Deze catalogus is gepubliceerd aansluitend bij de tentoonstelling
RembrandtCaravaggio, van 24 februari 18 juni 2006 door het
Rijksmuseum Amsterdam en het Van Gogh Museum gepresenteerd
in het Van Gogh Museum te Amsterdam. Deze tentoonstelling vindt
plaats in het kader van de viering van Rembrandts 400ste geboorte-
jaar, met Hare Majesteit koningin Beatrix der Nederlanden als
beschermvrouwe.
Het basisconcept van de tentoonstelling is van Ronald de Leeuw,
hoofddirecteur van het Rijksmuseum Amsterdam. De tentoonstelling
is tot stand gekomen onder supervisie van Duncan Bull, hoofd-
conservator schilderijen.
Tentoonstelling en catalogus werpen licht op de twee grote genien
van de schilderkunst van de barok. Beiden zijn wereldberoemd om
hun krachtige weergave van sterke gevoelens, hun dramatisch licht-
gebruik en hun verontrustend realisme.Voor het eerst worden deze
twee revolutionaire kunstenaars rechtstreeks met elkaar geconfronteerd.
De tentoonstelling omvat 38 schilderijen, die merendeels afkomstig
zijn uit een groot aantal vooraanstaande musea in Europa en de
Verenigde Staten.
De Rabobank is hoofdsponsor van RembrandtCaravaggio.
Verzekerd door Aon Artscope,Amsterdam.
Comit van Aanbeveling
Dr. B.R. Bot, Minister van Buitenlandse Zaken
Sir Colin Budd KCMG, voormalig Ambassadeur van Groot-Brittanni
in Nederland
A. Dastis,Ambassadeur van Spanje in Nederland
Dr. E. Duckwitz,Ambassadeur van Duitsland in Nederland
Mevrouw prof. G. Gregori, Presidente Fondazione di Studi di Storia
dellArte Roberto Longhi, Florence
Mr. E.J. Jacobs,Ambassadeur van Nederland in Itali
Mevrouw mr. M.C. van der Laan, Staatssecretaris van Onderwijs,
Cultuur en Wetenschappen
Jhr. R.H. Loudon, voormalig Ambassadeur van Nederland in Itali
Prof. Dr. B.W. Meijer, Directeur Nederlands Interuniversitair
Kunsthistorisch Instituut, Florence
Prof.A. Paolucci, Soprintendente Speciale per il Polo Museale
Fiorentino, Florence
M.B. Pensa,Ambassadeur van Itali in Nederland
Dr. P. Schatborn, voormalig hoofd Rijksprentenkabinet,
Rijksmuseum,Amsterdam
Prof. C. Strinati, Soprintendente Speciale per il Polo Museale
Romano, Rome
R.Townsend,Ambassadeur van Ierland in Nederland
Prof. dr. E. van de Wetering, Rembrandt Research Project,
Amsterdam
Sir Christopher White, CVO, FBA
4
Hoofdsponsor
is onmiskenbaar gebaseerd op Caravaggios compositie van hetzelfde
onderwerp (Cat. nr. 2 en afb. 28).Ter Brugghens compositie, hoewel
in spiegelbeeld, toont alle kenmerken van Caravaggio. Door de figuren
ten halven lijve af te beelden en door ze voor een egaal okergrijze
achtergrond te plaatsen, concentreerde Ter Brugghen de compositie
op de essentie van deze bijbelse gebeurtenis. Ogen en handen spelen
hierin een essentile rol: de discipel Thomas betwijfelt de verhalen
van zijn metgezellen over de herrijzenis, en zegt hen pas te geloven
als hij zelf Christus heeft gezien. Hierop verschijnt Christus in hun
midden en zegt tegen Thomas:Breng uw vinger hier, en zie Mijn
handen, en breng uw hand, en steek ze in Mijn zijde; en wees niet
ongelovig, maar gelovig. En Thomas antwoordde en zeide tot Hem:
Mijn Heere en mijn God! Jezus zeide tot hem: Omdat gij Mij gezien
hebt,Thomas, zo hebt gij geloofd; zalig [zijn zij], die niet zullen gezien
hebben, en [nochtans] zullen geloofd hebben (Johannes 20: 27-29).
Caravaggio en Ter Brugghen vertellen het verhaal met nadrukkelijke
gebaren. Christus brengt de hand van Thomas naar de wond in zijn
zijde om hem het tastbare bewijs van zijn wederopstanding te geven.19
Nieuwsgierig buigen de discipelen zich voorover en turen naar Thomas
vinger die de wond betast. Om het belang van het eerst zien dan
geloven nog extra nadruk te geven, introduceerde Ter Brugghen een
pince-nez waar de oude discipel rechts doorheen staart. Het spel met
de handen zette Ter Brugghen voort met een vierde discipel, die met
de handen gevouwen naar de hemel kijkt, wellicht als een van de
zaligen die niet zag maar toch geloofde.20 In Van Baburens Prometheus
door Vulcanus geketend (Cat. nr. 4) herinnert het sterk verkort lichaam
van de krijsende god wiens hoofd achterover is geworpen, aan
Caravaggios Bekering van Paulus (afb. 29) in de Santa Maria del
Popolo.21 Daar draagt het sterke verkort waarin Paulus is weergege-
ven z succesvol bij aan de illusie van diepte dat de apostel uit het
schilderij lijkt te vallen. Ook de gespreide armen van Prometheus en
Paulus verhogen het drama van de gebeurtenis. Het gaat hier echter
om een formele overeenkomst, want de betekenis van Prometheus
gespreide armen is van geheel andere aard dan die van Paulus. Bij
Van Baburen versterken zij de gewelddadigheid van de gebeurtenis:
schreeuwend en met angst in de ogen ziet de Titaan zijn straf aanko-
men voor het stelen van het vuur der goden. Door hem met gespreide
armen op de rotsen te ketenen ligt zijn buik bloot voor de adelaar die
zich dagelijks te goed zal doen aan zijn lever, die eeuwig weer zal 39
aangroeien.22 De gespreide armen van Paulus in Caravaggios schilde-
rij dragen bij tot de sterk pathetische werking van de voorstelling: de
veldheer die de Christenen vervolgde, is van zijn paard gevallen, en
verblind door het goddelijk licht tast hij eenzaam in het duister.
Honthorst schilderde De Doornenkroning van Christus (Cat. nr. 3)
waarschijnlijk kort na zijn terugkeer uit Itali. Een vergelijking met
Caravaggios De heilige Andreas aan het kruis uit 1606-1607 (Cat. nr. 1),
laat weinig twijfel bestaan over de invloed van de late stijl van de
Italiaanse schilder op Honthorst, vooral in het gebruik van het licht.23
Niet voor niets kreeg de Nederlander in Itali de bijnaam Gherardo
delle Notti. In een donker vertrek heeft zich een groep krijgsknech-
ten rond Christus verzameld.En toen zij Hem ontkleed hadden,
deden zij Hem een purperen mantel om; En een kroon van doornen
gevlochten hebbende, zetten [die] op Zijn hoofd, en een rietstok in
Zijn rechter [hand]; en vallende op hun knien voor Hem, bespotten
zij Hem, zeggende:Wees gegroet, Gij Koning der Joden! (Matthes
27:28-29). Slechts het licht van de fakkel van een van de knechten
belicht deze dramatische gebeurtenis. Het benadrukt het uitgeputte
lichaam van Christus wiens hoofd achterover wordt getrokken door de
stokken van de soldaten die de doornenkroon aanbrengen. Hoewel
het een artificile lichtbron is binnen de compositie, waar het bij
Caravaggio om een lichtbron van buiten het schilderij gaat, veroor-
zaakt het licht in beide gevallen een sterk chiaroscuro. Door het sterke
contrast tussen licht en donker wordt in de hele compositie rilievo
geschapen (de illusie van diepte).24 Honthorst introduceerde hiervoor
nog een truc die men bij Caravaggio zelden aantreft: de afgedekte
lichtbron. Door de persoon die voor Christus knielt vr de licht-
bron te zetten, valt de kant die de toeschouwer ziet geheel in de
schaduw en contrasteert deze figuur sterk met de gloed van het licht
erachter, waardoor een repoussoir ontstaat. Rembrandt gebruikte een-
zelfde kunstgreep in De verloochening van Petrus waar de dienstmeid
haar hand voor de vlam van een kaars houdt (Cat. nr. 16). Een ander
voordeel van de bedekte lichtbron werd later in de eeuw beschreven
door Rembrandts leerling Samuel van Hoogstraeten: als de schilder
de bron van het licht laat zien, moet hij daaraan de lichtste toon in
zijn compositie toekennen.Als hij de bron daarentegen bedekt, kun-
nen andere delen bij Honthorsts Doornenkroning Christus lichaam
en de spottende gezichten de lichtste tonen krijgen.25 De afge-
schermde lichtbron was in de jaren 1620 een veelgebruikt motief bij
