki,KremlzwiększakontrolęnadDagestanem,Tydzień na Wschodzie,OSW,30.01.2013.http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/tydzien-na--wschodzie/2013-01-30/kreml-zwieksza-kontrole-nad-dagestanem

PRA

CE

OSW

01/

2014

58

DagestanuMachaczkały,oczymdalejwtymrozdziale.OstatnimprzypadkiembyładymisjalideraKabardyno-BałkariiArsenaKanokowa(jednocześnie–za-możnegoiwpływowegobiznesmena)wgrudniu2013roku.Należyzaznaczyć,żewszyscy czterej zdymisjonowani politycy otrzymaliwysokie stanowiskana szczeblu federalnym (Kanokow został przedstawicielem swojej republikiwRadzieFederacji),codowodzi,żeKremlbyłpewnyichlojalności,którąwtensposóbwynagradzał146.

Kwestią,którabudziszczególniedużokontrowersjizarównowrosyjskiejkla-sie politycznej, jak i w społeczeństwie, jest finansowanie regionu. Począw-szyodroku2008trafiajątam,niezależnieodzwykłychdotacjibudżetowych(budżetyrepublikKaukazuPółnocnegosąwwysokimstopniudeficytowe147),bardzoznaczne,choć trudnedooszacowaniaśrodkiwpostaciróżnychpro-gramówcelowych.Niesąonerozliczanewsposóbprzejrzysty148,corodziprze-konanie,żeKaukazPółnocnypasożytujenapaństwierosyjskim.Odczucietowzmacniająpublikacjeprasoweoluksusowychdobrachnależącychdokauka-skichliderów,zwłaszczaRamzanaKadyrowa,iowystawnymstylużyciaroz-rastającychsiękaukaskichdiasporwMoskwieiinnychrosyjskichmiastach.Na tym podłożu zrodziło się hasło-postulat „Dosyć karmienia Kaukazu!”(Хватит кормить Кавказ!), rozpropagowane przez jednego z liderów ruchuprotestu,znanegoblogerazwalczającegokorupcjęAleksiejaNawalnegoiprze-jęteprzezznacznączęśćopiniipublicznej–popierałojeaż51%respondentówcytowanychjużbadańWCIOM,opublikowanychwewrześniu2013roku(42%byłoprzeciwnych,7%niemiałozdanianatentemat)149.Oburzenie,któreprze-radzasięwniechęćdoprzesiedleńcówzKaukazu iprowadzidozajśćna tle

146 Zasadalojalnościobowiązujeobiestrony.Kremlokazujejąregionalnymliderompowstrzy-mującsięodoficjalnychkontaktówzalternatywnymielitamiwichrepublikach(organiza-cjepozarządowe,gminysalafickieitp.).

147 Np.budżetInguszetiiformowanyjestwoparciuobezpośredniedotacjezbudżetufederal-negowokoło90%.Celemrealizowanejobecniewrepublicestrategiirozwojujestobniżenietegowskaźnikado80%,cojednakwydajesięmałoprawdopodobne(Екатерина Абрамова, Евкуров: За 20 лет...,op. cit.).

148 Wszczegółowymraporcie„Кто кого кормит?”(Ktokogokarmi?),opublikowanymprzezportalLenta.ru zauważono,że„stosunkifinansowepomiędzyrepublikamiKaukazuPół-nocnegoafederalnymcentrumstanowiąjedenznajlepszychprzykładównanietranspa-rentnośćrosyjskiejpolitykibudżetowej”(http://lenta.ru/articles/2012/12/14/enough/).

149 Современная российская идентичность…,op. cit.WedługOśrodkaLewady,wpaździer-niku 2013 roku hasło to popierało nawet 71% badanych (w tym 35% popierało „zdecydo-wanie”, a 36% – „raczej”). Zob.: http://www.levada.ru/05-11-2013/rossiyane-o-migratsii-i-mezhnatsionalnoi-napryazhennosti.

PRA

CE

OSW

01/

2014

59

narodowościowym150,powodująnietylkodomniemanedefraudacjewsamymregionie,alerównież„panoszeniesię”przybyszówwcentralnejRosji151.Należyprzypuszczać,żeczęśćprzeznaczonychdlaregionuśrodkówzapewnewogólenaKaukazniedociera,częśćtrafiadorządzącychrepublikamiklanów,aczęśćwydawanajestnainwestycjemałoprzydatneiniepobudzającelokalnychgo-spodarek.WedługsłówdagestańskiegoprezydentaRamazanaAbdułatipowa,którezpewnościąmożnaodnieśćtakżedoinnychrepublik,wostatnichlatach„Dagestankarmiono,alenieleczono”inierozwijano152.

Nazwołanejwsierpniu2013rokuwPiatigorsku(siedzibapółnocnokaukaskie-go okręgu federalnego) naradzie podsumowującej rezultaty kończącego siępięcioletniegoprogramucelowego„PołudnieRosji”rosyjskiministerrozwojuregionalnegoIgorSluniajewstwierdził,żemimoprzeznaczenia43,6mldru-bli(około1,34mldUSD)napoprawęsytuacjispołeczno-ekonomicznejregionu,listaproblemówpozostajetasama,cow2008roku,aimwyższyjestpoziomfinansowania republik, tymmniej rynkowestają się ichgospodarki.Dopo-dobnychwnioskówdoszedłwPiatigorskuministerfinansówAntonSiłuanow,którypowiedział,żepoziomdotowanialokalnychbudżetównaKaukaziePół-nocnymrośniekilkakrotnieszybciejniżwinnychpodmiotachFederacjiRo-syjskiej.Siłuanowujawniłteż,żegdyśredniowRosjinatysiącmieszkańcówprzypada1,8urzędnika,wCzeczeniiwskaźniktenwynosi3,5,awInguszetii–4,6.Skrytykowałrównieżzbytlicznyjegozdaniemparksamochodowylokal-nychwładz153(zregułyskładającysięzluksusowych,opancerzonychlimuzyn).

150 Zajściatakiemiałynp.miejsce13października2013rokuwdzielnicyZachodnieBiriulewowMoskwie.WodpowiedzinazabójstwomłodegoRosjaninaprzezosobęowyglądzie„nie-słowiańskim”(dopierodzieńpóźniejwładzepodały,żepodejrzanymjestimigrantzAzer-bejdżanu)doszłodogwałtownychprotestów lokalnej społeczności,któreprzerodziłysięwataknazatrudniająceprzybyszówobiektyhandloweistarciazesłużbamiporządkowy-mi,wktórychrannychzostałokilkanaścieosób.Katarzyna Jarzyńska,Zamieszkina tleetnicznymwMoskwie,Tydzień na Wschodzie,OSW,16.10.2013.http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/tydzien-na-wschodzie/2013-10-16/zamieszki-na-tle-etnicznym-w-moskwie

151 Publiczneobchodzenieświątmuzułmańskich(odbieranejakodemonstracjasiły),huczneweselazestrzałaminawiwat,nocneprzejazdyprzezmiastakawalkadluksusowychsamo-chodówzflagamirepublikpółnocnokaukaskichitd.Pojedynczezdarzeniategotyputrak-towanesą jakoprzejawpostawyogółukaukaskichdiaspor,mającejcharakteryzowaćsięwysokimstopniemasertywności.

152 Powiedział to 15 sierpnia 2013 roku podczas spotkania z prezydentem Putinem. http://www.rbcdaily.ru/politics/562949988516522

153 Петр Нетреба, Дмитрий Бутрин, Премьер­министру показали горы проблем, Ко­ммерсантъ,20.08.2013.http://kommersant.ru/doc/2259319;Силуанов: Регионы Се вер но­го Кавказа могли бы сэкономить на автомобилях для чиновников,1prime.ru,19.08.2013.http://1prime.ru/Politics/20130819/765663024.html

PRA

CE

OSW

01/

2014

60

Niezależnieodtychzastrzeżeń,niespełnamiesiącpóźniejrosyjskaRadaBez-pieczeństwazatwierdziła„Głównekierunkipolitykipaństwawpółnocnokau-kaskimokręgufederalnym”.Narealizacjęjegozapisówprzewidzianowstęp-nie40mldrubli(około1,23mldUSD),którepochodzićmająznowej,tymrazemtrzyletniejedycjiprogramu„PołudnieRosji”.PrezydentPutinpowiedziałprzytejokazji,żepriorytetempolitykiwobecregionumabyćdalszezwiększenietemparozwojuspołeczno-ekonomicznego,gdyżtrudnewarunkiżyciastano-wią „pożywkędla ekstremistów”154.Deklarację tęmożnaodebrać jakozapo-wiedź,żedotychczasowakaukaskastrategiazostanieutrzymanaconajmniejdokońcaobecnejkadencjiprezydenckiejPutina,petryfikującnietylkorelacjeMoskwa–region,aletakżewewnętrznąsytuacjępolityczno-społecznąpółnoc-nokaukaskichrepublik.

2. operacja soczi 2014

Powołującpółnocnokaukaskiokręgfederalny,obejmującysiedempodmiotówFederacjiRosyjskiej,wchodzącychuprzedniowskładpołudniowegoOF(decy-zjęprezydentaDmitrijaMiedwiediewawtejsprawieupubliczniono19stycz-nia 2010 roku), rosyjskiewładze chciały symboliczniepokazać, że „Soczi tonieKaukaz”–KrajKrasnodarski,naktóregoobszarzeleżyolimpijskikurort,pozostałwdotychczasowymOF.Byłtozabiegpsychologiczno-propagandowy,którywpewiensposóbpiętnowałrepublikiKaukazuPółnocnego(pozaAdyge-ją),ponieważokręgpółnocnokaukaskistałsięjedynymutworzonymwoparciuokryteriaetniczneikonfesyjne155.Dokojarzącychsięzterroryzmemifunda-mentalizmemislamskimrepublikdołączonoKrajStawropolski,abyuniknąćwrażenia,żenowyokręgjest„rezerwatem”kaukaskichgórali(ztegopowoduniepowołanookręgu, składającego się tylko znajbardziejniestabilnychDa-gestanu,CzeczeniiiInguszetii–popierwsze,niematamprawieetnicznychRosjan,apodrugie,powstałbyspór,gdziemamieścićsięsiedzibatakiegoOF).

154 Муса Мурадов, Северному Кавказу укажут новое направление, Коммерсантъ,10.09.2013.http://kommersant.ru/doc/2275567Wgrudniu2011roku,będąc jeszczepremierem,WładimirPutinmówił,żezmniejszenieinwestowaniawKaukazPółnocnywywołapoważneperturbacje,któremogązakończyćsięwojną:mniejszypoziomdotacjispowodujewiększąfalęmigracjizKaukazuPółnocnegododużychrosyjskichmiast, cozrodzinoweproblemy,a jeślimigracjęzatrzymać,młodzieżprzyłączy się do zbrojnego podziemia, wzmacniając koncepcję oddzielenia Kaukazu odRosji(Лучше поздно, чем никогда,Expertclub.ge,23.12.2011.http://rus.expertclub.ge/por-tal/cnid__10661/alias__Expertclub/lang__ru/tabid__2546/default.aspx). Kwestię dotacjizpunktuwidzenialokalnychelitomówionowpunkciepoświęconymwojniedomowej.

155 С созданием нового федерального округа Северный Кавказ приобретает особый статус в России,Kavkaz-uzel,20.01.2010.http://www.kavkaz-uzel.ru/articles/164427

PRA

CE

OSW

01/

2014

61

NowyokręgnieusprawniłzarządzaniaKaukazemPółnocnym,ajednązprzy-czyn stał się konflikt między pełnomocnym przedstawicielem prezydentaAleksandremChłoponinemaRamzanemKadyrowem156.

Abywymusićwokresiepoprzedzającymigrzyskaiwtrakcieichtrwanialo-jalność północnokaukaskich elit, Moskwa zdecydowała się latem 2013 rokuna serię pokazowych aresztowańwysokich urzędnikówwDagestanie.Naj-większy rezonans wywołało zatrzymanie 1 czerwca wieloletniego (od 1998roku)meraMachaczkały i szefa dagestańskiego oddziału Jednej Rosji SaidaAmirowa, uchodzącego za najbardziej wpływowego po Kadyrowie politykaregionu.Oskarżonogoozleceniezabójstwa,apokilkumiesiącachśledztwadodatkowooterroryzmihandelbronią157.Widowiskowysposóbzatrzymaniapolityka(szturmjegodomu-twierdzyprzezprzysłanązMoskwyjednostkęsiłspecjalnych–oakcjiniepoinformowanodagestańskiegoMSW–anastępnieewakuacjahelikopterem)wskazywał,żebyłatoświadomademonstracjasiłyideterminacjiMoskwy.Jaksięwydaje,skierowanydokaukaskichelitprzekazmiałimuświadomić,żeniemaludzinietykalnych.Działanienosiłocharakterdoraźny,obliczonynawymuszeniespokojuprzedigrzyskami,anienadługo-faloweuzdrowieniestosunkówwewnętrznychwrepublice–opróczAmirowanie aresztowano innych szefów dagestańskich klanów i po igrzyskach doj-dziezapewnemiędzynimidowalkionowypodziałstrefwpływów(pozosta-liaresztowanibylialbopowiązanizAmirowem,albonieodgrywaliwiększejroliwnieformalnychukładachwrepublice,aichzatrzymaniemiałozapewnenaceluuniknięciewrażenia,żeorganyściganiadziałająwybiórczo).

KrokipodjęteprzezMoskwębezpośredniowceluzapewnieniabezpieczeń-stwa olimpiady przypominają planowanie operacji specjalnej. W trakcietrwaniaigrzyskwSocziiokolicachbędzieobowiązywałde factostanwy-jątkowy: zgodniezdekretemprezydentaPutina,którywszedłwżycie23sierpnia2013roku,namiesiącprzedrozpoczęciemzawodów(7stycznia2014

156 WojciechGórecki,Menedżerowiezamiast…,op. cit.;WojciechGórecki,„Pełzająca”wojnadomowa…, op. cit. Rosyjskiemedia sugerowały ponadto, że Chłoponin przystosował siędopanującegonaKaukaziePółnocnymklanowegostyluuprawianiapolityki,adowodemmiało być m.in. mianowanie na stanowisko zastępcy p.o. dyrektora generalnego spół-kiKurortyKaukazuPółnocnego (ОАО „Курорты Северного Кавказа”) jego zięciaNikitySzaszkina (Максим Гликин, Светлана Бочарова, Максим Товкайло, Развитие Кавказа стало семейным делом, Vedomosti.ru, 15.05.2013. http://www.vedomosti.ru/politics/news/12025491/kavkazskij_klan_hloponina

157 Саиду Амирову предъявлено обвинение в подготовке теракта,Kavkaz-uzel,28.10.2013.http://www.kavkaz-uzel.ru/articles/232422/

PRA

CE

OSW

01/

2014

62

roku)zacznieobowiązywaćzakazorganizowanianiezwiązanychzimpre-ząmityngów,wiecówidemonstracji.Ograniczeniamająobowiązywaćdo21marca(czylidopiątegodniapozakończeniuparaolimpiady–któratrady-cyjnieodbywasiępowłaściwychigrzyskach).Wtymczasiemiastobędziepodzielonenastrefyobjętekontrolą(dostępmożliwyposprawdzeniuprzezpolicję)izamknięte(dostępograniczonydlauczestnikówzawodów,obsługiikibiców).DoSocziniebędąwpuszczanebezprzepusteksamochodyzobcy-minumeramirejestracyjnymi158.Okoliceterenówolimpijskichzostanąoto-czonewpraktycekordonemsanitarnym.Żołnierzeutworzonejwsierpniu2012rokuGrupyOperacyjnej„Soczi”(wojskowyspecnaz,łącznieponad10tysięcyżołnierzyioficerów)będąpatrolowaćgórskietereny,ścieżki,wąwo-zyiprzełęczenaobszarzeodAbchazjidogranicypomiędzyKaraczajo-Czer-kiesjąaKabardyno-Bałkarią(około200kilometrówodstolicyigrzysk).Pla-nujesięzamknięciedlaturystówtakichmiejscowościwypoczynkowychjakArchyziTeberda,anawetrejonuPrzyelbrusia,skądteoretyczniemoglibyoperowaćbojownicyEmiratu159.GranicęzGruzjąmająochraniaćdodatko-wojednostkirosyjskiej58.Armii.WsamymSoczistacjonowaćmawtrakcieigrzysk42 tysiącepolicjantów,24,5 tysiąca innychfunkcjonariuszyMSWi 10 tysięcyżołnierzywojskwewnętrznychMSW160,a także jednostkiko-zackie161.

10 września 2013 roku rozpoczęła pracę komisja mająca odszukać i wysie-dlić z Soczi nielegalnych imigrantów (wielu z nich zatrudniło się przy bu-dowach obiektów olimpijskich). W trakcie igrzysk w mieście będą mogłyprzebywaćwyłącznieosobymającetammeldunek(zwyjątkiemtechnicznejobsługiigrzysk,zawodnikówikibiców)162.Do22październikafunkcjonariusze

158 На время проведения Олимпиады в Сочи будут запрещены митинги, Kavkaz-uzel,24.08.2013.http://www.kavkaz-uzel.ru/articles/228995/;Лев Левинсон: в Сочи на время Олимпиады вводится режим чрезвычайного положения,Kavkaz-uzel,24.08.2013.http://www.kavkaz-uzel.ru/articles/229015/

159 WskładGrupyOperacyjnej„Soczi”wchodządwiebrygadyspecnazupołudniowegookrę-guwojskowego:22.i10.Алексей Михайлов, К защите Олимпиады в Сочи подключился армейский спецназ,Izvestia.ru,26.02.2013.http://izvestia.ru/news/543324

160 Колокольцев: МВД направит на Олимпиаду в Сочи дополнительные силы,Kavkaz-uzel,30.10.2013.http://www.kavkaz-uzel.ru/articles/232575/

161 Казаки встретят гостей Сочи на вокзалах,Vse-o-sochi.ru,http://vse-o-sochi.ru/news/ci-ty/1032-kazaki-vstretyat-gostey-sochi-na-vokzalah.html

162 В Сочи с 10 сентября начинает работу комиссия по обнаружению нелегальных мигрантов,Kavkaz-uzel, 2.09.2013. http://www.kavkaz-uzel.ru/articles/229406/;HumanRights Watch призвала МОК обратить внимание на задержания мигрантов в Сочи,Kavkaz-uzel,3.10.2013.http://www.kavkaz-uzel.ru/articles/231057/

PRA

CE

OSW

01/

2014

63

FederalnejSłużbyMigracyjnejustalili1800adresówmieszkań,wktórychżyliimigranci163.

Mało znaczącym, ale charakterystycznym wydarzeniem, świadczącym, żedlaMoskwy liczy się przedewszystkimpropagandowy i prestiżowy sukcesigrzysk bez względu na koszty164, zaś przygotowanie zawodów traktowanejestzgodniezzasadą„celuświęcaśrodki”iodbywasięznaruszaniemprawmiejscowejludnościorazwoderwaniuodkontekstuhistorycznego,byłauro-czystość przekazania symboli olimpijskich przez przedstawicieliVancouver(który gościł poprzednie zimowe igrzyska olimpijskie) na ręcewładz Soczi.Otóżpodczas towarzyszącychwydarzeniuwystępówartystycznych „rdzen-ną ludność” miasta-gospodarza nadchodzących igrzysk reprezentował chórkozacki(KozacystanowiliawangardęrosyjskichwojskpodbijającychKaukazwXIXwieku).DofolkloruCzerkiesów–prawdziwejrdzennejludnościokolicSoczi–nieodwołanosięaniwówczas,aniteżprojektującmaskotkiigadżetyolimpijskie,copostulowaliprzedstawicieleśrodowiskczerkieskichlojalnychwobecRosjiinienawołującychdobojkotuzawodów165.

163 Ткачев: ФМС Кубани выявила в Сочи 1800 "резиновых квартир", в каждой числятся более 10 человек,Kavkaz-uzel,23.10.2013.http://www.kavkaz-uzel.ru/articles/232155/

164 Natematkosztówigrzyskzob.np.WacławRadziwinowicz,Igrzyskaoligarchijskie,Gazeta Wyborcza,28.10.2013.

165 Символика Олимпиады в Сочи должна отражать культуру черкесов, уверены представители адыгских организаций,Kavkaz-uzel,8.04.2010.http://www.kavkaz-uzel.ru/articles/167516/.

PRA

CE

OSW

01/

2014

64

VII. podsumoWanIe I próBa prognozy: rosja Bez KauKazu?

PodobniejakwXIXwieku,gdyRosjapodbiłaKaukazPółnocny,abysprawniejzarządzaćprzyłączonymikilkadekadwcześniejobszaramiobecnychGruzji,AzerbejdżanuiArmenii,równieżdziśkontrolanadtymregionemwydajesięniezbędna dla zachowania wpływów na Kaukazie Południowym (Moskwajestzdeterminowana,aby jeutrzymać,oczymświadczymiędzyinnymiak-tywizacjajejpolitykiwobecAzerbejdżanuiArmeniiwiosnąilatem2013roku,wperspektywieszczytuPartnerstwaWschodniegowWilnie166).UtrataKau-kazu Północnego bardzo utrudniłaby Rosji kontakty z sojusznicząArmenią(jedynegonaKaukaziePołudniowymkraju,gdzieznajdujesięrosyjskabazawojskowa i jedynego,którynależydokontrolowanejprzezMoskwęOrgani-zacjiUkładuoBezpieczeństwieZbiorowym),atakżezuznanymiprzezsiebieAbchazją iOsetiąPołudniowąorazz Iranem.Przez regionprzebiegająważ-nedlaRosjiszlakienergetyczne–wtymropociągBaku–Noworosyjskigazo-ciągdoArmenii–orazdrogiiliniekolejowe,ponadtoznajdująsiętamważnelotniska(lokalnyhubwMineralnychWodach),portymorskie(Noworosyjsk,Machaczkała),wreszcieuzdrowiskaikurorty(Jessentuki,Kisłowodzk,Piati-gorsk,Anapa,Soczi),atakżejedyneweuropejskiejczęścikrajuośrodkispor-tówzimowych(okoliceSocziitzw.Przyelbrusie).

Wymienioneuwarunkowaniawskazują,żedlaMoskwykluczoweznaczeniemakontrolanadpółnocnokaukaskąinfrastrukturątransportowo-komunika-cyjnąigranicamizGruzją(wtymnaodcinkachabchaskimipołudniowoose-tyjskim)orazzAzerbejdżanem.Wtakiejperspektywiestabilnośćregionu(niedoosiągnięcianadłuższąmetębez jegopełnej integracji z resztąkraju)niejestcelemsamymwsobie,ajedynieśrodkiem,ułatwiającym,czywręczumoż-liwiającym,wspomnianąkontrolę;analogicznie,permanentnaniestabilnośćKaukazuPółnocnegozagrażabezpieczeństwucałegopaństwao tyle,o ile tękontrolęutrudnialubrozprzestrzeniasiępozaregion.Dotakichsytuacjido-chodziwprzypadkuatakówterrorystycznychEmiratuwcentralnejRosjilubkonfliktówistarćnatlenarodowościowymzudziałemprzybyszówzKaukazuwMoskwie i innychmiastach.Przypadkiemskrajnym,godzącymwprestiż

166 AleksandraJarosiewicz,MoskwatargujesięzBakuprzedwyboramiprezydenckimi,Ty-dzień na Wschodzie, OSW, 28.08.2013. http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/tydzien-na--wschodzie/2013-08-28/moskwa-targuje-sie-z-baku-przed-wyborami-prezydenckimi;SzymonAnanicz,ArmeniaodwracasięodUE,Tydzień na Wschodzie,OSW,4.09.2013.http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/tydzien-na-wschodzie/2013-09-04/armenia-odwraca-sie--od-ue

PRA

CE

OSW

01/

2014

65

RosjiiosobiścieprezydentaPutina,byłbyewentualnyzamachpodczasigrzyskwSoczi.Gdybynieistniejącezagrożenie„eksportem”niestabilnościpozaKau-kazPółnocny,stanwojnydomowej–wskaliograniczonejdoregionuiw„punk-towym”wymiarze(walczątylkobojownicyisiłowicy,brakatakównacelecy-wilne) –mógłbybyćdlaMoskwydoraźnienawetkorzystny, gdyżEmirat toobecniejedynawregionierealnaopozycjawobecRamzanaKadyrowa.Elimi-nacjazbrojnegopodziemiajeszczebardziejwzmocniłabypozycjęczeczeńskie-goliderawobecMoskwy,ponieważniemiałbyjużwtedyżadnychliczącychsięlokalnychrywaliorazniepotrzebowałbywsparciafederalnychstruktursiło-wych,jakmatoobecniemiejscewprzypadkuwiększychstarćzbojownikami(jaknaprzykładwlutym2012roku;nacodzień„federalni”rzadkoopuszczająkoszary). Brak bojownikówoznaczałbyponadto automatyczne zmniejszeniefinansowaniarepublikizbudżetucentralnego(dużaczęśćtychśrodkówprze-kazywanajest–conieznaczy,żewykorzystywana–nawalkęzterroryzmem).Wtakiejsytuacjiłatwomożnabyłobywyobrazićsobiescenariusz,żeKadyrowstajenaczelenowejodsłonyruchunarodowowyzwoleńczego,wykorzystującatuty, których zabrakło Dudajewowi iMaschadowowi (brakwewnętrznychoponentów,jednorodnośćetnicznarepubliki,pokaźnezasobyfinansoweorazpotencjalnewsparcieprzynajmniejczęścimuzułmańskiejummy).

Sytuację rosnącej obcości, jaką wobec Kaukazu Północnego i ludzi stamtądodczuwają – zwzajemnością – etniczniRosjanie,możnaporównaćdo stanuz ostatnich dekad XIX wieku, gdy region posiadał nieformalny status we-wnętrznejrosyjskiejkolonii.WokresieZSRRbyłatonajbiedniejszainajbar-dziejniedoinwestowanaczęśćpaństwa167, apo 1991 roku trudności teuległypogłębieniuwwyniku dwóchwojen czeczeńskich, nie licząc konfliktównamniejsząskalę.Sympatię, jakączęśćrosyjskiejinteligencjiodczuwaławobecniepodległościowychdążeńCzeczenównapoczątkulat90.iwokresiepierw-szejwojny,znacznieosłabiłyprzypisywaneimzamachynadomymieszkalneorazrajdBasajewaial-ChattabanaDagestanlatem1999roku.PozajęciuprzezkomandoMowsara Barajewa teatru na DubrowcewMoskwie (październik2002roku)iatakuzwiązanychzSzamilemBasajewemterrorystównaszkołę

167 W czasach ZSRR na Kaukazie Północnym istniało tzw. bezrobocie ukryte, dotykającezwłaszczaprzedstawicielinarodówrdzennych.Istniejąprzesłankiświadczące,żewładzeradzieckiewlatach60.-80.celowoograniczałyrozwójregionu,stymulującpotokimigra-cyjnedocentralnejRosji,naUraliSyberię,abyzmniejszyćprzewagęludnościkaukaskiej–którejnieufano–nadsłowiańskąitymsamymzminimalizowaćgroźbęrozruchówibun-tów(wokresiestalinowskimtakąrolęmiałypełnićdeportacje).Otym,żeobawyMoskwyniebyłybezpodstawne,świadczyfakt,żeostatnioddziałantykomunistycznejczeczeńskiejpartyzantki(poddowództwemChasuchyMagomadowa)zostałrozbitydopierow1976roku.

PRA

CE

OSW

01/

2014

66

wBiesłanie(wrzesień2004roku),Kaukazzacząłkojarzyćsięwyłączniezter-roryzmem i fanatyzmem religijnym. Obecnie w Rosji można mówić wręczokaukazofobii,przyczymnacodzieńniechęćdo tegoregionubudząprzedewszystkimszybkorosnące,asertywnekaukaskiediasporywrosyjskichmia-stach(analogicznie,corazsilniejsząpozycjęzdobywająwRosjiugrupowanianacjonalistyczne,coprowadzidozaostrzeniasytuacjinarodowościowej168).

KonsekwencjątakiegopostrzeganiaKaukazuPółnocnegojestpoparcieprzezrosnącą grupę Rosjan idei oddzielenia się problematycznego obszaru od ichpaństwa.OśrodekLewadyprowadzibadanianatentematod1996roku,pytającostosunekdomożliwościoddzieleniasięodRosjisamejCzeczenii.Wczerwcu2013roku12%badanychwybrałoodpowiedź,żejużsiętofaktyczniedokonało,24%–żepoparłobyoddzielenie,a27%–żeniewywarłobytonapytanymszcze-gólnegowrażenia;13%byłotemuprzeciwne,10%uważało,żetrzebasiętakie-muscenariuszowiprzeciwstawićnawetzacenęwojny,a14%niemiałowtejsprawiezdania.Wmaju2011rokuanalogicznewariantywybrałoodpowied-nio11%,23%,28%,12%,13%i14%,awkwietniu2009roku–10%,14%,21%,19%,22%i15%169.Powyższegoscenariuszanierozpatrują–przynajmniejoficjalnie–rosyjskiewładze.PodczaswystąpienianaspotkaniuKlubuWałdajskiegowewrześniu2013rokuWładimirPutinuznałintegralnośćRosjizajednąz„czer-wonychlinii”,których„nikomuniewolnoprzekroczyć”170,jednaksamfakt,żekwestiatajestdyskutowana,świadczyowyjątkowymibardzospecyficznymmiejscuKaukazuPółnocnegowramachpaństwarosyjskiego.

*

Dla wszystkich aktywnych na Kaukazie Północnym aktorów bardzo ważnypunktodniesieniastanowiąigrzyskaolimpijskiewSoczi.Należyoczekiwać,żeemirat Kaukaskibędziechciałzademonstrowaćprzyichokazjiswójpotencjałizdolnośćdodestabilizacjisytuacji (pomimowprowadzonychprzezMoskwębezprecedensowychśrodkówbezpieczeństwa).BiorącpoduwagęoświadczenieDokkuUmarowaz3lipca2013roku,wktórymwezwałpodziemiedozerwania

168 Pod koniec października 2013 roku dyrektor Ośrodka Lewady Lew Gudkow oceniał, żeRosja znajduje sięw przededniu pogromów.Глава „Левада­Центра": Россия находится в предпогромном состоянии – вопрос лишь, где рванет,Kavkaz-uzel,25.10.2013.http://www.kavkaz-uzel.ru/articles/232217/.

169 Отделение Чечни и Северный Кавказ,Levada.ru,1.07.2013.http://www.levada.ru/01-07-2013/otdelenie-chechni-i-severnyi-kavkaz

170 WystąpienieprezydentaRosji…,op. cit.

PRA

CE

OSW

01/

2014

67

igrzysk,niemożnawykluczyć,żedojdziedozamachówlubzostanąpodjęteta-kiepróbywokresiepoprzedzającymzawodybądźwtrakcieichtrwania(tymbardziejżebojownicyniewykazująodpoczątku2011rokuaktywnościpozare-publikami,coskłaniadoprzypuszczenia,że„zbierająsiły”naolimpiadę).DozamachówmogłobydojśćzarównowSocziiokolicach,jakteżwinnychmiej-scach,przyczymimbliżejdostolicyigrzysk,tymichskalamożebyćmniejsza–wSocziczywKrasnejPolanienawetmałyatakterrorystycznybezofiarśmier-telnychgwarantowałbyświatowyrozgłosipanikęwśróduczestnikówigrzysk,gdy w Rostowie nad Donem czy Moskwie podobny efekt mógłby przynieśćtylkospektakularnyzamachzsetkamiposzkodowanych(zamachnaautobuswWołgogradziewpaździerniku2013rokuniewpisujesięwlogikęoświadcze-niaUmarowa).Jednocześnieniemożnawykluczyć,żeEmiratjużniedysponujerealnąsiłąidestrukcyjnympotencjałem,jakiniewątpliwiemiałwlatach2009–2011,niemateżdanychpozwalającychzweryfikowaćspekulacjenatematpo-siadanegoprzezMoskwęprzełożenianapodziemiezbrojne.

Należyprzypuszczać, że po igrzyskachEmirat będzie kontynuował taktykęzlat2011-2013(atakinaprzedstawicielistruktursiłowychiorganówpaństwanaKaukazie),prowadzącjednocześnie„pracęupodstaw”:agitacjęwśróddzie-ci imłodzieży,przejmowaniezapośrednictwemprzychylnychsobiemułłówkontroli nad meczetami, zwalczanie „pogańskich” zwyczajów i świeckiegostylużycialudności(wpołowiepaździernika2013rokuprokuraturazamknę-ławMachaczkaledziałającebezlicencjiprzedszkole„Fatimka”,prowadzoneprzypuszczalnieprzezsalafitów171).

Czeczeńskiliderramzan Kadyrownajprawdopodobniejniebędziepodejmo-wałprzedigrzyskamiżadnychdziałań,możnanatomiastoczekiwać,żepoichzakończeniuwrócidopróbrozciągnięciakontroliprzynajmniejnadIngusze-tią.PowstrzymaćmogłabygojedyniezdecydowanainterwencjaMoskwy,choćwobecnychwarunkachtrudnojąsobiewyobrazić(ewentualnewyeliminowa-nieKadyrowaoznaczałobybrutalnąwojnęoschedęponimwsamejCzeczenii,abyćmożetakżenowąwojnęrosyjsko-czeczeńską).

moskwa (rosyjskie władze centralne) do igrzysk skupi się na kwestii ichbezpieczeństwa, a później będzie zapewne kontynuowała strategię „Mied-wiediewa–Putina” (duże transfery finansowe do regionu, punktowe inwe-stycjewgospodarkikaukaskichrepublik),nacomożewskazywaćprzyjęcie

171 В Махачкале прокуратура закрыла детский сад, работавший без лицензии,Kavkaz-uzel,13.10.2013.http://www.kavkaz-uzel.ru/articles/231601/

PRA

CE

OSW

01/

2014

68

kolejnego,trzyletniegoprogramu„PołudnieRosji”.Podejścietakienierozwią-zujekaukaskichproblemówaniniegwarantujesukcesówwwalcezrebelian-tami,aleumożliwiaprowadzeniepolityki„dzielirządź”,utrwalającregional-nepodziały(rywalizacjaklanówodostępdośrodkówzbudżetucentralnego).Niezbędnymelementemtejstrategiisąpieniądze,alemetodysiłowe(strategia„pierwszegoPutina”,ewentualnaalternatywadlaobecnej)równieżsąbardzokosztowne–wymagająutrzymaniawregionielicznejarmii,adotegobudząwiększyopórmiejscowejludnościiskutkująwiększąemigracjązregionu.

Mniejprawdopodobnyscenariuszzakłada,żepoigrzyskachMoskwapodejmiepróbęostatecznegostłumieniarebeliiijednocześniezdyscyplinowaniaRam-zanaKadyrowa.Zatakimrozwojemwypadkówprzemawiawspomnianejużprzerzuceniewiosną2012rokuznacznychilościwojskadoDagestanu,jednakwarianttenniesiezasobąryzykoskrajnejdestabilizacjiregionu(niemożnabyłobywykluczyćmiędzyinnymibuntuKadyrowaprzeciwRosji),zaśewen-tualnysukcesmógłbyokazaćsiękrótkotrwały(możliwybyłbywybuchsala-fickiejrewolucjiislamskiej,obecniemałoprawdopodobny–wielusalafitówniechce,abyichkojarzonozbojownikami–alewsytuacjirozprawyzEmiratem,którąkaukascymuzułmaniemoglibyodebraćjakowalkęzreligią,całkiemre-alny).NiemożnanatomiastwykluczyćpróbyograniczeniasamowoliKadyro-wanaobszarzepozaKaukazem(zwłaszczanieuzgodnionychzMoskwądzia-łańjegoochronywcentralnejRosji).

Niezależnie od tego, który wariant będzie realizowany, niewykluczone jestzwiększenieprzezMoskwęizolacjiregionuodresztykraju(zaostrzenieprze-pisówmeldunkowych,utrudniająceludziomzKaukazuprzesiedlaniesiępozarepubliki,wzmocnieniekontrolinagranicachzewnętrznychpółnocnokauka-skiegookręgufederalnegoitp.).

Północnokaukaskieelity regionalnebędądążyłydoutrzymaniaobecnej,paso-żytniczejwistociesymbiozy,jakałączyjezfederalnymcentrum,gdyżjestonadlanichwygodna–wzamianzalojalnośći„pilnowanie”swoichrepublikMoskwagwarantujeimnietylkokorzyścimaterialne,aletakżebezpieczeństwo.Należysądzić,żepoigrzyskachMoskwazwiększądeterminacjąbędziestarałasięukró-cićnajbardziejdemonstracyjneprzejawynadużywaniastanowiskikorupcji.

Wdającejsięprzewidziećprzyszłości,azerbejdżanigruzjaniebędąodgry-wałynaKaukaziePółnocnymwiększej roli.Rolę taką–wobecKaukazuPół-nocno-Zachodniego–możeodgrywaćnatomiastnamałąskalęAbchazjajakoośrodekintegrującynarodoweruchyczerkieskie.SprzyjatemustatusAbchazji

PRA

CE

OSW

01/

2014

69

–niezależnieoduznaniajejpaństwowościzaledwieprzezkilkakrajówświatajestonnawetwramachGruzji formalniewyższyniżmajączerkieskierepu-blikiFederacjiRosyjskiej.SuchumimożenaprzykładorganizowaćnawiększąniżoneskalęakcjęprzesiedleńcządlabliskowschodnichCzerkiesów(którzypootrzymaniuabchaskiegopaszportumogąswobodniewjeżdżaćdoRosji).

Na sytuację na Kaukazie Północnym oraz stosunki Moskwa-region wpływmożewywrzećtakżesytuacjamiędzynarodowa.Ewentualnepogłębieniesiękryzysu wokół Iranu czy wznowienie wojny o Górski Karabach pomiędzyAzerbejdżanemaArmenią,skutkującezwiększeniemobecnościRosjinaKau-kazie Południowym (także w wymiarze militarnym), uprawdopodobniłobypowrótMoskwydometodsiłowych,aprzynajmniejdowprowadzenianaKau-kazPółnocnyznacznychsiłwojskowo-policyjnych iponownegoprzejęciaodlokalnychstruktursiłowychochronygranicwewnętrznych(międzyrepubli-kami),obsadyposterunkówkontrolnychnadrogachczykontrolinadstrate-gicznąinfrastrukturą.Domilitaryzacjiregionumożeteżprzyczynićsiękażdykryzyswrelacjachrosyjsko-gruzińskich.

*

25października2013rokurosyjskaDumaPaństwowaprzyjęłaprojektnoweli-zacjikodeksukarnegoiustawantyterrorystycznych(WładimirPutinpodpisałdokument3listopada).Wmyślnowychzapisów,odpowiedzialnośćmajątkowązaskutkiakcji terrorystycznychmająponosićnietylkoichsprawcy, lecztak-że członkowie ich rodzin oraz szeroko rozumiane „osoby bliskie” (chyba żeudowodnią, iżźródłemichmajątkuniebyładziałalność terrorystyczna).Nie-zależnieodtegozastrzeżenia,istotazmianzbliżarosyjskieustawodawstwodospotykanejnaKaukaziePółnocnym,azwłaszczawCzeczenii,praktykiburze-niadomów,należącychdorodzinbojowników,comanaceluskłonienieichdorezygnacji z udziałuw zbrojnympodziemiu.Uchwalenie noweli dowodzi, żeMoskwa zamiast podjąć próbę inkorporacji regionu do rosyjskiej przestrzeniprawnej,gospodarczejczyspołecznej,samaprzejmujeniektórezasadyiregułyobowiązującenaKaukazie(wtymwypadku–elementyodpowiedzialnościzbio-rowej).Wynikatozbezradnościwładzfederalnychwobecproblemówregionuistanowipróbęzrzuceniazsiebieczęściodpowiedzialnościzawalkęzrebelią.

Autor dziękuje za pomoc Ewie Fischer i Katarzynie Jarzyńskiej

WojcIech górecKI

Prace nad tekstem zakończono 24 grudnia 2013 roku

PRA

CE

OSW

01/

2014

70

Aneks 1

Ofiary aktów przemocy o charakterze terrorystycznym oraz starć ze zbrojnym podziemiem na kaukazie Północnym w latach 2010-2012 z podziałem na republiki

Ofiaryaktówprzemocyocharakterzeterrory-stycznymorazstarćzezbrojnympodziemiemwlatach2010-2012

2010 2011 2012

DagestanZabici 378 413 405

Ranni 307 411 290

CzeczeniaZabici 127 95 82

Ranni 123 106 92

InguszetiaZabici 134 70 84

Ranni 192 38 83

OsetiaPółnocnaZabici 24 4 7

Ranni 171 10 7

Kabardyno-BałkariaZabici 79 129 107

Ranni 82 44 49

Karaczajo-CzerkiesjaZabici 2 22 5

Ranni 2 12 2

KrajStawropolskiZabici 10 17 10

Ranni 79 7 2

KaukazPółnocnyogółemZabici 754 750 700

Ranni 956 628 525

Ogółem(zabiciiranni) 1710 1378 1225

Źródło:Opracowaniewłasnenapodstawieserwisów„Kavkaz-uzel.ru”

PRA

CE

OSW

01/

2014

71

Aneks 2

Ofiary aktów przemocy o charakterze terrorystycznym oraz starć ze zbrojnym podziemiem na kaukazie Północnym w latach 2010-2012 z podziałem na kategorie

Stratywśródsiłowików,bojownikówiosóbcywilnych

2010

Łączniezabiciiranni

Udziałwśródogółuofiar

2011

Łączniezabiciiranni

Udziałwśródogółuofiar

2012

Łączniezabiciiranni

Udziałwśródogółuofiar

Osobycywilne

Zabici 180 669(39,12%)

177 342(24,82%)

89 216(17,63%)Ranni 489 165 127

Funkcjo-nariuszestruktursiłowych

Zabici 225692

(40,47%)

190652

(47,31%)

211600

(48,98%)Ranni 467 462 389

Bojownicy

Zabici 349349

(20,41%)

384384

(27,87%)

409409

(33,39%)Zatrzy-mani

254 370 14

Źródło:Opracowaniewłasnenapodstawieserwisów„Kavkaz-uzel.ru”

PRA

CE

OSW

01/

2014

72

aneKs 3

ofiary aktów przemocy o charakterze terrorystycznym oraz starć ze zbrojnym podziemiem na Kaukazie północnym w miesiącach I–IX 2013 roku z podziałem na republiki

Ofiaryaktówprzemocyocharakte-rzeterrorystycznymorazstarćzezbrojnympodziemiemwroku2013

I II III IV V VI VII VIII IX

DagestanZabici 10 31 26 22 38 26 23 b.d. 32

Ranni 14 12 15 13 91 17 8 b.d. 26

CzeczeniaZabici 14 0 6 3 1 2 4 b.d. 4

Ranni 8 2 7 6 1 15 7 b.d. 8

InguszetiaZabici 0 5 7 8 3 0 2 b.d. 2

Ranni 0 13 1 14 8 6 2 b.d. 4

OsetiaPółnocnaZabici 0 0 0 0 0 0 0 b.d. 0

Ranni 0 0 0 0 0 0 0 b.d. 0

Kabardyno-BałkariaZabici 12 1 7 1 3 9 13 b.d. 6

Ranni 1 1 0 0 2 4 1 b.d. 0

Karaczajo-CzerkiesjaZabici 3 0 1 0 0 0 0 b.d. 0

Ranni 0 0 2 0 0 0 0 b.d. 0

KrajStawropolskiZabici 0 0 0 0 0 2 4 b.d. 0

Ranni 0 0 0 0 0 1 1 b.d. 0

KaukazPółnocnyogółemZabici 39 37 47 34 45 39 46 42 44

Ranni 23 28 25 33 102 43 19 34 38

Ogółem(zabiciiranni) 62 65 72 67 147 82 65 76 82

Źródło:Opracowaniewłasnenapodstawieserwisów„Kavkaz-uzel.ru”OgółemzaI-VI2013r.:495ofiar,wtym241zginęło,a254zostałorannych.Dagestan:315ofiar(prawie64%wszystkich),wtym153zabitychi162rannych.Czeczenia:65ofiar(ponad13%),wtym26zabitychi39rannych.Inguszetia:65ofiar(ponad13%),wtym23zabitychi42rannych.Kabardo-Bałkaria:41ofiar(ponad8%),wtym33zabitychi8rannych(nadrugimmiejscupodwzględemliczbyzabitych).Karaczajo-Czerkiesja:6ofiar(ponad1%),wtym4zabitychi2rannych.KrajStawropolski:3ofiary(poniżej1%),wtym2zabitychi1ranny.

PRA

CE

OSW

01/

2014

73

Aneks 4

Ludność rosyjska w wybranych republikach kaukazu Północnego w latach 1989–2010

Lata

PodmiotyFR

1989 2010

Liczbaludności

LiczbaRosjan

OdsetekRosjan

Liczbaludności

LiczbaRosjan

OdsetekRosjan

Dagestan 1802579 165940 9,2% 2910249 104020 3,57%

Czeczenia* 1084433 269130 24,82% 1268989 24382 1,92%

Inguszetia** 185996 24641 13,25% 412529 3215 0,78%

OsetiaPółnocna 632428 189159 29,9% 712980 147090 20,63%

Kabardyno--Bałkaria

753531 240750 31,95% 859939 193155 22,46%

Źródło:Opracowaniewłasnenapodstawiedanychzradzieckiegospisupowszechnegoz1989r.orazrosyjskiegospisupowszechnegoz2010r.*W1989roku–czeczeńskaczęśćówczesnejCzeczeńsko-InguskiejASRR.**W1989roku–inguskaczęśćówczesnejCzeczeńsko-InguskiejASRR.

PRA

CE

OSW

01/

2014

74

mapa. PodziaładministracyjnyrosyjskiegoKaukazuPółnocnegoiGruzja

Skróty: o.pn. − osetia północna; o.pd. − osetia południowa; ing. − inguszetia