RESOCJALIZACJA Teoretyczne podstawy, oraz przykady programw oddziaywa

Kazimierz Pospiszyl

WSTP....................................................................................................................................... 2 ROZDZIA I.......................................................................................................................... 3

Systemy i modele oddziaywa resocjalizacyjnych ................................................................... 3 (prba przegldu) ....................................................................................................................... 3

ROZDZIA II ........................................................................................................................ 8 rda intelektualne wspczesnej postaci ................................................................................. 8 oddziaywa resocjalizacyjnych................................................................................................. 8

Resocjalizacja jako kanalizowanie" instynktw................................................................... 8 Psychodynamiczne przesanki oddziaywa resocjalizacyjnych ......................................... 13 Terapia behawioralna w resocjalizacji ................................................................................. 19

Psychodynamiczne sposoby oddziaywa ............................................................................... 25 resocjalizacyjnych .................................................................................................................... 25

Waciwoci i sposoby oddziaywa resocjalizacyjnych ..................................................... 25 Oddziaywania indywidualne ............................................................................................... 26 Zakady resocjalizacyjne dla nieletnich ............................................................................... 28 Problemy specjalne w resocjalizacji przestpcw seksualnych ........................................... 43 Komuny terapeutyczne......................................................................................................... 45

Przykady zastosowania ekonomii punktowej ......................................................................... 50 w resocjalizacji ......................................................................................................................... 50

Oglne reguy stosowania ekonomii punktowej .................................................................. 50 Przywileje i udogodnienia uzyskiwane na tydzie cena w punktach.............................. 54 Rodzaje zachowania, za ktre wychowanek traci punkty.................................................... 54 Organizacyjne formy zastosowania ekonomii punktowej.................................................... 56 w resocjalizacji ..................................................................................................................... 56 Kognitywno-behawioralne ujcie ........................................................................................ 67 programw resocjalizacyjnych............................................................................................. 67

Dostosowanie metod oddziaywania resocjalizacyjnego ......................................................... 75 do cech psychicznych wychowanka......................................................................................... 75

Zrnicowanie podatnoci" na resocjalizacj..................................................................... 76 Metody oddziaywa resocjalizacyjnych ............................................................................. 77 a cechy osobowoci wychowankw..................................................................................... 77 Dojrzao interpersonalna wychowanka............................................................................. 82 a sposoby resocjalizacji ........................................................................................................ 82 Drugi poziom dojrzaoci ..................................................................................................... 84 Czwarty poziom dojrzaoci................................................................................................. 85 Zrnicowanie oddziaywa resocjalizacyjnych.................................................................. 88 w wietle typologii Herberta Quaya..................................................................................... 88

ZAKOCZENIE...................................................................................................................... 91 ANEKS..................................................................................................................................... 93

WSTP

Wzrastajce w czasach wspczesnych zainteresowanie sposobami skutecznej resocjalizacji wypywa nie tylko z przewiadczenia, e mamy obecnie modzie trudniejsz ni dawniej. Pomimo e przewiadczenie takie moe funkcjonowa i funkcjonuje w umysach wielu ludzi, jest ono niestety mao diagnostyczne. Zawsze bowiem, odkd istniao zorganizowane spoeczestwo, modzie uwaano za krnbrn i z. Jako anegdot przytacza si czsto tekst z papirusu z V wieku p.n.e., w ktrym egipski kapan uskara si na modzie, opisujc jej zachowanie w sposb do zudzenia przypominajcy wspczesne utyskiwania na krnbrno i nieposuszestwo dzisiejszego modego pokolenia.

Trudno wic tak na dobr spraw powiedzie, czy faktycznie modzie uwaamy dzisiaj za bardziej rozbisurmanion" ni 50 czy 100 lat temu. Faktem bezspornym jest natomiast to, e owo rozbisurmanienie wspczesnych nastolatkw wynik bardziej zoonego ycia staje si coraz bardziej dogbne i skomplikowane, a tym samym bardziej oporne na oddziaywania resocjalizacyjne.

Istnieje take i druga przyczyna zwikszajcego si zainteresowania metodami skutecznej resocjalizacji; wynika ono ze staego rozwoju i wysubtelniania psychiki czowieka. W tym miejscu pragn odwoa si do opinii czowieka obdarzonego jak dotd najwiksz wyobrani psychologiczn, do opinii Zygmunta Freuda, ktry w swym sawnym licie do Einsteina (napisanym w styczniu 1932 roku) wyjania dlaczego wojna stanowi niejako naturalny porzdek rzeczy w spoecznociach ludzkich.

W tym jake pesymistycznym tekcie znajdujemy jednak nut optymizmu, bowiem Freud mwi o tym, e istniej dwie drogi trwaego przezwycienia instynktu mierci (aktywujcego agresj i skonno do zabijania), tkwicego immanentnie w podwiadomoci ludzkiej. Pierwsz jest podporzdkowanie agresywnych impulsw intelektowi, a drug zadzierzganie coraz to cilejszych wizi midzy ludmi. Wszystko, co pobudza wzrost cznoci emocjonalnej pomidzy ludmi, zapobiega wojnie i wrogoci" pisze Freud. List za koczy uwag, i nie jest utopi nadziej a, e oba te skadniki rozwoju kultury [...] mog zaowocowa wyeliminowaniem zarodkw wzajemnej wrogoci pomidzy ludmi, ktra to wrogo znajduje ujcie w wojnie".

W wyniku oddziaywania tych dwch si powstaje nowy czowiek, ktry zaczyna si wstydzi agresji jako nieokieznanego instynktywistycznego impulsu" na zasadzie podobnej do tego, jak wspczesny, dobrze zsocjalizowany czowiek wstydzi si wielu innych, biologicznych reakcji swego organizmu, szczeglnie wtedy, gdy wystpuj one w otoczeniu innych ludzi.

Chciabym wierzy, e sugestie ojca psychoanalizy znajd odbicie w zachowaniu ludzi wspczesnych, czego zapowiedzi moe by fakt, e dzisiejszy czowiek, z jednej, strony wstydzi si wybuchw niekontrolowanej agresji, podobnie jak nie akceptuje (i przez to stara sieje wyeliminowa) szeregu innych, naturalnych reakcji swego organizmu, ktre to reakcje w dawnych czasach (kiedy czowiek pozostawa na innym etapie rozwoju gatunkowego) nie posiaday tak awersywnego zabarwienia jak dzisiaj, a z drugiej, jest wraliwy na podobnie prymitywne" reakcje ze strony innych ludzi, a szczeglnie ludzi modych!

Tak czy inaczej wzrastajce zaniepokojenie otwarcie agresywnym i przestpczym zachowaniem wspczesnych ludzi, szczeglnie modych, staje si motorem bardzo intensywnego rozwoju i doskonalenia metod resocjalizacji. W niniejszej ksice staraem si ukaza dwie podstawowe kwestie: po pierwsze, rda intelektualne, z ktrych wypywaj

gwne koncepcje poprawiania niepoprawnych", po drugie za przedstawiem najbardziej moim zdaniem ciekawe przykady konkretnych programw resocjalizacyjnych.

Zaprezentowane programy pochodz gwnie z krgu kultury anglo-amerykaskiej, jako e jak mi si wydaje w krajach tego krgu istnieje najwiksze zapotrzebowanie na skuteczne programy resocjalizacyjne i tym samym powstaje tam najwicej ciekawych pomysw dotyczcych oddziaywa resocjalizacyjnych.

Wybrane przykady s, jak mi si wydaje, na tyle klarowne i to zarwno pod wzgldem konstrukcyjnym, jak i pod wzgldem realizacji okrelonych kierunkw mylenia e mona je bez trudu wykorzysta do tworzenia wasnych programw resocjalizacyjnych.

Pragnbym, aby najliczniejsz grup Czytelnikw mniejszej ksiki stanowili praktycy pracujcy z modzie, szczeglnie za z modzie wykolejon. Druga grupa Czytelnikw, do ktrych ksik t adresuj, to studenci pedagogiki i psychologii, a szczeglnie za ci, ktrzy specjalizuj si w zakresie resocjalizacji. Myl, e informacje zawarte na jej kartach zawieraj niezbdn dla istoty resocjalizacji ,,gramatyk" przedmiotu. Zorientowanie si bowiem w uwarunkowaniach i kierunkach rozwoju wspczesnych poczyna resocjalizacyjnych stanowi jedynie suszn drog do uaktywnienia wasnej wyobrani tak, aby moga ona stworzy skuteczne impulsy do stymulowania i poprawiania najbardziej subtelnego i zoonego wymiaru struktury duchowej czowieka, jaki stanowi domena sdw, ocen i wartoci moralnych.

ROZDZIA I

Systemy i modele oddziaywa resocjalizacyjnych (prba przegldu)

Na rozwj i stae doskonalenie systemw resocjalizacyjnych miay wpyw nie tylko pogldy filozoficzne, tumaczce na swj sposb istot czowieczestwa, uwarunkowania dobra i za itp. W nowszych czasach wanym intelektualnym rdem rozwoju pogldw na resocjalizacj stay si rne kierunki i orientacje psychologiczne, tworzone w cisej wspzalenoci z pogldami filozoficznymi dotyczcymi czowieka.

Spord licznych szk i orientacji wspczesnej psychologii niewiele wpyno na wyksztacenie si specyficznej teorii resocjalizacji Na og kady etap rozwoju ,,wiedzy o duszy" oraz kady kierunek tej wiedzy dokada swoj, wiksz lub mniejsz cegiek do gmachu wiedzy" na temat metod i form zmiany ludzkiego zachowania, niezwykle rzadko jednak budowa wasny gmach owej wiedzy.

Zoono i wzajemne przenikanie poszczeglnych kierunkw psychologicznych nastrcza pewn trudno w zakresie wyodrbnienia tych, ktre stworzyy wasny system pogldw na istot karania i resocjalizacji.

Dodatkowym utrudnieniem ledzenia wpyww poszczeglnych szk i orientacji psychologicznych na oddziaywania resocjalizacyjni jest to, e resocjalizacja jest przede wszystkim dziaalnoci praktyczn, dyktowan przez ycie spoeczne od czasw najdawniejszych, tj. od czasw, gdy spotykamy zalki organizacji spoecznych. W lad bowiem za owymi formami zorganizowanego ycia spoecznego musiay rwnoczenie powstawa spoeczne mechanizmy ochraniajce je przed zakusami ciemnej strony duszy ludzkiej", szczeglnie rozwinitej u niektrych jednostek. Owe praktyczne dowiadczenia byy i s rwnie zasobnym rdem tworzenia rnych zabiegw resocjalizacyjnych.

Tak wic w przypadku prb podziau rnych metod i sposobw oddziaywa resocjalizacyjnych mamy zawsze do czynienia z dwiema szerokimi perspektywami. Z jednej

strony moemy wyrni sposoby traktowania przestpcy ze wzgldu na przesanki przyjmowane przez dany kierunek mylenia psychologicznego, z drugiej za ze wzgldu na aspekty wynikajce z praktycznego stosowania metod postpowania z jednostkami wykolejonymi.

Te dwie przesanki s czsto splecione ze sob, co jest szczeglnie widoczne wtedy, gdy mamy do czynienia z wzgldnie zaawansowan wiedz teoretyczn na temat mechanizmw oddziaywania psychokorekcyjnego i z rwnie bogatymi spostrzeeniami, wypywajcymi z praktyki oddziaywa resocjalizacyjnych. Taki stan rzeczy nie uatwia bynajmniej ogarnicia najbardziej istotnych waciwoci oddziaywa resocjalizacyjnych ani zrozumienia tych mechanizmw psychicznych, ktre wyznaczaj prawa skutecznoci owych oddziaywa.

Gwna trudno bierze si std, e tworzone przez wielu autorw podziay systemw psychokorekcji bez jednolitej podstawy s nieatwe do ogarnicia. Jak bowiem wiadomo umys ludzki atwiej ogarnia wszelkie podziay, ktre oparte s na jednolitej podstawie. Moe si wic pojawi pytanie, dlaczego nie tworzy podziaw opartych na tych dwch podstawach, wyrniajc najpierw grupy wedug pierwszej z nich, a nastpnie tworzy podgrupy wedug drugiej. W ten sposb powstaje przecie wikszo naukowych systematyk. Teoretycznie oczywicie byoby to moliwe, w praktyce jednak wikszo autorw tworzcych podziay metod i sposobw oddziaywa psychokorekcyjnych unika tego, prawdopodobnie obawiajc si racych sztucznoci takich podziaw.

Wiele bowiem przesanek teoretycznych, rnicych si pierwotnie midzy sob, zostaje tak dokadnie przemieszanych w tyglu praktyki, e dany rodzaj oddziaywa resocjalizacyjnych, chcc by konsekwentnie sklasyfikowany pod wzgldem intelektualnego rodowodu, musiaby zawiera tak wiele subkategorii, i raziby sztucznoci.

We wspczesnej literaturze zachodniej, powiconej resocjalizacji wymienia si rne kierunki mylenia, znamienne dla wspczesnej psychologii, ktre wpyny na stworzenie systemw resocjalizacyjnych. Dwa z nich powtarzaj si najczciej, tj. psychoanaliza i behawioryzm.

Najplastyczniej bodaj rzecz t przedstawia J.D. Frank, autor hasa o psychoterapii w encyklopedii zdrowia psychicznego, ktry widzi dwa rda metod oddziaywania na czowieka, pokrywajce si w oglnych zarysach z oddziaywaniem psychoanalizy i behawioryzmu. Pierwszym rdem s praktyki magiczno-religijne, natomiast drugim laboratorium naukowe. Psychoanhzajest zdaniem Franka kontynuatork pierwszego nurtu oddziaywa, natomiast behawioryzm drugiego (J.D. Frank 1963).

Nieco zbliony, dychotomiczny podzia rde intelektualnych wspczesnych oddziaywa psychokorekcyjnych na przestpcw przyjli T. Ayllon i M. Milan, wyrniajc dwa systemowe podejcia" do zjawiska zaburze w zachowaniu, nazywanych take ,,inspirujcymi modelami". Jednym z nich jest model choroby psychicznej, drugim za model behawioralny.

Podejcie pierwsze przyjmuje, e wszelkie formy przestpczego i dewiacyjnego zachowania s rodzajem choroby i tak jak kada choroba, jeli ma by wyleczona, musi zosta dokadnie poznana (zarwno pod wzgldem objaww znamionujcych jej przebieg, jak i przyczyn j wywoujcych), a nastpnie trzeba znale odpowiednie dla niej rodki prewencyjne i lecznicze.

Natomiast model behawioralny zakada co odwrotnego, a mianowicie, e zachowanie przestpcze czy dewiacyjne jest jak najbardziej normaln reakcj na nieprawidowe uwarunkowania, dlatego te caa resocjalizacja polega powinna na przewarunkowaniu", tzn. na stworzeniu spoecznego systemu nagradzania (i tym samym wzmacniania) takich cech, ktre s pozytywne ze spoecznego punktu widzenia (T. Ayllon, M.Milan 1979).

Podobny typ rozumowania przedstawiaj zwolennicy bardzo radykalnych reform w resocjalizacji, proponowanych na fali haaliwie dziaajcego w latach siedemdziesitych naszego stulecia ruchu tzw. antypsychiatrii. Przedstawiciele tego kierunku przypisuj sobie to stanowisko, ktre cytowani wyej Ayllon i Milan uwaaj za model behawioralny. Sdz oni mianowicie, e odkryli cakowicie oryginalne i nowoczesne podejcie do istoty wykolejenia oraz jego resocjalizacji, ktre stanowi wielki postp w zestawieniu ze wszystkimi rozwijanymi dotd kierunkami psychologicznymi. Wszystkie dotychczasowe orientacje psychologiczne i psychiatryczne zakaday, e istnieje w czowieku co", co przeszkadza mu we waciwym przystosowaniu si do otoczenia spoecznego. Inaczej to co" interpretowaa psychoanaliza, inaczej behawioryzm, ale zawsze ono stanowio esencj zego zachowania.

Zdaniem za nowej filozofii, tumaczcej zaburzenia w zachowaniu, owo co" tkwi na zewntrz czowieka niedostosowanego i tym samym istota resocjalizacji (psychokorekcji) zasadza si musi na nauczeniu waciwych sposobw reagowania w sytuacjach spoecznych. Autorzy tego podejcia gosz wcale nienow (wbrew ich przekonaniu o pionierskoci swego podejcia) ide koniecznoci zmiany kierunku nacisku oddziaywa resocjalizacji ze sfery intrapersonalnej na interpersonaln, czyli zamiast poprawia czowieka od wewntrz" naley uzdrowi jego stosunki z innymi ludmi (por. dla przykadu A.P. Goidstein 1986).

J. Whittaker (1979) wyrni trzy prominentne szkoy", wyznaczajce zarwno filozofi oddziaywa resocjalizacyjnych, jak i ich metody. Pierwsz, a zarazem na terenie USA najwczeniej rozpowszechnion, stanowi podejcie psychodynamiczne, drug behawiorystyczne, natomiast trzeci prominentn szko" w uprawianiu resocjalizacji jest, zdaniem tego autora, strategia kierowania interakcjami w grupach (quided group interaction strategies). Rozrnienie po midzy tymi rdami intelektualnymi streszcza J. Wittaker w syntetyzujcej tabeli (tab. l).

Inna prba systematyki modeli oddziaywa resocjalizacyjnych pochodzi od W. Rhodesa i M. Trcy, ktrzy wyrniaj sze takich modeli tj. psychodynamiczny, behawioralny, socjologiczny, biopsychiczny, ekologiczny i zmiany kultury (W. Rhodes, M. Trcy 1972).

Najobszerniejszy bodaj zestaw orientacji i modeli oddziaywa pochodzi od K. Juula, ktry przeledzi kierunki i trendy wystpujce w oddziaywaniach psychokorekcyjnych na niesforne" i przestpcze dzieci w 11 krajach w przecigu 200 lat, tj. jak twierdzi od czasw Pestalozziego. Autor ten wyrni a dziewi takich modeli:

Rozwojowy, wedle ktrego dziecko w toku rozwoju psychospoecznego przechodzi okresy krytyczne, odznaczajce si podatnoci na rnego rodzaju odchylenia od normy w zakresie rwnowagi emocjonalnej i na przestpstwa. Zadaniem resocjalizacji jest pomoc w przezwycieniu tych kryzysw.

Psychodynamiczny, zakadajcy, e zaburzenia w zakresie stosunkw interpersonalnych prowadz do zaburze osobowoci przez niezaspokojenie potrzeb psychicznych i zaburzenia rwnowagi procesw emocjonalnych. Zgodnie z tym stanowiskiem resocjalizacje polega powinna na uwraliwieniu osb znaczcych w yciu dziecka na to, eby zwracay wiksz uwag na potrzeby procesw emocjonalnych, ktrych zaspokojenie zapewnia waciwy rozwj i dojrzao spoeczn.

Upoledzenia uczenia si u podoa tego modelu le dwie przesanki: a) neurologiczne dysfunkcje hamuj dojrzae spoecznie i emocjonalnie reakcje dziecka; b) nieumiejtno przyswojenia sobie wielu sposobw zachowania powoduje u dziecka poczucie niszoci, prowadzce w konsekwencji do wzrostu agresji i innych zaburze w zachowaniu. Zalecane przez zwolennikw tego podejcia rodki zaradcze polegaj na intensyfikacji procesu uczenia si i dostosowaniu go do indywidualnych moliwoci dziecka.

Strategie modyfikacji zachowania wychodz z przesanek, e wszelkie zachowanie, dobre i ze, jest wyuczone, dlatego te poprawa zego (nieodpowiedniego) zachowania

polega musi na zmianie wzmocnie na takie, ktre nagradza bd zachowanie pozytywne, a kara negatywne.

Medyczne i biofizyczne podejcie zakada, e wszelkie zaburzenia w zachowaniu wynikaj albo z chorb i uszkodze systemu nerwowego, albo z takiego trybu ycia, ktry powoduje zmiany w reakcjach nerwowych (jak np. nieodpowiednia dieta). Gwny punkt cikoci w zmianie zachowania zaleny jest tym samym od wynikw leczenia i od przestrzegania zasad w yciu codziennym.

Ekologiczny model bazuje na przekonaniu, i wszelkie postacie zaburze i dysharmonii zachowania wypywaj z niedostosowania dziecka do otoczenia. Resocjalizacja w wietle tej koncepcji polega powinna przede wszystkim na dziaaniach w kierunku zmiany zarwno dziecka niedostosowanego, jak i otoczenia, w ktrym ono yje, po to, aby poprawi, pogbi i uczyni bardziej harmonijnymi zwizki pomidzy otoczeniem a dzieckiem.

Podejcie kontrkulturowe zakada, e gwne przyczyny zachowania negatywnego wypywaj z wadliwoci instytucji spoecznych odpowiedzialnych za wychowanie modziey. Instytucje te zabijaj sw bezdusznoci, sztywnoci i skonnoci do uniformizacji wszelkie zdrowe, naturalne potencjalnoci dziecka, usposabiajce go do prawidowego rozwoju moralnego i spoecznego. Zatem zadaniem waciwie zorganizowanego wychowania powinno by uchronienie dziecka od ogupiajcych go i paczcych jego zmys moralny instytucji wychowawczych i pozwolenie mu na zbliony do naturalnego, jak najmniej skrpowany rozwj.

Transcendentalny model polega rwnie na gbokim przekonaniu, e natura czowieka jest z istoty swej dobra i mdra, trzeba jednak rozbudzi tkwice w niej moliwoci, ktrych upienie spowodowao rnego rodzaju zaburzenia w zachowaniu. Najlepszym sposobem pobudzenia wszystkich potencjalnoci rozwojowych s komuny terapeutyczne.

Psychoedukacyjny model zawiera syntez wielu strategii wychowawczych i rnych filozofii rozwoju, kadzie gwny nacisk na szeroki zakres dowiadcze dziecka, zmierzajcych do poprawy jego zachowania (K. Juul 1980).

Obszern list systemw oddziaywa resocjalizacyjnych przedstawili take u nas C. Czapow i S. Jedlewski. Autorzy ci wyrnili m.in. systemy oparte na wzorach wychowania rodzinnego, samorzdnoci modziey oraz: dyscyplinarno-izolacyjny, progresywny, socjopedagogiczny, indywidualny, homogeniczny i komplementarny. Poniewa zaoenia tych systemw s oglnie znane, a ponadto atwo dostpne w naszej literaturze, nie zachodzi potrzeba ich omwienia (C. Czapow, S. Jedlewski 1971).

Konieczne jest natomiast ustosunkowanie si do wymienionych i scharakteryzowanych powyej podziaw systemw, modeli i sposobw oddziaywa resocjalizacyjnych.

Ot wydaje si o czym wspomniaem na pocztku niniejszego rozdziau e podziay te nie wystpuj na og samodzielnie. Dokonuje si ich na podstawie idei przewodniej danej filozofii, dotyczcej istoty oddziaywa resocjalizacyjnych, najczciej bez prby oddzielenia jednego podejcia od drugiego, co zreszt czsto nie jest w ogle moliwe.

Inn waciwoci przytaczanych podziaw jest przyjmowanie przez rnych autorw odmiennych dla nich podstaw. I tak raz dzieli si systemy resocjalizacji ze wzgldu na kierunek psychologii, ktry zapadnia twrcw danego systemu, innym razem, biorc za podstaw organizacj tego systemu.

Spraw zdecydowanie pogarsza fakt, e nie tylko stworzone przez rnych autorw podziay systemw trudne s do zestawienia, lecz take w zdecydowanej wikszoci przypadkw ten sam autor nie zachowuje konsekwencji w tym zakresie. Najlepszym chyba przy kadem takiej rnorodnoci podstaw podziau jest przedstawiona uprzednio lista modeli wychowania resocjalizacyjnego stworzona przez K. Juula (K. Juul 1980).

Uwagi powysze krel niejako krytyk systemw prezentowanych przez poszczeglnych autorw, starajcych si wyodrbnia najbardziej ich zdaniem typowe sposoby oddziaywa resocjalizacyjnych, lecz jako prb wykazania tego, jak trudno jest stworzy jednolity, konsekwentny system podziau metod i sposobw tych oddziaywa.

Dlatego te, chcc ukaza moliwie klarowny obraz si dynamizujcych wspczesny rozwj teorii i praktyki resocjalizacji, w dalszej kolejnoci uka trzy kierunki psychologii, ktre odcisny najmocniejsze pitno na tym rozwoju. Uwaam bowiem, e obok wspomnianej ju psychoanalizy czy behawioryzmu ogromny wpyw, zarwno na praktyk oddziaywa resocjalizacyjnych, jak i na sposb mylenia o istocie resocjalizacji, wywar stworzony na pocztku naszego stulecia kierunek psychologii zwany psychologi hormistyczn, ukazujcy dziaalno resocjalizacyjn jako kanalizacj nieokieznanych instynktw. Kierunek ten najwczeniej sformuowa wzgldnie zwarty system pogldw na istot i metody oddziaywa resocjalizacyjnych. Tote od niego zaczn prezentacj rde intelektualnych wspczesnych koncepcji resocjalizacyjnych.

Tabela 1. Rnice w podejciu do resocjalizacji dzieci i modziey

Stanowisko

Psychodynamiczne

Behawioralne

Kierowanie interakcjami w grupie

Zaoenia

Wystpowanie podwiadomoci. Freudowski model struktury osobowoci. Zachowanie cile zwizane z przeyciami wewntrznymi, konflikty uzewntrzniane przez zabawy i aktywno spoeczn. Grupa jako teren terapeutyzujcych dowiadcze

Osobowo moe by najlepiej wyraona przez sum dajcych si zaobserwowa rodzajw zachowania, ktre bywa cako- wicie kontrolowane przez otoczenie. Ze za- chowanie jest zdrow" reakcj na ze wpywy otoczenia, a nie symptomem choroby.

Zachowanie przestpcze jest spowodowane i podtrzymywane przez niewaciw podkultur rwienicz. Kady jej czonek jest odpowiedzialny za wasne zachowanie i zdolny do zmienienia go. Wartoci i umiejtnoci przestpcze przekierowywanie w procesie pracy grupowej.

Zamierzenia

Zmiany osobowoci i zachowania przez nieskrpowane interakcje w starannie dobranym otoczeniu spoecznym.

Zmiana zachowania jednostki i grupy traktowanej jako cao poprzez wcielenie zasad spoecznego uczenia si.

Zastosowanie oddziaywa grup rwieniczych do wyksztacenia konstruktywnego zachowania czonkw grupy.

Wskazania odnonie doboru grup

Dzieci od lat czterech do pnej adolescencji. Zwykle pocztkowe objawy zaburze w zachowaniu. Wykluczone s objawy psychopatyczne, psychotyczne i wycofywanie si.

Dzieci z objawami zaburzonego zachowania, bez wyczenia jakichkolwiek postaci zaburze.

Starsza modzie przestpcza, nierzadko przebywajca w instytucjach resocjalizacyjnych. Wykluczone psychozy z krgu schizofrenicznego.

Ukad grup

Zwykle grupy 6-10 osobowe. Wanym czynnikiem dla zachowania rwnowagi jest staranny dobr typw zaburze.

Zwykle mae grupy, jednorodne pod wzgldem rodzaju zaburze.

Przecitne grupy: 7-11 osb przejawiajcych skonnoci do zachowania przestpczego.

Podstawy teoretyczne

Teorie psychoanalityczne.

Teorie spoecznego uczenia si.

Wstpnie zarysowane teorie, wypywajce ze studiw nad sposobami komunikowania si interpersonalnego.

Rola terapeuty

Zrnicowana: od bardzo permisywnej do bardzo restryktywnej. Oglnie jednak reakcje niedyrektywne, podejcie rodzicielskie.

Terapeuta ustala wstpnie wzmocnienie i czuwa nad powstaniem nowych postaci zachowania.

Gwny animator procesw zachodzcych w grupie, kontrolujcy przebieg rnych uwarunkowa zachowania.

ROZDZIA II

rda intelektualne wspczesnej postaci oddziaywa resocjalizacyjnych

Resocjalizacja jako kanalizowanie" instynktw

Jak wiadomo, twrc psychologii hormistycznej by brytyjski psycholog i lekarz, profesor Oksfordu, W. McDougall. Autor ten, w swym najgoniejszym bodaj dziele Introduction to social psychology, wydanym po raz pierwszy w 1908 r., przedstawi tez, e napd (homie) naszego postpowania, hormistyczna energia" tego zachowania, bierze swe rdo z instynktw, ktre s, odziedziczon lub wrodzon dyspozycj psychofizyczn, determinujc podmiot, ktrego jest udziaem, do spostrzegania przedmiotw pewnej klasy lub zwracania na nie uwagi, do dowiadczenia (po spostrzeeniu takiego przedmiotu) szczeglnego rodzaju podniecenia emocjonalnego i do dziaania w pewien okrelony sposb albo przynajmniej do dowiadczenia impulsu do takiego dziaania" (W. McDougall 1908, s. 25)

W. McDougall wyrni pocztkowo siedem zasadniczych instynktw ,,warunkujcych jaki okrelony rodzaj podniecenia emocjonalnego". S one nastpujce: instynkt ucieczki (strachu), awersji (odrazy), ciekawoci (zdumienia), wojowniczoci (gniewu), pewnoci siebie (dominacji), samoponiania (ulegoci) i uczu rodzicielskich (tkliwoci). Pniej, jak wiadomo, zarwno sam McDaugal, jak i jego liczni zwolennicy list t poszerzyli do nieprawdopodobnych rozmiarw, co w kocu zmusio ich do odejcia od biologicznego terminu instynkt" na rzecz takich okrele, jak ,,skonnoci" czy zdolnoci" (por. G.S. Brett 1969), ale to ju inne zagadnienie.

Zaoenia psychologii hormistycznej w zakresie wyjanienia etiologii zachowa przestpczych, a przede wszystkim resocjalizacji ludzi przejawiajcych przestpcze skonnoci przedstawi inny klasyk psychologicznej literatury angielskiej, profesor Uniwersytetu Londyskiego, sir C. Burt (nobilitowany w uznaniu zasug). Autor ten swe podstawowe dzieo na temat powstawania i zwalczania przestpczoci nieletnich, The young delinquent, opublikowa kilkanacie lat po ogoszeniu przez McDougalla podstawowej listy instynktw, a mianowicie w 1925 r., w zwizku z czym wymienia nieco wicej instynktw stanowicych napd" czynw przestpczych modziey (co wiadczy o wspomnianej wyej

tendencji do powikszania liczby instynktw). Burt uwaa mianowicie, e nastpujce instynkty mog mie powany udzia w powstawaniu cech zachowania przestpczego: gd (aroczno, akomstwo), seks, zo, zachanno, polowanie, wczgostwo, ciekawo, instynkt stadny, samozadufanie (self-assertion), samoupokarzanie {self-submission), strach, wstrt, zakochanie, zadurzenie (affection), smutek, rado i zabawa. Omwieniu wpywu wymienionych instynktw na przestpczo powica dwa obszerne rozdziay swej ksiki. Sam zestaw tych ,,instynktw" ukazuje, e zwizki kadego z nich z zachowaniem przestpczym s wielce zrnicowane. Niektre maj bezporedni wpyw na zachowanie przestpcze, inne poredni.

Zgodnie z podstawowym twierdzeniem C. Burta pospolite przestpstwa popeniane przez modzie s albo otwartym przejawem niektrych prymitywnych i powszechnych impulsw, stanowicych skadnik przekazanych nam instynktw, albo te stanowi reakcje przetworzone i porednie, wyranie jednak czerpice swe rdo z tych prymitywnych emocji" (C. Burt 1925, s. 422).

Wpyw instynktw na zachowanie przestpcze jest wic poniekd poredni, kady instynkt wytwarza specyficzn emocj, std te u wszystkich, a szczeglnie za u niedojrzaych przestpcw, raczej prymitywne emocje ni instynkty stanowi motyw i dostarczaj energii do czynw przestpczych" (ibidem, s. 423).

Wydaje mi si, e przytaczanie sposobu okrelania wpywu kadego z wymienionych instynktw na zachowanie przestpcze nadaoby obecnemu rozdziaowi charakter rozprawy historycznej, dlatego te nie bd tutaj omawia uzasadnie przedstawionych przez C. Burta ani te jego ciekawych skdind bada nad czstotliwoci przestpstw popenianych pod wpywem poszczeglnych instynktw Przejd natomiast od razu do pogldw tego autora na temat resocjalizacji, ktre, to pogldy mimo e nale ju dzisiaj do historii psychologii nie straciy swej aktualnoci.

Prezentacj swoich pogldw C. Burt rozpoczyna od polemiki ze stanowiskiem tzw. utylitarnej szkoy kryminologii, zaoonej przez angielskiego uczonego J. Benthama, yjcego w latach 1748-1832, ktry, opierajc si na nieco wczeniejszych pogldach twrcy tzw. klasycznej szkoy kryminologii, markiza C.B. Beccarii (yjcego w latach 1739-1794, goszcego potrzeb zapewnienia przez pastwo sumum bonum, czyli dobra powszechnego, jako gwnej przeciwwagi dla przestpstw, ktre wynikaj ze za i nieszcz), stworzy pogld, e kady czowiek jest zwierzciem racjonalnym". Racjonalizm w polega na ,,wiadomym i przemylanym" gromadzeniu przyjemnoci i unikaniu wszelkich dozna nieprzyjemnych. Pogld ten nosi nazw Felicific calculus (kalkulowanie szczcia). Jeeli tedy czyny przestpcze oboymy karami, przestan si one opaca" danej jednostce (por.L.P. Carney 1880).

Przyjmujc natomiast, e si napdow ludzkiego zachowania (w tym take zachowania przestpczego) stanowi instynkty, za gwny motor tego zachowania naleaoby uzna przyjemno wynikajc z zaspokojenia danego instynktu (poprzez rozadowanie na picia wywoanego brakiem zaspokojenia okrelonego instynktu). Dlatego te logiczn, zdawaoby si, konsekwencj byoby oboenie wypywajcej z zaspokojenia instynktw przyjemnoci (o ile nie jest akceptowana spoecznie) tak mnogoci nieprzyjemnych konsekwencji (tzn. dotkliwych kar), e bardziej opacayby si" czyny moralnie akceptowane. Zdaniem C. Burta nie da si jednak postawi znaku rwnoci midzy realizacj danego instynktu a okrelon sum przyjemnoci (w rozumieniu hedonistycznym) i w zwizku z powyszym nie jest ona ani pierwotnym, ani te najsilniejszym bodcem do popenienia przestpstw". Sia sprawcza pisze dalej C. Burt aktw przestpczych o charakterze impulsywnym jest instynktowna, a nie rozmylnie planowana, i jako taka jest bardziej zwierzca ni hedonistyczna bardziej emocjonalna ni wynikajca z logicznej kalkulacji".

Z powyszych wzgldw cakowicie bezskuteczne, a w dodatku wielce szkodliwe, jest tumienie wyraanych w zachowaniu przestpczym skonnoci instynktownych. Jedyn waciw drog oddziaywa resocjalizacyjnych (ktr C. Burt porwnuje z leczeniem homeopatycznym) jest sublimacja, ktra polega na ,,wiczeniu emocji w sposb podobny do tego, jak wiczy si inteligencj, na takim ksztaceniu instynktw, jakiemu podlega rozum". Zdaniem C. Burta wikszo przestpstw popenionych przez nieletnich w ostatecznym rozrachunku nie wypywa z tkwicej w sercu czowieka grzesznoci, lecz z niewaciwego skierowania energii. Dlatego te leczenie przestpczoci nie moe opiera si na zahamowaniu tej energii (ktre jest i tak niemoliwe), lecz na skierowaniu jej na waciwe tory" (ibidem, s. 469).

Bardziej jeszcze analitycznie rol sublimacji w socjalizacji instynktu walki omwi B. Bovet, dziaajcy mniej wicej w tym samym czasie co C. Burt, pozostajcy rwnie pod wpywem psychologii hormistycznej. Autor ten, w swym szeroko swego czasu znanym dziele Instynkt walki (1928), w koncepcji sublimacji wyszed od przedfreudowskiego rozumienia tego pojcia, przedstawionego przez Francuza Ch. Secrtana w pracy La Principle de la Morale (Zasady moralnoci), wydanej w 1893 r. Ot Ch. Secrtana wyrni trzy stadia instynktu w zalenoci od stopnia jego sublimacji: pierwsze i podstawowe (tj. bez jakiejkolwiek sublimacji) polega na cakowitym egoizmie i bezwzgldnym deniu do realizacji, drugie, w ktrym instynkt ujty zosta w oysko i sta si bardziej zoony, oraz trzecie, gdzie instynkt,, ulega zboczeniu i platonizacji".

Owe trzy stadia Ch. Secrtana przedstawi plastycznie na podstawie analizy uczucia mioci: Na pierwszym etapie mio oznacza potrzeb usunicia pewnego wytworu, zbdnego dla istnienia osobnika, a towarzyszcego stale ustrojowi dojrzaemu. Czynno ta wymaga innego ustroju, uzupeniajcego, ktry staje si przedmiotem dzy [...]. Tak wic mio polega na pragnieniu posiadania. Przedmiot mioci jest tylko rodkiem do osignicia osobistego zadowolenia; kochanek myli tylko o sobie samym, jest naiwnie i doskonale samolubny; dwiga on tylko jarzmo przyrody, jest narzdziem gatunku'' (P.Bovet 1928, s. 11).

Na drugim etapie mio jest nie tyle rozkosz, co szczciem, [...] Posiadanie ciaa nie stanowi w tym wypadku celu samego w sobie, lecz upragnione uzupenienie celu realnego, a jest nim cakowite posiadanie przedmiotu mioci przy cakowitym oddaniu samego siebie. I w tym wypadku szukam wasnego zadowolenia, lecz nie mog znale go inaczej ni w szczciu ukochanej osoby [...].

Wreszcie istnieje jeszcze trzeci rodzaj mioci, w ktrym potrzeba nie odgrywa adnej roli. Jest to yczliwo, miosierdzie, dobro, ktre pragnie wycznie i po prostu szczcia ukochanej istoty, bez myli o sobie, czy to dlatego, e ten, kto miuje, nie odczuwa, aby mu czegokolwiek byo brak, czy te dlatego, e umie si wznie ponad wasne potrzeby. Tego rodzaju mio nie daje nikomu pierwszestwa [...], wybiera dowolnie pole, na ktrym jej dziaalno ma widoki na przyniesienie najwikszych korzyci. Taka jest mio szarytki, obmywajcej rany chorego" (ibidem, s. 112).

Najwaniejsze dla obecnych rozwizali wydaje si to, e hormici zwrcili uwag na dwuetapowo sublimacji i instynktu. Najpierw mianowicie musi nastpi skanalizowanie instynktu, czyli ujcie jego energii we waciwe oysko (co byo rozumiane jako ,,wyadowanie tej energii w sposb akceptowany spoecznie), a dopiero potem nastpi ma uwzniolenie" okrelonego instynktu, czyli skierowanie go na inny tor.

Znajomo powyszego rozrnienia istotna jest dlatego, e wszelkie oddziaywania resocjalizacyjne zmierza powinny do kanalizacji" instynktw jako pierwszego etapu sublimacji. Przedstawione przez hormistw opisy oddziaywa resocjalizacyjnych s zasadniczo obrazem rnych strategii kanalizowania naturalnych popdw.

Sir C. Burt, przedstawiajc swe pogldy na temat resocjalizacji, nie zajmuje si kadym z wyrnionych przez siebie instynktw osobno, czy je w pewne grupy. Najpierw powica uwag sposobowi kanalizacji instynktw chciwoci, stanowicych podstawowy impuls do kradziey. Jego zdaniem perswadowanie penemu zachannoci zodziejowi, e nie powinien zadowala si tym, co cudze, jest cakowicie bezskuteczne. Jest to uywajc porwnania tego autora proszenie ryby, aby zechciaa lata niczym ptak, lub te drapienika pustynnego, aby spokojnie lea obok jagnicia i jak ono jad tylko zielenin." Nie jest moliwe ani nawet potrzebne tumienie ludzkiej zachannoci, naley j tylko skierowa na waciwe tory.

Z gruntu za jest czsta praktyka rodzicw, polegajca na pozbawieniu dziecka kieszonkowego za to, e co ukrado, bo tym sposobem dostarcza si zdaniem C. Burta jedynie dodatkowych impulsw do kradziey. Chocia brzmi to paradoksalnie, najlepszym sposobem zareagowania na kradzie dziecka jest podwojenie, a nie obcicie jego kieszonkowego." Jeli zdarzy si, e dziecko ukradnie, daj mu nie tylko pensa do wydania, lecz sze pensw do zaoszczdzenia w skarbonce. [...] Posiadanie [wasnoci] jest najlepsz szko odpowiedzialnoci i uczciwoci. Ktokolwiek sam co posiada, potrafi take respektowa cudz wasno".

C. Burt zdaje sobie spraw, e samo danie dziecku podanych przeze pienidzy czy przedmiotw nie rozwizuje problemu. Drog do twej kieszeni moesz go zadowoli, lecz tylko w poowie"; pozbawi si w ten sposb potencjalnego zodzieja ekscytacji, ktra towarzyszy aktowi kradziey. Dlatego te procesu zyskiwania nowych wartoci nie naley pozbawia duego zaangaowania emocjonalnego, naley dziecku czy modziecowi stwarza moliwo zdobywania wynagrodzenia, osigania cenionych przeze zabawek i innych przedmiotw w zamian za okrelony, powany wysiek. Najlepsz drog kanalizowania impulsw chciwoci jest wykorzystanie umiowanego przez kade dziecko handlu" t drog mona w sposb trway zaszczepi dziecku poczucie uczciwoci i odpowiedzialnoci w procesie bogacenia si.

Zwalczanie wczgostwa powinno i dwoma torami: po pierwsze, naley zaspokoi u dziecka jego najbardziej naturalne potrzeby ruchu i przygd w sposb legalny. Im czciej dziecko bdzie zabierane na wsplne, ciekawe wycieczki z rodzicami czy szko, tym mniej skonne bdzie do wycieczek organizowanych na wasn rk, bez pozwolenia dorosych, czyli do wczgostwa.

Drugi kierunek zwalczania wczgostwa polega musi na dokadnym wyjanieniu okolicznoci stanowicych bezporedni przyczyn ucieczki z domu czy szkoy, a nastpnie na konsekwentnym unikaniu takich wczgorodnych" sytuacji.

Rozwaania nad resocjalizacj (leczeniem) impulsw zoci C. Burt rozpoczyna od przytoczenia opinii jednego z siedmiu mdrcw staroytnej Grecji, e ,,zo jest najgorsz waciwoci natury ludzkiej". Nastpnie przytacza zdanie Seneki, e wrogo jest gwnym wrogiem szczcia publicznego i osobistego pokoju". Zarwno stoicy, jak i Seneka domagali si cakowitego wyeliminowania agresji z duszy czowieka. Takie zdecydowanie w potpianiu zoliwoci nie byo jednak znamienne dla wszystkich staroytnych filozofw, zarwno bowiem Platon, jak i Arystoteles dopatrywali si w agresywnoci take bodcw do czynw szlachetnych i odwanych. Burt twierdzi, e wspczeni mu rodzice i nauczyciele podzielaj na og opinie stoikw i Seneki, podczas gdy psychologowie przychylaj si do pogldw Platona i Arystotelesa. Jako dowd na to przytacza opinie W. McDougalla i S. Halla. Ten ostatni stwierdza: Zo stanowi moe wielk i rozleg si w yciu czowieka, nadajc temu yciu smak i dynamizm napdowy".

Zgodnie z tym tokiem rozumowania C. Burt ukazuje, w jaki sposb naley ujmowa w karby zoliwo nieletnich przestpcw. Do tego celu najlepiej su pene wigoru reakcje cielesne", poddawane coraz to ostrzejszym reguom; bd to wic wszelkie

gwatowne i konkurencyjne sporty": atletyka, boks, pika nona itp. Gry takie stanowi najlepszy kana" do ujcia w karby fair play agresywnych impulsw.

Pogldy te s niemal identyczne z pogldami wspomnianego ju P. Boveta, ktry pacyfikacj wiata, a przede wszystkim duszy ludzkiej, radzi zaczyna od wychowania wojskowego, rozumianego jednak inaczej ni jedynie nauka walki. Wychowanie wojskowe powinno by poczone z wychowaniem moralnym (do tego celu suy ma m.in. idea skautingu), tak aby sarkazm Nietzschego, i kady osobnik, ktry od modoci wyrabia w sobie dusz onierza, jest stracony dla walk ducha", mia sens dokadnie odwrotny. Nastpi to za wtedy, gdy poprzez wychowanie wojskowe wpaja si bdzie zasady wychowania moralnego. Jedynie bowiem przez zaprowadzenie adu moralnego w psychice czowieka (skutkiem nauki zarwno regu walki, jak i przede wszystkim zrozumienia racji, dla ktrych mona walczy) doprowadzi mona do oglnej pacyfikacji wiata (zarwno wewntrznego, jak i zewntrznego).

Du trudno stanowi kanalizowanie impulsw agresywnych u maych dzieci, te bowiem nie rozumiej jeszcze zasad gry, w zwizku z czym najlepsz metod oduczenia ich napadw zoliwoci jest konsekwentne ignorowanie wszelkich objaww agresji. Autor usilnie przestrzega przed jakimikolwiek dowodami ulegania agresywnym daniom dziecka. Impulsy zoliwoci s najczciej zym przyzwyczajeniem" stwierdza C. Burt.

Jednym z najtrudniejszych przedsiwzi resocjalizacyjnych jest zwalczanie gangw modzieowych, jako e stanowi one zaspokojenie instynktw stadnych. Oczywicie najlepszym i jedynym pozytywnym rozwizaniem tego problemu jest zastpienie grup nieprzestrzegajcych praw i porzdku spoecznego innymi formami (jak np. kluby sportowe), ktre cieszyyby si atrakcyjnoci rwn grupom dzikim".

Najpowaniejsz przeszkod na drodze likwidacji gangw modzieowych jest dua stabilno zwizkw wrd czonkw. Dlatego te zarwno kary, jak i inne formy oddziaywania musz odnosi si do caej grupy. Dobr, acz trudn drog s zmiany miejsca zamieszkania przez rodzicw, jako e gangi zawsze s zwizane z miejscem zamieszkania.

Podobnie przebiega powinna resocjalizacja przestpstw wynikych z nadmiernego rozbudzenia impulsw seksualnych. Najgorsz zdaniem C. Burta metod jest pozbawienie modziey przedwczenie i nadmiernie pobudzonej seksualnie kontaktw z pci przeciwn. Jedyn za suszn drog jest zapewnienie moliwie wielu drg porozumiewania si modziey obu pci, aby w ten sposb zapewni legaln szans czerpania najbardziej elementarnej przyjemnoci, wypywajcej z towarzystwa przedstawicieli pci przeciwnej". W czasie wsplnej pracy i zabawy chopcw i dziewczt za bardzo roztropn trzeba uzna zasad, aby dy do pobudzenia wielu rnych instynktw, eby sam instynkt seksualny nie stanowi siy najwikszej, pochaniajcej ca psychiczn i fizyczn energi, lecz aby zredukowany zosta do jednego z wielu motorw ludzkiego zachowania" (ibidem, s. 504).

Rwnowag dla instynktw gwatownych (aktywnych), ktre stanowi niejako naturaln podniet do czynw agresywnych i przestpczych, stanowi powinny ,,instynkty powstrzymujce" zachowania takie jak strach, instynkt samoobrony, mio itp., dlatego te zadaniem prawidowych oddziaywa resocjalizacyjnych powinno by rozbudzenie tych powstrzymujcych instynktw", majcych spenia rol moderatorw zachowania przestpczego.

Przechodzc do oglnego spojrzenia na teori resocjalizacji stworzon przez psychologi hormistyczn, odnotowa naley przede wszystkim to, e, pomimo i teoria ta wyrasta z mechanistycznego traktowania psychiki czowieka, dosadnie zwanego hydraulicznym" (o czym wiadczy chociaby sam termin kanalizacja"), unikna ona wielu uproszcze typowych dla tego typu koncepcji. W radach i zaleceniach dotyczcych korektury ludzkiego zachowania nie ma tak wielu spyce, jak w innych koncepcjach, typowych dla mechanistycznych uj psychiki ludzkiej. Autorzy piszcy na temat resocjalizacji,

reprezentujcy hormistyczny kierunek mylenia, najprawdopodobniej skutkiem duej intuicji psychologicznej nakrelili takie perspektywy oddziaywa resocjalizacyjnych, ktre w wielu przypadkach nie s sprzeczne z nowymi teoriami psychologicznymi dotyczcymi tego tematu.

Wspomniana wyej intuicja psychologiczna autorw krelcych strategie oddziaywa resocjalizacyjnych na zasadach psychologii hormistycznej wpyna rwnie i na to, e wszelkie ich rady nie odbiegay na og od rad zdroworozsdkowych. Nawet wtedy, gdy mylenie zdroworozsdkowe w pewnym stopniu zostao naruszone (jak to miao miejsce w przypadku resocjalizacji zodziei), owo naruszenie starano si w sposb cakowicie klarowny uzasadni. Zbieno ze zdroworozsdkowymi przekonaniami na temat korektury ludzkiego zachowania atwo przekonywaa rodzicw i nauczycieli do potrzeby stosowania tych oddziaywa.

Du zasug reprezentowanego przez hormistw podejcia w okrelaniu wpywu instynktw na dewiacje ludzkiego zachowania, a take ich pogldw na resocjalizacj, jest wielopaszczyznowe ujmowanie istoty wpywu instynktw na zachowanie czowieka. Kady z instynktw moe doprowadzi do przestpstwa i wynaturzenia, a take do przywrcenia harmonii zakconego zachowania. Prawidowo t alegorycznie przedstawia C. Burt mwic, e postpowanie czowieka opiera si na instynktach, tak jak statua na cokole, przy czym na tym samym piedestale stan moe zarwno przewrotny Priapa, jak i nieskazitelna Diana".

Psychodynamiczne przesanki oddziaywa resocjalizacyjnych

adna z dziedzin zastosowania psychoanalizy nie wywouje takiego zainteresowania, nie budzi tylu nadziei, a w konsekwencji nie zaprzta umysw tak wielu oddanych swej pracy dziaaczy, jak zastosowanie owej psychoanalizy do teorii i praktyki wychowania" pisa Z. Freud we wstpie do ksiki A. Aichhoma o wychowaniu nieletnich przestpcw (A. Aichhorn 1925). Zainteresowanie, o ktrym pisze ojciec psychoanalizy, zaowocowao tym, e staa si ona sukcesork wszystkich tych oddziaywa psychokorekcyjnych czy terapeutycznych (obojtnie jakbymy je zawali), ktre wpywaj na wszelk zmian zachowania czowieka poprzez oddziaywanie na jego ukryte" spryny dziaania. Zaczto bowiem wprowadza psychoanaliz we wszystkie niemal dziedziny zwizane z wychowaniem i resocjalizacj, uwaajc j za panaceum na wszelkie problemy psychiczne czowieka, oczekujc od niej o wiele wicej, ni moga da.

Sam Freud wyranie stwierdza, e ,,wychowania nie mona miesza z psychoanaliz ani tym bardziej zastpowa go psychoanaliz. Psychoanaliza moe by traktowana jako rodek pomocniczy w wychowaniu, ale nie moe sta si waciwym jego substytutem. Zastpowanie wychowania psychoanaliz jest nie tylko niemoliwe pod wzgldem praktycznym, jest take niewskazane ze wzgldw teoretycznych. Zwizki pomidzy wychowaniem a psychoanaliz stan si wkrtce przedmiotem szczegowych bada" (Z. Freud 1967).

Pomimo tej zapowiedzi Freud nie zaj si wyranym rozgraniczeniem wychowania i psychoanalizy. Pozostaje zatem oparcie si o jego najoglniejsze tylko wzmianki na ten temat: ,,Przede wszystkim stwierdza psychoanaliza dorosych neurotykw moe by rozumiana jako reedukacja. Nawet trudne i przestpcze dziecko nie jest jeszcze takie, jak neurotyk, a reedukacja jest czym zupenie innym ni wychowanie niedojrzaych. Moliwo oddziaywania psychoanalitycznego polega na okrelonych przesankach, ktre mog by zawarte w okreleniu sytuacja analityczna, ktra zawiera rozwj szczeglnych psychicznych struktur i okrelonych postaw wobec analityka. Kiedy jednak brak jest tych cech, jak w przypadku dzieci, nieletnich przestpcw i z istoty swej take przestpcw

impulsywnych, wtedy naley zastosowa co innego ni psychoanaliz, jednakowo co, co poniekd powinno by zbiene z psychoanaliz" (ibidem).

Zasadniczo nastpcy Freuda nie zajmowali stanowiska mistrza, e wychowanie (a wic take i resocjalizacja rozumiana jako wychowanie resocjalizacyjne czy resocjalizujce) nie powinno, a nawet nie moe by psychoanaliz. W zwizku z tym starano si z lepszym lub gorszym skutkiem stosowa szeroko psychoanaliz do resocjalizacji nieletnich i dorosych przestpcw. Podstawowa przesanka uzasadniajca suszno takiego zastosowania psychoanalizy bya dosy prosta; poniewa zachowanie przestpcze lub inne formy dewiacji uwaano za objaw nerwicy, traktowano je tym samym jako odpowiedni cel oddziaywa psychoanalitycznych.

Jak w wielu innych dziedzinach, tak samo i na gruncie resocjalizacji trudno jest dzisiaj jednoznacznie stwierdzi, czy psychoanaliza wywara wikszy wpyw na rozwj oddziaywa resocjalizacyjnych w sposb bezporedni, tzn. dostarczajc swych technik oddziaywania do pracy z przestpcami, a aparatu pojciowego do wyjaniania procesu demoralizacji i resocjalizacji, czy te poprzez prowokowanie konkurencyjnych" sposobw wyjaniania fenomenw przestpczoci i innych form dewiacji zachowania, a take pozostajcych w opozycji do psychoanalizy technik psychokorekcyjnych.

Dzisiaj take mona spotka instytucje lub samorzutnie organizujce si grupy resocjalizacyjne (np. narkomanw), ktre oficjalnie odegnuj si od psychoanalizy, a czsto w ogle od psychologii akademickiej", jeli jednak przyjrzymy si dokadniej metodom stosowanym przez te grupy, bez trudu moemy stwierdzi ich ogromne powinowactwo z psychoanaliz.

Aby nie wika si w niezbyt istotne dla gwnego przedmiotu niniejszych rozwaa spory dotyczce tego, co jest psychoanaliz, a co ni nie jest, postanowiem przyj termin bardziej oglny, a mianowicie podejcie psychodynamiczne", rozumiejc go, zgodnie z definicj przytoczon w bardzo popularnym na Zachodzie podrczniku T.G. i B.R. Sarason, e jest to ,,podejcie zakadajce, i zachowanie dajce si zaobserwowa (reakcje zewntrzne) jest w wikszym lub mniejszym stopniu funkcj procesw wewntrznych (ukrytych)". Autorzy tego podrcznika wyjaniaj dalej: nie wszyscy teoretycy reprezentujcy podejcie psychodynamiczne uwaaj za si sprawcz zachowania te same elementy wiata wewntrznego, jednakowo wszyscy zgadzaj si z tym, e osobowo czowieka jest ksztatowana przez wzajemne oddziaywanie czynnikw wewntrznych i zewntrznych, przy czym wszyscy kad wikszy nacisk na czynniki wewntrzne" (I.G. i B.R. Sarason 1984, s. 48).

Okrelenie podejcie psychodynamiczne" stosowane jest w wikszoci publikacji powiconych oddziaywaniom psychokorekcyjnym na przestpcw i innych dewiantw utrudniajcych ycie spoeczne. Naley jednak pamita, e okrelenie to, bdc jak ju mwiem terminem szerszym ni psychoanaliza, obejmuje tym samym rwnie oddziaywania psychoanalityczne. Warto ponadto mie na uwadze to, e psychoanaliza jest najbardziej reprezentatywna dla podejcia psychodynamicznego, std te jej przede wszystkim naley powici uwag.

Poniewa psychoanalityczna terapia przestpcw wypywa ze znamiennego dla tej orientacji psychologicznej obrazu czowieka w ogle, a przestpcy szczeglnie, trzeba najpierw powici kilka uwag problemom natury oglnej.

Funkcjonowanie mechanizmw psychicznych, rzdzcych procesem spoecznego dostosowania, jest szczeglnie wyrane na tle Freudowskiej koncepcji budowy osobowoci czowieka. Zagadnieniu temu, podobnie jak studium nad instynktem agresji, powici si Z. Freud w drugim okresie swej twrczoci. Przyj on, e w osobowoci czowieka istniej dwie przeciwstawne struktury motywacyjne. Pierwsz jest instynktownie zorientowana sfera id, nastawiona przede wszystkim na zaspokojenie fundamentalnych potrzeb biologicznych.

Natomiast drug, kracowo przeciwstawn warstw osobowoci stanowi superego, czyli surowy cenzor moralny, potocznie zwany sumieniem.

Superego jest uwarunkowane przez otoczenie. Zostaje zaszczepione w osobowoci w procesie wychowania przez tzw. identyfikacj, czyli wytworzenie wasnego idealnego obrazu na podstawie rzutowania do wewntrz" normalnej sylwetki ludzi przebywajcych w otoczeniu dziecka, a zarazem cieszcych si u niego autorytetem. Obie te warstwy osobowoci, bdce wyznacznikami przeciwstawnych motyww, doprowadzaj do konfliktw w zakresie ukierunkowania motywacji postpowania jednostki. Ten nieustanny konflikt pomidzy instynktownie zorientowanym id a spoecznie uwarunkowanymi deniami superego agodzi trzecia, porednia warstwa osobowoci ego. Im lepiej rozwinite ego, tym lepiej zintegrowana jest struktura osobowoci i tym agodniejsze konflikty pomidzy dwoma na wskro antagonistycznymi tendencjami, wypywajcymi z id i superego. Ego jest, wedug teorii Freuda, mediatorem, ktry w sposb racjonalny godzi dwie przeciwstawne (w wikszoci wypadkw podwiadome) tendencje.

Wszelkie zaburzenia w rozwoju tych warstw osobowoci wynikaj z nieodpowiedniego rozwizania podstawowych konfliktw dziecistwa, o ktrych bya mowa uprzednio. Kada rodzina, stanowic niepowtarzalne ukady zwizkw uczuciowych pomidzy poszczeglnymi jej czonkami, stwarza specyficzne sposoby przeywania przez dziecko tych uniwersalnych" kompleksw, a tym samym wpywa na rne formy ksztatowania si ego i superego.

Pogldy Freuda na temat budowy i funkcjonowania ludzkiej osobowoci inspiroway jego nastpcw do dalszych studiw nad tym zagadnieniem. Badania te rozwijay si w dwch kierunkach, w zalenoci od warstwy osobowoci poddawanej szczegowej analizie.Jeden kierunek skupia si na analizie znaczenia superego, natomiast drugi koncentrowa si wok analizy poredniej warstwy osobowoci, czyli ego.

Pierwszy kierunek reprezentowaa tzw. Brytyjska Szkoa Psychoanalizy skupiona wok M. Kleina. Najwicej ciekawych uoglnie na interesujcy nas temat wnis K. Money-KyrIe, ktry stworzy ciekaw typologi stylw przystosowania. Autor ten w swych teoretycznych uoglnieniach wyszed od analizy karzcej funkcji superego". Ju Freud w swych studiach nad kultur zwrci uwag na pewien agresywny odcie motywacji pyncej z najwyszej hierarchicznie warstwy osobowoci, tj. superego. Twierdzi on mianowicie, e wymagania superego rosn bezlitonie w miar zaspkajania jego da. Superego u czowieka najwierniej nawet przestrzegajcego norm moralnych podkrela Freud w zasadzie nigdy nie moe by w peni zaspokojone w swych daniach doskonaego dostosowania si do ,,idealnego wizerunku" i dlatego pozostawia w psychice czowieka bardzo nieprzyjemny lad w postaci tzw. poczucia winy. Wystpowanie poczucia winy jest wic nieodcznie zwizane z istnieniem superego. Poczucie to, mwic inaczej, wystpuje u kadego czowieka posiadajcego ,,sumienie" (Z. Freud 1967).

K. Money-KyrIe stwierdzi, e poczucie winy ma u poszczeglnych jednostek rny stopie nasilenia oraz przejawia si w rnych postaciach. Te kryteria posuyy mu za podstaw opracowania wspomnianej ju typologii czterech stylw przystosowania.

Pierwszy typ stylu przystosowania si reprezentuje hipomanik. Czowiek tego rodzaju moe w ogle nie posiada poczucia winy (w wyniku niedorozwoju superego) albo zrepresjonowa je tak gboko, e nie wywiera ono adnego wpywu na motywacj jego postpowania. W efekcie zaniku poczucia czy kompleksu winy czowiek nie przestrzega adnych zasad moralnych, nie potrafi zrozumie motywacji altruistycznych, natomiast tych, ktrzy kieruj si w swym postpowaniu wartociami moralnymi, uwaa za sabych i hipokrytw. Hipomanik, w zalenoci od stopnia inteligencji, bywa bardziej lub mniej szkodliwy, przy czym jego szkodliwo jest tym wiksza, im jest on inteligentniejszy. Hipomanik uwaa swj stan psychiczny za zupenie normalny, natomiast tych ludzi, ktrzy

kieruj si motywami altruistycznymi, uznaje za chorych lub nienormalnych. Taki czowiek nie ma adnego wyczulenia na kwestie moralne i nie moe ich poj nawet w najprostszych postaciach. Jest to typ, ktry w dawnej literaturze psychiatrycznej nosi miano moral insanity.

Drugi rodzaj stylu przystosowania si Money-Kye nazwa hipoparanoidalnym. Czowiek charakteryzujcy si takim typem postawy ma silny kompleks winy, jednak swoje winy przypisuje innym, dziki czemu zmniejsza wasne poczucie winy. Zachowanie osobnika hipoparanoidalnego nacechowane jest du doz agresji, szczeglnie werbalnej, co przejawia si w bezustannym komentowaniu plotek i obmowach ludzi z bliszego i dalszego otoczenia. Hipoparanoid jest na kadym kroku skonny do uprzedze spoecznych. Zawsze szuka koza ofiarnego, w stosunku do ktrego przejawia nieprzejednan wrogo.

Trzeci typ stylu przystosowania si to postawa autorytarna. Czowiek charakteryzujcy si tak postaw posiada bardzo silny kompleks winy i kieruje go do wewntrz. Niezwykle surowo ocenia kady swj zy postpek i silnie go przeywa, w zwizku z czym na kadym kroku obawia si popenienia bdu. W ostatecznym rozrachunku staje si on zupenie niesamodzielny. Woli wykonywa rozkazy i polecenia innych, poniewa wtedy czuje si zwolniony od odpowiedzialnoci, a tym samym poczucia winy. Czowiek o postawie autorytarnej jest bardzo mao wartociowy spoecznie. Jest to osobnik konserwatywny, niezdolny do adnej twrczej pracy. Czuje si bardzo le, gdy nie spotka jednostki chtnej do pokierowania jego postpowaniem.

Czwarty typ postawy, to typ ludzki (humanista). Czowiek o tym typie stylu przystosowania posiada kompleks winy, ale dziki waciwym proporcjom wszystkich trzech skadnikw struktury osobowoci kompleks ten jest konstruktywny, tzn. nie zabarwia patologicznie postpowania danej jednostki. Takie ukierunkowanie kompleksu winy powoduje adekwatn ocen wasnych zarwno dobrych, jak i zych stron postpowania oraz obiektywn ocen postpowania innych ludzi. Czowiek taki jest bardzo wartociowy spoecznie. Nie odrzuca adnych autorytetw, a zarazem zbytnio im nie ulega, zachowujc wasne zdanie. Autor podkrela, e czowiek ludzki" zawsze poda rk potrzebujcemu" (K. Money-Kyrie 1957).

Drugi kierunek bada inspirowany przez Freuda, a dotyczcy uwarunkowania postaw czowieka (w naszej nomenklaturze style przystosowania) skoncentrowa si wok analizy poredniej warstwy osobowoci czowieka ego. Gwn przedstawicielk tego kierunku jest crka Z. Freuda Anna Freud, a ponadto skupieni wok niej tacy autorzy, jak: F. Redl i D. Wineman, H. Hartman oraz R. Sterba. Badacze ci twierdz, e w ramach reprezentowanej przez nich psychoanalizy stworzyli now ga, a mianowicie psychologi ego, zajmujc si analiz znaczenia ego w formowaniu si osobowoci czowieka.

A. Freud uwaa, e ego spenia cztery funkcje w yciu psychicznym czowieka. Pierwsza to funkcja poznawcza (cognitiye function). Zdaniem autorki jedynie struktura ego ley w sferze wiadomoci, w zwizku z czym musi ono spenia nie tylko funkcj poznawcz w odniesieniu do wiata zewntrznego, ktry musi dokadnie oszacowa, aby da czowiekowi realny obraz otoczenia fizycznego i spoecznego, ale rwnie musi wiadomie oceni siy i tendencje zarwno id, jak i superego, a zatem musi wiadomie oceni, co drzemie wewntrz nas".

Nastpn funkcj ego jest energia (zwana take funkcj siy), za pomoc ktrej wywiera ono pewn presj na waciwe postpowanie. Dziki tej funkcji nasze ego kae nam i do dentysty, uczestniczy w nudnym posiedzeniu itp.

Trzecia funkcja ego, selektywna, wie si z tym, e czowiek zazwyczaj ma kilka moliwoci wyboru sposobw reakcji w rnych sytuacjach. Zdrowe i silne ego wybiera ze wszystkich moliwych taki, ktry bdzie dla danego czowieka najlepszy.

Czwarta, syntetyczna funkcja ego polega na ocenie, w jakim stopniu czowiek musi podporzdkowa si wymogom otoczenia, a ponadto, w jakim stopniu powinien kierowa si

wasnymi impulsami. Brak zrwnowaenia psychicznego polega, zdaniem A. Freud, na wadliwoci syntetycznej ego, ktre moe bd to przecenia wymagania spoeczne skaniajce si ku superego, bd faworyzowa id przez supremacj postpowania impulsywno-emocjonalnego (A. Freud 1937, 1946).

Na tle uoglnie ego bardzo interesujc typologi sposobw zachowania dzieci przestpczych przedstawili F. Redl i D. Wineman. Autorzy ci mwi o trzech zasadniczych postaciach ego przestpczego, jakie zaobserwowali u dzieci wykolejonych.

Pierwszy typ przestpczej postaci ego wystpuje wtedy, gdy rozwinite s tylko dwa skadniki osobowoci, a mianowicie ego i id, natomiast brak wyksztaconego superego. W takim wypadku dziecko przestpcze atwo pojmie np. fakt, e nie naley kra, gdy ponosi si za to kar, ale nie zrozumie tego, e nie wolno kra nawet wtedy, gdy nie grozi za to adna kara (np. w przypadku niezauwaenia kradziey bd niemoliwoci znalezienia sprawcy). Cakowity brak superego powoduje wyrane upoledzenie moralne; takie dzieci nie maj adnego poczucia winy po dokonanym czynie przestpczym.

Druga posta to ego zbyt sabe, by mogo si oprze naporowi id, dlatego dziecko takie dziaa pod wpywem chwilowych impulsw. Poniewa jednak w tej grupie przypadkw istnieje rozwinite superego, to po akcie przestpczym pojawia si u delikwenta poczucie winy, co doprowadza do depresyjnego przygnbienia i kompleksu niszoci, dajc w dalszej kolejnoci osobowo neurotyczn.

Trzecia posta ego u dzieci przestpczych, to ego silne, nawet zbyt silne, ale ,,zwichnite", tj. zorientowane na czyny przestpcze. Caa energia ego u takich dzieci nastawiona jest na to, by uchroni si do poczucia winy po czynie niezgodnym z ocen rozwinitego super ego. Autorzy utrzymuj, e tego typu ego charakteryzuje zdecydowan wikszo obserwowanych przez nich dzieci (F. Redl, D. Wineman 1963).

Istniej nawet pewne typowe dla tych dzieci szablony unikania poczucia winy. Na przykad chopiec bijcy koleg uwalnia si od poczucia winy twierdzc, e to nie on zacz", lecz dziaa tylko we wasnej obronie; czstym usprawiedliwieniem zodziei jest stwierdzenie, e ,,wszyscy postpuj w ten sposb". Typowym rwnie usprawiedliwieniem dzieci jest dziaalno w grupie. Na przykad chopiec, ktry rzuca kamieniami (razem z innymi) w przechodzc osob, nie czuje si winny, gdy wszyscy robili to samo. Czsto dzieci tumacz swe ze czyny tym, e tylko w ten sposb mogy dan rzecz uzyska albo e osoba poszkodowana te nie jest w porzdku. Przykadowo nie maj adnych wyrzutw sumienia, gdy ukradn co zodziejowi.

Chcc si jeszcze lepiej ubezpieczy" na wypadek ewentualnego poczucia winy, ego przestpcze stosuje szereg innych technik. Potrafi np. wpyn na wywoanie postpowania zaczepnego, nastawionego na sprowokowanie agresywnego aktu u innych osb, aby zyska usprawiedliwienie w rodzaju, e to nie ja zaczem". Czowiek o ego przestpczym charakteryzuje si jak gdyby szstym zmysem w wyszukiwaniu przyjaci o podobnych lub uzupeniajcych mankamentach. Dziecko o skonnociach do kradziey szybko rozpoznaje modych zodziei, a dziecko o cechach sadystycznych wyszuka przyjaciela o cechach masochistycznych. Szybkie znajdowanie przyjaci jest dla dzieci agresywno-przestpczych bardzo wane, poniewa posiadanie kolegw, ktrzy postpuj tak samo, w duej mierze uatwia pozbycie si poczucia winy; std te dua tendencja u dzieci przestpczych do czeni si w grupy.

Dzieci posiadajce ten typ ego s ponadto skonne do wywoywania rnego rodzaju buntw i walk, gdy wtedy nietrudno o przekonanie, e walczy si o suszn spraw, np. gdy grupa chopcw wybije nielubianemu nauczycielowi szyby bd pata mu inne zoliwe figle. Te i wiele innych zabiegw, ktre stosuje ego w celu uwolnienia si od poczucia winy u tego typu dzieci przestpczych, wiadczy o jego przerocie, gdy w tych przypadkach dubluje ono

superego. Praca terapeutyczna z takimi dziemi powinna polega na rozwijaniu, ale i przestawieniu dobrze rozwinitego ego na cele podane ze spoecznego punktu widzenia.

Przytoczone wyej pogldy na temat mechanizmw powstawania skonnoci przestpczych (wybrane jako jedne z wielu) ukazuj |w sposb do plastyczny gwne cele terapii psychoanalitycznej w odniesieniu do przestpcw, ktrymi s nauka wgldu w siebie" i wzmocnienie rozwoju superego. Nie s to niestety zadania atwe.

Cecha ta szczeglnie silnie zaznacza si u najbardziej rasowych" przestpcw, tzn. posiadajcych cechy psychopatyczne (por. J. Kazarska-Dworska 1977, K. Pospiszyl 1992). W takich przypadkach najwyraniej zaznaczaj si skutki redukcjonistycznego podejcia psychoanalizy, ktra przestpstwo widzi jako jeden z przejaww nerwicy, podczas gdy psychopatia (czy zgodnie z nowoczesn nomenklatur osobowo antysocjalna) to co, co wymaga innego podejcia terapeutycznego ni to, ktre lepiej lub gorzej sprawdza si w leczeniu nerwic.

Inna rzecz, e klarowne rozrnienie pomidzy nerwic a psychopati jest moliwie jedynie na paszczynie teoretycznej, w praktyce czsto objawy neurotyczne i psychopatyczne s silnie splecione, dlatego te prbuje si stosowa psychoanaliz nawet w resocjalizacji przestpcw psychopatycznych, co wymagajak sdz szczeglnej uwagi.

Gwn przeszkod w realizacji tych podstawowych celw terapii psychoanalitycznej jest brak u jednostek przestpczych odpowiednio silnej motywacji wewntrznej do tego, aby pracowa nad sob w celu wytworzenia wielu dyspozycji psychicznych. W odrnieniu od pacjentw innego rodzaju (szczeglnie za neurotycznych) psychopaci rzadko tylko (jeli w ogle tak si dzieje) maj poczucie swej niedoskonaoci. Najczciej za swe yciowe niepowodzenia, za swj smutek", wini innych ludzi, siebie natomiast skonni s uwaa za osoby pokrzywdzone i niedocenione przez otoczenie.

Inn przeszkod w nawizywaniu wartociowego (z punktu widzenia efektw terapii) zwizku z pacjentem jest przyjta i gboko utrwalona w zachowaniu pacjenta ,,maniera", ktra polega na chci manipulowania innymi ludmi. Ch manipulowania terapeut przejawia si najczciej tym, e psychopatyczny pacjent, pomimo niezwykoci sytuacji, jak jest dla niego proces psychoterapii, nie traci rezonu", zachowujc si (przynajmniej na pocztku) w tak sposb, jakby doskonale rozumia w czym rzecz". Na pytania terapeuty odpowiada niechtnie, najczciej w sposb ewidentny koloryzujc przedstawiane informacje, szczeglnie te, ktre dotycz jego osigni zawodowych i przygd seksualnych. Podczas kilku pierwszych posiedze z psychopat (inteligentnym) mona wyranie zaobserwowa, e prbuje on ,,oczarowa" swoj osob terapeut i to zarwno pod wzgldem wspomnianej ju barwnoci opowiadanych dowiadcze yciowych, jak i posuszestwa w stosunku do jego zalece. Niekiedy rwnie bardziej wyksztaceni psychopaci zaczynaj gromadzi rnego rodzaju wiadomoci na temat psychoterapii w tym celu, aby pochwali si nimi przed terapeut i podj z nim dyskusj na temat rnych kierunkw i orientacji psychologicznych, stanowicych podstaw organizowania posiedze terapeutycznych.

Opisane zachowanie pacjenta psychopatycznego jest, zdaniem J.R. Liona, zupenie normalne. Z jednej bowiem strony nie rozumie on (a mwic dokadniej nie wyczuwa) istoty procesu terapeutycznego, z drugiej za strony jak podkrela to cytowany autor jzyk manipulacji jest jedynym, jaki przyswoi sobie psychopata (J.R. Lion 1978).

Jednak taki miodowy miesic" psychopatycznego pacjenta i terapeuty nie trwa zbyt dugo. Koczy si on niemal rwnoczenie z uwiadomieniem sobie przez pacjenta, e terapeuta nie stanowi najlepszego tworzywa do manipulowania, do czego docza si z reguy zniechcenie do systematycznych wysikw, jakich wymaga dugotrwaa praca nad sob. Wtedy to terapia wkracza w nastpn, najtrudniejsz w zasadzie faz: pacjent staje si opryskliwy, czasami nawet otwarcie agresywny, niechtnie przychodzi na umwione spotkania itp. Aby zapobiec tej, bardzo niekorzystnej dla procesu terapii fazie, niektrzy

terapeuci (por. G. Bychowski 1954) stosuj co w rodzaju przechytrzenia" manipulacyjnoci swoich psychopatycznych pacjentw, usiujc w jaki dodatkowy sposb sta si im potrzebni czy to w zaatwieniu pewnych spraw, czy te suc pomoc w rozwizywaniu niektrych yciowych trudnoci, interweniujc u wadz wiziennych itp. W ten sposb terapeuta wzmacnia swoj pozycj w oczach pacjenta i zaczyna by dla niego osob szczeglnie wan i potrzebn, ktrej pacjent nie chce utraci, nawet dopuszczajc konieczno stosowania si do rygorw procesu terapii. W ten sposb ustala si specyficzny zwizek symbiotyczny pomidzy terapeut a pacjentem, w ktrym terapeuta odgrywa rol ja" idealnego pacjenta, on bowiem rozstrzyga wedug wasnego sumienia o wielu czynach pacjenta, stanowic zarazem gwny wzorzec identyfikacji w zakresie wszelkich postaw moralnych.

Sytuacja ta wprowadza pacjenta niejako powtrnie w stan dziecka, charakteryzujcy si poczuciem daleko posunitej zalenoci od dorosych. Jest to, mwic obrazowo, metoda prowadzenia dorosego czowieka za rczk". Znalazszy si w takiej sytuacji terapeutycznej pacjent potrafi zachowywa si poprawnie jedynie dopty, dopki jest szczegowo przez terapeut instruowany i wspierany duchowo", a osoba terapeuty, stanowica ,,lepsz stron" osoby leczonego przestpcy, jest dla niego atrakcyjna. Niestety, zakadajc nawet, e ten drugi warunek (czyli atrakcyjno terapeuty) bdzie speniany w nieskoczono, sam proces terapii nie moe by kontynuowany przez cae ycie pacjenta. Za w momencie przerwania go pacjent traci jak gdyby grunt pod nogami, nie znajduje adnego punktu orientacyjnego dla swych ocen moralnych, wskutek czego stacza si ponownie na drog przestpstwa.

Aby temu zapobiec a tym samym proces terapii uczyni szerszym niekiedy autorzy zalecaj terapi dwufazow. A mianowicie wspomnian wyej sytuacj, w ktrej terapeuta przejmuje niejako rol superego pacjenta, uwaa si za pierwsz faz oddziaywa psychokorekcyjnych, natomiast w fazie drugiej stosuje si peny zakres oddziaywa psychoanalitycznych. Taka dwufazowa psychoterapia nastrcza wprawdzie wiele trudnoci, niemniej stanowi ona jedn z niewielu sabych nici wicych ze sob poszczeglne elementy niezwykle trudnego procesu resocjalizacji przestpcw.

Nie sposb na zakoczenie pomin sugestii J.R. Liona dotyczcej roli depresji w indywidualnej terapii jednostek przestpczych. Jego zdaniem gwn przeszkod w uzyskaniu pozytywnych efektw resocjalizujcych w pracy z tego typu jednostkami jest ich niewiarygodnie niski prg tolerancji frustracji. Wypywa z tego podstawowe zadanie indywidualnej terapii przestpcw, a mianowicie pomoc w przezwycianiu codziennych niepowodze yciowych, stosowanie ich dokadnej analizy i poszukiwanie wsplnie z pacjentem rnych modeli rozwiza, a nastpnie przedyskutowanie najlepszego z nich Terapeuta jednak nie tylko nie powinien umniejsza niepowodze yciowych pacjenta (bo to by si mijao z celem), lecz przeciwnie, przez wykazywanie ich powagi powinien ,,indukowa stany depresji pacjenta. W ten sposb mona wytworzy nawyki oceny skutkw wasnego postpowania. Kolejnym za zabiegiem terapeutycznym powinna by stopniowa likwidacja przeywanych stanw depresyjnych (J.R. Lion 1978).

Terapia behawioralna w resocjalizacji

Terapia behawioralna jest jedn z najnowszych, zarazem jedn z najstarszych form leczenia psychiatrycznego; od niepamitnych czasw podarkami i rzg starano si urabia zachowanie ludzi" pisze M. Hamilton we wstpie do tumaczonej u nas pracy, powiconej tej formie oddziaywa psychokorekcyjnych (por. V. Meyer, E.S. Chesser 1973). Najoglniej rzecz biorc opiera si ona na zaoeniach, e skoro rnego rodzaju formy niedostosowania wynikaj z przyswojenia niewaciwych acuchw odruchowych, to dziki odpowiednim wiczeniom mona usun te wadliwe sposoby zachowania, a na ich miejsce wytworzy nowe reakcje, wartociowe ze spoecznego punktu widzenia.

Szczeglnie wiele nadziei wizano z tym sposobem podejcia psychokorekcyjnego pod koniec lat szedziesitych i w pierwszej poowie lat siedemdziesitych. Zdaniem H.J. Kalisha za pocztek terapii behawioralnej mona uzna 1960 r., w ktrym ukazaa si praca H.J. Eysencka Behayior therapy and neurosis. Ze stanowiskiem tym mona wprawdzie polemizowa, gdy wanie podstawy teoretyczne terapii behawioralnej zawieraj prace B. Skinnera oraz J. Wolpego, niemniej jednak zasug H.J. Eysencka jest wprowadzenie terminu terapia behawioralna" (H.J. Kalish 1965; B.F. Skinner 1953; J. Wolpe 1959).

Zasadniczo pierwsze prace, ktre mona uzna za zwiastuny terapii behawioralnej, ukazay si w literaturze amerykaskiej w okresie midzywojennym. I tak w 1920 r. J.B. Watson i R. Rayner opublikowali klasyczn wersj uwarunkowania reakcji lkowych u maego dziecka (dobrze ju znanego w historii psychologii maego Alberta"), a nastpnie eliminowania tych reakcji przez wzmacnianie pozytywne. Zastosowanie metod, ktre dzisiaj nazwalibymy terapi behawioralna, do leczenia jkania si, ssania palca i tikw opisa rwnie w 1932 r. K. Dunlap.

Wykorzystanie wiedzy na temat odruchw warunkowych do oddziaywa psychokorekcyjnych nie jest jednak dzieem wycznie amerykaskich behawiorystw, gdy podobne sugestie wysuwa I.P. Paww, co nie jest niestety spopularyzowane w literaturze psychologicznej. Paww powici temu zagadnieniu kilka swych rd" (tj. organizowanych w rody spotka popularyzujcych jego teorie), na ktrych mwi o moliwociach przywracania rwnowagi procesw nerwowych. Wprawdzie Paww nie posugiwa si terminem terapia" czy psychoterapia", lecz wiczenie" (trienirowka), niemniej jednak istota oddziaywania bya ta sama, gdy dziki tym wiczeniom doprowadzono do pozytywnych zmian w zachowaniu zwierzcia.

Paww poda przykady psw, u ktrych wiczenia spowodoway zmian typu reagowania. I tak np. badany w jego laboratorium pies Postne! nadmiernie pobudliwy i w zwizku z tym charakteryzujcy si wszelkimi zaburzeniami zachowania dziki odpowiednim wiczeniom, ktre wzmocniy jego funkcje hamowania, sta si najsilniejszym spord psw zrwnowaonych.

Podczas jednego ze spotka (25 XI 1931 r.) Paww omwi bardzo ciekawy przypadek psa Biaego, ktry, oprcz duej nadpobudliwoci, przejawia rwnie agresj oraz wykazywa niedomogi procesu hamowania. Poniewa adne wiczenia eksperymentalne nie przynosiy oczekiwanych rezultatw, poddano go tresurze. Te wanie okazao si bardzo skuteczne, pozwolio na wzmocnienie procesu hamowania oraz wpyno na radykalne wyeliminowanie agresji z jego zachowania (Pawowskije sriedy 1949, s. 140).

Jednak aden z tych badaczy nie zdoa rozpowszechni szerz zasad terapii behawioralnej, gdy nie odczuwano potrzeby zmiana tradycyjnych metod terapii. Zainteresowano si ni dopiero wtedy gdy zaczto krytykowa wczeniejsze sposoby leczenia.

Najbardziej krytyczn prac na ten temat napisa H.J. Eysenck w ktrej m.in. stwierdza, e stosowanie terapii tradycyjnej (tj. gwnie psychoanalitycznej) nie przynosi na dobr spraw adnych rezultatw. Stany nerwicowe, ktre leczy si psychoterapi, ulegaj samorzutnej remisji. Tak wic neurotycy leczeni psychoterapi i neurotycy nie leczeni po pewnym czasie nie wykazuj adnych rnic (H.J. Eysenck 1960).

Pogldy tego autora nastawiy wielu badaczy sceptycznie do celowoci prowadzenia terapii metodami tradycyjnymi. Wkrtce po opublikowaniu jego pracy zaczy ukazywa si liczne doniesienia stwierdzajce, e do wywoania subiektywnego zudzenia poprawy stanu psychicznego pacjenta (jaki uzyskuje si w ramach tradycyjnie prowadzonej psychoterapii) nie potrzeba wcale odbywa studiw medycznych lub psychologicznych. Efekt taki mog osign pocztkujcy studenci, a nawet zupenie niewyksztacone w zakresie psychologii i

psychiatrii gospodynie domowe, ktre zechc tylko cierpliwie wysucha danego pacjenta i yczliwie ustosunkowa si do jego problemw (por. H.S. Adams, K.S. Calhoun 1974).

Krytyka dawnych form psychoterapii stworzya dogodny klimat dla rozwoju terapii behawioralnej, ktra w ostatnim dwudziestoleciu staa si nie tylko jedn z najbardziej rozpowszechnionych metod leczenia rnego rodzaju zaburze psychicznych, lecz take zdobya dla oddziaywa psychokorekcyjnych coraz to nowe dziedziny. Metodzie tej powica si obecnie wiele ksiek i artykuw, a w celu wymiany dowiadcze w zakresie jej stosowania stworzono cztery naukowe periodyki: ,,Behavior Research and Therapy" (zaoony w 1963 r. przez Eysencka), Joumal of Applied Behavior Anaysis" (zaoony w 1968 r. przez Wolfa), Behavior Therapy" (zaoony w 1970 r. przez Franksa), Behavior Therapy and Experimental Psychiatry" (zaoony w 1970 r. przez Wolpego).

Jedn z dziedzin, w ktrej terapia behawioralna znalaza szerokie zastosowanie, jest resocjalizacja przestpcw (nieletnich i dorosych) oraz dzieci przejawiajcych rnego rodzaju zaburzenia emocjonalne i postawy antyspoeczne. Wprawdzie w resocjalizacji przestpcw szeroko wykorzystano psychodynamiczne formy psychoterapii, nie dotyczy to jednak przestpcw bardziej zdemoralizowanych i psychopatycznych, gwnie dlatego, e nie udao si wytworzy u nich dostatecznie silnej motywacji do uczestnictwa w psychoterapii, co jest warunkiem sine qua non jej skutecznoci.

Oglnie ujmujc, przed terapi behawioralna stawia si trzy nastpujce cele resocjalizacyjne:

- wyrwnywanie brakw w zachowaniu. Jak powszechnie wiadomo, zachowanie przestpcze lub zaburzenia emocjonalne czsto wynikaj z licznych niedostatkw rnych sfer ludzkiego zachowania. Mog to by m.in. saba umiejtno wypowiadania si, niski poziom wiedzy, nieumiejtno obcowania z innymi ludmi wedug zasad przyjtych w danym krgu kulturowym itp.

Wskutek tych brakw w zachowaniu jednostka nie otrzymuje w kontekstach spoecznych wzmocnie pozytywnych, ktre z reguy utrwalaj! rozwijaj wartociowe ze spoecznego punktu widzenia cechy zachowania. Natomiast otrzymuje ona wzmocnienia negatywne (s to kary i bodce awersywne). Poniewa czsto otrzymanie bodcw negatywnych prowadzi, z jednej strony, do nadmiernej agresji, z drugiej za, do wzmocnienia reakcji spoecznie nieadekwatnych (przez nadanie im waciwoci wzmocnienia pozytywnego w grupach osb przejawiajcych podobny typ zachowania), najpilniejszym zadaniem oddziaywa resocjalizacyjnych powinno by wyrwnanie tych brakw w zachowaniu:

- Eliminowanie negatywnych cech zachowania. W wyniku wypaczenia systemu wartoci osobnik przestpczy, a take wykazujcy zaburzenia emocjonalne, przyswoi sobie szereg niewaciwych form zachowania, ktre ogromnie utrudniaj mu funkcjonowanie w yciu spoecznym. Zadaniem resocjalizacji behawioralnej powinno by wic, z jednej strony, pozbawienie negatywnych form zachowania, z drugiej za, dostarczenie silnych wzmocnie pozytywnych cechom wartociowym spoecznie.

- Wzmocnienie kontroli wasnego zachowania. W procesie terapii behawioralnej bardzo wan rol odgrywa wyrobienie u przestpcw i osobnikw wykazujcych rnego rodzaju zaburzenia emocjonalne wystarczajco silnej umiejtnoci powstrzymywania szeregu reakcji i zapanowania nad natychmiastowym uzewntrznianiem swych emocji itp. Zachowanie przestpcze wynika bowiem czsto nie tylko z niewaciwych reakcji w stosunku do innych ludzi i ich wasnoci, lecz rwnie z nieumiejtnoci powstrzymania wielu reakcji, np. ataku gwatownej agresji, chci natychmiastowego zaspokojenia potrzeb itp.

Stosowane w resocjalizacji metody terapii behawioralnej oparte zostay na paradygmatach procesu uczenia si, opracowanych przez B.F. Skinnera i O.R. Lindsleya. Ukazuj one zwizki zachodzce pomidzy specyficznymi warunkami otoczenia a zachowaniem

czowieka. Stosunkowo prosty jest paradygmat Skinnera. Skada si on z trzech elementw, ktrymi s: bodziec rnicujcy (discriminante stimulus) Sd, reakcja (response) R oraz bodziec wzmacniajcy (reinforcement stimulus) Sr. Graficznie wyglda to w ten sposb:

Sd R Sr bodziec reakcja bodziec rnicujcy wzmacniajcy

Paradygmat ten w praktycznych sytuacjach szkolnych przedstawia si nastpujco. Zadanie arytmetyczne czy materia sucy do rysowania stanowi bodziec rnicujcy; rozwizywanie zada czy rysowanie jest reakcj, podczas gdy pochwaa nauczyciela jest bodcem wzmacniajcym.

Nieco bardziej zoone paradygmaty, tumaczce przebieg procesu uczenia si przedstawi O.R. Lindsiey.

Pierwszy z nich ilustruje organizacj skadnikw procesu uczenia si:

S R Sr Rc bodziec reakcja ukad wzmocnie konserwacja

(schedule of wzmocnie reinforcement)

Drugi za przedstawia funkcjonowanie procesu uczenia si jak nastpuje:

Ea R A Ec wypadek reakcja organizacja wynik kocowy poprzedzajcy (consetjeuential event) (antecedent event}

Jak nietrudno zauway oba paradygmaty Lindsieya zawieraj dodatkowe zrnicowanie ostatniego czonu paradygmatu Skinnera, a mianowicie bodca wzmacniajcego. Ukazuj one w dokadniejszy sposb proces wzmacniania.

Ogromna popularno metod korektury ludzkiego zachowania na podstawie zasad terapii behawioralnej stworzya wok nich (jako wskanikw nowoczesnoci procesu oddziaywa resocjalizacyjnych) okrelony klimat. Niemniej naley pamita o tym, e stosowanie ich bez uzupenienia metodami tradycyjnymi pociga za sob trzy powane niebezpieczestwa.

1. Stosujc metod przyznawania nagrd w postaci punktw za szereg wycinkowych form zachowania, stwarza si moliwo doprowadzenia do jednostronnoci w zachowaniu. Dzieje si tak z reguy wtedy, gdy jeden typ nagradzanego zachowania jest dla wychowanka atwiejszy ni inne, czasami nawet waniejsze pod wzgldem przystosowania spoecznego. W zwizku z tym moe on atwo wyspecjalizowa si w tym wanie typie pozytywnego, nagradzanego zachowania, a nastpnie spekulowa nim stara si zarobi moliwie najwicej punktw w najatwiejszy dla siebie sposb.

2. Sprowadzenie najrnorodniejszych zabiegw resocjalizacyjnych do warunkowania instrumentalnego wyranie spyca cay proces wychowawczy, ktry w tradycyjnych systemach wychowawczych wypywa z gbokich zwizkw emocjonalnych pomidzy wychowankiem a terapeut, nauczycielem czy wychowawc, stanowic wewntrzny, a nie zewntrzny drogowskaz zachowania.

Wymieniony typ negatywnych aspektw stosowania terapii behawioralnej w resocjalizacji mona zilustrowa na podstawie stworzonej przez E. Durkheima (przyjtej rwnie przez J. Piageta 1967) kategoryzacji postaw moralnych. Autor ten wyrni nisz (heteronomiczn)

posta motyww moralnych, charakteryzujc si dnoci do wywizywania si z zewntrznych nakazw i zakazw, oraz wysz (autonomiczn), wyraajc si w realizacji wewntrznych nakazw i zakazw. Ot resocjalizacja oparta na bazie behawioralnej moe stworzy jedynie nisz warstw motyww moralnych.

3. W amerykaskiej literaturze psychologicznej swego czasu do popularny by nurt krytyki terapii behawioralnej zapocztkowany przez M.R. Leppera, D. Greene'a i R.E. Nisbetta, znany pod nazw ,,hipotezy przemotywowania" (overjustification hypothesis). Ot zwolennicy krytyki terapii behawioralnej z pozycji wymienionej koncepcji zakadaj, e w normalnych warunkach czowiek odczuwa siln wewntrzn potrzeb robienia sobie dobrze" (w najrnorodniej szych zakresach). Natomiast terapia behawioralna zakca jak gdyby ten naturalny" nurt motywacyjny, wprowadzajc dodatkowe, zewntrzne nagrody za to, e czowiek robi sobie dobrze". W ten sposb owe gboko tkwice wewntrzne" potrzeby zostaj zastpione zewntrznymi korzyciami".

Niebezpieczestwo terapii behawioralnej ma wic polega na tym, e likwiduje ona wewntrzne tendencje czowieka przekierowujc" je na zewntrzne nagrody i tym samym zapewnia jedynie krtkotrwae polepszenie zachowania. Natomiast z chwil, gdy nagrody zewntrzne przestan dziaa, efekty treningu behawioralnego gwatownie znikaj! najczciej poziom dojrzaoci w zachowaniu danej jednostki staje si niszy ni przed rozpoczciem terapii (MR. Lepper, D. Greene, R.E. Nisbett 1973).

Obniajcy poziom zachowania po wycofaniu wzmocnie pozytywnych odnotowao kilku autorw (por. dla przykadu F.M. Levine, G.Faschmach 1974).

Z bada nad ,,hipotez przemotywowania" na szczegln uwag zasuguj eksperymenty S. Reissa i L.W. Suhinsky'ego, ktrych wyniki wskazuj, e poziom zachowania obnia si po wycofaniu nagrd tylko wtedy, gdy nagrody stosowane s w jednym rodzaju sekwencji zadaniowej. Natomiast wwczas, gdy stosowane s w rnych szczegowych zadaniach i sposobach nagradzania, wykazuj du rnorodno; efekt oddziaywania tak stosowanych wzmocnie nie czy si z obnieniem poziomu zachowania po zaprzestaniu dziaania nagrd.

Wyniki tych bada wskazujwic na ograniczenie,,hipotezy przemotywowania" i na zasadno stosowania terapii behawioralnej, ktra wanie operuje (a w kadym razie powinna to czyni) rnorodnoci wzmocnie przy rnej liczbie zada (S. Reiss, L.W. Suhinsky 1975).

Niemniej jednak hipoteza przemotywowania" od tej pory ma swoich zwolennikw, dostarczajcych dowodw na szkodliwo stosowania terapii behawioralnej. A.E. Kazdin, w swym obszernym podrczniku powiconym strategiom stosowania terapii behawioralnej w rnych dziedzinach oddziaywania psychokorekcyjnego, przedstawia trzy podstawowe argumenty, zgodnie z ktrymi,,hipoteza przemotywowania" nie stanowi zaprzeczenia wartoci terapii behawioralnej :

1. Dane gromadzone do udowodnienia negatywnego wpywu przekierowania" wzmocnie z wewntrz na zewntrz opieray si na badaniach laboratoryjnych, ktre koncentroway si na yciowo mao istotnych czynnociach, jak np. szukanie drogi w labiryncie, czenie kropek itp., natomiast terapia behawioraina dotyczy na og takich czynnoci, ktrych wystpienie samo z siebie" wywouje rnego rodzaju dalsze nagrody, jak np. osignicia szkolne, racjonalne ocenianie zjawisk. Zatem w przypadku wycofania sztucznych nagrd zachowania te, drog samoistnie wytwarzanych nagrd, mog si utrwali.

2. Na og terapia behawioralna nastawiona jest na wywoanie takich zachowa, ktre nie s u pacjenta motywowane wewntrznie". To znaczy jest ona stosowana wwczas, gdy np. ucze wcale nie odczuwa chci do uczenia si, pacjent szpitala

psychiatrycznego do wykonywania wielu czynnoci higieniczno-sanitarnych itp. Nie mona wic w tym przypadku mwi o stpieniu motywacji wewntrznej.

3. Terapia behawioralna stosowana jest jako proces przejciowy, inicjujcy jedynie okrelone typy zachowa i pomagajcy w ocenie dziaania innych wzmacniajcych je nagrd, oferowanych w zorganizowanym yciu spoecznym (A.E. Kazdin 1977).

Przedstawione wyej negatywne aspekty oddziaywa resocjalizacyjnych opartych na metodach terapii behawioralnej nie wiadcz jednak o tym, e terapia behawioralna nie powinna by stosowana w resocjalizacji. Wrcz przeciwnie, jej wykorzystanie przynosi szereg bardzo wanych korzyci. Do najwaniejszych nale:

- oliwo opracowania dokadnych programw oddziaywa resocjalizacyjnych opartych na konkretnych przesankach, wynikajcych ze znajomoci praw warunkowania instrumentalnego,

- stosunkowo prosta orientacja w skutecznoci oddziaywa poszczeglnych zabiegw i tym samym moliwo staego modyfikowania programu oddziaywa resocjalizacyjnych,

- moliwo zastosowania rnorodnych technik resocjalizacyjnych bez wzbudzania w wychowanku motywacji do wiadomej pracy nad sob, do samodoskonalenia si itp., co, jak wiadomo z praktyki, jest rzecz bardzo trudn, a w przypadku psychopatw i charakteropatw wrcz niemoliw.

Dziki tym zaletom terapia behawioralna umoliwia prac resocjalizacyjn z modzie nawet najbardziej wykolejon oraz psychopatyczn. Opierajc jednak programy oddziaywa resocjalizacyjnych na zasadach terapii behawioralnej, naley zawsze mie na uwadze to, aby dokadnie opracowany system wzmocnie sprawczych wspiera innymi metodami resocjalizacyjnymi, ktre pozwol unikn zuboenia wielce zoonego procesu budzenia i rozwijania postaw moralnych wychowanka.

Skuteczno, atwo i klarowno metod terapii behawioralnej doprowadziy do bogacenia si tego sposobu resocjalizacji, w zwizku z czym dzisiaj istnieje ju bardzo rozlega literatura na temat rnych form i metod wprowadzania nowych elementw do terapii behawioralnej. Elementy te, z jednej strony, pozwalaj na wykorzystanie wszystkich zalet tej formy strategii oddziaywali resocjalizacyjnych, z drugiej za strony, staraj si eliminowa wszystkie jej ograniczenia o ktrych mwiem poprzednio.

Najbardziej znan form takiego wzbogacania metod behawioralnych w resocjalizacji jest doczenie do mechanicznych niejako oddziaywa korekty zachowania (jak stanowi metody behawioralne) elementw ,,treningu wiadomoci". cznie z ksztatowaniem pozytywnych przejaww zachowania wychowanka metodami behawioralnymi (czyli poprzez konsekwentne stosowanie kar i nagrd) przeprowadza si liczne dyskusje i stosuje perswazje, zmierzajce do wyzwolenia gbszej refleksji nad przyczynami, a przede wszystkim nad skutkami negatywnego postpowania.

Ten typ modyfikacji behawioralnego podejcia do oddziaywa resocjalizacyjnych okrelany jest jako podejcie kognitywno-behawioralne. Jest ono szczeglnie znamienne w nowszych programach resocjalizacyjnych. Poza cechami definicyjnymi, czyli poza pooeniem akcentu na formowaniu wiadomoci (polegajcemu gwnie na usprawnieniu oceny wasnego postpowania) oraz na modelowaniu zachowania poprzez wycyzelowany system wzmocnie, podejcie kognitywno-behawioralne charakteryzuje si take i tym, e w obrb jego oddziaywa wchodz zasadniczo wszystkie nowoczesne techniki wypracowane przez podejcie psychodynamiczne.

Stopniowo wic zanika linia demarkacyjna dzielca oddziaywania od wewntrz", lansowane przez psychoanaliz, i oddziaywania od zewntrz", czyli behawioralne. Tylko bowiem umiejtne zespolenie obu tych podej zapewni moe dogbne i trwae efekty w pracy resocjalizacyjnej. Jak podkrela L. Micholson (1987), gwnym wyznacznikiem

skutecznoci wspczesnych programw resocjalizacyjnych jest integracja wielu odpowiednich do sytuacji podej modyfikujcych niepodane zachowanie.

ROZDZIA III

Psychodynamiczne sposoby oddziaywa

resocjalizacyjnych

Waciwoci i sposoby oddziaywa resocjalizacyjnych

Jak ju wspomniaem w poprzednim rozdziale, psychodynamiczne podejcie psychokorekcyjne zrobio w resocjalizacji niebywa karier i to bynajmniej nie ze wzgldu na jego skuteczno, lecz raczej ze wzgldu na wabic niczym piew syreni filozofi, na ktrej opiera si w rodzaj podejcia do resocjalizacji. Przy czym z gry trzeba powiedzie, e filozofia ta (goszca moliwo zaprowadzenia adu wewntrznego" poprzez zainstalowanie" mechanizmw samokontroli) przez dugie lata bardziej przemawiaa do wyobrani organizatorw procesu resocjalizacji ni do tych, ktrzy procesowi temu zostali poddani.

Fakt ten zmieni si do zasadniczo w ostatnich czasach wraz ze wzrostem liczby sposobw oddziaywania psychokorekcyjnego, inspirowanego podejciem psychodynamicznym. Obecnie w krajach o wysokiej kulturze resocjalizacyjnej, gdzie podopieczni (tj. wychowankowie zakadw poprawczych, winiowie, czonkowie komun terapeutycznych itp.) mog sobie wybiera odpowiedni form terapii, zajcia mieszczce si w konwencji mylenia psychodynamicznego ciesz si coraz wikszym zainteresowaniem u aktywnie uczestniczcych w procesie resocjalizacji wychowankw.

Rosnce zainteresowanie tego rodzaju podejciem psychokorekcyjnym czy si z bardzo istotn cech charakterystyczn, jakiej podejcie psychodynamiczne nabiera na gruncie resocjalizacji, a mianowicie gwny nacis