72
e Future Institute Juni 2008 Roadmap to Venus DOOR DE FEMINISERING VAN DE MARKT EN SAMENLEVING VERANDERT DE ROL VAN GELD, MERKEN, RECLAME EN BUSINESSMODELLEN DRAMATISCH

Roadmapto Venus

Embed Size (px)

DESCRIPTION

Werkboek Roadmap to Venus

Citation preview

Page 1: Roadmapto Venus

The Future Institute Juni 2008

Roadmap to Venus

DOOR DE FEMINISERING VAN DE MARKT EN SAMENLEVING

VERANDERT DE ROL VAN GELD, MERKEN, RECLAME EN

BUSINESSMODELLEN DRAMATISCH

Page 2: Roadmapto Venus

Roadmap to Venus Justien MarseilleErwin Witteveen

In deze voorpublicatie enige hoofdstukken, paragrafen en cases uit het boek Roadmap to Venus, dat volgens planning eind 2008 zal verschijnen. De eerste versie van het manuscript is al gereed. De uiteindelijke tekst zal nog herzien en aangevuld worden, op grond van de uitkomsten van een werksymposium van 20 juni, van de input van discussies op een online platform over Roadmap to Venus. En aan de hand van wensen en suggesties van de uitgevers met wie we in bespreking zijn. Kevin Kelly zou spreken van ‘a book in progress’. Wij spreken van: een boekproductie op feminiene grondslag. De eerste druk van het boek, zal derhalve meteen al een herziene versie zijn.

Justien Marseille (1966)Trendanalist sinds 1993. Richtte in 1999 The Future Institute op; bureau voor trendanalyse en toekomstschetsen. Lid van de Speakers Academy, regelmatig gastdocent bij o.a TU Twente. Publiceert regelmatig in vakbladen.

Erwin Witteveen (1962)Publicist, econoom, journalist met specialisaties economie en marketing.Vaste medewerker van het vakblad MarketingTribune.

Page 3: Roadmapto Venus

Tekst:Erwin Witteveen/Justien Marseille

Ontwerp:Circe van Bergen

Drukwerk:Ted Gigaprint

Met dank aan:

Founding parents:Rabobank/Robeco

Circle of inspirators: Anneke AmmerlaanAnnedien HoenAnneke VliegerBalou van der VenBrigitte SlotMartijn AslanderMauk MulderNicoline HeinzeNol van der MortelSymen van Wijk

Bronnen:Lifehacking.nlMatthieu Weggeman Bernard Lietear Hans AchterhuisKevin KellySchumpeterCbsDeborah TannenGeert en Geertjan HofstedeArnold HeertjeFriedmanMarketingfacsFrankwatching.nlGeenstijl.nlRTL/Gooische VrouwenGreat Place To LiveVice VenusMarcom08Consumententrends 2008MindzSeats2meetEn iedereen die we vergeten zijn..

Page 4: Roadmapto Venus

Rechten: (vrij naar Eckhart Wintzen)Alles wat je leuk vindt in dit werkboek mag je gebruiken, navertellen, kopieren, overtikken en jatten. Als je er maar bijvertelt waar je het vandaan hebt en je nog eens aan ons denkt als je er rijk van wordt.Inspiratie vonden we in vele bronnen, welke je kan inzien via http://del.icio.us/jhmarseille/huntingfarming. Steun kregen we van Rabobank Nederland, diverse mensen dachten al mee, nu is het tijd voor een volgende stap.

Roadmap to Venus

Page 5: Roadmapto Venus

INHOUDRoadmap to Venus

INLEIDING(De veranderingen die plaats vinden kunnen pas begrepen worden en tot bloei komen, zodra oude

paradigma’s worden vervangen door nieuwe paradigma’s.)

Illustratief inspirerend interviewMartijn Aslander: ‘Dan heb je geld, maar wat dan?’

FROM HUNTING TO FARMING(Van hebben naar delen, van transactie naar relatie, van hiërarchie naar netwerk. Dat zijn de meest

in het oog springende kenmerken van Venus.)

DE DEMOGRAFISCHE BASIS ONDER DE VENUS-TREND(Van masculien naar feminien. De jongste generatie mannen heeft aanzienlijk meer feminiene

kenmerken. Hierdoor verdwijnen de dominante masculiene uitgangspunten waarop organisaties

gebouwd zijn.)

ALS GOD EEN MAN WAS, DAN IS INTERNET EEN VROUW(De samenhang tussen de feminiseringstrend en de internetrevolutie.Twee trends die nauw verweven

zijn en elkaar versterken. De internetrevolutie heeft de bouwstenen bezorgd voor de feminiene

samenleving. Internet is een vrouw.)

Illustratief inspirerend interviewProfessor Arnold Heertje: ‘Een echte econoom is geen boekhouder’.

[1]

[2]

[3]

[4]

Page 6: Roadmapto Venus

[9]

[10]

[8]

HERZIENING VAN OUDE ECONOMISCHE WETTEN (Geld wordt weer middel in plaats van doel. Geld was zowel het ultieme statussymbool, als dé

drijfveer achter het masculiene (economisch) handelen. Maar geld wordt steeds minder sexy, zodat

de rol van geld steeds kleiner wordt.)

GRATIS!(“There is no such thing as a free lunch”. Desondanks hebben allerlei gratis, bijna-gratis en pseudo-

gratis business-modellen de bestaande orde in vele economische sectoren al overhoop gegooid.)

MERKEN, MARKTEN, BUSINESS-MODELLEN, RECLAME EN MARKETING(Bestaande merken, markten, producten en diensten zijn meestal gestoeld op masculiene

uitgangpsunten. Ze worden opnieuw ontworpen op basis van feminiene kenmerken. Hetzij door de

oude aanbieders, hetzij door nieuwe aanbieders.)

PAS OP MET PINK-WASHING! (Wie oude masculiene producten slechts van een roze feminien laagje voorziet, wordt genadeloos

ontmaskerd. Wie succes wil hebben, moet op zoek naar de onderliggende waarden van het

veranderingsproces.)

ONTKENNING EN GEZICHTSBEDROG (De ijsberg-theorie. De fundamentele veranderingen zitten meestal onder het oppervlak verstopt.

Wie de kansen wil grijpen in de feminiene wereld, moet vooral op zoek naar de onderliggende

waarden van de veranderingen. De trend sleept langzaam voort, om opeens explosief tot ontbarsting

te komen.)

VERSNELLENDE EN VERTRAGENDE TRENDS (Het Hillary-effect. Alhoewel feminisering vooral een mannending is, zal de trend versneld worden

door vrouwen met macht, die de wereld en organisaties ordenen, vanuit een vrouwelijke invalshoek.

Anderzijds wordt de trend weer vertraagd door een groep vrouwen; de groep jonge carrière-vrouwen

met een masculiene inhaalslag.)

[5]

[6]

[7]

Page 7: Roadmapto Venus

Page 8: Roadmapto Venus

INLEIDING

Overal om ons heen zien we de wereld al veranderen. Er is een hele reeks veranderingen waarneembaar, met allemaal dezelfde eigen-schap: ze zijn gestoeld op vrouwelijke waarden en kenmerken. Al deze veranderingen opgeteld, vormen tezamen een feminiseringstrend die vergaande en ingrijpende gevolgen heeft voor hoe de westerse samenleving over tien jaar is geordend. De wereld van geld, producten, markten, merken en bedrijven, is nu nog grotendeels gestoeld op masculiene uitgangspunten. Doordat de feminiene uitgangspunten domi-nant worden, verandert de ordening. Als de uitgangspunten veranderen, verandert de we-reld fundamenteel. Zo zal de rol van geld als dominante aanjager en meeteenheid drastisch verminderen. Die nieuwe (bedrijfs)economische wereld in aantocht, noemen we Venus. Geld kwam van Mars, maar wat komt straks van Venus?

[1]

Page 9: Roadmapto Venus

De feminiseringstrendEen studie naar de economische gevolgen van de Westerse feminiseringstrend, mag niet los

worden gezien van de theorieën over paradigma’s. Zonder dat wij het altijd beseffen, is ons huidige

economische denken, gebaseerd op een serie paradigma’s die als masculien aangeduid kunnen

worden. Met als meest kenmerkende exponenten: bedrijven willen zoveel mogelijk winst maken,

ze willen groeien. En alles draait om geld, alles heeft een prijs. Wie al tientallen jaren met deze

paradigma’s is groot gebracht, ziet dit al gauw als onwrikbare waarheden. In werkelijkheid zijn het

echter slechts vóóronderstellingen. Niet meer, niet minder. De feminiseringstrend heeft net als de

internetrevolutie- de eigenschappen dat het bestaande vooronderstellingen aanvecht, en ons uitdaagt

om nieuwe paradigma’s te formuleren. Masculiene ‘waarheden’ transformeren in nieuwe feminiene

bouwstenen voor een economische ordening van bedrijven en van de maatschappij. De verschuiving

van een masculiene naar een feminiene samenleving, doorbreekt de oude paradigma’s op het ge-

bied van waardecreatie en economische kengetallen, de tijdslijnen die we hanteren, de verdeling

van macht, de waarde van merken en de rol van communicatie. De wellicht meest spraakmakende

conclusie van dit boek, is dat we voorspellen dat geld gaat ‘verdwijnen’.Dat is bewust wat gechar-

geerd gesteld, met als doel om vastgeroeste paradigma’s los te wrikken. Geld blijft heus wel bestaan

voorlopig. Maar de rol van geld als dé onbetwiste drijfveer achter het economisch handelen, verkleint

aanzienlijk.

Feminisering deels veroorzaakt door vergrijzing De Westerse maatschappij feminiseert. Deze feminisering wordt, hoe tegenstrijdig dit ook klinkt, niet

zo zeer veroorzaakt door de toenemende invloed en kapitaalkracht van de werkende vrouw. Juist de

vergrijzing en de komst van de netwerkgeneratie zijn de belangrijkste oorzaken van de ontwikkeling

‘from hunting to farming’.

De vergrijzing is van grote invloed, omdat zowel mannen als vrouwen aanzienlijk meer feminien

gedrag gaan vertonen, naarmate ze ouder worden*. Meer oog voor de lange termijn, meer neiging

tot delen en meer belang aan relaties dan aan prestaties, zijn enige kenmerken van dit feminiene

gedrag. In de feminiene samenleving ontleent men meer eer aan samenwerken en delen, in

tegenstelling tot de masculiene periode die we achter ons laten, waar het accent ligt op wedijver

en presteren. Het zijn uitgerekend deze feminiene kenmerken, die ook worden toegeschreven

aan de netwerkgeneratie, zij die geboren werden ná 1980. Met andere woorden: deze komende

generatie heeft als gehéél – dus zowel de mannen als de vrouwen- een grotere femininiteit, dan de

voorgaande generaties. Deze generatie is ook nog eens opgegroeid met alle mogelijke technologie,

die behulpzaam is bij het gehoor geven aan de wens tot meer samenwerken boven wedijveren.

Het nut van paradigma’sOm de samenhang te zien tussen beginnende trends nú en de enorme gevolgen over enkele jaren, is

het verhelderend om te kijken naar de rol van paradigma’s in veranderingsprocessen...

* Hofstede, Allemaal Andersdenkenden, 2005

Page 10: Roadmapto Venus

Even mijn mail checkenEen woonhuis zonder internetaansluiting? Dat roept nu meewarige blikken op. Hoe kun je dan je

mail checken? Alleen dat al. Een bedrijf zonder internet? Dat is anno 2008 zo goed als ondenkbaar.

Toch is het nog maar nauwelijks tien jaar geleden dat de meerderheid van de Nederlandse managers

geen heil zag in het gebruik van internet...

Het nadeel van paradigma’sParadigma’s zijn heel nuttig, maar hebben ook een nadeel. Ze leiden tot starheid en belemmeren

creatief en inventief omgaan met veranderingen. De valkuil van paradigma’s...

De 40+ mannen die het moeilijk krijgenDit boek gaat nadrukkelijk niet over feminisme. Het gaat er niet over of er wel of niet meer vrouwen

op de arbeidsmarkt komen. En of er meer vrouwen door gaan dringen tot...

VerantwoordingDe observaties en voorspellingen in dit boek, zijn gebaseerd op academische research,

bronnenstudies, professioneel trendwatching en een vleugje futurologie. U zoekt wetenschappelijk

bewijs? Zoekt u dan vooral verder. De toekomst valt niet te bewijzen. Maar men kan er wél

op anticiperen. Je kunt het ook omdraaien. Noem eens één argument waarom in 2018 alles

nog hetzelfde zou zijn als in 2008? De achter ons liggende geschiedenis van de economische

veranderingen geeft erg weinig aanleiding om dat te verwachten...

Page 11: Roadmapto Venus

�0

Page 12: Roadmapto Venus

��

Dan heb je geld, maar wat dan?

Interview met Martijn Aslander

Page 13: Roadmapto Venus

��

Martijn Aslander (man, 35 jaar) is een exponent bij uitstek van de feminiene economie. De manier waarop hij werkt en leeft, biedt een vooruitblik op de nieuwe economie in wording. Aslander is zijn tijd vooruit, lapt de economische modellen van de 20ste eeuw aan zijn laars, en creëert zijn eigen nieuwe economische wetten, wars van hiërarchie, controle, bezit en jobtitles. Het netwerk staat centraal. De rol van geld als dominante factor in het economisch handelen neemt zienderogen af. Plezier in het werk is criterium nummer één, en lifehacking is zijn credo. Wie Aslander inhuurt als consultant of als spreker, krijgt geen tariefkaart of offerte. De klant bepaalt achteraf maar wat het waard was. Betaling in natura? Geen probleem! Waarmee de Belastingdienst en passant voor geheel nieuwe problemen wordt gezet. Een consultantsrapport schrijft hij niet. ‘Pure verspilling, niemand leest dat, en papier zet niet in beweging,’ aldus Aslander.Aslander trotseert de gangbare gebruiken, maar hij doet niet zomaar wat. Al zijn handelingen en gedachtes kan hij onderbouwen met de modernste visies en theorieën van honderden wetenschappers en experts. Aslander is eigenlijk een pragmatische no nonsense-intellectueel, een feminiene ondernemer en een padvinder in één.

Page 14: Roadmapto Venus

��

Hij heeft nog nooit een baan gehad. En ook nog nooit een uitkering. Hij is ongrijpbaar

en moeilijk in een hokje te plaatsen. Hij is zeker geen flierefluiter, maar oogt juist heel

energiek en actief. Wat doet Aslander eigenlijk voor de kost? Hij beaamt dat het erg nuttig

kan zijn voor de beeldvorming en voor de communicatie als je je beroep in één of een

paar woorden kunt samenvatten. Op zijn website (www.martijnaslander.nl) omschrijft hij

zichzelf in drie woorden: lifehacker, connector, resourcerer.

“Ik wil dingen in beweging zetten. Mezelf en anderen ontwikkelen. De meeste tijd besteed

ik aan leren en denken. De rest van mijn tijd breng ik door met andere mensen en breng ik

mensen met elkaar in contact,” zo verduidelijkt Aslander zijn levensinvulling.

De resourcerer Aslander, leest, leert en denkt. De connector Aslander heeft een netwerk

van 6000 interessante en hooggekwalificeerde mensen. Hij brengt de juiste mensen met

elkaar in contact en vormt zodoende coalities van groepen mensen met aanvullende

kwaliteiten, die op adhoc-basis projectmatig samenwerken. De lifehacker Aslander

combineert op een handige manier eenvoudige technologische hulpmiddelen en een

efficiënte eigentijdse werkwijze, tot een way of working waarmee men veel meer kan doen

in veel minder tijd. En zodoende de tijd creëren om te resourcen en te connecten.

Leuk beroep! Maar wat schuift dat? Hoe zit het met de arbeidsvoorwaarden?

‘Ik leef al zes jaar van donaties -zo noemde ik dat vroeger- nadat ik ontdekte dat dit wel

eens een pad kon zijn wat meer rijkdom oplevert dan het pad van de consultant die zich

per dag laat inhuren.

Rijkdom in de zin van meer toegevoegde waarde voor beide partijen, waarbij waarde

breder gezien moet worden dan geld alleen.

We leven in een tijdperk waarin toegang het sleutelwoord is. Jeremy Rifkin schreef daar

een boek over: The Age of Access. Niet meer het bezit van spullen is belangrijk, maar het

vruchtgebruik ervan. Het gaat niet meer om bezit, maar om de toegang die je verwerft tot

een bepaalde levensstijl van gelijkgestemden, zegt Rifkin. Ik denk dat toegang de komende

decennia belangrijker wordt dan bezit. Hoe beter je netwerk, hoe meer toegang.’

Het fenomeen netwerk is van alle tijden. Maar er is een enorm verschil tussen het oude

masculiene netwerk en het netwerk waar Aslander en Rifkin op doelen. In het oude

Page 15: Roadmapto Venus

��

netwerk ging het om toegang tot de macht en de formele besluitvorming. Hiërarchie

was het sleutelwoord. ‘Wat is je huidige functie?’ is de allerbelangrijkste vraag in het

masculiene netwerk. Met ‘hoe rijk ben je?’ als goede tweede. Befaamd is het spreek-

woordelijke Old Boys Network. Op de golfbaan worden de baantjes verdeeld en wordt de

business vergeven. In de wandelgangen worden de beslissingen genomen.

In het masculiene netwerk wordt geslijmd, gelikt, gekonkeld en geëlleboogd.*

In het Old Boys Netwerk gaat het om baantjes, kruiwagentjes en opdrachten.

In het feminiene netwerk gaat het om kennis, talent en vaardigheden.

Met als goede tweede: ‘hoe aardig ben je?’ Formele macht en materiële rijkdom zijn van

ondergeschikte waarde geworden, in het feminiene netwerk. Het masculiene netwerk

vraagt: wat ben je, wat heb je? Het feminiene netwerk vraagt: wat kun je, wat weet je?

Het netwerk van Martijn Aslander telt 6000 high-potentials. Is dat niet een goudmijn voor headhunters?

‘Dat valt wel mee. De meesten zitten echt niet te wachten op het soort baantjes wat

headhunters in de aanbieding hebben. Het komt maar af en toe voor, dat iemand uit

mijn netwerk een vaste baan zoekt. En meestal gaat het dan om iets tijdelijks, omdat men

voor korte tijd een vaste inkomensbron nodig heeft, ter financiering van een ander project

waarmee men bezig is.’

Leven van donaties, dat klinkt op het eerste gehoor armoedig. Zwervers, daklozen en straatmuzikanten leven

ook van donaties. Taal beïnvloedt ons denken, dus ook de acceptatie van nieuwe denkbeelden.

‘Ja, dat heb ik ook ontdekt. Ik ben een woordkunstenaar geworden in al die jaren. Ik

heb geleerd om het zó te vragen dat je het krijgt. Het woord donatie zat mij nooit lekker.

Totdat Sanne Roemen mij op het idee bracht om de term ‘waardebepaling achteraf ’

te gebruiken. Dat klinkt stukken beter dan donaties. Daardoor wordt mijn manier van

werken breder acceptabel en beter inpasbaar in de traditionele economie.

Waardebepaling achteraf is nu gewoon een alternatief beloningsmodel voor het

traditionele uurtje-factuurtje.’

Maar er zijn twee partijen bij betrokken, de aanbieder en de afnemer. Kan de afnemer hier psychologisch wel

* ‘Hoe word ik een rat? De kunst van het konkelen en samenzweren’ - Joep P.M. Schrijvers - Spectrum 2002

Page 16: Roadmapto Venus

��

mee overweg? Ik herinner mij dat ik ooit eens in een baldadige bui een ober die 60 gulden kwam afrekenen

100 gulden gaf, met de mededeling dat hij zelf maar moest bepalen hoeveel fooi hij redelijk vond. Dat

kwam mij vooral op boosheid en agressie te staan.

‘In het hoofd van de afnemer ontstaat ruzie tussen de socioloog en de econoom in hem.

De socioloog wil een eerlijke rechtvaardige beloning betalen. Maar de econoom denkt

bijna automatisch: hoe minder ik betaal, des te meer houd ik zelf over. Mijn taak is om te

bemiddelen in die ruzie. Door de afnemer te helpen met de waardebepaling achteraf. Dat

kan door vragen te stellen, door te benchmarken aan het traditionele model. Wat is het je

waard? Wat is je budget? Wat wil je uitgeven? Maar beter nog: door de beloning helemaal

open te gooien. Wat heb je mij nog meer te bieden, behalve geld? Zo adviseerde ik eens

een bioscoopketen en toen mocht ik een jaar gratis naar de film. Dat is toch een mooiere

en praktischere beloning, dan dat ik geld krijg, waarvan ik dan weer bioscoopkaartjes

koop? En ook interessant voor de opdrachtgever, want dat kost hem minder dan een

geldelijke beloning.’

‘Door ervaring word ik er steeds handiger in om de afnemer te helpen met die

waardebepaling achteraf. Als ik gevraagd word voor een lezing vraag ik bijvoorbeeld

hoeveel mensen er komen en hoe lang men wil dat ik praat. Er komen 200 man en men

wil dat ik de zaal twee uur bezig houd. Dan zeg ik: goh, een filmvoorstelling duurt ook

twee uur. Wat kost het als je met 200 man naar de bioscoop gaat? Stel nou dat mijn lezing

beter is dan een hele goede film, hoeveel ben ik dan waard?’

Wat zijn de fiscale consequenties van uitbetaling in natura?

‘In principe is dat gewoon inkomen, maar het is een enorme toekomstige uitdaging voor

de Belastingdienst. Want wat is mijn inkomen als ik uitbetaald krijg in boeken, die ik

vervolgens weggeef, nadat ik ze gelezen heb? En hoe gaat dat, als mijn belastingaanslag

hoger is dan mijn inkomen in geld en ik ook geen bezittingen heb? Eindig ik dan

uiteindelijk in een cel? De bedoeling was om belasting te innen, maar uiteindelijk moet

er belastinggeld worden uitgegeven om mijn kost en inwoning te betalen? Interessante

materie.’

Page 17: Roadmapto Venus

��

De hamvraag is natuurlijk: hoe werkt dit beloningsmodel in de praktijk? Kun je er van leven?

‘Mijn plezier en mijn ontwikkeling staan voorop. Ik doe alleen maar dingen die ik leuk

vind. Daarnaast moet ik natuurlijk leven, mijn brood verdienen. Lezingen geven vind

ik heel erg leuk. Dat doe ik zo’n 80 keer per jaar. Ik spreek over de nieuwe economie,

waardecreatie, marketing 2.0, complementaire economie, netwerken, lifehacking en

mijn ideeën om een betere wereld te creëren dankzij nieuwe inzichten over sociaal- en

informatiekapitaal.’

‘Als ik tien lezingen geef, dan krijg ik vier keer niks, een keer 2000, een keer 3000 en een

paar keer 500 euro. Gemiddeld per keer blijft er een mooi bedrag over.’

En die keren dat je hard hebt gewerkt, maar niets hebt verdiend, heb je de smoor in?

‘Nee, denk maar eens aan het tempelverhaal van Jezus. Een arme vrouw stopte een stuiver

in de pot en Jezus sprak: ‘deze ene stuiver is meer waard dan al die goudstukken in de pot,

want het was haar laatste stuiver’. Wat is werken? Ik heb hard gewerkt, maar ik deed wat

ik leuk vond. Tijd is geld, zegt men, maar dat is niet altijd zo. Dat is een wetmatigheid uit

het oude economische model, waarin mensen hun tijd verkochten om werk te verrichten

wat ze niet leuk vonden. Ik geef mijn kennis weg, maar na afloop heb ik niet minder

kennis. De zero-sumtheorie geldt niet meer. Van het delen van kennis vergroot je kennis

juist, want je krijgt feedback en je krijgt tegenwerpingen die je tot denken zetten en je

kennis aanscherpen. Je netwerk delen, levert op. Je kennis delen levert op. Meteen of later.

Want als ik voor een zaal met studenten spreek, zitten daar vast studenten tussen die ik

later weer tegenkom, die mij later waarde of verdiensten opleveren.’

Wat is het voordeel van deze manier van werken?

‘Het dwingt je om beter na te denken over de toegevoegde waarde die geleverd wordt.

Zowel bij de werker als bij de afnemer. Dat leidt tot betere keuzes, tot meer plezier in

je werk en tot meer geluk En vaak ook tot hogere verdiensten. De crux is om wakker te

blijven. Je kunt wel bang zijn dat je te weinig toegevoegde waarde levert, maar je kunt het

ook als signaal zien dat je dan niet op je plaats bent, dat je beter ander werk kunt doen, of

Page 18: Roadmapto Venus

��

dat je verkeerde klanten hebt.’

Welbeschouwd hanteer je een soortgelijk model als veel Vutters of ondernemers in ruste. Ze zijn nog

economisch actief, verdienen links en rechts wat, maar op veel informelere wijze. Ze hebben al voldoende

financiële zekerheid om zich dat te kunnen veroorloven. Wat zij pas op hun vijftigste doen, doe jij al op je

dertigste. Is dit niet een arbeidsmodel voor de elite? Mensen hebben toch behoefte aan zekerheid? Volgens

Maslows behoeftenpiramide hebben mensen eerst eten en drinken nodig en een dak boven hun hoofd, alvorens

ze aan meer verheven dingen kunnen denken. Zonder vaste inkomsten komen ze in de problemen.

‘Dat is heel betrekkelijk. Ze komen niet echt in de problemen, alleen hun status

daalt. In Nederland heeft iedereen eten en een huis, met uitzondering van drank- of

drugsverslaafden. Maar wie het niet aandurft om zijn status op te geven, raad ik aan om

het eens een half jaar lang één dag per maand uit te proberen. Stel je verdient 2000 euro

per maand. Dat is nog geen 100 euro per werkdag. Ga één dag per maand dat doen wat je

echt leuk vindt, waar je goed in bent, en ontdek wat je echt waard bent. Meestal verdien je

dan veel meer dan die 100 euro per dag. En op een veel leukere manier.’

Je schrijft regelmatig over paradigma’s. Wat voor rol spelen paradigma’s in de economische ordening van de

samenleving, in business-modellen?

‘Een heel grote rol. Voornamelijk door internet is er een gigantische verschuiving

opgetreden in de samenleving. Iedereen kan onmiddellijk bij de kennis komen. Vroeger

haalde een manager zijn nieuwe inzichten uit een managementboek. Dan moest hij eerst

twee jaar wachten tot het Amerikaanse boek vertaald was. Die kennis was al per definitie

verouderd. Maar nu kan hij de nieuwste ideeën al lezen op het weblog van de betreffende

auteur. Je hebt het boek al, nog vóórdat het gepubliceerd is. Dat geeft zo’n vier jaar

kennisvoorsprong. Maar het is toegankelijk voor iedereen. En dat gaat gepaard met een

paradigmaverschuiving. In het oude hiërarchische economische model, was je succesvol als

je kennis voor je hield. In het nieuwe netwerkmodel kun je pas succesvol zijn als je kennis

deelt. Je moet je netwerk iets te bieden hebben.’

‘We leven nu al midden in een netwerksamenleving. Dus gelden er nieuwe paradigma’s.

Als je je dat niet bewust bent, maak je fouten die Seth Godin zo treffend omschreef met

Page 19: Roadmapto Venus

��

Meatball Sundae. Verschillende toppings op een Sundae-ijsje zijn lekker, maar je moet niet

diezelfde toppings op een gehaktbal smeren. Bedrijven en organisaties doen dat vaak. Ze

smeren nieuwe ideeën bovenop de oude modellen. Maar dan werkt het meestal niet. Het is

niet alleen de marketing en de technologie die verandert, maar de gehele organisatie, aldus

Godin. Als je nieuwe waarden wilt bekijken, moet je op een nieuwe manier kijken, niet

door de ogen van het oude paradigma.’

Ontsluiting van kennis in de netwerkeconomie, is dat de enige grote paradigmaverschuiving?

‘Nee, de huidige economie is nog steeds ingericht alsof we met onze handen werken. Zo is

het paradigma ontstaan van tijd voor geld. Jantje pakt een palletje en geeft dat aan Pietje,

die het ergens indraait. Dan is het erg handig als iedereen tegelijk aanwezig is. We geven

ze een uurloon, en controleren dus de geleverde uren. Maar een steeds kleiner deel van de

beroepsbevolking werkt met zijn handen. Dus waarom nog per uur of per stuk betalen?

Waarom niet een vergoeding op basis van impact of bijdrage? En waarom laat je mensen

niet werken op tijden dat ze het meest productief zijn? Er zijn heel wat avondmensen,

maar die worden tóch gedwongen om van 9 tot 5 op kantoor te zijn? En waarom moeten

ze eigenlijk per se naar kantoor komen?’

Eh...omdat er ook nog heel veel handwerkers zijn, en die moeten gemanaged worden?

‘Ja, toezicht houden, controle, hiërarchie uitoefenen. Maar is het ook nodig? Geef ze wat

randvoorwaarden en af een toe een beetje toekijken, dat is misschien ook genoeg. In de

jaren ‘50 deden die handwerkers ook hun werk, maar dan zonder al die managers.’

De hedendaagse manager moet vooral zijn eigen arbeidstijd managen. Lifehacking biedt de tools daarvoor. Je

bent een van de oprichters van Lifehacking.nl en de Lifehacking Academy. What the hack is lifehacking?

‘Dat is het slim ontginnen van de mogelijkheden van de tijd van nu. Lifehacking gaat

over slimmer werken. Meer doen, in minder tijd. Dat wil Balkenende toch zo graag, dat

we slimmer gaan werken? Lifehacking geeft je inzicht hoe het werken met je hoofd in

elkaar steekt. Je kunt het in een paar uur leren, en meteen al 3 à 4 werkweken per jaar

Page 20: Roadmapto Venus

��

aan werktijd besparen. Handige manieren om informatie op te sporen, te filteren en te

organiseren. Je eigen expertise effectiever delen en zelf kennis ophalen bij andere experts.

Daar zijn veel nieuwe technische hulpmiddelen voor, maar ook methodes, trucjes en

inzichten. RSS is een geweldig middel, als je je daarin even verdiept. Zo volg ik dagelijks

700 relevante weblogs, in een half uur per dag. Ik manage duizend microtaakjes per dag.

Ik doe ze als ik tijd en energie heb. Hard werken zonder haast.

Lifehacking is de kunst van het gepast lui zijn.

Professioneel uitstellen. Die CC-mail hoef ik nu niet te lezen, want die is CC, dus eigenlijk

niet voor mij. Die stop ik ongeopend in het mapje van het betreffende project. Die lees

ik pas, als ik weer aan dat project werk. Ieders werk bestaat uit specifieke taken en heel

veel generieke taken. De kunst is om die generieke taken zoveel mogelijk te batchen -op te

sparen- en te automatiseren. De auteur Timothy Ferris gaat nóg een stap verder. Die wil

alle generieke taken uitbesteden en propageert de vierurige werkweek.’

Een lifehacker die leeft van donaties, hoe ontstaat zoiets? Hoe was je als kind? Zijn er keerpunten in je leven

geweest, die je gestimuleerd hebben?

‘Ik heb nog een jaar rechten gestudeerd, maar ik had er geen tijd voor. Ik was al een

ondernemertje, vanaf de basisschool. Ik woonde vlak bij de Hunebedden. Op zondag

kwamen daar veel toeristen. Op één kruispunt in het dorp remde de helft van de auto’s

af, omdat ze de weg zochten. Daar ging ik staan, als zesjarig met mijn kinderfietsje, en dus

vroeg men mij de weg. “Dat is moeilijk uit te leggen meneer, maar ik fiets er wel even heen,

rijdt maar achter mij aan.” En zo kwam ik thuis met een zak vol guldens en rijksdaalders.

Op mijn 15e ging het harder. Als padvinder liep ik vaak patrouilles door de bossen. Met

een vlot een riviertje oversteken, enzo. Ik kan best een tientje per persoon vragen als

survivalinstructeur, dacht ik. En als ik dan 100 man tegelijk had, voor een bedrijfsuitje,

verdiende ik soms 1000 gulden op een woensdagmiddag.’ ‘Bij mijn middelbare school was

alleen een SRV-wagen met schepijs. Dat schiet niet op, als 1200 leerlingen tegelijk pauze

hebben. Ik heb de groothandel gebeld en gevraagd of ze mij verpakt ijs konden leveren.

Ik heb de vriezers afgehuurd in de woonhuizen naast school. En zo verkocht ik 200

Magnums in twintig minuten. Later organiseerde ik schoolfeesten. Omdat ik ontdekte dat

veel scholieren van hun ouders niet naar de disco mochten, maar wél naar een schoolfeest.

Page 21: Roadmapto Venus

�0

Dus huurde ik disco’s af en noemde het schoolfeest. In no-time had ik tachtig man aan het

werk en bedienden we 16 scholen. Maar het gaat ook wel eens mis. Op mijn 27ste heb ik

een paar ton verloren. Ik had een bedrijf opgebouwd, maar ben professioneel uitgekleed.

Dan kun je twee dingen doen. Je kunt huilen en iedereen wantrouwen. Of je denkt: “daar

heb ik weer mooi wat van geleerd”. Op mijn 30ste heb ik een enorm project gedaan: de

bouw van het grootste hunebed ter wereld. Met een paar honderd vrijwilligers en 14.000

meehelpende toeschouwers, duurde dat 16 dagen. Daar zat een miljoen gulden in aan

subsidies en sponsorgelden, en er ging tweeënhalf jaar voorbereiding aan vooraf. En toen

dat gelukt was, vroeg ik mezelf: “Wat wil ik nog op deze planeet?” En het antwoord was:

“Mezelf ontwikkelen als mens, zo breed mogelijk. Kennis delen met leuke mensen. Leuke

projecten doen met leuke mensen, waar de wereld beter van wordt.”

Dat klinkt soft. Of klinkt dat feminien? Zijn feminiene mensen beter uitgerust voor de nieuwe economie?

‘Ik zie steeds meer mannelijke vrouwen en ook meer vrouwelijke mannen. Androgyne

types kun je zien als een evolutionaire verbetering. De succesvolle mannen in de nieuwe

economie, zijn bijna allemaal zachte mannen. Maar eigenlijk ben ik nog steeds een

padvinder; samenwerken, niet te egoïstisch zijn, behulpzaam zijn en streven naar een

betere wereld, met respect voor medemens en milieu.’

En hoe zit het met geld? Vroeger wilden ondernemers toch meestal rijk worden?

‘Tja, je kunt wel streven naar zoveel mogelijk geld, winst en inkomen, maar als je dat dan

hebt, wat dan? Steeds meer mensen relativeren het belang van geld.’

En wat zou dat op den duur kunnen betekenen voor de rol van geld als betaalmiddel en ruilmiddel?

‘Die is al aan het afnemen. Mensen hebben grofweg drie soorten uitgaven. Basisbehoeftes,

operationele uitgaven en statusgoederen. Voor de basisbehoeftes is geld een heel handig

transactiemiddel. Het is erg efficiënt dat ik een brood met een euro kan betalen. Maar

de operationele uitgaven, waaronder lonen, daar heb je niet per se geld voor nodig. Dat

kan ook anders, economischer, door meer te ruilen in netwerken. En statusgoederen, die

verliezen geleidelijk hun aantrekkingskracht, dus daar is ook steeds minder geld voor nodig.

Dus tel maar op.’

Page 22: Roadmapto Venus

��

......................................... .................................................................... ...................................................................... ................................

.................. ................ ....................................................................................................

.................................................................................................................................................

................................... ............................................................................................. ........

................................................................................................................. ..........................

..................................................................................................................... ......................

.................................................................................. .........................................................

..................................................................... ......................................................................

........... .................................................................................... ............................................

............................................................................................. ................................................

......................................................................... ..................................................................

............................................................................. ..............................................................

.......................................... ....................................................................................................

.......................... ................................................................................. .................................

................................................... .................................................................. ................................................................... ..........................

.......................................... .................................................. ................ .............................................................. .................................................. ................ ........................

..................................................................................................................................................

.............................................................................................................. ................................

............................................................. ................................................................................

......................................... ....................................................................................................

........................................... .................................................................................................

....... .............................................................................................................................. ...

.............................................................................. ................................................................

.................... ............................................ ...........................................................................

.................. .........................................................................................................................

...............................................................................................................................................

........................................................................................................ .....................................

......................................................................................... ....................................................

............................. .................................................................................... ...........................

......................................................... ............................................ .......................................

...................................................... ........................................................................................

................................. ...........................................................................................................

.................................... ........................................................................................................

.............................................................................................................................. ................

................................................................. .............................................................................

....... .................................................................. ............................................................................................................. ..........................................................................................................

.................................................. ................ ......................................................................

.................... ...................................... ..................................... ...................................... .............................................................

Page 23: Roadmapto Venus

��

Page 24: Roadmapto Venus

��

WAT ZIJN DE FEMINIENE KENMERKEN?From hunting to farmingVan hebben naar delen, van transactie naar relatie, van hiërarchie naar netwerk, van winst naar nut.

Dat zijn de meest in het oog springende kenmerken van Venus.

De focus in ons economisch denken en handelen is aan het verschuiven van de korte naar de lange

termijn, van de transactie naar de relatie. Individueel meetbare prestaties en bezittingen worden

minder belangrijk, ten faveure van samenwerken, delen en de kwaliteit van het netwerk. Hiërarchie,

controle, top-down besluitvorming, carrière, wedijver, competitie en formele status, het zijn

typisch masculiene begrippen. In de feminiene economie is er veel meer ruimte voor begrippen als

ontwikkeling, verantwoordelijkheid, collectief nut, brede oriëntatie, geluk, eerlijkheid, zintuiglijkheid

en intuïtie. We verwachten een verschuiving van geld naar vrije tijd, van grote bedrijven naar

kleinere organisaties, van feiten naar gevoelens en intuitie. De primaire aandacht verschuift van de

buit van de individuele jager, naar de veiligheid van de groep. From hunting to farming.

Elf kenmerken van venus1. Van winstmaximalisatie naar nutsoptimalisatie

Als onderdeel van de feminisering komt er een herbezinning op economische groei en individuele

winst. Er onstaat een andere economie; die van het delen en samen beter maken.

In de masculiene wereld waren winstgroei, omzetgroei en marktaandeel de primaire bedrijfs-

doelstellingen geworden. Door de neoliberale revolutie die in de jaren tachtig van de vorige

eeuw, onder invloed van Reagan en Thatcher, is ontstaan, werd de markt heilig verklaard.

Aandeelhoudersmaximalisatie werd de nieuwe leidraad. Veel bedrijven lijken uitsluitend nog op

aarde te zijn, om de waarde voor de aandeelhouder te maximaliseren in de vorm van stijgende

beurskoersen en dividenduitkeringen. Er is een scheefgetrokken eenzijdige focus onstaan op

de korte termijn. Het kortetermijnspel van de beurs is dominant geworden. Bedrijven willen

zoveel mogelijk produceren, met zo min mogelijk mensen. Dankzij variabele prestatiebonussen,

aandelenpakketen en optieregelingen, lopen de belangen van de topmanagers parallel met die van

de aandeelhouders. Al met al is er een enorme kloof ontstaan tussen topmanagement van bedrijven

en de maatschappij*.

Illustratief voorbeeld van dit masculiene economische gedrag is het Brits-Nederlands uitgeverij-

concern Reed Elsevier, dat begin 2008 een zeer rendabel en winstgevend bedrijfsonderdeel afstoot.

De tak Reed Business Information had in het afgelopen boekjaar 1,3 miljard euro omgezet en de

winst zien groeien met 7%, tot 174 miljoen euro. Maar de aandeelhouders vonden dat nog niet

genoeg*. Het maatschappelijk verzet tegen het eenzijdige aandeelhoudersbelang wordt steeds luider.

In een feminiene cultuuur zal dat verzet nog sterker toenemen. Hoe zit het met het maatschappelijk

belang? Met de verantwoordelijkheid? En met de belangen van andere direct betrokkenen, zoals

[2]

* De naam van het virus is aandeelhouderswaarde - Arjen van Witteloostuijn (hoogleraar economie en management aan de Universiteit Antwerpen) - NRC/Handelsblad 2007* Al onze tijdschriften floreren; Erwin Witteveen; MarketingTribune 5/2008

Page 25: Roadmapto Venus

��

werknemers, leveranciers, klanten en omwonenden?

Veel bedrijven pikken dit al op. Steeds vaker valt bij de presentatie van nieuwe bedrijfsplannen en

businesstratgieën de term stakeholdersvalue, in plaats van shareholdersvalue. Maar in veel gevallen

is dat nog slechts kretologie uit de kokers van de PR-machines. Er is dan sprake van pinkwashing (zie:

hoofdstuk 8). De feminiene waarden zijn nog niet echt geïntegreerd in de (bedrijfs)economische

besluitvorming.

Verdwijnen van materiële schaarste

In de feminiene economie kan een bedrijf niet langer los worden gezien van zijn omgeving.

Bedrijven krijgen de rekening voor hun maatschappelijke schade en hun maatschappelijke op-

brengst. Hierdoor ontstaan nieuwe economische modellen die gebaseerd zijn op het optimale nut

van de groep, in plaats van op aandeelhoudersmaximalisatie.

Economen herbezinnen zich op de waarden achter de economie. Professor Heertje* spreekt

van “Echte economie”. Weggeman* beschrijft “De schone economie”. Aslander propageert

“Lifehacking”; optimaliseren van levensgeluk, met zo min mogelijk arbeidstijd. Lietear* heeft het

over de negatieve rente; rente op het oppotten van schaarse goederen. Kevin Kelly* durft zelfs te

spreken over een tijd waarin bijna alles gratis wordt. Dit wijst in de richting van een heel nieuw

economisch model, waarin het delen en samen verrijken centraal staat. Een economie waarin

gezocht wordt naar het optimale nut voor de groep, in plaats van de individuele winst voor het

individu.

Belangrijke drijvende kracht achter deze ontwikkeling is het verdwijnen van materiële schaarste

en de machtsverschuiving van masculiene organisaties naar feminiene eindgebruikers. Deze eind-

gebruikers ervaren niet per definitie meerwaarde in méér keuze en consumptie, maar kennen

in verschillende levensfases, en in verschillende netwerken, verschillende waarden toe aan meer

emotionele zaken als erkenning, ontwikkeling en stressreductie.

2. Van hiërarchie naar netwerk

In de feminiene samenleving vindt een waardeverschuiving plaats van hiërarchisch denken naar

netwerkdenken. In het hiërarchisch denken werd de orde bepaald aan de top van de hiërarchie, die

tot de jaren ‘50 werd gedicteerd door god, en door de babyboomers werd overgedragen aan de staat.

Aan het eind van de jaren ‘80 ontstond een tijdperk waarin het merk de rol van de staat overnam.

De besluitvorming kwam van bovenaf. De top van de hiërarchie bepaalt wát er geproduceerd wordt

en ook hoe dat geproduceerd wordt. Ook de merkcommunicatie en de publieke opinie werd van

bovenaf opgelegd en gecontroleerd.

In de feminiene periode die voor ons ligt, hecht het individu zich in netwerken. Het opereren vanuit

netwerken zorgt voor grote verschuivingen in de dynamiek. Waar een bedrijf, of een hiërarchische

organisatie met groot volume, een éénduidig doel nastreeft, zien we dat in het netwerkdenken steeds

nieuwe constellaties onstaan, waarin dezelfde zaken andere waarden meekrijgen. De opinie en ook

de besluitvorming wordt steeds meer bepaald in formele en informele netwerken, die zich niets

* De echte economie: Valkhof Pers, 2006* Mathieu Weggeman op www.knooppuntinnovatie.nl/documenten* Het geld van de toekomst: Bernard Lietaer 1999* www.kk.org

Page 26: Roadmapto Venus

��

aantrekken van de bestaande hiërarchie. Deze netwerken bevinden zich zowel binnen bedrijven,

als tussen bedrijven onderling, als tussen consumenten onderling. De netwerken bewegen zich

dwars door -voorheen afgeschermde- organisatiestructuren en hiërarchische organogrammen.

De internetrevolutie heeft de gereedschappen voortgebracht waardoor deze (als feminien te be-

stempelen) netwerken tot bloei kunnen komen. De hiërarchische top is zijn controle kwijtgeraakt,

en verliest daardoor steeds meer van zijn macht.

Geenstijl.nl is een feminien productAlhoewel het medium Geenstijl.nl een zekere reputatie heeft als vrouwonvriendelijk bolwerk,

is het in wezen een illustratieve exponent van het feminiene tijdperk.

Websites zoals Geenstijl.nl, Fok.nl, alsmede de talloze lezersfora van de online-extensies

van traditionele media als kranten en tijdschriften, creëren informele netwerken die een

snel in belang groeiende uitwisselingsplaats vormen van informatie en met name van

opinievorming. En krijgen daardoor automatisch steeds meer invloed op de ordening en op

de besluitvorming. De meningsvorming én de agenda-setting is niet langer het exclusieve

hiërarchische domein van de dag- en weekbladen en de opgetrommelde ‘deskundige’ in de

tv-studio. Een enkel berichtje op Geenstijl, over een willekeurig onderwerp, leidt in no-time

tot honderd reacties, aanvullende informatie, nieuwe invalshoeken en opinies van iedere

geïnteresseerde die maar in het netwerk wil stappen.

De ingezonden brief als businessmodel De ingezonden brief van weleer, is verworden van restproduct naar nieuw businessmodel.

De websites die grotendeels gevoed worden door user-generated content, vormen nieuwe

zelfstandige media die genoeg inkomsten genereren om rendabel te zijn.

In de twintigste eeuw controleerde de pers de macht. “Maar wie controleert de pers?”, zo

werd dikwijls gevraagd. Dat is nu de nieuwe rol van de feminiene burger geworden die,

met behulp van zoekmachines, journalistieke uitglijders en eenzijdige of gemanipuleerde

berichtgeving meedogenloos blootlegt en via weblogs en internetfora verspreidt, nog voordat

de inkt van het krantenartikel goed en wel is opgedroogd. En via deze internetkanalen worden

deze corrigerende geluiden weer opgepikt door andere kranten.

Anno 1995 had zo’n ‘corrigerende’ lezer nauwelijks meer mogelijkheden dan de ‘ingezonden

brief’, die meestal niet geplaatst werd, wegens ruimtegebrek, gebrek aan actualiteit, of

wegens onvoldoende controleerbaarheid van de feiten die de briefschrijver aandroeg.

Schijnbaar nutteloos omzwerven

Het hiërarchisch denken hing sterk samen met het als masculien beschouwde stap-voor-stap-denken.

Waar een masculiene organisatie zichzelf een duidelijk doel stelt en dat pas heroverweegt bij het

behalen -of juist niet behalen- van dit doel, zo tracht het feminiene brein inzicht te verzamelen in

Page 27: Roadmapto Venus

��

* Capitalism, Socialism and Democracy - Joseph Schumpeter - 1942

het gehele construct van het denken. Dit leidt vaak tot inertie. En was daarom ook ongewenst in

de masculiene organisatie. ‘Zonder het mannelijke verlangen om te presteren, waren een heleboel

uitvindingen niet gedaan,’ zo stelt Hofstede.

Maar er is een herwaardering gaande voor het schijnbaar ‘nutteloos omzwerven’. In nieuwe

succesvolle organisatiestructuren wordt hier zelfs doelbewust tijd voor ingeruimd. Een bedrijf

als Google verwacht van haar werknemers dat ze een deel van hun arbeidstijd ‘verdoen’ met

het op eigen houtje en naar eigen inzicht ‘omzwerven’. En voornamelijk in deze hiërarchieloze

arbeidsdagen van de Google-werknemers, zijn de succesvolle innovaties ontstaan, die Google de

laatste jaren ontwikkeld heeft. Ook onder de harde betawetenschappers is sinds korte tijd meer

aandacht voor de netwerkdynamiek der dingen. Het vak complexiteitswetenschappen groeit snel in

populariteit. Het zeer masculiene denken, met een wetenschappelijke regelset, maakt ruimte voor

het toelaten van de gedachte dat er een grotere onderlinge afhankelijkheid der dingen is, buiten de

traditionele regelset en wetenschappelijke paradigma’s om.

3. Van transactie naar relatie

Het economisch systeem van kapitalisme zal aan zichzelf ten onder gaan, zo voorspelde de econoom

Schumpeter* begin vorige eeuw. Ook al kon dat best nog een eeuw duren, aldus Schumpeter. Hij

verwachtte dat de oorzaak hiervan onder meer ligt in de nadruk op de transactie, die de verkoper

nastreeft. Dit is in strijd met de feminiene wens een relatie aan te gaan, en wordt door de feminiene

consument feilloos aangevoeld en afgewezen. Deze feminiene consument verlangt immers ruimte

om te kunnen oriënteren en te beslissen. De verkoper en de koper hebben in de masculiene wereld

vaak tegengestelde belangen. De verkoper is gericht op de transactie, terwijl de koper de relatie

tot het product zoekt. Deze verkoopparadox zal het huidige verkoopmodel de das omdoen. We

zien dit nu al in het verlaten van de winkelvloer en de sterke opkomst van het online winkelen.

Het teveel aan verkopers, informatie en prikkels verjaagt de consument van de winkelvloer. Juist de

verkoper verjaagt de consument. De huidige manier van verkopen volstaat niet langer en vraagt

om bezinning. Vrouwen zijn dol op winkelen, zo luidt de mythe. Het trendy woord shopaholic

wordt vooral geassocieerd met vrouwelijke consumenten. Maar het is een misverstand dat vrouwen

zo gek zijn op winkels en shops. De winkel is slechts middel. Het doel is om mooie, verrassende,

inspirerende of nuttige producten te vinden. Het oude masculiene winkelconcept doet meer afbreuk

aan het plezier, dan dat het iets toevoegt. De feminiene shopaholic winkelt niet dankzij winkels,

maar ondanks winkels. Waar mogelijk, vindt een verschuiving plaats van masculiene winkels die

op de transactie zijn gericht, naar meer feminiene verkoopkanalen en winkelconcepten, die meer

relatiegeoriënteerd zijn. Een groeiend aantal webwinkels of online-verkoopconcepten appelleert

aan deze feminiene behoefte. Het zijn met name déze winkels die enorm snel groeien. De op het

eerste gezicht zeer onpersoonlijke webwinkel, blijkt dan bij nader inzien veel persoonlijker te zijn

dan het traditionele franchise-filiaal in de modale winkelstraat. De webwinkel heeft vaak meer en

betere productinformatie dan levende winkelmedewerkers. Ze bieden betere tools om te zoeken, en

om te vergelijken. Maar bovenal wordt de klant niet transactiegericht opgejaagd, wordt hem niets

Page 28: Roadmapto Venus

��

opgedrongen en kent de webwinkel zijn klanten beter dan de winkel van steen. Eén druk op de knop

levert de persoonlijke koophistorie op. Aanbiedingen en aanbevelingen zijn ook gericht op deze

koophistorie: relatiegericht dus.

Zonder kassabon wordt niet geruild

In de oude winkel van steen lijkt de relatie ondertussen te stoppen bij het overhandigen van de

kassabon. En zonder die kassabon kan niet eens geruild worden. Ook niet als wij al jarenlang

maandelijks in die winkel komen. En zelfs niet bij dezelfde winkelmedewerker die ons een paar uur

geleden nog hielp en zo vriendelijk leek. Maar als wij willen ruilen zonder kassabon, worden wij

niet meer herkend. Bij terugkeer in de webwinkel worden wij wél herkend en welkom geheten. We

krijgen ook voortdurend brieven, die servicegericht zijn en ons informeren over de status van onze

bestelling. De oude masculiene organisaties stuurden ons ook wel regelmatig post, maar die oogde

veel onpersoonlijker. En gaf er vooral blijk van dat men ons niet kende. En dus impliciet de relatie

ontkende. De betere webwinkels zijn zeer feminiene verkoopkanalen, omdat ze meer oog hebben

voor de relatie dan voor de transactie. De transacties vloeien vanzelf wel voort uit de relatie, zo is

de achterliggende strategie. Het is niet bij toeval dezelfde strategie als van de meeste succesvolle

internetconcepten: zorg eerst maar dat je zoveel toegevoegde waarde biedt dat mensen steeds

terugkeren, dan kun je later wel inkomsten genereren. Het is een strategie die hand in hand loopt

met de verschuiving van hiërarchie naar netwerk. De waarde wordt bepaald in en door het netwerk.

4. Van hebben naar delen

We zijn voorbij het tijdperk van kopen en bezitten. Voorbij de schaarste. In The Age of Access

beschrijft Rifkin hoe het in de hypereconomie niet langer gaat om het eigendom, maar om de

toegang tot voorraden, merknamen, personeel, goederen en gebruik. Ook hier speelt het netwerk

een grote rol. In peer-to-peer netwerken zoals Napster, Kazaa en Limewire werden muziekbestanden

zo massaal uitgewisseld, dat de platenindustrie en -detailhandel op sterven na dood is. Nadat de

internetbandbreedte vergrootte dreigt voor de filmindustrie hetzelfde lot. Alle producten die te

digitaliseren zijn, zoals dvd’s, games en software, worden meer en meer gedeeld in plaats van

gekocht. Maar ook diensten en tastbare producten ontsnappen niet langer aan de distributiekracht

van het netwerk. Wie op reis gaat kan via coachsurfing.com (zie: case in hoofdstuk 6) gratis onderdak

regelen op een privé-adres. Een ontwikkeling die op den duur gevolgen heeft voor de vraag naar

hotelkamers. Het ludieke wittefietsenplan uit de jaren zestig is geflopt, maar is in een eigentijds jasje

gegoten en functioneert momenteel goed in Kopenhagen. In de Nederlandse grote steden zien we

een gemotoriseerde variant op de witte fietsen: Greenwheels. Een groeiend aantal stedelingen kiest

ervoor om niet langer een eigen auto te kopen, maar het gebruik van een auto te delen met anderen.

De technologie plus het netwerk van Greenwheels, zorgt ervoor dat delen een realistisch en werkbaar

alternatief is voor kopen. Het is een kwestie van tijd, todat Greenwheels-concepten ook buiten de

grote steden aanvaard worden. Een nieuw voorbeeld is Zilok.com. Dit verhuurnetwerk bevrijdt

ongebruikte, of slechts in deeltijd gebruikte goederen. Van een Guccitasje voor 10 euro per dag,

Page 29: Roadmapto Venus

��

tot een Porsche voor 300 euro. Zeg me wat je zoekt, en ik vind het voor je, althans als je er niet aan

hecht dat je het in eigendom wilt hebben. Zo krijgen boormachines, die normaal gesproken slechts

een fractie van hun levensduur gebruikt worden, een dagtaak in de buurt. Wat vervolgens weer

leidt tot hogere eisen aan het product en het einde van de wegwerpproductie. Want een goedkope

boormachine van 25 euro is waarschijnlijk geproduceerd op basis van een korte daadwerkelijke

gebruiksduur.

Open Source-denken

De trend van het delen is ook een stimulans voor de productie van meer gespecialiseerde goederen,

omdat meer mensen er gebruik van maken dan alleen de koper zelf. Dit leidt tot de komst van

common goods, net als de oude common grounds -de dorpspleinen waarop de gemeenschappelijke

schapen graasden. Met als verschil dat nu de bijdragen van de individuen meetbaar, traceerbaar en

beoordeelbaar zijn. De opgebouwde privileges zijn objectief te waarderen.

In de softwarewereld zien we een soortgelijk iets met het steeds gebruikelijkere Open Source-denken.

Linux is leuk, maar wat gebeurt er met de wereldeconomie als alle kennis, die nu al verzameld is

op het web, vrijkomt voor alle landen die nu nog verstoken zijn van die kennis? Als de OLPC (One

Laptop Per Child, voor 100 dollar per stuk) straks inderdaad bij gretige Afrikaanse kindertjes naast

de dorpspomp staat? Wellicht een spoedig einde voor de nu zo lucratieve goede doelenmarkt? Van

de NGO’s en de markt voor ontwikkelingssamenwerking.

Van hebben naar delen, is ook van kopen naar delen. Als we alles delen, als we overal toegang tot

hebben, dan wordt geld steeds onbelangrijker. Dan kun je het net zo goed weggeven. Sommigen zijn

daar al mee begonnen, zoals Sir Tom Hunter (Zie: case). Het is minder excentriek dan het lijkt. Zo

zijn er ook al veel mensen die al hun kostbare muziekcd’s weggeven, omdat ze die muziek al digitaal

hebben opgeslagen op hun pc of iPod. Ook papieren documenten, die tot voor kort zéér zorgvuldig

werden bewaard, zoals facturen en dagafschriften, verdwijnen in de papierbak, of worden vaak al

niet eens meer gedrukt, omdat ze eenvoudig online toegankelijk zijn.

Page 30: Roadmapto Venus

��

Miljardair geeft al zijn geld weg Van hebben naar delen: de rijkste man van Schotland vat dat wel erg lettelijk op. De

selfmade-miljardair Sir Tom Hunter maakte vorig jaar bekend dat hij in de komende jaren

vrijwel zijn volledige vermogen gaat weggeven aan allerlei goede doelen. En dat voor een

Schot; spreek-woordelijk bekend staand als erg gierig. Het vermogen van Hunter wordt

geschat op 1,05 miljard pond, circa 1500 miljoen euro.

In een interview met de BBC, commiteerde Sir Tom zich om minimaal 1 miljard pond aan

liefdadigheid te besteden. Als verklaring gaf hij op, dat hij bezorgd was over het groeiende

gat tussen rijk en arm in het Verenigd Koninkrijk, en dat hij meer mogelijkheden en kansen

wil creëren voor de armsten in de samenleving. Hij voegde daar aan toe dat het omzetten

van de vruchten van zijn arbeid in filantropie, hem motiveert als een welvaart-creërende

zakenman. “Er is meer rijkdom in minder handen, dan ooit tevoren. Het is mijn persoonlijke

levensovertuiging dat grote rijkdom gepaard gaat met een grote verantwoordelijkheid. Mijn

vrouw Marion en ik hebben alles wat we nodig hebben. Alle ambities zijn verwezenlijkt.

Filantropie is nu nog de enige echte motivator om door te gaan met geld verdienen,” aldus

Hunter. Hunter vergaarde zijn fortuin als sportschoenenverkoper. Hij groeide op in een

mijnwerkersdorp, studeerde aan de Strathclyde Business School van Glasgow, en begon zijn

ondernemerscarrière door vanuit een bestelbusje schoenen te verkopen. In 1984 opende hij

zijn eerste sportzaak, die uit zou groeien tot een winkelketen die hij in 1998 verkocht voor

250 miljoen pond. In de jaren daarna verviervoudige hij zijn kapitaal dankzij investeringen

en beleggingen. Hunter is altijd al gul geweest met zijn verworven rijkdom. Ten tijde van het

BBC-interview had hij al zo’n 125 miljoen pond in charitas gestopt.

De case van Sir Tom Hunter, is illustratief voor een trendverschuiving in de feminiene

economie: de relativering van materieel bezit. Waarschijnlijk heeft Hunter gedurende zijn leven

een omslag gemaakt van geld als doel, naar geld als middel.

In ruil voor geld krijgt Hunter nu andere dingen, die hij kennelijk waardevoller acht.

Verantwoordelijkheid, goed gevoel, sociale status en vooral áándacht. Van geld naar aan-

dacht. Dankzij de filantropie kwam hij in contact met Bill Clinton, Bob Geldof’s Band Aid, de

BBC en werd hij geridderd.

5. Van geld naar aandacht

Als geld aan belang inboet, wat is dan de nieuwe currency? Niet het geld is van waarde, maar

de aandacht die het individu wenst te schenken aan een bepaald object. Aandacht is de nieuwe

olie. In de wereld van morgen lost materiële schaarste langzamerhand op. Met het vrijkomen van

kennis is er nog weinig reden om aan te nemen dat er in de toekomst schaarste is aan primaire

levensbehoeften. Temeer daar ook de groei van de wereldbevolking zal af nemen, want overal waar

Page 31: Roadmapto Venus

�0

* Elsevier, nr 16, 2008

culturen zich ontwikkelen en welvarender worden daalt het kindertal. De tijd die we nodig hebben

om aan onze eerste levensbehoeften te komen, is dramatisch gedaald ten opzichte van honderd

jaar geleden. Een Nederlander besteedt gemiddeld 10 procent van zijn inkomen aan voedsel. In

arme landen is dat nog 50 tot 60 procent*. Voor die 10 procent hoeft ook nog eens steeds minder

uren gewerkt te worden. We leven in een leisure-samenleving waarin de arbeidstijd nog maar een

klein onderdeel vormt. In deze samenleving van overdaad, is het steeds minder de vraag wie bezit

krijgt over de middelen, maar wie beschikking krijgt over de tijd dat individuen aan die middelen

besteden. Aandacht is de grootste nieuwe schaarste. Daarom worden veel dagbladen en tijdschriften

gratis weggeven. In de hoop op aandacht voor de advertenties. Online nieuwsvoorziening is al

volledig gratis geworden. In de vermaakindustrie is het aanbod aan liedjes, films, boeken, bladen en

tv-programma’s zo ontstelpend groot geworden dat aandacht de primaire zorg van de aanbieder is.

Momenteel heeft een mens drie levens nodig, om alleen al alles op YouTube te kunnen zien. Laat

staan de rest. Het draait daarom niet meer om het geld om het plaatje te kopen -dat was in het

aanbodmodel- het gaat nu om de aandacht die de consument wenst te schenken aan een muziekstuk;

het vraagmodel. Kortweg: ‘Koop mij!’ wordt ‘Hoor mij!’

Sellaband: Van rechten monopoliseren naar publiek mobiliserenTyperende illustratie voor de verschuiving van ‘Koop mij’ naar ‘Hoor mij’ is een businessmodel

als Sellaband.com. Elke muziekartiest kan op Sellaband middels foto’s, biografie en muziek-

samples zichzelf promoten. Het doel is om 5.000 fans (believers) te verzamelen, die elk een

investeringsparticipatie van 10 euro toezeggen. Zodra er voldoende fans verzameld zijn,

wordt een cd opgenomen. Een minimumafzet van de cd is dan al automatisch gegarandeerd.

De opbrengst van de meerafzet wordt verdeeld tussen artiest en fans.

Niet alleen de producenten, ook de consument zélf hunkert naar aandacht. Hij is maar al te

graag bereid om een deel van zijn vrijetijd te besteden aan onbezoldigde werkzaamheden

in ruil voor wat aandacht -en daardoor te concurreren met betaalde arbeidskrachten die

soortgelijke werkzaamheden verrichten voor geld. In the future everyone will be famous for

15 minutes, voorspelde Andy Warhol. Hij heeft gelijk gekregen, met dien verstande dat die 15

minuten zijn versnipperd over vele brokjes van een handvol seconden, wanneer het individu

even in de schijnwerpers staat omdat zijn reactie, zijn filmpje, zijn foto onder ogen komt van

een publiek in de nieuwe media. Content kost veel geld voor de oude media. De nieuwe

media drijven voor een groot deel op de ‘inkoop’ van user generated content, die betaald

wordt met aandacht.

6. Van Big Brother watching naar Big Sister helping

In heel korte tijd is er een enorme omslag gekomen in ons denken over privacy. De boze Big

Brother van kort geleden, is verworden tot een lieve behulpzame Big Sister. Massaal geven mensen

-vooral jongeren, maar ook steeds meer ouderen- hun hele hebben en houden bloot, onder meer op

Page 32: Roadmapto Venus

��

publiekelijk toegankelijke websites. Virtueel exhibitionisme is normaal geworden: foto’s, adressen,

telefoonnummers, CV’s, dagboeknotities en zelfs genante privé-anekdotes worden vrijwillig in de

openbaarheid gebracht.

Dit is des te opmerkelijker, omdat nog maar een paar jaar geleden verwoede discussies werden

gevoerd op de ledenvergadering van menig sportvereniging. ‘Kan dat zomaar, dat een niet-lid inzage

heeft in de ledenlijst, meneer de voorzitter? Hoe zit het met onze privacy, als een buitenstaander

mijn telefoonnummer op de lijst kan zien?’ Dat diezelfde telefoonnummers ook in het telefoonboek

stonden, daar kwam de voorzitter meestal niet mee weg.

Ook was er veel ophef over beveiligingscamera’s op de openbare weg. Men voelde zich daardoor

niet veiliger, maar eerder begluurd en bespioneerd. Tegenwoordig loopt half Nederland over straat

met een in het mobieltje ingebouwde camera. En op talloze social-networksites, datingsites en

weblogs, plaatst een overgrote meerderheid een herkenbare foto van zichzelf. Vijf jaar geleden was

dat eerder uitzondering dan regel. Wie nu géén foto plaatst, wordt niet vertrouwd en zelfs beschimpt.

Oorzaak

Deze omslag komt rechtstreeks voort uit de verschuiving van hiërarchie naar netwerk. In de oude

economie lag de macht bij overheid en bij werkgevers. De machthebbers zetten technologische

hulpmiddelen in, om de hiërarchische macht van bovenaf te handhaven. Het hele Big Brother-

denken is gestoeld op de begrippen controle en repressie. Burgers wantrouwden de inzet van

technologie. De roep om privacy, was vooral een roep om niet gecontroleerd en afgestraft te

worden. Met het verschuiven van de macht naar netwerken, verandert ook de waardering voor

de technologie. De informatiesamenleving is zeer complex geworden. Mensen controleren steeds

meer hun eigen leven, en de technologie blijkt daarbij een nuttig hulpmiddel, dat het leven veraan-

genaamt. Big Brother is Big Sister geworden. De functie van privacy is diametraal gedraaid. In de

hiërarchische oude economie moest je je privacy bewaken om nog een beetje controle over je eigen

leven te houden. In de netwerkeconomie moet je juist je privacy opgeven, om meer controle over

je leven te houden. Want het blootgeven van je privacy, vergroot je zichtbaarheid en je status in

netwerken, en vergroot daardoor je mogelijkheden.

Een akkefietje op de tennisclubIn een column* beschrijft consultant Beate van Dongen, partner bij VODW Marketing, een

exemplarisch voorbeeld van de hedendaagse privacybeleving. Hoe zou het gaan met haar

oude jeugdvriendin? Is ze getrouwd? Waar woont ze, waar werkt ze? “Daar weet Google wel

raad mee. Via Flickr krijg ik een indruk van haar huidige uiterlijk. LinkedIn vertelt me dat ze

bij Philips werkt en haar man bij een ambassade. De Hyves-krabbels verklappen een recent

akkefietje op de tennisclub en dat ze overweegt van baan te wisselen.

Misschien wel naar Rabobank of Nike, haar favoriete merken volgens Hyves. Twitter laat me

weten dat ze haar koffers pakt voor een weekje Madeira.”

* MarketingTribune, nr 6, maart 2008

Page 33: Roadmapto Venus

��

Ouderwetse privacy botst met zelfontplooiing

Vooruitblikend op de privacy van de toekomst zien we een verschuiving van zender naar ontvanger,

naar een eindgebruiker aan de macht. Deze verschuiving zet door, wordt mogelijk gemaakt door

de techniek, en zorgt ervoor dat de macht definitief bij de eindgebruiker terecht komt. Wat we

nu nog benoemen als een smartphone, zal zich ontwikkelen tot een hoogst persoonlijk device, een

verlengde van onszelf. Een apparaatje dat op grond van onze persoonlijke instellingen, prikkels van

buiten selecteert, rubriceert en categoriseert. Het brengt de controle over de buitenwereld bij de

eindgebruiker, het bewaakt en beheert onze medische en sociale dossiers. Het verzorgt de connectie

met relevante netwerken en voorziet ons van nieuwe denkframes. Deze Big Sister zal verschillende

levels van privacy inbouwen. Zo zal een ambulancemedewerker altijd toegang hebben tot mijn

medisch dossier, en zal de winkel (die ik toestemming tot mijn smart wallet heb gegeven) slechts voor

uitzonderlijke aankopen vragen of het in orde is. We spreken hier over privacy 2.0. Privacy die wordt

bewaakt door de eindgebruiker, en die onderscheid maakt tussen de verschillende individuele rollen

in verschillende situaties in verschillende netwerken. Met Big Sister als vragende en vertrouwde zus

in plaats van haar gebiedende wantrouwende broer worden we niet langer blootgesteld aan een

teveel van prikkels, maar slechts aan die prikkels waaraan we ons willen blootstellen. Reputatie en

transparantie worden ons grootste kapitaal, dit staat op gespannen voet met de ouderwetse privacy.

Anderzijds zijn er talloze mogelijkheden op het uitoefenen van je recht op onzichtbaarheid en zijn

er online talloze aliassen beschikbaar om in te vluchten. Maar Big Sister is stukken minder eng dan

haar broer.” We bereiken het moment waarop Big Brother Big Sister blijkt te zijn, een goedaardige

zus die je beter kent dan wie dan ook, die je waarschuwt indien nodig, je op de hoogte houdt van

relevant nieuws uit alle netwerken. Die je helpt je talenten te ontplooien.

7. Van vaste prijs naar veilingeconomie

We bereiken een economie waarin geen vaste waarden of prijzen meer voorkomen, waarin ieder

moment, iedere situatie, iedere relatie zijn eigen combinatie van waarden heeft. Prijzen worden

steeds meer afhankelijk van moment, plaats en situatie.

Spitstarieven in het openbaar vervoer, happy hours in de café’s en weekendtoeslagen in de dienst-

verlening zijn aloude voorbeelden van tijdstipafhankelijke prijzen. Dat verschijnsel zal zich steeds

wijder verspreiden. Het European Pricing Platform is een heel actieve kennisuitwisselingsclub van

marketeers die zich volledig hebben gespecialiseerd in de P van Prijs. De merken waarvoor zij

werken, hanteren tientallen, honderden, verschillende prijsstrategieën, waarbij de prijs al verschilt

per klant, afhankelijk van tijdstip, koopsituatie en klanthistorie. Bij Telecom- en internetproviders

is het eerder regel dan uitzondering dat voor een nieuw abonnement andere prijzen worden

gehanteerd, dan voor een verlenging van een abonnement. Vliegtuigmaatschappijen die online

tickets verkopen laten steeds duidelijker zien hoe de tarieven van dag tot dag enorm kunnen

verschillen. Klanten die flexibel zijn in hun reisschema, kunnen zodoende hun geplande reis een

dagje vervroegen of vertragen. Uiteindelijk is dit in het voordeel van alle partijen, zelfs van de

niet-reizigers, want als vraag en aanbod beter op elkaar worden afgestemd, betekent dat minder

Page 34: Roadmapto Venus

��

maatschappelijke verspilling. Ook in de fysieke handel van consumentengoederen zullen prijzen

steeds flexibeler worden. Misschien wel meerdere malen per dag veranderen, afhankelijk van

bijvoorbeeld het weer of de drukte in de winkel. De technologie maakt dat mogelijk.

De consument zal het zeker accepteren. Die doet dat nu al, in de winkels van AH to go. Dat is

een winkelformule die alle merkwaarden van Albert Heijn uitstraalt, en ook als dusdanig wordt

gepercipieerd door de consument. Maar de prijzen liggen er wat hoger, dan in de reguliere Albert

Heijn, vijfhonderd meter verderop.

Consument accepteert grote prijsverschillen

Het gemak waarmee de consument prijsverschillen accepteert, is misschien wel het meest zichtbaar

op de groenteafdeling van de supermarkten. Dat een consument een meerprijs wil betalen voor

versgeperste sinaasappels in een flesje, is nog logisch, gezien de tijdbesparing van het zelf uitpersen

en het schoonmaken van de eigen sinaasappelpers. Maar veel prijsverschillen staan in geen enkele

verhouding meer tot de geleverde tijdsbesparing. Zo zien we in het koelvak een zakje gewassen

spinazie van 300 gram, voor 1,89 euro. Drie meter verderop staan kisten met exact dezelfde

gewassen spinazie voor 1,25 euro per kilo. De voorverpakte spinazie is dus ruim vijf keer zo duur,

met als enige voordeel dat de consument het niet zelf in een plastic zakje hoeft te stoppen.

De prijs wordt steeds meer bepaald door emotie. Emoties hebben een glijdende schaal. Hoe dichter

je bij iemand staat, hoe meer de emoties een rol spelen. Je jeugd, je trauma’s, je eerzucht, jaloezie

of arrogantie, de rol die je tot de ander inneemt, is van invloed op de waarden die je toekent. Het

heette ‘zakelijk’, om daarvan afstand te kunnen nemen. In de feminiene economie is niet meer zo’n

behoefte aan die zakelijkheid. De aanbieders moeten er daarom rekening mee houden in welke

circle of belonging zij zich bevinden.

Ook de vaste prijzen staan onder invloed van de flexibele prijzen elders. Een mooi voorbeeld hiervan

is Bol.com, die sinds begin 2007 zijn logistieke verkoopsysteem beschikbaar stelt aan duizenden

kleine verkopers van tweedehandsboeken. De markten van nieuwe en tweedehandsboeken waren

relatief gescheiden, maar grijpen nu steeds meer ineen. Niet iedere boekenliefhebber heeft het

geduld om te wachten tot hij een bepaald boek toevallig tegenkomt op een rommelmarkt. Dus was

er de boekhandel die uit voorraad kon leveren, of desnoods binnen 24 uur kon bestellen. Maar wie

nu op Bol.com een nieuw boek wil bestellen, krijgt meteen het tweedehands aanbod van datzelfde

boek gepresenteerd. Dit leidt onherroepelijk tot een verschuiving in de vraag, van nieuw naar

gebruikt. En dat heeft weer invloed op de prijsstelling van nieuwe boeken. En op de beslissing van

een uitgever om een boek al dan niet te herdrukken. Ook in business-to-business wordt de vaste prijs

aarzelend losgelaten. Diverse zelfstandige ondernemers experimenteren met prijsbepaling achteraf,

in plaats van het gebruikelijke uurtje-factuurtje*. Het blijkt minder onzeker dan het op het eerste

oog lijkt. Sanne Roemen nuanceert het concept als volgt: “Als je een offerte maakt, is het spannend

of je een opdracht krijgt. Nu is het spannend wat je er na afloop voor terugkrijgt.” Per saldo leidt

dit beloningsmodel tot minder verspilling. Want in het traditionele model wordt vaak erg veel tijd,

energie en geld geïnvesteerd in alleen maar het verkrijgen van de opdracht.

* Werken zonder uurtje- factuurtje; Karin Quint; NRC.Next, 6-11-2007

Page 35: Roadmapto Venus

��

* The Wisdom of Crowds; James Surowiecki; 2005* The Long Tail: Why the Future of Business is Selling Less of More; Chris Anderson; 2006

8. Van merken naar marktmarxisme

Marktmarxisme, oftewel: productie op grond van de gebundelde vraag. In de communistische

planeconomieën faalde dit hopeloos, omdat de werkelijke vraag niet goed in kaart was te brengen.

Nu kan dat wel. Consumenten nemen zelf het voortouw, zoeken elkaar op in netwerken, om de

gebundelde vraag in kaart te brengen. Momenteel wordt er in de netwerken nog voornamelijk

gepráát over merken en producten. Maar het is nog maar een hele kleine stap naar het creëren van

een product (of een organisatie) waar de consument van droomt. Delivery-on-demand is al een vrij

ingeburgerde business-strategie bij veel grote bedrijven. Producing-on-demand is de volgende stap.

De macht verschuift volledig van de aanbieders (de producenten) naar de vragers (de consumenten).

De consument gaat bepalen wát er geproduceerd wordt. Soms als individu, soms als groep. En als de

producent niet wil luisteren, gaat de consument zelf de productie organiseren.

Producenten en aanbieders die denken dat de consument daar niet toe in staat is, en zich

arrogant en alwetend blijven opstellen, maken een ernstige misrekening. Het moge waar zijn

dat een individuele consument niet altijd slim genoeg is, maar zodra zij de krachten bundelen in

hun netwerken, onstaat de Wisdom of Crowds*. Waar die collectieve wijsheid toe kan leiden, is

bijvoorbeeld te zien aan de alom gerespecteerde encyclopedie Wikipedia, volledig samengesteld

door onbezoldigde, zogenaamde amateurs. In de oude economie was er een strikte scheiding tussen

professionals en amateurs. In de nieuwe economie bestaat deze scheiding niet langer.

Merkruis in gebruikerskringen

We gaan van merken naar marktcoöperaties. Merken waren de bakens van organisaties. Organisaties

die het, zo is gebleken, niet altijd even goed met ons voor hadden. We keren ons richting het net-

werk, richting elkaar. Verbonden door een eindeloze stroom van slangratelende data vormen we

meer en minder stabiele netwerken, met knooppunten. Merken kunnen een cruciale rol blijven

spelen op die knooppunten. Het merk van morgen, zal erin moeten slagen de ruis rond zijn kringen

van gebruikers in kaart te brengen. Weten of er op de backbone goed of slecht over je gesproken

wordt. Je oor te luisteren leggen, in plaats van in oren te schreeuwen. In kaart krijgen hoe er over

je gepraat wordt en -rekening houdend met de drie cirkels van vertrouwen- de prijzen afstemmen

op de relatie. Diezelfde vertrouwensrelatie, die ook bepaalt in hoeverre de consument bereid is om

organisaties en bedrijven inlogprivileges te geven op zijn persoonsgegevens.

Marketing van morgen is het product door levenscycli en langs adoptiegroepen te leiden. Door het

toepassen van rss-marketing, door op tijd daar te zijn waar je gewenst bent. Daar waar vraag aan je

product begint te ontstaan, als je bij de innovators wilt scoren. Daar waar de juiste mensen de juiste

dingen over je zeggen, als je bij de early adopters wilt scoren. En door de juiste zekerheden en mate

van comfort te bieden, wanneer je je als aanbieder op de massa richt.

The Long Tail biedt het inzicht dat sturen op de korte termijn (bijvoorbeeld de schappositie binnen

drie maanden) wel eens heel veel kan kosten op de lange termijn. 57% van de omzet van Amazon.

com, betreft producten die niet eens in de reguliere detailhandel verkrijgbaar is*.

Kevin Kelly spreekt over 1000 fans en laat zien dat de koestering van een kleine schare trouwe

Page 36: Roadmapto Venus

��

gebruikers -en de communicatie vooral dáárop richten- meer continuïteit kan bieden dan massale en

gepushte productie.

9. Van ratio naar zintuiglijke beleving

De feminiene consument van morgen wordt gevoed door zeer gevoelige zintuigen. En die zintuigen

zijn ook nog eens van grote invloed op ons koopgedrag. De rol van design in productontwikkeling

wordt dan ook steeds belangrijker, om de zintuiglijke beleving van producten te veraangenamen. Het

gaat daarbij niet alleen om het leveren van zintuiglijke prikkels, maar vooral ook om het weglaten

ervan. Want schreeuwerige design of reclame, levert een teveel aan prikkels op, en geeft daardoor

stress. De feminiene consument wordt gedreven door de behoefte aan stressreductie. De zintuiglijke

aspecten worden belangrijker in de merkbeleving, zegt Justien Marseille in een interview. “Als

merk moet je opletten dat je alle zintuigen congruent stimuleert. Als Coca-Cola het glazen flesje

vervangt door een anderhalveliterfles van plastic, heb je een ander zintuiglijk gevoel. Het succes van

de Jumbo komt deels door de brede winkelpaden, zodat je de angsten en neuroses van de andere

winkelbezoekers niet ruikt. De Rotterdamse metro-poortjes maken zoveel herrie dat de klant wordt

weggejaagd. Die stralen alleen maar angst uit*.

In het verlengde van de zintuiglijke beleving, ligt de emotionele beleving. Er komt steeds meer

aandacht voor de gevoelscomponent van producten en diensten. Mannen keken vooral naar de

‘specs’, naar de functionaliteiten. Vrouwen maken hun economische keuzes met als leidraad: ‘geeft

dit mij een prettig gevoel’. Voorheen heette dit ‘irrationele keuzes’. Maar in de feminiene economie

focussen aanbieders van producten en diensten zich hier meer op. Saamhorigheid, gezelligheid,

schoon milieu, stressreductie worden primaire usp’s in productontwikkeling.

Het is niet alleen het product zélf, wat de consument al dan niet een goed gevoel oplevert. De

emotionele waardering wordt ook bepaald in de periferie van een product of dienst. Bijvoorbeeld

het sociale imago van de aanbieder van het product; het merk of de winkel.

Een belangrijk verschil tussen feminien en masculien is dat vrouwen meer geneigd zijn om te

switchen dan om (hardop) te klagen. Merken en bedrijven die te masculien zijn, lopen daarom

het risico om van het ene op het andere moment verrast te worden door een ‘stille boycot’. Ter

illustratie voor dit fenomeen, wijzen we op de resultaten van een Engels onderzoek, waaruit bleek

dat het merendeel van de mannelijke partners een echtscheiding niet aan had zien komen. Hadden

deze vrouwen niet geklaagd, of hadden de mannen de signalen die wezen op een naderende breuk,

verkeerd uitgelegd?

Faith Popcorn wees ook al op dit verschil tussen de vrouwelijke en mannelijke consument: “Loop,

ren, ga naar haar! Want ze komt niet naar jou. Om de loyaliteit van een vrouw te winnen, moet

een bedrijf anticiperen op haar behoeftes. Als je wacht tot ze vraagt om nieuwe producten, is het

eigenlijk al te laat*.”

10. Van keuzeovervloed naar stressreductie

De consument van nu wordt overstelpt met een informatieaanbod wat minstens is vertienvoudigd

* Merken kwamen van Mars, straks van Venus; E. Witteveen; MarketingTribune; nr 25, 2007* EVEolution: The Eight Truths of Marketing to Women - Faith Popcorn & Lys Marigold - Hyperion, 2000

Page 37: Roadmapto Venus

��

* Doe Maar Wat – consument wordt nerveus van steeds meer keuze; Erwin Witteveen; MarketingTribune 4; 2007* Help de klant verzuipt; Astrid de Groot en Pieter Burgman

ten opzichte van een generatie geleden. We ontvangen zo’n twintig Nederlandstalige tv-zenders,

in plaats van alleen Nederland 1 en 2. We moeten kiezen tussen tientallen radiozenders met

popmuziek, in plaats van de keuze tussen Hilversum 3 en Radio Veronica. In de trein krijgen we

vier gratis dagbladen, en eenmaal thuis zijn er duizenden online nieuwsverschaffers die om onze

aandacht vechten. Het aanbod aan producten laat een zelfde beeld zien. Gewoon een kauwgumpje

kopen is er niet meer bij. In het tankstation liggen 13 verschillende smaken Sportlife. Coca-cola?

Welke smaak? We hebben Regular, Cherry, Vanilla, Lemon, Lime, Light en Zero. En dat in

tientallen verpakkingsvariëteiten. Het is teveel geworden. Meer keuze vergroot de welvaart, maar

er zijn grenzen. Arno Riedl, hoogleraar public economics aan de universiteit Maastricht, pleitte

daarom in zijn oratie voor een bezinning op de ongebreidelde keuzevrijheid. Want de kosten van het

keuzeproces worden niet meegewogen in de welvaartsberekeningen. Het menselijk brein ondergaat

grote stress bij het maken van keuzes. Angst en spijt zijn emoties bij het maken van (verkeerde)

keuzes. En daarnaast zijn er nog de échte opportunity costs van het keuzeproces, bijvoorbeeld de

tijd die het kost om te kiezen. “Vrije tijd is een schaars goed geworden. De meeste mensen hebben

helemaal geen zin om een vrije zondagmiddag te besteden aan het bestuderen van polisvoorwaarden

van de verschillende ziektekostenverzekeringen, om zodoende 10 euro goedkoper uit te zijn. Slechts

negen procent van de consumenten switchte op eigen initiatief van zorgverzekeraar, na de libe-

ralisatie van de markt,” aldus Riedl*.

Een psychologisch experiment op de winkelvloer liet zien hoe Amerikaanse consumenten keuzestress

uit de weg gaan. In een supermarkt werd een display opgesteld met 24 verschillende smaken

exclusieve jam. Een dag later werd het aanbod ingeperkt tot zes verschillende smaken. Op dag twee

werden tien keer zo veel kortingscouponnen ingeleverd*.

Mona is een merk dat met Toetje van de Maand een bijdrage levert aan stressreductie. Elk maand

is er weer een nieuw toetje. Zo houdt Mona het schap overzichtelijk, maar biedt tóch volop variatie.

Ook het commerciële succes van de AKO- en Bruna-boekwinkels is waarschijnlijk te danken aan

de prominente display’s met de boeken toptien. Het beperkte aanbod vermindert de keuzestress, in

vergelijking met een traditionele boekwinkel met een rijk maar onoverzichtelijk assortiment.

Stressreductie brengen we onder andere tot stand door ons af te sluiten. We passen daar de wet van

de selectieve perceptie toe. Dat reduceert die stress. Harder schreeuwen helpt niet. Het merk van

morgen loopt niet achter de klant aan, zeurt niet tijdens het eten aan het hoofd, verleidt niet als dat

in de toekomst gegarandeerd problemen oplevert. Naast selectieve perceptie is ook loyaliteit een

beproefde consumentenstrategie tegen keuzestress. Switchen is een stressfactor, loyaal zijn reduceert

stress. Maar bij een teveel aan ongenoegen kan de feminiene consument de loyaliteit abrupt

beëindigen, en omzien in wrok.

Een parallelle feminiene strategie tegen stressreductie is vereenvoudiging. ‘Everything should be

made as simple as possible, but not simpler than that,’ een uitspraak van Einstein, geschreven op het

lijf van de feminiene consument. De iPod en Google zijn voorbeelden van succesvolle producten die

uitblinken in simpelheid.

Page 38: Roadmapto Venus

��

Simpelheid krijgt steeds meer aantrekkingskracht, en we moeten dan ook niet raar opkijken als de jongeren straks massaal

rondrijden in een Chinese Fiat 500 of een Scootmobiel, of zich verplaatsen door te carsurfen. Als toch niets sneller gaat

dan 40 kilometer per uur, en elk doel zijn eigen vervoer vraagt, waarom dan nog veel geld betalen aan een nieuwe auto

dat zal het uitgangspunt worden. De feminiene samenleving ontdoet zich van haar teveel. Gaat op zoek naar manieren

om from cradle to cradle te leven. Producten en processen ontwerpen, die gedurende hun levensduur de minste verspilling

opleveren van productie tot vernietiging*.

11. Van democratie naar meritocratie

We zijn op weg naar een maatschappij waarin de waarde niet hiërarchisch wordt bepaald, maar

binnen de netwerken wordt benoemd. Het oude democratische principe van ‘one man, one vote’

is daarbij achterhaald. In netwerken gelden meritocratische principes. De waarde van iemands

stem, van iemands mening, is afhankelijk van zijn eerdere verdiensten en bijdragen in de groep. De

formele hiërarchie speelt nauwelijks een rol.

Het is niet langer de reclamebrochure, de covertekst op de cd-hoes of de flaptekst van een boek,

die de waarde bepaalt van producten. Die rol wordt meer en meer overgenomen door talloze

recensiesites voor boeken, films, vakantiebestemmingen en restaurants. Het zijn niet langer de

professionele verkooporganisaties van een industrie, die de (soms kunstmatige) prijzen vaststellen

voor gebruikte goederen. Die prijzen worden bepaald door de honderdduizenden particuliere

handelaren op Marktplaats.nl. Met indirecte gevolgen voor de nieuwprijs. Het is niet langer

de redacteur van Winkler Prins of de journalist van NRC Handelsblad die een bepaald begrip

definieert. Dat doet de collectieve wijsheid op Wikipedia.

De Amerikaanse bestsellerauteur Dan Brown (onder andere De Da Vinci Code) maakte handig

gebruik van de meritocratie. Jarenlang verkocht zijn uitgever nauwelijks boeken van hem. Brown

reed zelf stad en land af en verkocht zijn eigen boeken vanuit zijn kofferbak, op markten en

boekenbeurzen. De grote doorbraak van Brown ontstond pas, toen hij op Amazon.com een

honderdtal boekenliefhebbers selecteerde die vele boeken hadden gerecenseerd op die website. Hij

stuurde ze een mailtje, waarin hij hen om hun postadres vroeg, en aanbood om gratis zijn boek op

te sturen, in de hoop dat zij een recensie op Amazon.com zouden plaatsen. Dit leidde al snel tot

een hausse aan aandacht voor zijn roman, die vervolgens een massa boekenkopers aantrok. Browns

eigen bottom-up marketingstrategie, bleek superieur aan de traditionele hiërarchische top-down

promotionele strategie van zijn professionele uitgever.

* Cradle to Cradle: Remaking the Way We Make Things; William McDonough en Michael Braungart; 2002

Page 39: Roadmapto Venus

��

......................................... ......................................

.................................. ........................................

.......... ................ .........................................

.............................................................................

.............................................................................

.............................................................................

........ .................................................................

............................ ............................................

............................................................................. ............................................................................................................................................... ........................................................................................................ .............................................................................................................................. ....................................................................

............................ .........................................

......................................... ......................................

.................................. ........................................

.......... ................ .........................................

.............................................................................

.............................................................................

.............................................................................

........ .................................................................

............................ ............................................

............................................................................. ............................................................................................................................................... ........................................................................................................ .............................................................................................................................. ....................................................................

...................... ........................................

Mobil

isere

n

MonopoliserenMacht

Hiërachie/Controle

Korte termijnLange termijn

Wedij

ver/A

gres

sie

Kleinere

organisaties

Grote organisat

ies

Herkenning Gevoelens

Carr

ière

Besluitvaardigheid

Verantwoordelijkheidsgevoel

Toegang

Gezag

ErkeningFeiten

Transactie/Prestatie

Geld

Relatie/N

etwerk

Netwerken/verbinden

Ontwikkelen/Verdiepen/Verbreden

Brede oriëntatie

......................................... ................................

..................................... .................................

................. ................ ...........................

.........................................................................

.............................................................................

............................................................................

........................... ..............................................

............................................... ........................

............................................................................

..................... .................................................

.............................................................................

................. ......................................................

.................................................. .......................

.............................................................................

.......................... ...............................................

.................................. .................................................................................... .........................

......................................... ................................

..................................... .................................

................. ................ ...........................

.........................................................................

.............................................................................

............................................................................

........................... ..............................................

............................................... ........................

............................................................................

..................... .................................................

.............................................................................

................. ......................................................

.................................................. .......................

.............................................................................

.......................... ...............................................

.................................. .................................................................................... .........................

... ...

...

...

...

...

Page 40: Roadmapto Venus

��

VAN MASCULIEN NAAR FEMINIENDe demografische basis onder de VenustrendDe feminiseringstrend en de internetrevolutie, zij volgen elkaar niet slechts op. Ze zijn nauw

verweven met elkaar en versterken elkaar...

BewijzenHet is prettig als de waargenomen trend op een of andere wijze kwantificeerbaar onderbouwd

kan worden met statistische gegevens. In dit boek leunen wij op de studies en publicaties van de

internationaal vermaarde sociologie-professor Geert Hofstede. Hofstede stelt dat mensen feminiene

en masculiene kenmerken hebben en dat dat meetbaar is...

UitstervenMaar deze masculiene groep is dus langzaam aan het uitsterven. Daardoor onstaat automatisch een

feminiene samenleving. Het dominante masculiene stempel verdwijnt...

De cijfers van het CBS en de studies van Hofstede, vormen tezamen de demografische basis onder

dit boek en maken de feminiseringstrend kwantificeerbaar...

[3]

Page 41: Roadmapto Venus

�0

......................................... .................................................................... ...................................................................... ................................

.................. ................ ....................................................................................................

.................................................................................................................................................

................................... ............................................................................................. ........

................................................................................................................. ..........................

..................................................................................................................... ......................

.................................................................................. .........................................................

..................................................................... ......................................................................

........... .................................................................................... ............................................

............................................................................................. ................................................

......................................................................... ..................................................................

............................................................................. ..............................................................

.......................................... ....................................................................................................

.......................... ................................................................................. .................................

................................................... .................................................................. ................................................................... ..........................

.......................................... .................................................. ................ .............................................................. .................................................. ................ ........................

..................................................................................................................................................

.............................................................................................................. ................................

............................................................. ................................................................................

......................................... ....................................................................................................

........................................... .................................................................................................

....... .............................................................................................................................. ...

.............................................................................. ................................................................

.................... ............................................ ...........................................................................

.................. .........................................................................................................................

...............................................................................................................................................

........................................................................................................ .....................................

......................................................................................... ....................................................

............................. .................................................................................... ...........................

......................................................... ............................................ .......................................

...................................................... ........................................................................................

................................. ...........................................................................................................

.................................... ........................................................................................................

.............................................................................................................................. ................

................................................................. .............................................................................

....... .................................................................. ............................................................................................................. ..........................................................................................................

.................................................. ................ ...................................................................

..................................................................................................................................................

................................................................... ...........................................................................

.................. .........................................................................................................................

...............................................................................................................................................

........................................................................................................ .....................................

......................................................................................... .....................................................

............................ .......................................................................................... .............................................................

Page 42: Roadmapto Venus

��

ALS GOD EEN MAN WAS,DAN IS INTERNET EEN VROUW(Samenhang tussen feminiseringstrend en internetrevolutie)

Het probleem van vooruitkijkenIn 2008 zitten we in de beginfase van een grootscheepse verandering naar een meer feminiene

samenleving. De eerste tekenen zijn al duidelijk zichtbaar...

Verhelderende paralellenDoor met onze kennis van nu, terug te kijken op de enorme economische en maatschappelijke

veranderingen van het afgelopen decennium, ontstaat een verhelderend beeld op de moeilijkheden

en mogelijkheden van het voorspellen...

Waarom internet een vrouw isDe elf feminiene kenmerken die in hoofdstuk 2 besproken zijn, kunnen allemaal in meer of mindere

mate gelinkt worden aan de internetrevolutie. Er is inderdaad een grote samenhang tussen de fe-

miniseringstrend en de internetrevolutie. Maar er is ook een wezenlijk verschil tussen beide...

Masculien internet werkt nietHiërarchie is een doodlopende weg in de nieuwe economie. Dit geldt niet alleen voor hiërarchie

tussen onderneming en gebruikers, maar ook voor verlammende hiërarchieën binnen de onder-

neming zelf...

Kwart vrouwen wil nieuwe auto via internet kopenInternet is een vrouw. En ook de bevolking op internet is vrouw geworden. Was internet aanvankelijk

een mannending, een typisch speeltje voor...

[4]

Page 43: Roadmapto Venus

��

Page 44: Roadmapto Venus

��

Een echte econonoom is geen

boekhouder

Interview met Arnold Heertje

Page 45: Roadmapto Venus

��

Het is beslist geen flauwe woordgrap om uitgerekend een man met de achternaam Heertje, aan het woord te laten in een boek over de feminisering van de economie. De 74-jarige emeritus hoogleraar algemene economie Prof. dr. Arnold Heertje, tevens oud-hoogleraar geschiedenis van de economie en wetenschapsfilosofie, timmert hard aan de weg met zijn ‘intellectuele autobiografie’ Echte Economie. Hij schreef een vlammend protest tegen de enorme scheefgroei in de economische en politieke besluitvorming, omdat vrijwel uitsluitend nog wordt gekeken naar criteria die zijn uit te drukken in geld. Doordat we te weinig rekening houden met waardevolle zaken die níét in geld zijn uit te drukken, doen we ons zelf -zowel individuen als de maatschappij- tekort en maken we al twintig jaar lang verkeerde economische keuzes. Maar de samenleving komt in verzet. ‘Nederland staat aan het begin van 2008 op een kruispunt van wegen,’ aldus Heertje.Van winst naar nut, is een van de hoofdkenmerken van de feminiene economie. Een trend die volstrekt parallel loopt met de visie van Heertje. Toch is Heertje geen nieuwlichter. Hij voert juist een strijd die gezien kan worden als een ‘normen en waarden’-strijd ter behoud van een zuivere economische wetenschap. En daarbij hoort de

Page 46: Roadmapto Venus

��

aloude subjectivistische definitie van welvaart, waarbij Heertje teruggrijpt naar de Oostenrijkse school van 1870 en de werken van zijn “onovertroffen” leermeester Pieter Hennipman, midden vorige eeuw. Heertje fulmineert fel tegen collega-economen die zich massaal voor het karretje van politici en geldlustigen hebben laten spannen, doordat zij een deel van de oorspronkelijke definitie van economie weg moffelen. Strijd voeren is masculien, maar Heertje strijdt met feminiene trekjes. Met een tas vol boeken trekt hij door de provincie om lezingen te geven in boekhandels en bibliotheken. “Financieel gezien is dat niet wijs, ik word daar financieel armer van. Maar de crux is dat financieel en economisch totaal verschillende begrippen zijn. Ik wil gewoon aandacht voor mijn boek,” zo zegt Heertje. En aandacht is vaak belangrijker dan geld, zo zegt de feminiene economie.

Page 47: Roadmapto Venus

��

Wie serieus academische wetenschap wil beoefenen, moet zich allereerst op de definities

storten. Het vakgebied duidelijk afbakenen. Heertje is daarbij heel streng in de leer. Vrij

vertaald in lekentaal, luidt die leer ongeveer als volgt: Economie is de wetenschap die

schaarste bestudeert. Zodra er schaarse goederen, kapitaal of hulpbronnen zijn, moeten

die verdeeld worden. De economie bestudeert die verdeling. Die verdeling is gekoppeld

aan behoeftes. Mensen hebben allerlei behoeftes, die niet allemaal bevredigd kunnen

worden. Voilá, dat heet schaarste. Die behoeftes zijn per definitie subjectief. Een ‘echte’

econoom beschouwt die subjectieve behoeftes als een gegeven. Doet daar geen uitspraken

over, laat staan een waardeoordeel geven of die behoefte rationeel of irrationeel is. Zo

is het, en niet anders, roept Heertje. En zo stond het ook altijd in alle schoolboeken

over economie. Maar de meeste economen lijken les 1 van hun vak te zijn vergeten.

Zij kunnen rekenen op de onvervalste hoon van Heertje. Zelfs onder professoren, want

Heertje schroomt niet om in zijn boek ook economie-hoogleraren af te branden. Over

een kersverse professor in de economie schreef Heertje letterlijk: “Deze opzienbarende

uitspraak valt dan ook buiten het bereik van serieuze beoefening van wetenschap.”

Kunt u een aansprekend voorbeeld geven van de subjectiviteit van behoeftes?

‘Esso had de reclameslogan ‘Stop een tijger in uw tank’. Er zijn mannen die raken zo

opgewonden van zo’n reclamespreuk, dat ze per se naar zo’n Esso-pomp willen. En daar

een meerprijs voor willen betalen. Het is aan de chemische wetenschap om te beoordelen

dat die Esso-benzine scheikundig exact hetzelfde is als andere benzine. Voor de econoom

is dat irrelevant. Die subjectieve voorkeur is gewoon een gegeven. Elk goed of dienst

bestaat uit een bundel karakteristieken, die tezamen een subjectieve waarde vormen.’

Waar ging het dan mis in de economische wetenschap?

Bij het kopen van een jurk van 500 euro, gaat het om het subjectieve nut dat die jurk

oplevert. Over de prijs kan men twisten, maar niet over de smaak. De prijs is een instru-

mentele schijnobjectiviteit die de transactie versoepelt, maar de aandacht afleidt van

de subjectieve behoeftenbevrediging; de essentie van de economische wetenschap. Ook

Page 48: Roadmapto Venus

��

het ontvangen van een salaris is een rookgordijn, een abstract geldbedrag, waarachter

vreugde en verdriet onzichtbaar blijven.

Economische keuzes zijn een afweging, waarbij álle schaarse middelen meegewogen

moeten worden. Dus niet alleen de schaarse middelen die in geld zijn uit te drukken.

Maar dat is wél gebeurd. Door een zucht naar objectivering. Die slechts een

schijnobjectiviteit is. De economie werd steeds meer beperkt tot slechts een deel van de

economie: de markttransacties. De maatschappellijke besluitvorming vindt voor een

groot deel plaats op basis van kosten-baten analyses waarin uitsluitend werd gekeken naar

het calculeerbare. De niet-calculeerbare factoren werden van tafel gemoffeld. Maar die

behoren wel degelijk óók tot het terrein van de economie. Natuur, cultuur, kunst, de open

ruimte, stilte, vrije tijd, kwaliteit van de lucht, kwaliteit van onderwijs en zorg, etcetera,

zijn allemaal schaarse middelen die ook een subjectief nut opleveren, waarmee behoeftes

bevredigd worden. Van de huidige generatie en ook van toekomstige generaties. Dat moet

je dus allemaal meenemen in een zuivere economische analyse. Doe je dat niet, dan neem

je verkeerde economische beslissingen, waarmee je de welvaart verkleint.’

Zoals in het onderwijs? Want uw boek Echte Economie is niet alleen een pleidooi voor de terugkeer van de

subjectivistische Welvaartstheorie, maar ook een woedend pamflet tegen de teloorgang van het hedendaagse

onderwijs.

‘Ja, want beiden hebben misschien wel veel met elkaar te maken. De kwaliteit van het

onderwijs zou centraal moeten staan. Daarmee investeer je in de toekomstige wel-

vaart. Maar kwaliteit is niet calculeerbaar. Dus zijn er modellen gekomen, waarbij de

financiering van het onderwijs wordt aangestuurd op bijvoorbeeld slagingspercentages.

Er wordt gekoerst op financieel rendement. Een tragische vergissing, want daarmee

stimuleer je juist om de kwaliteit te verlagen, want hoe lichter de exameneisen, des

te meer leerlingen slagen. Er wordt meer geld uitgegeven aan onderwijsmanagers,

dan aan leerkrachten. En in de bovenbouw van het VWO staan nu leerkrachten voor

de klas, die zelf slechts Havo hebben gevolgd. Hun inhoudelijke vakkennis op de

lerarenopleiding gaat niet verder dan slechts de VWO-stof. Kun je dan nog wel een

inspirerende leermeester zijn?’ ‘De crisis in het onderwijs was te voorkomen geweest

Page 49: Roadmapto Venus

��

als men meer oog had gehad voor het formele welvaartsbegrip, zoals onder meer door

Pieter Hennipman beschreven. Maar hoe eenvoudig zijn inzichten ook zijn, ze stuiten op

een intellectuele blokkade. Mensen blijven bij welvaart maar denken aan een concrete

financiële specificatie. Dat is een gebrek aan abstractievermogen, een intellectueel tekort.

Kwalitatief onderwijs stimuleert het intellectuele denken. Dat heeft maatschappelijk nut.

Maar studenten worden sterk ontmoedigd om vreemde studies te doen. Geschiedenis,

theologie, bizarre talen; wat heb je eraan? wat kun je er mee worden? wat levert het op?

Maar we moeten eens leren accepteren dat de opbrengsten van onderwijs en wetenschap

niet in geld zijn uit te drukken. En de opbrengsten zijn vooraf niet voorspelbaar. Lorentz

ontdekte de Lorentz-transformatie en dat bleek later een heel belangrijke bouwsteen voor

de relativiteitstheorie van Einstein.’

Groene Hart of Betuwelijn? Hoe zou de Welvaartstheorie met zo’n economisch vraagstuk om gaan?

‘Door in de besluitvorming te onderkennen dat er ook niet-calculeerbare dingen zijn.

En die moet je dus óók in het beslissingsmodel stoppen. Alles wat door de burgers wordt

geacht tot hun behoeftebevrediging te behoren, maakt deel uit van de welvaart. Het is

ongepast als overheidsbestuurders misprijzend doen over bijvoorbeeld Milieudefensie.

Milieudefensie doet niets anders dan preferenties tot uiting brengen, voorkeuren uit-

drukken buiten de markt om. Soms wordt een politieke beslissing teruggedraaid door de

Raad van State. Bestuurders reageren dan vaak kribbig. Zien dat als een tegenslag voor de

economische vooruitgang. Maar het had voorkomen kunnen worden, als je de kwalitatieve

aspecten meteen had meegenomen in je beslissingsmodel. Economie gaat over schaarse

middelen. Het beperken van de besluitvorming over aanwending van schaarse middelen

tot het financieel calculeerbare, is in strijd met het integrale karakter van de economische

aspecten, die zowel van kwantitatieve als van kwalitatieve aard zijn. Het is best denkbaar

dat de burgers tot uitdrukking brengen dat een natuurgebied meer nut oplevert dan een

spoorlijn. Dat is dan de economische afweging. Het is niet zo dat de economie dan heeft

verloren van de ecologie. Of dat de conservatieven hebben verloren van de progressieven.

Welnee, het enige wat de econoom concludeert is dat een offer wordt gebracht, omdat

in een andere behoefte niet wordt voorzien. Er is geen voordeel dat niet met een nadeel

Page 50: Roadmapto Venus

��

wordt gekocht. Dat is de essentie van de economie. Tegenover voordelen staan altijd

nadelen. Het economische is meer dan het financiële.’

De schaarste van vandaag is anders dan de schaarste van gisteren?

‘De betekenis van behoeften die niet in geld zijn uit te drukken, wordt met de dag belang-

rijker in onze samenleving. Een echte econoom houdt daarmee rekening en blijft roepen

dat de middelen beperkt zijn. Dat geldt niet alleen voor natuur, natuurlijke grondstoffen

en niet-reproduceerbare goederen, maar ook voor zaken zoals vrije tijd of aandacht. Ik

wil graag aandacht voor mijn boek. Dus geef ik een lezing in een bibliotheek in Breda.

In financiële zin kost mij dat meer, dan het me oplevert. Maar toch is het een verstandige

economische keuze, want mijn gedrag weerspiegelt mijn behoeftes.’

‘Op de arbeidsmarkt zie je een interessante ontwikkeling. Van oudsher was arbeid een

productiefactor. Maar nu nemen we steeds vaker waar, dat mensen het hebben van werk

als nut ervaren, los van de productie. Arbeid is daardoor een consumptiegoed geworden,

wat rechtstreeks in behoeften voorziet. Werknemers hebben voorkeuren voor werktijden

en plaats. Ze worden vragers naar pakketjes arbeid, alsof het om de aanschaf van een

auto gaat.’

Als politici verkeerde afwegingen maken, waarom geeft u dan vooral de economen de schuld?

‘Omdat de politici hun keuzes baseren op analyses van economen. Het risicomijdende

gedrag van moderne beheerders, komt ook voort uit het misplaatste geloof in financiële

vuistregels. Het misverstand heeft postgevat dat economisch op één lijn staat met finan-

cieel. In de afgelopen decennia heeft in het economisch leven de nadruk gelegen op geld-

stromen, financieel rendement, beurskoersen en kwantitatieve economische groei. Dat

misverstand is ernstig, want in de publieke sfeer worden beslissingen genomen op basis

van wat men noemt rationele calculaties van financiële opbrengsten. De kwaliteit van het

bestaan van huidige en toekomstige generaties wordt hierdoor bedreigd. De hoofdoorzaak

is dat veel economen keurige financiële analyses maken van economische vraagstukken.

Die berekeningen kloppen dan doorgaans wel, maar het is slechts de analyse van een

Page 51: Roadmapto Venus

�0

deel van het vraagstuk. De financiële analyse wordt volkomen ten onrechte gepresenteerd

als de economische uitkomst van het vraagstuk. De uitkomst van de financiële rekensom

wordt heel arrogant gepresenteerd als de uitkomst van de politieke besluitvorming.

Welvaart wordt ten onrechte geobjectiveerd, schaarste ten onrechte gesubjectiveerd.’

U voelt zich soms een roepende in de woestijn?

‘Ja, dit is een gevecht. Ik voer een strijd. Ik ben in de minderheid. De massa is tegen mij.

De massa vertoont kuddegedrag.’

Zou het niet handiger zijn voor de politieke besluitvorming, als we de niet-calculeerbare behoeftes in

kunstmatige geldbedragen gaan uitdrukken?

‘Nee dat zou een fundamenteel misverstand zijn. Je kunt nou eenmaal niet alles in geld

uitdrukken, dat moeten we aanvaarden. We kunnen niet ontkomen aan de werkelijkheid.’

Er is een nieuwe stroming in de economie die zich sterk maakt voor begrippen als geluk en emotie, bij de

economische afwegingen. Deze stroming kijkt, net als u, ook verder dan alleen het financiële. Deze economen

zouden bondgenoten kunnen zijn in uw strijd, maar uitgerekend tegen deze groep haalt u fel uit. Waarom?

‘Omdat ze de reikwijdte van hun vak uit het oog verliezen en vervolgens verdwalen in het

doolhof van het menselijk geluk. Dat is het terrein van de psychologie. De scheefgroei in

de economie roept natuurlijk een tegenreactie op. Maar van geld naar geluk, is een extre-

me reactie. Dat is van het ene uiterste naar het andere uiterste. Welvaart is een breder

begrip dan geld alleen. En geluk is weer breder dan welvaart. De beleving van geluk

heeft meestal niets te maken met schaarse middelen, en heeft dus ook niets te maken met

economie.’

Hebben mensen met feminiene eigenschappen niet automatisch meer oog voor de niet-financiële aspecten van

het economisch keuzeproces?

‘In ruim een halve eeuw werkervaring heb ik geleerd dat er één heel belangrijk opvallend

Page 52: Roadmapto Venus

��

verschil is tussen mannen en vrouwen. Mannen monopoliseren kennis, vrouwen

mobiliseren kennis. Dat is een generalisatie hoor. Er zijn uitzonderingen. Een man als

Hans Wijers is heel goed in mobiliseren. En de oud-ministers Tineke Netelenbos en

Annemarie Jorritsma waren juist weer heel mannelijk. Maar Neelie Kroes daarentegen,

de belangrijkste Europese vrouw op het gebied van de economie, is wél heel goed in het

mobiliseren van kennis.’

U noemt het zelf al een generalisatie. U geeft eigenlijk aan dat het er niet toe doet of iemand man of

vrouw is, maar dat het erom gaat of iemand feminien of masculien is. Hans Wijers is feminien, Tineke

Netelenbos is masculien?

‘Zo zou je het ook kunnen noemen, ja. Mobiliseren van kennis is wel typerend voor het

verschil van denken. Als de lucht in Beijing vervuild is, is dat niet alleen een probleem

voor China. Dus moet er kennis gemobiliseerd worden. Mannen moeten dat leren,

vrouwen hebben het van nature. Er bestaat zoiets als een mannencode in organisaties.

Oud-minister Pais had 25 vrouwen benoemd in de ambtelijke top van zijn departement.

Dat waren allemaal heel capabele vrouwen, met voldoende intellect. Maar slechts één

vrouw hield stand. De andere 24 sneuvelden, omdat ze botsten met de mannencode.’

Wat hield die mannencode in?

‘Mannen hebben meer moeite om iets te vragen. Dan voelen ze zich een loser, dat ze iets

niet weten. Hoe hoger in de top, des te erger dat wordt. En dat is ook de reden dat er

zoveel dingen fout gaan. Vrouwen hebben dat niet. Die stellen zich kwetsbaarder op.

Een vraag stellen is kennis mobiliseren.

Mannen tellen ook eerst de neuzen, alvorens ze hun mening geven. Eerst kijken wat de

baas vindt. Ze gaan mee in de hiërarchie. Ander punt is dat mannen een heftig menings-

verschil kunnen hebben en daarna gewoon samen een biertje drinken. Vrouwen hebben

daar moeite mee. Die trekken het zakelijk meningsverschil sneller in het persoonlijke.’

Vlak voor de laatste jaarwisseling publiceert Heertje een artikel in het wetenschappelijk

tijdschrift Economische Statistische Berichten. Dat artikel is min of meer een samen-

Page 53: Roadmapto Venus

��

vatting van zijn boek Echte Economie uit 2006. Maar ook met een opvallende aanvulling.

We citeren: “De samenleving komt in verzet tegen het verwaarlozen van immateriële

effecten van de aanleg van harde infrastructuur, de kwaliteit van de economische ont-

wikkeling en van de schaduwzijden van de afrekencultuur in de zorg en het onderwijs.

Nederland staat aan het begin van 2008 op een kruispunt van wegen.”

2008 wordt een keerpunt, zegt u. Is dat een marketingtrucje, om uw artikel lekker actueel te maken?

Waaruit blijkt dat nú het keerpunt is, waarom niet 2006, of 2010?

‘Waarom vragen jullie mij nú voor dit interview, waarom niet in 2006? Dat is een teken

des tijds. Dat is een onderdeel en een bevestiging van de kanteling die nu plaatsvindt.

Het thema is niet nieuw. Ik schrijf hier al heel lang over. Maar het wordt nu tastbaarder,

concreter. Het ligt in mijn aard om speculatieve uitspraken te doen. Dan weet je dat je het

ook mis kunt hebben. Maar als je concrete illustraties ziet, dan durf je harder te spreken.’

Welke concrete illustraties ziet u?

‘Een 17-jarige jongen organiseert een landelijke scholierenstaking. Over de kwaliteit

van het onderwijs. Nou valt daar wel iets op af te dingen, maar feit is dat hij wist te

mobiliseren. Daar had je vroeger een hele vakbond voor nodig.’

‘Er is een enorme financiële crisis. De krant kopte van de week dat er werelwijde in-

terventie nodig is. Dat is uniek. Wereldwijd! Dat betekent een heroriëntatie van de

verhoudingen. Tinbergen schreef vroeger al over een wereldregering, maar daar werd

toen lacherig over gedaan. Maar nu wordt dat actualiteit.’*

‘Mijn lezingen over de Echte Economie trekken steeds meer belangstelling. Dat komt

niet door mij, dat komt door het onderwerp. Het leeft. Er wordt na afloop heel lang

gediscussieerd. Net zo lang, totdat een beveiligingsman het licht uit komt doen.’

‘De Hennipmanstichting wordt weer opnieuw opgericht. Dat vind ik ook een signaal.

Temeer omdat vooral jonge economen uit de financiële sfeer, zich daarvoor inzetten.’

Na elke scheefgroei zie je altijd een tegenreactie. Is het niet gewoon een golfbeweging, wat nu gaande is?

* Shaping the world economy - suggestions for an international economic policy; Prof. Dr. Jan Tinbergen; The Twentieth Century Fund, New York, 1962.

Page 54: Roadmapto Venus

��

1870: de Oostenrijkse school, 1940: Hennipman, 2008: Heertje?

‘Er is wel een golfbeweging, maar de toppen worden steeds hoger. De economische

vraagstukken van nu, vergen een inventarisatie van alles wat van belang is voor de

consument van nu en de consument van later. Het grote probleem is, dat er een enorm

intellectueel tekort is. Men is te gespecialiseerd, te gefragmenteerd. Mensen zijn niet meer

in staat om hun eigen gebiedje te zien in een groter geheel. De vraagstukken moeten

opgelost worden door jongeren en vrouwen, of door meer flexibele mannen, die beter

in staat zijn hun kennis te delen, uit te wisselen. Kortom: kennis mobiliseren. Dat is een

concreet gevecht, want het roept nog veel weerstand op bij mannen die eng financieel

denken, ten koste van kwaliteit.’

Page 55: Roadmapto Venus

��

......................................... ......................................

.................................. ........................................

.......... ................ .........................................

.............................................................................

.............................................................................

.............................................................................

........ .................................................................

............................ ............................................

............................................................................. ............................................................................................................................................... ........................................................................................................ .............................................................................................................................. ....................................................................

............................ .........................................

......................................... ......................................

.................................. ........................................

.......... ................ .........................................

.............................................................................

.............................................................................

.............................................................................

........ .................................................................

............................ ............................................

............................................................................. ............................................................................................................................................... ........................................................................................................ .............................................................................................................................. ....................................................................

...................... ........................................

Mobil

isere

n

MonopoliserenMacht

Hiërachie/Controle

Korte termijnLange termijn

Wedij

ver/A

gres

sie

Kleinere

organisaties

Grote organisat

ies

Herkenning Gevoelens

Carr

ière

Besluitvaardigheid

Verantwoordelijkheidsgevoel

Toegang

Gezag

ErkeningFeiten

Transactie/Prestatie

Geld

Relatie/N

etwerk

Netwerken/verbinden

Ontwikkelen/Verdiepen/Verbreden

Brede oriëntatie

......................................... ................................

..................................... .................................

................. ................ ...........................

.........................................................................

.............................................................................

............................................................................

........................... ..............................................

............................................... ........................

............................................................................

..................... .................................................

.............................................................................

................. ......................................................

.................................................. .......................

.............................................................................

.......................... ...............................................

.................................. .................................................................................... .........................

......................................... ................................

..................................... .................................

................. ................ ...........................

.........................................................................

.............................................................................

............................................................................

........................... ..............................................

............................................... ........................

............................................................................

..................... .................................................

.............................................................................

................. ......................................................

.................................................. .......................

.............................................................................

.......................... ...............................................

.................................. .................................................................................... .........................

... ...

...

...

...

...

Page 56: Roadmapto Venus

��

SEX DOES SELL...MAAR WAT VINDEN WE STRAKS SEXY? Herziening van oude economische wetten “What’s on a man’s mind” staat geschreven boven de wereldberoemde cartoontekening van

Sigmund Freud.* Zijn gezicht is en profil getekend, met in zijn beeltenis een naakte vrouw gepro-

jecteerd. De impliciete veronderstelling is dat het gedrag van mannen medebepaald wordt door

seksuele drijfveren. Dus ook zijn economisch gedrag...

‘Een goede partij’Maar is een dure sportwagen eigenlijk wel sexy? En zoja, zal dat altijd zo blijven? Of is die

sportwagen ook weer symboliek voor iets anders, namelijk geld en materieel bezit?...

Het gezin als minderheidsgroeperingEen eeuw later is die vroeg 20ste-eeuwse economische ordening van de maatschappij onherkenbaar

veranderd. Gezinnen hebben gemiddeld nog maar 1,7 kind. Het aantal grote gezinnen (drie of meer

kinderen, aldus de CBS-definitie) is sinds de jaren zeventig bijna gehalveerd...

Hoe sexy is een workaholic?In fase 3 vertaalt de man de veranderde vraag op de relatiemarkt, in zijn economisch gedrag...

Oude economische modellen klopten toch al nooit Herziening van oude economische wetten; dat klinkt schokkender...

Biefstuk of haaskarbonade?Bovendien is het typerende masculiene streven naar winstmaximalisatie niet eens een economische

wet, maar meer een bedrijfsmatige strategie. Het streven naar winstmaximalisatie is juist volledig in

tegenspraak met een echte economische wet, namelijk De Eerste Wet van Gossen*...

Winstmaximalisatie is in strijd met Wet van GossenHet streven naar winst, het vergaren van vermogen, het sparen van geld; het dient een economisch doel.

Het vergroot de veiligheid en de zekerheid van individuen en de continuïteit van bedrijven. Maar dat

kan niet gezegd worden van het streven om winsten en vermogens steeds maar verder op te pompen...

[5]

* Google afbeeldingen ‘freud+man+mind’* Hermann Heinrich Gossen. ‘Entwicklung der Gesetze des menschlichen Verkehrs und der daraus fliessenden Regeln für menschliches Handeln’’; 1854

Page 57: Roadmapto Venus

��

Bill Gates wordt al feminienerMaar het tij is al aan het keren. Charitas is een snel groeiende bedrijfstak. De rijken der aarde zijn

massaal aan het geven geslagen...

Nieuwe schaarste: geld zat, eten genoegVolgens de behoeftepiramide van Maslow* zorgen mensen eerst voor hun basisbehoeften (eten, drin-

ken, kleding, onderdak), alvorens zij in staat zijn om zich te bekommeren om behoeftes hoger in de

piramide, zoals veiligheid, sociale contacten, erkenning en zelfontplooiing...

All-inclusive?Geld wordt steeds minder schaars en dat geldt ook voor de primaire levensbehoeften die we er mee

kopen. Het belang van geld is daardoor kleiner geworden...

De toekomst van geldSchaarste verplaatst meer en meer van zaken die in geld zijn uit te drukken, naar dingen die niet

of moeilijk in geld zijn te waarderen. Ondertussen is het geld ook gedemocratiseerd, iedereen is

kapitalist, heeft toegang tot het gebruik ervan...

Woekerpolissen zetten vertrouwen onder drukDe waardevastheid van geld is veel minder zeker dan de gemiddelde westerse burger denkt...

* A Theory of Human Motivation - Abraham Maslov - Psychological Review Nr 50 (1943)

Page 58: Roadmapto Venus

��

GRATIS! ‘There’s no such thing as a free lunch,’ is een oude marketingswijsheid die dateert uit het Amerika

van omstreeks 1850, toen veel saloons hun gasten gratis hapjes of complete maaltijden serveerden.

De kosten van de lunch werden gefinancieerd uit de opbrengsten van de (verplichte) drankjes.

Eén keer gratisMaar de oude wijsheid is achterhaald...

Alle dagen gratisTot zover ging het nog om gratis probeermonsters, maar de laatste jaren is het gratis-businessmodel

zich in rap tempo aan het uitbreiden voor producten en diensten op continue basis...

Gratis bellen...

Gratis op vakantie...

Maar ook de inkoop is gratisHet valt niet mee om in de nieuwe economie verkoopomzet te behalen, als steeds meer gratis wordt.

Maar daar staat tegenover dat ook aan de inkoopkant het verschijnsel gratis zijn intrede heeft...

De impact van gratisDe waardeperceptie van gratis aanbod is enorm toegenomen. In de vorige eeuw kon iets wat gratis

was, niet veel waarde hebben. Dat is niet meer zo. De consument percipieert de waardebepaling los

van de vraagprijs...

De nieuwe rol voor de aanbiedersInternet is een kopieermachine. En de kopiën zijn gratis. Wie wil verkopen en geld verdienen, moet

dingen verkopen die niet te kopiëren zijn. Producten die meer bieden dan de gratis varianten. Kevin

Kelly onderscheidt in zijn nieuwste boek The Technium acht ‘uncopyable values’: Immediacy, Per-

sonalization, Interpretation, Authenticity, Accessibility, Embodiment, Findability en Patronage...

[6]

Page 59: Roadmapto Venus

��

Op de bank bij een Zweedse blondineInteressant zo’n couchsurfingsysteem voor gratis overnachtingen, maar werkt het ook in de

praktijk? Erwin Witteveen neemt de proef op de som. Het netwerk telt 550.000 profielen van

mensen uit 230 landen, die kostenloos hun bank aanbieden voor een reiziger, of die zelf wel

eens een slaapbank zoeken. Meestal beide. Het woord ‘couch’ moet niet te letterlijk worden

genomen. In de meeste gevallen is het gewoon een logeerbed. Op de profielpagina’s staan

foto’s, persoonsbeschrijvingen en referenties van andere couchsurfers die eerder bij de

betreffende persoon hebben overnacht, of die aan diegene een bed hebben verschaft. Wie

zich als een goede gast of host gedraagt, verwerft een betere reputatie binnen het netwerk, en

kan zodoende makkelijker contacten leggen. We zoeken op Zweden en stuiten op het profiel

van Anne, 35 jaar, alleenwonend. Anne is een klassieke Scandinavische, met lang blond haar

en blauwe ogen; een vrouw die wordt nagekeken op straat. Het is al bijna middernacht als we

Anne een mailtje sturen. Een uur later, na twee mailtjes heen en weer, is de zaak beklonken.

Erwin mag volgende week drie nachten bij haar slapen.

Meer dan een bedCouchsurfing is meer dan een bed. Couchsurfing illustreert vooral een omslag van angst naar

vertrouwen. Het meest opmerkelijke is niet zozeer de gratis slaapplaats voor een onbekende,

maar het vertrouwen dat daarmee gepaard gaat. In de masculiene wereld regeert de angst. In

vrouwenbladen en op datingsites lezen we vandaag nog steeds de waarschuwingstips dat je

als vrouw nooit zomaar met een man moet afspreken, die je van internet kent. En vooral niet

bij je thuis. Zelfs niet voor een kennismakings kop koffie op zondagmiddag. Spreek altijd af op

een veilige plaats, bijvoorbeeld een druk café, en zorg dat een goede vriendin op de hoogte

is van waar je bent. Bel haar na een kwartier op dat alles goed is. Zo niet, dan kan zij alarm

staan. Angst, angst, angst. Maar dan betreden we de wereld van couchsurfing en daar zegt een

jonge aantrekkelijke alleenwonende vrouw tegen een volstrekt onbekende man uit een ander

land, die haar ‘s nachts per internet benadert, en waarvan zij niets meer weet dan zijn anoniem

emailadres, “oké, je mag drie nachten bij mij logeren.” Is zij gek? Onverantwoord? Roekeloos?

In het feminiene tijdperk is het niet zo gek om gewoon te vertrouwen in de mens,

in het zelfreinigende netwerk, en op de intuïtie.

Slapende AnneNa een hartelijke ontvangt geeft Anne vrijwel meteen haar huisleutel aan de onbekende

man. “Voor als ik er niet ben. Dan kun je gaan en komen wanneer je wilt. En je mag ook

mijn reservefiets gebruiken. Hier is het sleuteltje.” Haar appartement is heel klein. Ze slaapt

zelf op de bedbank in haar huiskamer. Als haar couchsurfer heel laat thuiskomt, een beetje

aangeschoten na een bezoek aan het uitgaansleven, moet hij vlak langs een slapende Anne

sluipen, om de studeerkamer te bereiken waar zijn matrasje op de grond ligt. Een couchhost

is in theorie heel kwetsbaar. Maar in de praktijk is er, op één gestolen laptop na, nog nooit iets

vervelends gebeurd bij ruim een half miljoen couchsurfers.

Page 60: Roadmapto Venus

��

De voorlopers van het couchsurfenEen slaapplaats in je huis aanbieden aan vreemden, is niet nieuw. Duizenden Nederlanders

laten gasten toe in hun privé-domein, als zogenaamde bed&breakfast. Tegen betaling, wel te

verstaan. Het model is gebaseerd op geld. Ook tijdelijke woningruil gedurende de vakantie

is een bekend systeem. Dat is vooral gebaseerd op kostenbesparing. Je offert je eigen

woning op, maar krijgt in ruil daarvoor zelf ook een gratis vakantieverblijf. Het is nooit erg

populair geweest, omdat de ruil 1-op-1 was, en het lastig is om zowel wensen als tijdvak

overeen te stemmen. Door te ruilen in een netwerk, hoeft de ruil niet langer 1-op-1 te zijn

en stijgt het aantal mogelijkheden exponentieel. In de masculiene gedachtengang zou zo’n

slaapplaatsenruilnetwerk ongetwijfeld een puntensysteem hebben. Want waarom zou je een

slaapplaats aanbieden, als je er zelf geen bed voor terugkrijgt?, zo dacht men. Dus je moet

dan net zo vaak host zijn, als gast.

Bij coachsurfing.com is deze gedachte volledig los gelaten. Het syteem gaat uit van

feminiene waarden: overvloed, geven, delen, vertrouwen. Sommigen zijn uitsluitend surfers,

anderen zijn uitsluitend couchhost. Het betaalmodel is gebaseerd op aandacht. Surfer en

host: ze ruilen geen geld uit, maar aandacht.

Page 61: Roadmapto Venus

�0

......................................... .................................................................... ...................................................................... ................................

.................. ................ ....................................................................................................

.................................................................................................................................................

................................... ............................................................................................. ........

................................................................................................................. ..........................

..................................................................................................................... ......................

.................................................................................. .........................................................

..................................................................... ......................................................................

........... .................................................................................... ............................................

............................................................................................. ................................................

......................................................................... ..................................................................

............................................................................. ..............................................................

.......................................... ....................................................................................................

.......................... ................................................................................. .................................

................................................... .................................................................. ................................................................... ..........................

.......................................... .................................................. ................ .............................................................. .................................................. ................ ........................

..................................................................................................................................................

.............................................................................................................. ................................

............................................................. ................................................................................

......................................... ....................................................................................................

........................................... .................................................................................................

....... .............................................................................................................................. ...

.............................................................................. ................................................................

.................... ............................................ ...........................................................................

.................. .........................................................................................................................

...............................................................................................................................................

........................................................................................................ .....................................

......................................................................................... ....................................................

............................. .................................................................................... ...........................

......................................................... ............................................ .......................................

...................................................... ........................................................................................

................................. ...........................................................................................................

.................................... ........................................................................................................

.............................................................................................................................. ................

................................................................. .............................................................................

....... .................................................................. ............................................................................................................. ..........................................................................................................

.................................................. ................ ...................................................................

..................................................................................................................................................

................................................................... ...........................................................................

.................. .........................................................................................................................

...............................................................................................................................................

........................................................................................................ .....................................

......................................................................................... .....................................................

............................ .......................................................................................... .............................................................

Page 62: Roadmapto Venus

��

MERKEN, MARKTEN, BUSINESS-MODELLEN, RECLAME EN MARKETING(Bestaande merken, markten, producten en diensten zijn meestal gestoeld op

masculiene uitgangpsunten. Ze worden opnieuw ontworpen op basis van feminiene

kenmerken. Hetzij door de oude aanbieders, hetzij door nieuwe aanbieders)

De manier waarop bedrijven en organisaties werken, de manier waarop producten aan de man

worden gebracht, de manier waarop consumenten op prikkels reageren, zal de komende tien jaren

drastisch veranderen. Hoe? Dat is aan de lezer om dat te ontdekken en uit te vinden. De lezer

schrijft dit hoofdstuk in feite zelf. Bestaande vanzelfsprekendheden zullen verdwijnen, nieuwe

wetmatigheden zullen daarvoor in de plaats komen.

De verschuiving van een masculiene naar een feminiene samenleving doorbreekt paradigma’s op

het gebied van 1.Waardecreatie en economische waarden, 2. De tijdslijnen die we hanteren, 3. de

verdeling van macht, 4. de waarde van merken en 5.de rol van communicatie.

De succesvolle entrepreneurs en managers van 2018 zijn zij die het best overweg kunnen met de

nieuwe feminiene paradigma’s en concrete producten en businessmodellen creëren die hier haarfijn

op aansluiten.

De onveranderbare mensVerandert de 21ste eeuwse mens dan zo onherkenbaar? Nee, dat valt best mee. De diepere behoeften

van een mens blijven hetzelfde. Het is de invulling waarmee die behoeften bevredigd worden, die

gaat veranderen door de feminisering. Bestaande producten en organisatiestructuren zijn in de

meeste gevallen slechts een (tijdelijke) invulling van een behoefte. Zodra er een markt onstaat voor

een product, wordt meestal al snel gedacht dat er een intrinsieke behoefte bestaat aan het betreffende

product zélf. Dat is een eeuwige misvatting. Het is slechts een schijnbehoefte.

Mensen hebben geen enkele behoefte aan stoomtrams en paardenkoetsen, mensen hebben behoefte

aan transport. Mensen hebben geen behoefte aan steenkool, ze hebben behoefte aan een warm huis.

Mensen hebben geen behoefte aan cd’s, laat staan elpees. Ze hebben behoefte aan muziek.

Bedrijven en ondernemers die zich blind staren op schijnbehoeftes, worden vroeg of laat ont-

goocheld. Mensen hebben geen behoefte aan bezit van spullen, ze hebben behoefte aan het gebruik

van spullen. Mensen hebben geen behoefte aan een vast inkomen, ze hebben behoefte aan zekerheid

dat ze te eten hebben. Mensen hebben geen behoefte aan een baan , ze hebben behoefte aan

zinvolle bezigheden. Mensen hebben geen behoefte aan een bank, ze hebben behoefte aan iemand

die hun financiële stress reduceert. Mensen hebben geen behoefte aan winkels, ze hebben behoefte

aan nieuwe verrassende spullen. Mensen hebben geen behoefte aan luxe statusgoederen, ze hebben

[7]

Page 63: Roadmapto Venus

��

behoefte aan erkenning en aanzien. Mensen hebben geen behoefte aan geld, ze hebben behoefte aan

een handig en praktisch instrument om schaarse goederen te verdelen.

In de feminiene economie zullen vele oude behoeftes worden ontmaskerd als schijnbehoefte,

en vervangen worden door nieuwe invullingen van diepere behoeftes. Aan de hand van de elf

kenmerken van de feminiene economie, kunnen we een ruwe schets maken van succesvolle business-

modellen en productinnovaties van de nabije toekomst.

Arbeidsmarkt op VenusBij de keuze die werknemers maken op de arbeidsmarkt, worden salarisschaal, jobtitle, status en

bedrijfsgrootte van de werkgever, steeds minder de dominante keuzecriteria. Bij de meerderheid

van...

Bedrijfscultuur op VenusBedrijven met een masculiene bedrijfscultuur en organisatiestructuur, zullen steeds minder populair

worden, als werkgever. Om voldoende talentvolle werknemers te kunnen blijven werven, zullen zij

feminiener...

Studiekeuze op VenusWat gaan we studeren en welke opleidingen gaan we volgen? In de masculiene economie werd die

keuze veelal gezien als een financiële investering. Wat kost de opleiding en hoeveel geld gaat dat later

opleveren?...

Tijdshorizon op VenusMensen denken in hun privéleven vaak vele jaren vooruit. In bedrijven ligt de horizon zelden

verder weg dan de eerstvolgende jaarrekening. In de dagelijkse businesspraktijk draait het om de

kwartaalomzet, de maandtarget, de dag-doelstellingen. Op Venus gaan bedrijven hun tijdshorizon

meer verlengen...

Nieuwe verdienmodellen op VenusDoor een langere horizon, onstaat vanzelf een verschuiving van de transactie naar de relatie. Een

groot deel van de ‘Gratis’-modellen uit hoofdstuk zes, zijn gestoeld op het creëren van een relatie.

Verdiensten komen later wel voort uit de relatie, in plaats vanuit de snelle transactie...

De intermediair op VenusVeel bedrijven in de oude economie hadden slechts één functie: tussenhandel. Door de netwerken

in de nieuwe economie, waarin kennis zich transparant verspreidt, is de ouderwetse intermediair

overbodig...

Page 64: Roadmapto Venus

��

Winkels op VenusVeel winkels bieden weinig meer dan een intermediairsfunctie. De winkel oude-stijl is uiterst

kwetsbaar in de feminiene economie. Hun bestaansrecht is in veel gevallen nauwelijks meer dan een

plaats in de distributieketen, bij gebrek aan een werkzaam alternatief. Toch gloort er een gouden

toekomst voor de winkels van steen, als ze hun grote voordeel ten opzichte van webwinkels weten uit

te buiten: de zintuiglijke beleving. De winkel van de toekomst is een sensueel inspiratiepaleis...

Webwinkels op VenusVoor diensten en digitaliseerbare goederen stevenen webwinkels af op een monopolie. Het face-to-

face contact met een winkelmedewerker biedt geen enkel rationeel voordeel meer, temeer daar...

Distributie op VenusDe distributie van fysieke producten is nu nog de zwakste schakel in de virtuele netwerken. In

de feminiene economie ligt er een immens grote kans voor de marktpartij die een revolutionair

distributiesysteem weet te ontwikkelen. Die het aanbod van talloze kleine aanbieders in één netwerk

weet te bundelen, en op een efficiënte en goedkope wijze in bulk transporteert in de richting van de

eindgebruiker, bijvoorbeeld naar distributiedepots op wijkniveau in de steden...

Merken op VenusMerken hebben niets te vrezen op Venus. Van nature zijn merkfabrikanten al gewend om hun

producten een emotionele immateriële meerwaarde te geven. Dat spreekt de feminiene consument

alleen maar meer aan, dan de masculiene consument. Wél liggen er voor merken een aantal

valkuilen op de loer...

Marketingcommunicatie op VenusDe rol van merken en bedrijven kan onveranderd groot blijven. Maar hun positie in de feminiene

samenleving verandert. De hiërarchie is verdraaid. De klant is nu echt Koning geworden. Dat vereist

nieuwe marketing, reclame en communicatie, op feminiene basis. Feminiene marketingcommunicatie

impliceert...

Nut op VenusIn een masculiene korte-termijn transactieeconomie, is ook de waardebepaling één-dimensionaal

transactiegericht. Wat zijn de onmiddellijke kosten en opbrengsten voor de kopende en verkopende

partij? In een feminiene samenleving kent de waardebepaling meerdere dimensies. Er wordt

steeds meer rekening gehouden met meerdere dimensie van een transactie, die nu nog niet in het

prijskaartje verdisconteerd zijn...

Page 65: Roadmapto Venus

��

Winst op VenusLangzamerhand zal het besef toenemen dat ook het paradigma ‘winst maken’ een schijnbehoefte

is. Continuïteit is de ware natuurlijke behoefte van een organisatie. Winst is maar een middel

om de continuïteit te waarborgen. Maar ongebreidelde winsten dragen niets bij aan die

continuïteitsbehoefte. Eerder in tegendeel...

Groei op VenusToenemende marktconcentratie en schaalvergroting door fusies: een overstelpende hoeveelheid

managementliteratuur wijst uit dat de efficiency eerder afneemt dan toeneemt. De synergie-

voordelen bestaan meestal alleen maar vooraf op papier; in de praktijk komt daar niets van terecht.

De inkoopvoordelen worden schromelijk overdreven. Het heeft er alle schijn van dat de drang naar

groei een ander doel dient dan efficiency. Hoe groter de organisatie, des te masculiener zij zich

kan manifesteren. Meer status, meer aanzien, grotere kantoren, meer managementlagen, dus meer

hiërarchie. In een feminiene samenleving vallen deze oneigenlijke motieven voor groei weg, en zullen

groei- en fusie-overwegingen...

Techniek op VenusTechnologische hulpmiddelen worden warm verwelkomd op Venus. Mits ze ons leven echt

veraangenamen. Iets toevoegen. Ze moeten makkelijk zijn in het gebruik. Plug and Play en makkelijk

te bedienen. Hoe simpeler, hoe beter. Het statuseffect van glimmende gadgets neemt zienderogen af.

Apparaatjes zijn niet meer om ons aan te vergapen, of om mee te pronken. Ze dienen ons gemak, in

plaats van onze status...

Overheid op VenusIn een femiene samenleving is in principe meer plaats en waardering voor de overheid, dan in een

masculiene samenleving. Maar dan zal de overheid wel eerst een enorme cultuuromslag moeten

maken. Momenteel zijn de meeste overheidsinstanties nog extreem masculiene bolwerken, vol

hiërarchie, bureaucratie, procedures en protocollen, waarbij de output wordt gemeten in financiële

staatjes, in plaats van een meting op basis van de kwalitatieve bijdrage aan de samenleving...

Page 66: Roadmapto Venus

��

PAS OP MET PINK-WASHING!Wie oude masculiene producten slechts van een roze feminien laagje voorziet, wordt genadeloos

ontmaskerd in de nieuwe economie...

Pac-Man: alsmaar doorrennen en winnenDat beseffen merken te weinig. Veel managers van nu, hebben nog moeite met de feminiene

zienswijze. Ze zijn gewend aan een transactionele manier van communiceren...

Wat is écht pink?Van tien jaar geleden kunnen we leren van de dotcomwashing; bedrijven die slechts een website

openden en daarmee ten onrechte pretendeerden dat ze een internetstrategie hadden...

Geldloze Nieuwe WereldDe elf feminiene kenmerken beschreven in hoofdstuk 2, vormen een leidraad daarbij...

[8]

Page 67: Roadmapto Venus

��

......................................... .................................................................... ...................................................................... ................................

.................. ................ ....................................................................................................

.................................................................................................................................................

................................... ............................................................................................. ........

................................................................................................................. ..........................

..................................................................................................................... ......................

.................................................................................. .........................................................

..................................................................... ......................................................................

........... .................................................................................... ............................................

............................................................................................. ................................................

......................................................................... ..................................................................

............................................................................. ..............................................................

.......................................... ....................................................................................................

.......................... ................................................................................. .................................

................................................... .................................................................. ................................................................... ..........................

.......................................... .................................................. ................ .............................................................. .................................................. ................ ........................

..................................................................................................................................................

.............................................................................................................. ................................

............................................................. ................................................................................

......................................... ....................................................................................................

........................................... .................................................................................................

....... .............................................................................................................................. ...

.............................................................................. ................................................................

.................... ............................................ ...........................................................................

.................. .........................................................................................................................

...............................................................................................................................................

........................................................................................................ .....................................

......................................................................................... ....................................................

............................. .................................................................................... ...........................

......................................................... ............................................ .......................................

...................................................... ........................................................................................

................................. ...........................................................................................................

.................................... ........................................................................................................

.............................................................................................................................. ................

................................................................. .............................................................................

....... .................................................................. ............................................................................................................. ..........................................................................................................

.................................................. ................ ...................................................................

..................................................................................................................................................

................................................................... ...........................................................................

.................. .........................................................................................................................

...............................................................................................................................................

........................................................................................................ .....................................

......................................................................................... .....................................................

............................ .......................................................................................... .............................................................

Page 68: Roadmapto Venus

��

[9] ONTKENNING EN GEZICHTSBEDROGDe fundamentele veranderingen van economische revoluties zitten meestal onder het oppervlak

verstopt, net zoals bij de spreekwoordelijke ijsberg. Wie de kansen wil grijpen in de feminiene

economie, moet vooral op zoek naar de onderliggende waarden van de veranderingen...

Back to ‘ 95Het was omstreeks 1995 dat het fenomeen internet zijn opmars begon. De techniek bestond al

enige decennia, maar was voorbehouden aan een uiterst selectief gezelschap van wetenschappers in

academische ivoren torens...

Het gezichtsbedrog van oude productenIn zo’n beetje alle branches heeft internet geleid tot nieuwe producten en businessmodellen. Maar

tegelijkertijd, bleven de oude producten meestal wel bestaan...

Trends beginnen langzaamHoe groot en ingrijpend een trend ook is, de beginfase is meestal erg traag...

Waanzinnig snelDe moraal van het verhaal: de beginfase van een trend kan heel langzaam verlopen, maar zodra een

kritisch punt wordt bereikt, kan het opeens waanzinnig snel gaan...

Page 69: Roadmapto Venus

��

......................................... .................................................................... ...................................................................... ................................

.................. ................ ....................................................................................................

.................................................................................................................................................

................................... ............................................................................................. ........

................................................................................................................. ..........................

..................................................................................................................... ......................

.................................................................................. .........................................................

..................................................................... ......................................................................

........... .................................................................................... ............................................

............................................................................................. ................................................

......................................................................... ..................................................................

............................................................................. ..............................................................

.......................................... ....................................................................................................

.......................... ................................................................................. .................................

................................................... .................................................................. ................................................................... ..........................

.......................................... .................................................. ................ .............................................................. .................................................. ................ ........................

..................................................................................................................................................

.............................................................................................................. ................................

............................................................. ................................................................................

......................................... ....................................................................................................

........................................... .................................................................................................

....... .............................................................................................................................. ...

.............................................................................. ................................................................

.................... ............................................ ...........................................................................

.................. .........................................................................................................................

...............................................................................................................................................

........................................................................................................ .....................................

......................................................................................... ....................................................

............................. .................................................................................... ...........................

......................................................... ............................................ .......................................

...................................................... ........................................................................................

................................. ...........................................................................................................

.................................... ........................................................................................................

.............................................................................................................................. ................

................................................................. .............................................................................

....... .................................................................. ............................................................................................................. ..........................................................................................................

.................................................. ................ ...................................................................

..................................................................................................................................................

................................................................... ...........................................................................

.................. .........................................................................................................................

...............................................................................................................................................

........................................................................................................ .....................................

......................................................................................... .....................................................

............................ .......................................................................................... .............................................................

Page 70: Roadmapto Venus

��

VERSTERKENDE EN CONFLICTERENDE TRENDSHet tijdspad waarin de feminiene economie zich zal ontwikkelen, wordt beinvloed door een aantal

parallelle trends die versterkend dan wel conflicterend zijn.

De feminiene paradoxVeel jonge vrouwen zijn grootgebracht in een masculiene samenleving, en zijn nog bezig met het

maken van een masculiene inhaalslag. Zij ontwikkelen juist nog hun masculiene kenmerken. De

feminiene paradox is dat de mannen aan het feminiseren zijn en de feminseringstrend in gang

hebben gezet, en dat het uitgerekend een groep jonge carrière-vrouwen is, die in een (tijdelijke)

conflicterende trendbeweging zitten...

Het langzaam afbrokkelen van het glazen plafondWe hebben het al eerder genoemd: de feminiseringstrend heeft helemaal niets te maken met

feminisme en vrouwenemancipatie. Maar dat neemt niet weg dat er wel degelijk een geleidelijke

autonome groei is van het aantal vrouwen dat doordringt tot invloedrijke posities...

Vrouwen aan de machtIn Engeland (Thatcher) en Duitsland (Merkel) zijn vrouwen al doorgedrongen tot het hoogste ambt.

Begin 2008 wordt Hillary Clinton algemeen beschouwd als een serieuze kanshebber om de eerste

vrouwelijke president van de Verenigde Staten te worden...

Feminiteit in HollandSocioloog Geert Hofstede rangschikt landen op vijf cultuurdimensies, in zijn bekende studie naar

cultuurverschillen tussen landen. Op de cultuurdimensie masculiniteit scoort Nederland zeer laag.

Nederland bungelt in een lijst van 53 landen op de 51ste plaats. Nederland heeft dus een bij uitstek

feminiene cultuur...

Europa groeitDe opkomst van internet speelt een cruciale rol in de feminisering van de economie. In Nederland

nadert de internetpenetratie de 90 procent. Maar ook hier loopt Nederland voorop. Bijna veertig

procent van de Europeanen maakt geen gebruik van internet. Ongeveer twee derde van alle

Roemenen, Bulgaren en Grieken heeft geen enkele ervaring met internet....

[10]

Page 71: Roadmapto Venus

�0

Page 72: Roadmapto Venus

Sex does sell....maar wat vinden we straks sexy?

Het begin is al zichtbaar. De komende jaren zal de westerse wereld drastisch

veranderen. De megatrend heet feminisering. De maatschappij wordt vrou-

welijker. Mannen vooral. Dit heeft een enorme weerslag op consumenten, op

merken, op bedrijven, op reclame en op geld.

Geld en materieel bezit was dé sluipende drijfveer achter de economie van de

vorige eeuw. Geld was de onzichtbare motor die besliste waar we werkten, hoe

we werkten, wat we kochten, waar we naar verlangden en zelfs met wie we

trouwden.

Maar geld wordt steeds minder sexy. En bezit is maar een schijnbehoefte. We

willen geen bezit, maar we willen gebruik of toegang. Met een beetje fantasie

en handigheid, kunnen we nu al gratis op vakantie.

Van hebben naar delen, van geld naar aandacht, van transactie naar relatie;

dat zijn 3 van de 11 feminiene kenmerken in Roadmap to Venus. Bedrijven en

organisaties die willen overleven in de feminiene economie, kunnen aan de hand

van de 11 kenmerken hun strategie uitstippelen. Wie de megatrend negeert, rest

een zelfde toekomst als de stoomtram en de platenindustrie. Want de consument

heeft meer macht dan ooit, om het af te dwingen.