Czub, T., Brzeziska, A. I. (2013). Regulacyjna warto emocji wstydu w procesie ksztatowania si tosamoci. Psychologia Rozwojowa, 1 (18), 27-43.

1

Regulacyjna warto emocji wstydu

w procesie ksztatowania si tosamoci

Tomasz Czub, Anna Izabela Brzeziska1

Instytut Psychologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Sowa kluczowe: dorastanie, eksploracja, zobowizanie, status tosamoci, dowiadczanie wstydu,

skonno do wstydu, regulacja emocji, rodowisko spoeczne

Streszczenie

W artykule przedstawiono zarys modelu ujmujcego wzajemne relacje midzy wstydem a procesem

formowania tosamoci. Omwiono dwa gwne ujcia wstydu: jako emocji adaptacyjnej wedug podejcia

ewolucyjnego oraz dezadaptacyjnej wedug podejcia poznawczo-atrybucyjnego. Gwna teza gosi, i

wstyd ma istotne, tak konstruktywne, jak i dezadaptatywne znaczenie dla przebiegu procesw rozwoju

tosamoci, a oddziaywanie to odbywa si porednio, poprzez mechanizmy regulacji emocji. Destrukcyjna i

zakcajca warto wstydu nie jest zatem immanentn cech tej emocji, ale konsekwencj nieprawidowego

dziaania mechanizmw regulacji emocji wstydu i stosowania nieadaptacyjnych strategii radzenia sobnie z

nim. Zwizek wstydu z formowaniem tosamoci dotyczy zarwno wymiarw eksploracji wszerz, w gb i

ruminacyjnej, jak i podejmowania zobowiza oraz identyfikacji z nimi. Osoby z siln skonnoci do

wstydu maj wiksz wraliwo na informacje i oceny pynce ze strony osb znaczcych z ich

najbliszego otoczenia oraz s bardziej samokrytyczne. To moe przyczynia si do czstszego odczuwania

rozbienoci czy dysonansu pomidzy tosamoci posiadan a spoecznie bd indywidualnie podan.

Moe te uruchamia mechanizmy zmiany tosamoci i decydowa o jej wikszej lub mniejszej stabilnoci.

Shame and emotional regulation in the process of identity formation

Key words: adolescence, exploration, commitment, identity status, experience of the shame, shame

proneness, emotional regulation, social environment

Abstract

In the paper we present the draft of model discussing relationship between shame and identity development

process. We discuss two main concepts of shame: shame as adaptive emotion according to evolutionary

approach and as maladaptive emotion according to cognitive attribution theory. Our main thesis states that

shame has essential, both constructive and maladaptive importance for identity development, and this effect

is indirect, through the mechanisms of emotion regulation. Destructive and disrupting value of shame is not

an immanent feature of this emotion, but it is a consequence of malfunctioning mechanisms of shame

regulation. Association of shame with the identity formation relates to the exploration dimensions

exploration in breadth, exploration in depth and ruminative exploration as well as to commitment making

and identification with commitment. People with high level of shame proneness are more sensitive to the

information and assessment arising from significant others from their nearest social environment and are

more self-critical. This may contribute to increasing discrepancy or dissonance between the possessed and

desired or socially expected identity. This may also run mechanisms of identity changing and decide about

its more or less stability.

Wprowadzenie

Celem artykuu jest ukazanie moliwoci wykorzystania kategorii wstydu, jako

jednej z kluczowych emocji samowiadomociowych, w wyjanianiu funkcjonowania

czowieka, w szczeglnoci procesu ksztatowania si jego tosamoci. Analiza rnych

teoretycznych koncepcji wstydu ukazuje powane niezgodnoci midzy nimi, zatem

pojawia si pytanie, czy wstyd traktowa jako emocj adaptacyjn, odgrywajc wan i

konstruktywn rol w rozwoju tosamoci, czy te jest to emocja destrukcyjna, ktra

zaburza przebieg tego procesu.

1 Kontakt z autorami: tomasz.czub@amu.edu.pl; anna.brzezinska@amu.edu.pl

Czub, T., Brzeziska, A. I. (2013). Regulacyjna warto emocji wstydu w procesie ksztatowania si tosamoci. Psychologia Rozwojowa, 1 (18), 27-43.

2

W artykule analizie poddano ten problem w odniesieniu do bada nad procesem

formowania tosamoci w paradygmacie neo-eriksonowskim. Zaoono, i wstyd ma

istotne znaczenie w przebiegu procesw rozwoju tosamoci, jednak nie oddziauje na te

procesy bezporednio. Istotnym porednikiem s mechanizmy regulacji emocji. Zatem

destrukcyjne czy zakcajce oddziaywanie wstydu nie jest immanentn cech tej emocji,

ale konsekwencj nieprawidowego dziaania mechanizmw regulacji emocji, w tym

mechanizmw regulacji wstydu.

Wstyd i jego rola w procesie adaptacji czowieka do otoczenia

Odczucie wstydu jest powszechnie dostpne i znane. Na poziomie

fenomenologicznego opisu wstydu badacze s w zasadzie zgodni, gdy jednak porwna

koncepcje teoretyczne, opisujce mechanizmy powstawania i oddziaywania wstydu na

czowieka, wida midzy nimi powane rnice. Autorzy, podejmujcy w swoich pracach

problematyk wstydu, opisuj dowiadczanie tej emocji jako wysoce awersyjne oraz

podkrelaj, i dotyczy ono Ja (Lynd, 1958; Tomkins, 1963; H. B. Lewis, 1971; Tangney,

Dearing, 2002; M. Lewis, 1992; Gilbert, 2007). W efekcie dowiadczania wstydu zmienia si

bowiem sposb odczuwania siebie. Taki stan opisywany jest przez ludzi, jako utrata

szacunku do siebie, zachwianie poczucia wasnej wartoci, odczucie zdegradowania,

pomniejszenia albo ponienia. Do dowiadczenia wstydu naley rwnie ch ukrycia si,

zniknicia lub zapadnicia si pod ziemi. Taki opis nie pozostawia wtpliwoci, e wstyd

jest dowiadczeniem negatywnym, ktre motywuje do tego, aby si go pozby i zapobiega

jego pojawieniu si w przyszoci. Negatywna afektywna warto wstydu i jego szczeglna

dotkliwo nie przesdzaj jednak o nieadaptacyjnej wartoci tej emocji.

Mona, na podstawie analizy literatury, wyrni dwa skrajne stanowiska dotyczce

mechanizmu odpowiedzialnego za dowiadczanie wstydu. Pierwsze oparte jest na

ewolucyjnym podejciu do emocji. Zakada ono, i mechanizm ten jest wrodzony i z gry

zaprogramowany (Tomkins, 1963; Barrett, 1995; Fessler, 2007; Gilbert, 2007; Goetz,

Keltner, 2007). Upraszczajc, mona powiedzie, i w tym ujciu wstyd zaliczany jest do

kategorii emocji podstawowych, albo inaczej niezalenych (por. Ackerman i in., 1998), czyli

takich, ktre powstaj bez koniecznego porednictwa oceny poznawczej. Uwaa si, e

emocje tego rodzaju mog by uruchamiane automatycznie i pojawiaj si w repertuarze

reakcji dziecka ju w cigu pierwszego roku ycia.

Wyranie odmienne stanowisko zajmuj autorzy reprezentujcy podejcie drugie czyli

Czub, T., Brzeziska, A. I. (2013). Regulacyjna warto emocji wstydu w procesie ksztatowania si tosamoci. Psychologia Rozwojowa, 1 (18), 27-43.

3

poznawczo-atrybucyjne (M. Lewis et al., 1989; Tangney, Dearing, 2002; Tracy, Robins,

2007). W podejciu tym przyjmuje si, i koniecznym warunkiem wzbudzenia wstydu jest

wczeniejszy rozwj zoonych struktur i funkcji poznawczych, takich jak m.in. pojcie Ja,

samowiadomo czy zdolno do ewaluacji wasnego zachowania wzgldem okrelonego

standardu zewntrznego bd wewntrznego. Wedug Michaela Lewisa (2008) takie

moliwoci poznawcze dziecko osiga dopiero pod koniec trzeciego roku ycia, zatem

dopiero wtedy w repertuarze jego reakcji emocjonalnych moe pojawi si wstyd.

Zestawienie tych dwch podej ujawnia najwaniejsz rnic midzy

wspczesnymi koncepcjami wstydu. Z podejciem ewolucyjnym zwizane jest przekonanie,

i wstyd ma istotn warto adaptacyjn i wanie ta warto stanowi wyjanienie

powszechnej obecnoci wstydu w dowiadczeniu czowieka jako gatunku. Wedug Paula

Gilberta (2007, s. 289), na przykad, pierwotn funkcj wstydu jest ostrzeganie, e jednostce

grozi utrata lub utracia ju akceptacj ze strony innych. Co prawda, poszczeglni autorzy,

np. Silvan Tomkins (1963) czy Daniel Fessler (2007), inaczej wyobraaj sobie podstawow

funkcj wstydu, jednak przekonanie o jego wartoci adaptacyjnej stanowi jeden z

kluczowych aspektw koncepcji, ktre mona okreli mianem ewolucyjnych.

Z kolei przedstawiciele podejcia poznawczo-atrybucyjnego nie tylko nie wspominaj

o adaptacyjnej funkcji wstydu, ale wprost deklaruj, i wstyd ma charakter dezadaptacyjny

(Tangney, Stuewig, 2004, s. 329). Na gruncie tej koncepcji wstyd analizowany jest

najczciej w kontekcie poczucia winy. Tym dwu emocjom, zwanym ewaluacyjnymi, i

zaliczanym do emocji samowiadomociowych, czyli takich, ktrych powstawanie opiera si

na wiadomoci siebie, przypisywane s przeciwstawne znaczenia. Poczuciu winy przypisuje

si warto adaptacyjn, natomiast wstyd jest uznawany za emocj, ktra ma wycznie

destrukcyjny wpyw na funkcjonowanie.

Traktowanie wstydu jako emocji zakcajcej prawidow adaptacj, jak wida, jest

prost konsekwencj przyjtych zaoe, dotyczcych mechanizmu uruchamiajcego wstyd.

Na gruncie koncepcji poznawczo-atrybucyjnych przyjmuje si, i zarwno wstyd, jak i

poczucie winy powstaj pod wpywem atrybucji poraki lub niepowodzenia w dziaaniu.

Obie emocje powstaj w efekcie przypisania sobie odpowiedzialnoci za porak. To, czy

udziaem jednostki stanie si przeycie wstydu czy te poczucie winy, zaley od tego, czy w

sytuacji poraki negatywn ocen skierowaa na cao wasnego Ja (np. przegraem, nie

nadaj si do niczego), czy te ocena ta pozostaje fragmentaryczna i dotyczy jedynie

wasnego zachowania nieskutecznego w danej sytuacji (np. przegraem, bo zbyt mao

Czub, T., Brzeziska, A. I. (2013). Regulacyjna warto emocji wstydu w procesie ksztatowania si tosamoci. Psychologia Rozwojowa, 1 (18), 27-43.

4

trenowaem). Zatem negatywna i globalna ocena Ja skutkuje dowiadczeniem wstydu,

skierowanie natomiast negatywnej oceny na wasne zachowanie uruchamia poczucie winy

(M. Lewis, 1992; Tangney, Dearing, 2002). W wietle tej koncepcji staje si zrozumiae,

dlaczego wstyd przeciwstawiany jest poczuciu winy. W globalnym samopotpieniu, ktrego

mona dowiadczy pod wpywem jakiego, nawet bahego, niepowodzenia, rzeczywicie

trudno si dopatrze wartoci adaptacyjnej. Zdecydowanie bardziej adaptacyjna wydaje si

ocena fragmentaryczna i skierowana na zachowanie dziki niej emocjonalne konsekwencje

poraki mog by mniej dotkliwe i w konsekwencji atwiejsze staje si podjcie dziaa

naprawczych.

Gdyby bez wtpliwoci mona byo przyj, e wstyd powstaje wycznie w sposb

opisywany na gruncie koncepcji poznawczo-atrybucyjnych, to prawdopodobnie nie

doszukiwano by si konstruktywnej roli wstydu w rozwoju osobowoci. Jednak, szczeglnie

w kontekcie wspczesnej wiedzy na temat mzgowych mechanizmw aktywacji emocji

(np. LeDoux, 1998), nie mona lekceway koncepcji, ktre zakadaj, e wstyd moe

powsta pod wpywem prostszych bodcw i bez porednictwa procesw oceny poznawczej.

Chodzi tu w szczeglnoci o badania potwierdzajce udzia ukadu limbicznego, w tym

przede wszystkim ciaa migdaowatego (ac. corpus amygdaloideum), w aktywowaniu

stanw emocjonalnych (wyniki bada zebrane i przedstawione np. w publikacjach Josepha E.

LeDoux, 2000, a take Elizabeth A. Phelps, 2005). Wiele danych wskazuje na to, e ciao

migdaowate (ac. corpus amygdaloideum) jest struktur, ktra otrzymuje zarwno zoone

informacje ze struktur korowych (ac. cortex), jak i mniej zoone informacje takimi drogami,

ktre w toku ewolucji wyksztaciy si wczeniej ni kora nowa (ac. neocortex) szczegln

rol odgrywa tu bezporednie, podkorowe poczenie ciaa migdaowatego ze wzgrzem (ac.

thalamus). Przyjcie zaoenia, e wstyd moe powstawa bez porednictwa wyszych

procesw poznawczych odpowiedzialnych za samowiadomo, czyli przyjcie

ewolucyjnego podejcia w wyjanianiu mechanizmw wstydu, nieuchronnie wzmacnia

przekonanie o jego funkcji adaptacyjnej.

Wstyd jako stan i wstyd jako cecha: wstyd a zachowanie

Znaczenie i wpyw wstydu na funkcjonowanie czowieka mona analizowa zarwno

w odniesieniu do wstydu rozumianego jako aktualny stan emocjonalny, jak i wstydu

traktowanego jako swoista cecha czy waciwo osobowoci czowieka. Stanowisko na

temat tego, jak wstyd wpywa na zachowanie wydaje si by zalene od przyjtej koncepcji

wstydu. Najwicej danych empirycznych na temat znaczenia wstydu jako stanu dostarczaj

Czub, T., Brzeziska, A. I. (2013). Regulacyjna warto emocji wstydu w procesie ksztatowania si tosamoci. Psychologia Rozwojowa, 1 (18), 27-43.

5

badacze opierajcy si na podejciu poznawczo-atrybucyjnym. W badaniach

eksperymentalnych ustalono, na przykad, i aktywowany w trakcie badania wstyd zakca i

osabia u osb badanych empatyczne reakcje na inne osoby (Marshall, 1996; za: Tangney,

Dearing, 2002), a ludzie reaguj bardziej empatycznie, gdy przeywaj poczucie winy, ni

wtedy, gdy dowiadczaj wstydu (Tangney et al., 1994; za: Tangney, Dearing, 2002). W

innej serii bada wykazano zwizek aktualnie aktywowanego wstydu z powstawaniem

gniewu, a pod wpywem tego gniewu take agresji (Tangney, Dearing, 2002). Tego rodzaju

dane June Price Tangney i Ronda L. Dearing traktuj jako potwierdzenie przekonania, i

wstyd jest emocj destrukcyjn.

Zwolennicy podejcia ewolucyjnego, z kolei, nie podwaajc przedstawionych wyej

danych empirycznych, analizuj jednak rwnie inne dane, ktre pozwalaj oceni znaczenie

wstydu w sposb bardziej wyczerpujcy (Gilbert, 2007; Goetz, Keltner, 2007). Wyniki bada

midzykulturowych wskazuj, i poza skutkami spoecznie niepodanymi (jak obnienie

empatii, czy powstanie gniewu i agresji), wstyd moe te prowadzi do zachowa

waloryzowanych pozytywnie, ktrych celem jest naprawa jakoci relacji spoecznej i

odzyskanie wzajemnego porozumienia (Bagozzi et al,. 2003).

Wstyd traktowany jest te jako wzgldnie staa jednostkowa dyspozycja, okrelana

mianem skonnoci do wstydu (ang. shame proneness). Zakada si, i osoby skonne do

wstydu s szczeglnie wraliwe na sytuacje potencjalnie wywoujce t emocj i kiedy si w

takich sytuacjach znajduj, czciej ni inne dowiadczaj wstydu (Andrews, 1998). Badania

dotyczce zwizkw skonnoci do wstydu z zachowaniem najczciej prowadzone s w

orientacji poznawczo-atrybucyjnej, a to za spraw duej popularnoci metody badawczej

Testu Emocji Samowiadomociowych (ang. Test of Self-Conscious Affect) - skonstruowanej

wanie w oparciu o t koncepcj (Tangney et al., 1989, 2000). W zwizku z tym szczeglnie

dobrze udokumentowano przejawy dezadaptacyjnej wartoci wstydu.

W badaniu longitudinalnym, prowadzonym przez Tangney i Dearing (2002, s. 134-

135), wykazano, i poziom skonnoci do wstydu i skonnoci do poczucia winy w wieku 10-

11 lat, pozwala na wyjanienie rnic w zachowaniu tych samych osb w wieku 18-19 lat.

Wysze wskaniki skonnoci do wstydu miay zwizek m.in. z pniejszym zawieszeniem w

prawach ucznia w gimnazjum, uywaniem rnego rodzaju narkotykw, spoywaniem

alkoholu oraz podejmowaniem prb samobjczych. Dodatkowo, dzieci bardziej skonne do

reagowania wstydem w wieku 10-11 lat, pniej istotnie rzadziej uczestniczyy w dziaaniach

na rzecz spoecznoci lokalnej i rzadziej decydoway si na podjcie studiw.

Czub, T., Brzeziska, A. I. (2013). Regulacyjna warto emocji wstydu w procesie ksztatowania si tosamoci. Psychologia Rozwojowa, 1 (18), 27-43.

6

Analogiczne wzorce zalenoci stwierdzono w kilku badaniach dotyczcych

zwizkw wstydu i poczucia winy z empati. Pokazano, e skonno do wstydu wie si z

niszym poziomem empatii, a skonno do poczucia winy dodatnio koreluje z empati

(Tangney, 1991, 1995). Zaobserwowano take, e wstyd by negatywnie, a poczucie winy

pozytywnie powizane z dobrostanem psychicznym (Orth, Robins, Soto, 2010).

Potwierdzono silny zwizek skonnoci do wstydu z tendencj do eksternalizacji winy, ze

skonnoci do gniewu oraz agresji, z depresj, lkiem czy skonnoci do somatyzacji (patrz:

Tangney, Wagner, Gramzow, 1992; Tangney, 1993; Tangney, 1994; Harder, 1995; Tangney,

Burggraf, Wagner, 1995; Orth, Robins, Soto, 2010; Pinot-Gouveia, Matos, 2011).

Zatem istnieje wiele danych potwierdzajcych silny zwizek wstydu jako stanu oraz

wstydu jako cechy z wystpowaniem niepodanych zachowa spoecznych,

nieprzystosowaniem oraz zaburzeniami psychicznymi. Dane te nie przesdzaj jednak o tym,

e wstyd odgrywa jedynie negatywn rol w organizacji zachowania czowieka.

Mechanizmy regulacji wstydu

Jedna z podstawowych tez prezentowanych w tym artykule gosi, i znaczenie wstydu

w funkcjonowaniu czowieka jest zalene od stosowanych przez jednostk strategii regulacji

tej emocji. Problem regulacji dowiadcze wstydu analizowany jest w literaturze niemal

wycznie w kategoriach teoretycznych (Tomkins, 1963; H. B. Lewis, 1971; Izard, 1977;

Kaufman, 1989; Morrison, 1989; Nathanson, 1992; M. Lewis, 1992; Schore, 1994). Rni

autorzy podejmujcy ten temat proponuj wasne kategorie opisu i klasyfikacji strategii

regulacji wstydu. Nie stworzono dotd systemu, ktry pozwoliby w sposb systematyczny

zrnicowa i uporzdkowa te strategie. Brak systemu klasyfikacji, opartego na

wspczesnej wiedzy o mechanizmach regulacji emocji, stanowi istotn przeszkod w

rozwoju bada dotyczcych strategii regulacji wstydu.

Odczucie wstydu jest dowiadczeniem awersyjnym i motywuje do tego, aby si go

pozby. Regulowanie dowiadcze wstydu polega na podejmowaniu rnych zabiegw,

ktrych celem jest zagodzenie aktualnego negatywnego odczucia i/lub zapobieenie

dowiadczaniu wstydu w przyszoci. James Gross (1998) swj model mechanizmw

regulacji emocji opiera na podobnym rozrnieniu. Wprowadza on podzia strategii regulacji

emocji na takie, ktre podejmowane s zanim dojdzie do wzbudzenia emocji s to strategie

proaktywne (ang. antecedent-focused) oraz takie, ktre realizowane s w nastpstwie ju

uruchomionej reakcji emocjonalnej s to strategie reaktywne (ang. response-focused).

Czub, T., Brzeziska, A. I. (2013). Regulacyjna warto emocji wstydu w procesie ksztatowania si tosamoci. Psychologia Rozwojowa, 1 (18), 27-43.

7

Przykadem proaktywnej strategii regulacji wstydu moe by rezygnacja z takiego sposobu

zachowania, o ktrym dana osoba wie, e moe ono wywoa wstyd. Taki sposb regulacji

wstydu moe przybiera rne formy. Moe polega na dostosowywaniu zachowania do

zasad i standardw spoeczno-kulturowych, warunkujcych akceptacj otoczenia (strategia

adaptacyjna), albo na obronnym wycofywaniu si z realizacji celw, wyzwa, czy kontaktw

spoecznych (strategie dezadaptacyjne). Przykadem strategii reaktywnej moe by otwarte

omwienie sytuacji, w ktrej uruchomiony zosta wstyd, w rodowisku yczliwych sobie

osb, lub po prostu opuszczenie sytuacji, w ktrej odczuwany by wstyd, bez zaprzeczania

temu, co si stao i poczekanie, a odczuwana emocja rozproszy si samoczynnie (strategie

adaptacyjne). Do dezadaptacyjnych strategii reaktywnych naley te opisywana przez wielu

autorw substytucja wstydu przez gniew (Tomkins, 1963; H. B. Lewis, 1971; Kaufman,

1989; Morrison, 1989; Nathanson, 1992; M. Lewis, 1992), czy te eksternalizacja

odpowiedzialnoci za niepowodzenie (M. Lewis, 1992; Tangney, Dearing, 2002).

Rnorodno moliwych strategii regulacji wstydu uniemoliwia sformuowanie

jednej prostej zasady opisujcej znaczenie wstydu w funkcjonowaniu czowieka, w tym

rwnie w procesie rozwoju tosamoci. Weryfikacja zaoe dotyczcych mechanizmw

regulacji emocji jako czynnika poredniczcego midzy wstydem a organizacj zachowania,

wymaga podjcia systematycznych bada w tym zakresie. W jednym z pierwszych doniesie

na temat poredniczcej roli regulacji emocji wykazano, i poziom kompetencji w tym

zakresie stanowi wany czynnik poredniczcy w wyjanianiu zwizku midzy skonnoci

do wstydu a zaburzeniami jedzenia u kobiet (Gupta i in., 2008). Ten mechanizm mona

odnie rwnie do procesu formowania tosamoci.

Proces formowania tosamoci i jego uwarunkowania

Pojcie tosamoci wykorzystywane jest w obrbie wielu dyscyplin naukowych, cho

uywane bywa w rnych znaczeniach. Na gruncie psychologii rnice te s wyrane, na

przykad, midzy psychologi rozwojow i psychologi spoeczn, czy psychologi self i

psychologi narracyjn. Tutaj punktem wyjcia jest jedna z podstawowych tradycji

definiowania oraz badania tosamoci w psychologii, ktrej rdem s prace Erika H.

Eriksona (1950, 1968, 1982). James Marcia (rozprawa doktorska 1964 i oparty na niej

artyku - 1966), podejmujc prb operacjonalizacji teoretycznych idei Eriksona, wyrni

dwa etapy procesu formowania si tosamoci, przypadajce wg niego na okres wczesnej i

pnej adolescencji. Eksploracja, pierwszy etap, polega na selekcjonowaniu alternatyw w

dwch obszarach - dziaa (wyprbowywanie rnych zada i rl yciowych) i ideologii

Czub, T., Brzeziska, A. I. (2013). Regulacyjna warto emocji wstydu w procesie ksztatowania si tosamoci. Psychologia Rozwojowa, 1 (18), 27-43.

8

(mierzenie si z rnymi przekonaniami, pogldami i lecymi u ich podstaw wartociami), a

nastpnie na ich testowaniu, eksperymentowaniu z nimi, budowaniu jakiego ich systemu i

przebudowywaniu go, m.in. przez zmian zasad klasyfikacji czy hierarchizacji.

Zobowizanie, natomiast, odnosi si do poziomu osobistej inwestycji, co znajduje swj

wyraz w przekonaniach przyjmowanych przez jednostk oraz w przebiegu jej dziaa

ukierunkowanych na okrelone cele (Kroger, Marcia, 2011).

Marcia wprowadzi cztery kategorie tosamoci, nazwane przez niego statusami, do

ktrych klasyfikuje si jednostki na podstawie oceny zakresu i stopnia eksploracji oraz oceny

rozlegoci i charakteru podejmowanych zobowiza. Wyrni dwa statusy tosamoci

zwizane z wysokimi wskanikami zobowiza. W przypadku pierwszego - osignicia

tosamoci (ang. achieved identity) - zobowizania poprzedzone s eksploracj, natomiast w

przypadku drugiego - przejcia tosamoci (ang. foreclosed identity) - podjte zobowizania

wi si z niskim wczeniej poziomem eksploracji. Dwa pozostae statusy - moratorium

(ang. moratorium) i rozproszenie tosamoci (ang. diffused identity) - cechuje niski poziom

zobowiza. Jednostki zaliczane do moratorium podejmuj jednak dziaania eksploracyjne,

podczas gdy osoby z tosamoci rozproszon nie angauj si zbyt silnie w eksploracj,

ktra jest bardzo saba, chaotyczna i niespjna, co niejednokrotnie owocuje ich gorszym

przystosowaniem. Zaproponowana przez J. Marci (1966) operacjonalizacja idei E. H.

Eriksona umoliwia podjcie systematycznych bada dotyczcych ksztatowania si

tosamoci w okresie dorastania i wczesnej dorosoci, a jego koncepcja statusw tosamoci

wyznaczya jedno z podstawowych podej we wspczesnych badaniach nad tosamoci.

Prowadzone w kolejnych latach badania nad procesem rozwoju tosamoci

doprowadziy do rozrnienia procesw formowania si zobowiza tosamociowych i

procesw ewaluacji podjtych zobowiza (Grotevant, 1987; Kerpelman i in., 1997; Bosma,

Kunnen, 2001). Badacze wskazywali na konieczno rozszerzenia dwufazowego modelu J.

Marcii, skoncentrowanego na procesie formowania zobowiza w okresie przechodzenia do

dorosoci, zwracajc uwag, i raz podjte zobowizania nie zawsze staj si trwaym i

niezmiennym elementem tosamoci jednostki, gdy podlegaj nieustannym procesom

ewaluacji w kolejnych fazach ycia. Jednostki stale sprawdzaj, na ile ju podjte

zobowizania nadal s dla nich osobicie satysfakcjonujce i na ile dopasowane s do

kontekstu, w ktrym yj, a ten dzisiaj ulega coraz szybszym i gbszym zmianom. Jeli

zobowizania oceniane s jako niesatysfakcjonujce, wznowiony moe zosta proces

eksploracji (Luyckx, Schwartz i in., 2008), a to w konsekwencji oznacza rewizj

Czub, T., Brzeziska, A. I. (2013). Regulacyjna warto emocji wstydu w procesie ksztatowania si tosamoci. Psychologia Rozwojowa, 1 (18), 27-43.

9

dotychczasowgo statusu tosamoci.

Tego rodzaju rozwaania doprowadziy do wyodrbnienia si tzw. procesualnego

podejcia w badaniach rozwoju tosamoci. Badacze z Uniwersytetu w Leuven w Belgii

opracowali model podwjnego cyklu formowania tosamoci, ktry obejmuje zarwno

procesy formowania zobowiza (analogiczne z opisanymi przez J. Marci), jak i ewaluacj

podjtych zobowiza (Luyckx, Goossens, Soenens, Beyers, Vansteenkiste, 2005; Luyckx,

Goossens, Soenens, 2006; Luyckx, Goossens, Soenens, Beyers, 2006). Za formowanie

zobowiza odpowiedzialne s procesy eksploracji wszerz i podejmowania zobowiza.

Ewaluacja, natomiast, odbywa si za porednictwem eksploracji w gb i identyfikacji ze

zobowizaniami.

W wikszoci uj eksploracja jest uznawana za dziaanie adaptacyjne, sprzyjajce

podejmowaniu lub zmianie zobowiza, jednak twrcy opisywanego tu modelu zauwayli, e

istniej take dane (por. Kidwell, Dunham, Bacho, Pastorino, Portes, 1995; Luyckx, Soenens,

Goosens, 2006) sugerujce, e eksploracja moe wiza si z lkiem i symptomami

depresyjnymi, a to moe dowodzi, e eksploracja ma dwie twarze: (1) pozytywn,

sprzyjajc rozwojowi i w efekcie zmianie tosamoci (eksploracja adaptacyjna; w modelu

K. Luyckxa i in.: eksploracja wszerz i eksploracja w gb) oraz (2) ruminacyjn,

dezadaptacyjn form, wic si z trudnociami z podejmowaniem zobowiza,

niepewnoci, co do zasadnoci podejmowanych zobowiza i cechujc si tzw.

tosamociowym zamtem, czy poczuciem zagubienia (Luyckx, Schwartz, Berzonsky,

Soenens, Vansteenkiste, Smits, Goossens, 2008; zostao to potwierdzone take w badaniach

polskich: Brzeziska, Piotrowski, Garbarek-Sawicka, Karowska, Muszyska, 2010). Silna

eksploracja ruminacyjna moe stanowi wskanik tego, e jednostka zmaga si, i to mao

skutecznie, z kryzysem opisywanym przez R. Baumeistera et al. (1985) lub z

niezdecydowaniem uwarunkowanym sytuacyjnie (ang. indecision), albo te jest przejawem

stabilnej ju w tym okresie ycia (przeom adolescencji i wczesnej dorosoci) cechy

osobowoci (ang. indecisiveness). Jak pokazuj wyniki bada w/w autorw, a take bada

polskich (op. cit.) - im wysze natenie eksploracji ruminacyjnej, tym sabsze s

zobowizania podjte przez jednostk i nisza identyfikacja z nimi.

Wraz z wyodrbnieniem si podejcia procesualnego w badaniach nad rozwojem

tosamoci, w nowy sposb zaczto rwnie rozwaa kwesti czynnikw warunkujcych

ten rozwj. Podkrelenie znaczenia procesw ewaluacji w ksztatowaniu tosamoci wizao

si ze sformuowaniem postulatw podkrelajcych znaczenie zarwno czynnikw

Czub, T., Brzeziska, A. I. (2013). Regulacyjna warto emocji wstydu w procesie ksztatowania si tosamoci. Psychologia Rozwojowa, 1 (18), 27-43.

10

zewntrznych - spoeczno-kulturowych, jak i wewntrznych dyspozycji osobowociowych

(Brzeziska, Czub, Hejmanowski et al., 2012), czy czynnikw emocjonalnych (Bosma,

Kunnen, 2001).

W latach dziewidziesitych XX w. zaczto traktowa emocje w kategoriach

istotnych mechanizmw regulacji zachowania, majcych znaczcy udzia rwnie w procesie

rozwoju tosamoci (Fogel, 1993; Haviland et al., 1994; M. D. Lewis, 1995; Magai,

McFadden, 1995). Jedn z koncepcji wicych emocje i tosamo przedstawili Georgios

Vleioras i Harke Bosma (2005). Autorzy ci zmienili wczeniej przyjmowany pogld, i

poczucie zgodnoci midzy treci zobowizania a informacjami napywajcymi ze

rodowiska stanowi potwierdzenie sensownoci przyjtego zobowizania i jest

wystarczajcym warunkiem jego staoci. Zamiast tego uwaaj, i czynnikiem decydujcym

o staoci bd zmianach w zakresie zobowiza jest rodzaj emocji, jakie powstaj pod

wpywem informacji napywajcych ze rodowiska. Jeli zgodno midzy podjtym

zobowizaniem a informacjami z zewntrz wywouje emocje pozytywne, to nie naley

spodziewa si zmiany, jeli jednak zgodno ta skutkuje emocjami negatywnymi, to zmiana

w obrbie zobowiza jest wysoce prawdopodobna.

Przykadem zgodnoci, ktra moe wywoa negatywne emocje jest sytuacja, kiedy

jednostka przyjmujca podobne zobowizania, jak jej rodzice, i akceptujca tak sytuacj,

spostrzega, i rwienicy maj zobowizania odmienne od swoich rodzicw i taka sytuacja

te jest przez nich akceptowana, podobnie, jak akceptowana jest przez ich rodzicw. Vleioras

i Bosma zakadaj, i w sytuacji, gdy obiekt pozytywnych emocji jest zbieny ze

zobowizaniem lub kiedy obiekt negatywnych emocji jest wzgldem zobowizania

rozbieny, to nie naley oczekiwa zmiany zobowiza. Jeli jednak informacje zgodne ze

zobowizaniem wywouj negatywne emocje lub niezgodne z nim skutkuj emocjami

pozytywnymi, to zobowizanie prawdopodobnie ulegnie zmianie. Zwykle oznacza to

wzmoenie eksploracji, ktra przy ubogich zasobach osobistych i/lub braku wystarczajcej

liczby czy odpowiedniego poziomu zrnicowania ofert (afordancji) w otoczeniu moe

przybiera posta eksploracji ruminacyjnej. Proponowany przez Vleiorasa i Bosm model

zalenoci stanowi przykad koncepcji wskazujcej na formatywn rol emocji, tak

pozytywnych, jak i negatywnych w procesie formowania si tosamoci.

Rola wstydu i regulacji emocji w procesie formowania si tosamoci

Analizujc moliwoci wykorzystania koncepcji wstydu do wyjaniania

Czub, T., Brzeziska, A. I. (2013). Regulacyjna warto emocji wstydu w procesie ksztatowania si tosamoci. Psychologia Rozwojowa, 1 (18), 27-43.

11

mechanizmw rozwoju tosamoci warto skupi si przede wszystkim na motywacyjnej

wartoci tej emocji. Niezalenie od rnic w obrbie teorii, wstyd uznawany jest za jedn z

emocji samooceniajcych (ang. self-evaluative). Oznacza to, i przeywanie wstydu zwizane

jest z negatywn ocen wasnego Ja. Za naturalnie zwizane ze wstydem mona uzna dwie

tendencje motywacyjne: ch pozbycia si nieprzyjemnego stanu emocjonalnego oraz

tendencj do zapobiegania przeywaniu podobnego stanu, czyli wstydu, w przyszoci.

Wanie z powodu swej wartoci motywacyjnej wstyd moe mie wpyw na przebieg

procesw ksztatowania tosamoci. Jeli za centralny proces w rozwoju tosamoci uzna

identyfikacj z podjtym zobowizaniem, to zaoenie o udziale procesw i emocji

samooceniajcych w jej rozwoju wydaje si w peni uzasadnione. Jak zakadaj bowiem

badacze rozwoju tosamoci, zarwno na etapach selekcji i wyboru okrelonych ofert

dziaania, rl spoecznych, pogldw czy przekona, jak i podczas ich wyprbowywania w

dziaaniu w toku rnych interakcji spoecznych oraz ostatecznego uznania i przyjcia ich za

swoje, nieustanne odnoszenie si zarwno do wasnych standardw oceny, jak i standardw

otoczenia, stanowi integralny element tych procesw (Grotevant, 1987).

Wstyd, jako emocja samooceniajca, zaangaowany jest zatem w te kluczowe dla

rozwoju tosamoci procesy oceny aktywnoci jednostki w odniesieniu do standardw,

zarwno zewntrznych, jak i wewntrznych. Badacze zwracaj uwag na rne aspekty stale

przeplatajcych si procesw oceniania i dopasowywania zobowiza jednostki do

wewntrznych i zewntrznych standardw ich ewaluacji. Jennifer Kerpelman i in. (1997;

por.: Adams, Marshall, 1996) podkrelaj rol, jak w przebiegu formowania tosamoci

odgrywaj informacje i oceny pynce ze strony znaczcych innych (rodzice, nauczyciele,

przyjaciele, partnerzy yciowi, maonkowie). Jeli spostrzeganie wasnej osoby jest zgodne

z informacjami pyncymi z ich strony (zgodno aktualnego statusu tosamoci i informacji

zwrotnej pochodzcej od znaczcego innego), eksploracja utrzymuje si na niskim poziomie.

Jeli natomiast dochodzi do rozbienoci, moliwe jest podjcie przez jednostk dziaa

nastawionych na zmian tosamoci poprzez intensyfikacj eksploracji. Porwnywanie siebie

ze standardami zewntrznymi lub oczekiwaniami ze strony znaczcych innych jest

szczeglnie mocno zaangaowane w proces formowania tosamoci modych osb z rnymi

rodzajami ogranicze sprawnoci (por. polskie badania Brzeziska, Czub, Czub et al., 2012;

Piotrowski, 2012).

O ile Jennifer Kerpelman i in. (1996) oraz Gerald Adams i Sheila Marshall (1996)

podkrelaj szczegln wag spoecznego otoczenia jednostki, relacji z osobami bliskimi i

Czub, T., Brzeziska, A. I. (2013). Regulacyjna warto emocji wstydu w procesie ksztatowania si tosamoci. Psychologia Rozwojowa, 1 (18), 27-43.

12

standardw ewaluacji ulokowanych poza ni, to Alan Waterman (1990, 1992) zwraca uwag

na subiektywnie odczuwan satysfakcj i stopie, w jakim dotd uformowana tosamo

pozwala jednostce w jej odczuciu - na realizacj indywidualnych projektw dziaania

zgodnie z wasnymi standardami, a tym samym pozwala na odnalezienie i utrzymanie

waciwego wedug niej kierunku w yciu.

Jednak zarwno w przypadku, gdy formowanie tosamoci rozpatrywane jest z

perspektywy standardw i oczekiwa formuowanych przez otoczenie jednostki, jak i wtedy,

gdy podkrela si wewntrzne motywy i standardy kierujce budowaniem tosamoci,

zwraca si uwag (por. Grotevant, 1987), e poziom satysfakcji z uformowanej tosamoci

jest powizany przede wszystkim z nateniem eksploracji (gdy satysfakcja ta jest niska,

eksploracja utrzymuje si na wysokim poziomie). Gdy natomiast jednostka silnie identyfikuje

si z podjtymi zobowizaniami tendencja do eksplorowania maleje, a tosamo ulega

stabilizacji (Bosma, Kunnen, 2001).

Mona wic zaoy, i wynikajce z motywacyjnej wartoci wstydu denie do

minimalizowania dowiadczania tej emocji skutkuje dziaaniami, ktre maj wpyw zarwno

na intensywno i kierunek procesw eksploracji, jak te trwao, si oraz tre

podejmowanych przez jednostk zobowiza.

Zmienn wyjaniajc zwizki wstydu z przebiegiem procesw rozwoju tosamoci

nie jest jednak tylko samo nasilenie skonnoci do wstydu (wstyd jako dyspozycja

osobowociowa) czy sia aktualnie przeywanych emocji wstydu (wstyd jako stan). Zwizek

wstydu z przebiegiem procesw rozwoju tosamoci zaporedniczony jest przez wan grup

kompetencji emocjonalno-spoecznych, ksztatujcych si ju od najwczeniejszego

dziecistwa, a mianowicie kompetencji regulacji emocji (Schore, 1994; Sroufe, 1997), z

wyrnieniem kompetencji w zakresie regulacji wstydu (H. B. Lewis, 1971; Nathanson,

1992; M. Lewis, 1992).

Optymalne warunki dla prawidowego przebiegu procesw rozwoju tosamoci

tworzy korzystanie z adaptacyjnych strategii regulacji wstydu, zarwno proaktywnych, jak i

reaktywnych. Mona zaoy, i w takich warunkach dowiadczanie wstydu odgrywa istotn

konstruktywn rol w rozwoju tosamoci, gwnie dziki temu, i zapewnia respektowanie

przez jednostk spoecznych kryteriw akceptacji (Gilbert, 2007). Zakcajcego wpywu

wstydu na rozwj tosamoci mona si natomiast spodziewa w sytuacji stosowania

proaktywnych i reaktywnych nieadaptacyjnych strategii regulacji. Korzystanie z tego

Czub, T., Brzeziska, A. I. (2013). Regulacyjna warto emocji wstydu w procesie ksztatowania si tosamoci. Psychologia Rozwojowa, 1 (18), 27-43.

13

rodzaju strategii moe utrudnia tworzenie i podtrzymywanie pozytywnych relacji

spoecznych, jak to si dzieje np. w przypadku eksternalizacji odpowiedzialnoci (Stuewig i

in., 2010) czy substytucji wstydu przez gniew (H. B. Lewis, 1971; M. Lewis, 1992).

Zgodnie z ujciem neo-eriksonowskim, proces formowania si tosamoci jednostki

dokonuje si we wzajemnych, zazbiajcych si relacjach jednostki z jej spoecznym

otoczeniem, a celem tego procesu rozwojowego jest nie tylko ustabilizowanie obrazu siebie

jednostki, ale rwnie wypracowanie takich strategii adaptacji, ktre zapewni jej spoeczn

akceptacj stosowanych sposobw realizacji wybranych przez ni zobowiza (Erikson,

1968; Kroger, Marcia, 2011). Mona wic przewidywa, i czste stosowanie takich

dezadaptacyjnych strategii regulacji wstydu, jak przenoszenie na innych odpowiedzialnoci

za wasne niepowodzenia, nierzadko prowadzce do podejmowania zachowa agresywnych

(por. wyniki bada Stuewig i in., 2010), jak te zastpowanie wstydu przez gniew, moe

stanowi istotny czynnik zakcajcy prawidowy przebieg rozwoju tosamoci.

Odwoujc si do koncepcji Koena Luyckxa i in. (2008), mona oczekiwa, i

kombinacja wysokiej skonnoci do wstydu i stosowania dezadaptacyjnych strategii regulacji

tej emocji, bdzie zwizana z wysokim poziomem eksploracji, szczeglnie ruminacyjnej oraz

z niskimi wynikami na wymiarach zobowizania, szczeglnie identyfikacji ze

zobowizaniem. Osoby z siln skonnoci do wstydu, ktre nie zdoay wypracowa w

okresie dziecistwa i adolescencji adaptacyjnych strategii regulacji wstydu, mog by

szczeglnie wraliwe (nawet nadwraliwe) na spoeczn ocen swoich dziaa, jak te

nadmiernie krytyczne wobec siebie (Cutting, Dunn, 2002; Lagattuta, Thompson, 2007).

Takie zaoenia, porednio, potwierdzaj wyniki polskich bada (Brzeziska, Piotrowski,

Garbarek-Sawicka, Karowska, Muszyska, 2010), w ktrych wykazano, e reaktywno

emocjonalna (wymiar temperamentu, por. Strelau, Zawadzki, 2008), a wic predyspozycja do

reagowania silnymi emocjami w szerokim zakresie sytuacji, wie si przede wszystkim

z silnym zaangaowaniem w dziaania eksploracyjne, zarwno adapacyjne (wszerz i w gb),

jak i dezadaptacyjne (eksploracja ruminacyjna).

Mona wic take zaoy, i umiarkowany, a by moe nawet wysoki poziom

skonnoci do wstydu, w zestawieniu z wyksztaceniem skutecznych adaptacyjnych strategii

regulacji emocji, w tym wstydu, pozwala na konstruktywne wykorzystanie dowiadcze

wstydu, zarwno na etapach eksploracji i selekcji zobowiza, jak te, co wydaje si

szczeglnie wane, w procesach angaowania si i identyfikowania ze zobowizaniami.

Zdolno do adaptacyjnej regulacji wstydu moe by wic traktowana jako czynnik

Czub, T., Brzeziska, A. I. (2013). Regulacyjna warto emocji wstydu w procesie ksztatowania si tosamoci. Psychologia Rozwojowa, 1 (18), 27-43.

14

ochronny, zabezpieczajcy przed nadmiernym lkiem przed ocen ze strony innych oraz

przed nadmiernym samokrytycyzmem.

Ponadto mona si spodziewa, i w takich warunkach (umiarkowany/wysoki poziom

skonnoci do wstydu oraz sprawno w stosowaniu adaptacyjnych strategii regulacji emocji)

atwiejsze bdzie nie tylko uzyskanie akceptacji zewntrznej, ale i przyjcie czy zgoda na

brak tej akceptacji, szczeglnie ze strony znaczcych innych (o ile bdzie to czasowa, a nie

trwaa nieakceptacja zwizana ze szczeglnymi sytuacjami, np. z wysoce ryzykownymi dla

zdrowia czy ycia zachowaniami eksploracyjnymi). atwiejsze bdzie take znoszenie

niskiej samoakceptacji czy nawet chwilowego jej braku w szczeglnych okolicznociach i

wyprbowywanych (eksplorowanych) rolach. A to wszystko powinno zwiksza szans na

skuteczne zrealizowanie etapu penej identyfikacji ze zobowizaniem.

Teoria systemw dynamicznych w badaniach rozwoju tosamoci

Najbardziej obiecujc perspektyw, pozwalajc na prowadzenie kompleksowych

bada dotyczcych rozwoju tosamoci i jego uwarunkowa, jest wykorzystywana coraz

czciej w psychologii koncepcja systemw dynamicznych (Abraham, 1990; Smith, Thelen,

2003; Thelen, 2005; Van Geert, 1994; Fogel et al., 2008; Kunnen, 2012). W kategoriach tej

koncepcji rozwijajca i zmieniajca si tosamo wraz z wszystkimi uwarunkowaniami

wewntrznymi (podmiotowymi) i zewntrznymi (rodowiskowymi, take sytuacyjnymi)

moe zosta potraktowana wanie jako wielopoziomy, zoony system dynamiczny, w skad

ktrego wchodzi szereg wzajemnie powizanych ze sob subsystemw i w ich ramach

wzajemnie ze sob powizanych elementw. Zakres i rodzaj elementw systemu, ktre brane

s pod uwag, w kadym przypadku pozostaje spraw wyboru i decyzji badacza. Systemy nie

istniej obiektywnie, wic aby mogy sta si przedmiotem badania, musz zosta wczeniej

zdefiniowane (Kunnen, van Geert, 2012).

Zgodnie z tym, na dynamiczny system tosamoci, wg autorw tego artykuu,

skada si, w pierwszym rzdzie, pi pozostajcych we wzajemnych ze sob interakcjach

wymiarw: eksploracja wszerz, eksploracja w gb, podejmowanie zobowiza, identyfikacja

ze zobowizaniami oraz eksploracja ruminacyjna. Tosamo jako system dynamiczny jest

jednak czym wicej, ni kady z tych wymiarw z osobna lub prosta ich konfiguracja w

postaci profilu. Nie jest te prost ich sum. Dynamicznie zmieniajca si tosamo moe

by rozumiana jako efekt raczej, albo produkt licznych interakcji zachodzcych midzy

elementami skadowymi caego systemu.

Czub, T., Brzeziska, A. I. (2013). Regulacyjna warto emocji wstydu w procesie ksztatowania si tosamoci. Psychologia Rozwojowa, 1 (18), 27-43.

15

Owym gwnym produktem jest status tosamoci, okrelany na podstawie

specyficznej dla kadej osoby konfiguracji wymiarw tosamoci, a zgodnie z podstawowym

zaoeniem mylenia dynamiczno-systemowego, gdy zmienia si natenie poszczeglnych

wymiarw, zmieniaj si zwizki midzy nimi, zatem zmianie ulega te status tosamoci.

Kolejne krgi skadowych dynamicznego systemu tosamoci tworz dowiadczanie wstydu i

innych emocji samowiadomociowych oraz mechanizmy regulacji emocji, w tym

mechanizmy regulacji wstydu. Najszerszy krg dotyczy zewntrznego rodowiska jednostki,

w szczeglnoci jej rodowiska spoecznego, ujmowanego jako rdo ofert dziaania oraz

w jeszcze szerszej perspektywie - kontekstu kulturowego (por. model zaprezentowany na

Ryc. 1.). Zakada si, i wszystkie wyrnione elementy systemu tosamoci wzajemnie na

siebie oddziauj w ramach danego poziomu oraz midzy poziomami i potencjalnie kady z

nich moe ulega zmianie pod wpywem tych interakcji, ale take sam moe by rdem

zmiany caego systemu.

Ogromn zalet teorii systemw dynamicznych jest atwo w rozszerzaniu i

modyfikowaniu zestawu skadowych definiujcych system. Zastosowanie tego podejcia w

badaniach tosamoci pozwala ujmowa bardzo rne czynniki zaangaowane w jej rozwj

na przykad mechanizmy poznawcze, emocjonalne, czynniki rodowiskowe, czy mechanizmy

fizjologiczne i traktowa je jako zoon sie pozostajcych w cigej interakcji elementw,

ktrych wzajemne relacje mog zmienia si w czasie (Bosma, Kunnen, 2001) lub pod

wpywem nowych okolicznoci, np. w zwizku ze zmianami ekonomicznymi utrudniajcymi

przejcie modziey z systemu edukacji na rynek pracy (Brzeziska, Czub, Czub et al., 2012;

Piotrowski, Brzeziska, 2011), albo pod wpywem nagych zdarze nienormatywnych.

Badanie wzajemnych zwizkw zachodzcych midzy rnymi grupami czynnikw,

istotnych dla procesu ksztatowania si tosamoci, wymaga wypracowania nowych strategii

i metod badawczych. Wymaga te tworzenia nowego zaplecza teoretycznego, ktre umoliwi

zintegrowanie wiedzy rozwijanej dotd w ramach odrbnych subdyscyplin w psychologii, jak

te poza psychologi (Kunnen, 2012). Przyjcie koncepcji systemw dynamicznych, jako

nadrzdnej perspektywy teoretycznej w badaniach nad przebiegiem procesu rozwoju

tosamoci, wydaje si by rozwizaniem, ktre zapewnia optymalne warunki dla

integrowania danych dotyczcych wieloaspektowych uwarunkowa tego procesu oraz moe

pozwoli na ujawnienie zoonych, czsto nieliniowych zalenoci zachodzcych midzy

nimi.

Czub, T., Brzeziska, A. I. (2013). Regulacyjna warto emocji wstydu w procesie ksztatowania si tosamoci. Psychologia Rozwojowa, 1 (18), 27-43.

16

Konkluzja

W badaniach nad procesem formowania si tosamoci prowadzonych w

paradygmacie neo-eriksonowskim zidentyfikowano ju wiele czynnikw, zarwno

wewntrznych, biologicznych i psychologicznych, jak i zewntrznych, spoecznych i

kulturowych, ktre s powizane z tym procesem (Galambos, Leadbeater, 2000; Schwartz,

2005). Jak dotd nie podejmowano jednak systematycznych bada empirycznych, ktre

dotyczyyby znaczenia emocji samowiadomociowych oraz roli mechanizmw regulacji

KONTEKST KULTUROWY

SPOECZNE RODOWISKO ROZWOJU

KLUCZOWE DOWIADCZENIA SPOECZNE socjalizacja pierwotna (rodzina, grupy rwienicze)

socjalizacja wtrna (instytucje opiekucze, edukacyjne)

Dowiadczanie emocji samowiadomociowych, w tym wstydu skonno do wstydu

natenie emocji wstydu w danym momencie rozwoju

MECHANIZMY I STRATEGIE REGULACJI EMOCJI w tym emocji samowiadomociowych

Etapy i wymiary formowania si tosamoci: Etap formowania si podstawy zobowizania:

a. eksploracja adaptacyjna: eksploracja wszerz

eksploracja w gb b. eksploracja dezadapacyjna (ruminacyjna)

Etap ewaluacji zobowizania: a. podejmowanie zobowizania b. identyfikacja ze zobowizaniem

STATUS TOSAMOCI w danym momencie rozwoju wyznaczony ukadem piciu wymiarw tosamoci

Etapy i wymiary formowania si tosamoci:

Etap formowania si podstawy zobowizania: c. eksploracja adaptacyjna: eksploracja wszerz

eksploracja w gb d. eksploracja dezadapacyjna (ruminacyjna)

Etap ewaluacji zobowizania: c. podejmowanie zobowizania d. identyfikacja ze zobowizaniem

konstruktywne

destruktywne

proaktywne

reaktywne

Rys. 1. Model uwarunkowa formowania si tosamoci wg teorii systemw dynamicznych rdo: opracowanie wasne

Czub, T., Brzeziska, A. I. (2013). Regulacyjna warto emocji wstydu w procesie ksztatowania si tosamoci. Psychologia Rozwojowa, 1 (18), 27-43.

17

emocji w procesie rozwoju czy zmiany tosamoci. W pracach teoretykw wstydu, takich jak

Helen Lynd (1958), Gershen Kaufman (1989), Andrew Morrison (1989), Daniel Nathanson

(1992) czy James Macdonald (1998), mona odnale szereg sugestii na temat zwizkw

midzy wstydem a tosamoci, ktre, cznie z przytoczon wyej argumentacj, zdaj si

stanowi dobre uzasadnienie dla podjcia bada empirycznych w tym wanie zakresie.

Analizowanie wzajemnych powiza midzy piciowymiarowym konstruktem

tosamoci w ujciu Koena Luyckxa i jego wsppracownikw a wymiarami wstydu i

regulacji emocji oraz uchwycenie dynamicznych zmian, jakie mog wystpowa w obrbie

tego zbioru zalenoci w czasie, wymaga odpowiedniego dostosowania aparatury

teoretycznej, ktra pozwoliaby na opisanie tego niezwykle zoonego systemu wzajemnych

relacji i rde zmian. Narzdziem, ktre daje takie moliwoci, zdaje si by rozwijana

wspczenie i coraz czciej wykorzystywana w badaniach rozwojowych koncepcja

systemw dynamicznych (por. Fogel i in., 2008; Kunnen (red.), 2012).

Najwaniejsz zalet tego podejcia jest to, i pozwala opisa i wyjani sie

zoonych wzajemnych powiza, zachodzcych midzy wieloma czynnikami dziaajcymi

rwnoczenie, ktrych warto oraz sia oddziaywania na badane zjawisko moe dodatkowo

zmienia si w czasie. Mona si spodziewa, e ujcie w kategoriach teorii systemw

dynamicznych powiza midzy skadowymi tosamoci, wymiarami regulacji emocji oraz

nasileniem skonnoci do dowiadczania wstydu, i to w powizaniu z czynnikami spoeczno-

kulturowymi, pozwoli na uzyskanie bardziej precyzyjnego i trafnego obrazu wzajemnych

zalenoci midzy tymi zmiennymi, a wic pozwoli odpowiedzie na pytanie o mechanizmy

formowania si i zmiany tosamoci jednostki.

Literatura

Abraham, F. D. (1990). A visual introduction to dynamical systems theory for psychology. Santa Cruz:

Aerial Press.

Ackerman, B., Abe, J., Izard, C. (1998). Differential emotions theory and emotional development:

mindful of modularity. W: M. Mascolo, S. Griffin (red.), What develops in emotional

development? (s. 85-106). New York: Plenum Press.

Adams, G. R., Marshall, S. K. (1996). A developmental social psychology of identity: understanding

the person-in-context. Journal of Adolescence, 19, 429-442.

Andrews, B. (1998). Methodological and definitional issues in shame reaserch. W: P. Gilbert, B.

Andrews (red.), Shame. Interpersonal behavior, psychopathology, and culture (s. 39-54). New

York: Oxford University Press.

Bagozzi, R. P., Verbecke, W., Gavino, J. C. Jr. (2003). Culture moderates the self-regulation of shame

and its effects on performance: the case of salespersons in the Netherlands and the Philippines.

Journal of Applied Psychology, 88 (2), 219233.

Czub, T., Brzeziska, A. I. (2013). Regulacyjna warto emocji wstydu w procesie ksztatowania si tosamoci. Psychologia Rozwojowa, 1 (18), 27-43.

18

Barrett, K. (1995). A functionalist approach to shame and guilt. W: J. Tangney, K. Fisher (red.), Self-

conscious emotions. The psychology of shame, guilt, embarrassment and pride (s. 25-63). New

York: The Guilford Press.

Baumeister, R. F., Shapiro, J. P., Tice, D. M. (1985). Two kinds of identity crisis. Journal of

Personality, 53 (3), 407-424.

Bosma, H. A., Kunnen, S. E. (2001). Determinants and mechanisms in ego identity development: A

review and synthesis. Developmental Review, 21, 39-66.

Brzeziska, A. I., Czub, T., Czub, M., Kaczan, R., Piotrowski, K., Rkosiewicz, M. (2012). Postponed

or delayed adulthood? W: E. Nowak, D. Schrader, B. Zizek (red.), Educating competencies for

democracy (s. 135-157). Frankfurt am Main: Peter Lang Verlag.

Brzeziska, A. I., Czub, T., Hejmanowski, Sz., Kaczan, R., Piotrowski, K., Rkosiewicz, M. (2012

w druku). Determinants of identity formation during the transition from adolescence to

adulthood. Culture and Education, 5.

Brzeziska, A. I., Czub, T., Nowotnik, A., Rkosiewicz, M. (2012 w druku). Supporting Polish

youth in the transition into adulthood. Discussion connected with Youth 2011 Report. Culture

and Education, 5.

Brzeziska, A. I., Piotrowski, K., Garbarek-Sawicka, E., Karowska, K., Muszyska, K. (2010).

Wymiary tosamoci a ich podmiotowe i kontekstowe korelaty. Studia Psychologiczne, 49 (1),

81-93.

Cutting, A. L., Dunn, J. (2002). The cost of understanding other people: social cognition predicts

young childrens sensitivity to criticism. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 43 (7),

849860.

Damasio, A. R. (2010). Self comes to mind: constructing the conscious mind. New York: Pantheon

Books.

Erikson, E. H. (1950). Childhood and society. New York: W. W. Norton.

Erikson, E. H. (1968). Identity: youth and crisis. New York: W. W. Norton.

Erikson, E. H. (1982). The life cycle completed. New York: W. W. Norton.

Fessler, D. (2007). From appeasement to conformity: evolutionary and cultural perspectives on

shame, competition, and cooperation. W: J. Tracy, R. Robins, J. Tangney (red.), The self-

conscious emotions. Theory and research (s. 174-193). New York: The Guilford Press.

Fogel, A. (1993). Developing through relationships: origins of communication, self, and culture. New

York: Harvester Wheatsheaf.

Fogel, A., King, B., Shanker, S. (red.). (2008). Human development in the twenty-first century.

Visionary ideas from systems scientists. Cambridge: Cambridge University Press.

Galambos, N. L., Leadbeater, B. J. (2000). Trends in adolescent research for the new millennium.

International Journal of Behavioral Development, 24 (3), 289-294.

Gilbert, P. (2007). The evolution of shame as marker for relationship security. W: J. Tracy, R. Robins,

J. Tangney (red.), The self-conscious emotions. Theory and research (s. 283-309). New York:

The Guilford Press.

Goetz, Keltner, (2007). Shifting meanings of self-conscious emotions across cultures: a social-

functional approach. W: J. Tracy, R. Robins, J. Tangney (red.), The self-conscious emotions.

Theory and research (ss. 153-173). New York: The Guilford Press.

Gross, J. (1998). The emerging field of emotion regulation: an integrative review. Review of General

Psychology, 2 (3), 271-299.

Grotevant, H. D. (1987). Toward a process model of identity formation. Journal of Adolescent

Research, 2, 203-222.

Czub, T., Brzeziska, A. I. (2013). Regulacyjna warto emocji wstydu w procesie ksztatowania si tosamoci. Psychologia Rozwojowa, 1 (18), 27-43.

19

Gupta, S., Rosenthal, M., Mancini, A., Chaevens, J., Lynch, T. (2008). Emotion regulation skills

mediate the effects of shame on eating disorder symptoms in women. Eating Disorders, 16, 405

417.

Harder, D. (1995). Shame and guilt assessment and relationships of shame and guilt proneness to

psychopathology. W: J. Tangney, K. Fischer (red.), Self-conscious emotions: The psychology of

shame, guilt, embarrassment, and pride (s. 368-392). New York: The Guilford Press.

Haviland, J., Davidson, R., Ruetsch, C., Gebelt, J., Lancelot, C. (1994). The place of emotion in

identity. Journal of research in adolescence, 4, 503518.

Herman, J. (2011). Posttraumatic stress disorder as shame disorder. W: R. Dearing, J. Tangney (red.),

Shame in the therapy hour (s. 261-276). Washington: American Psychological Association.

Izard, C. (1977). Human emotions. New York: Plenum Press.

Kaufman, G. (1989). Psychology of shame. New York: Springer.

Kerpelman, J. L., Pittman, J. F., Lamke, L. K. (1997). Toward a microprocess perspective on

adolescent identity development: an identity control theory approach. Journal of Adolescent

Research, 12, 325-346.

Kidwell, J. S., Dunham, R. M., Bacho, R. A., Pastorino, E., Portes, P. R. (1995). Adolescent identity

exploration: a test of Eriksons theory of transitional crisis. Adolescence, 30, 785-793.

Kroger, J., Marcia J. E. (2011). The identity statuses: origins, meanings, and interpretations. W: S. J.

Schwartz, K. Luyckx, V. L. Vignoles (red.), Handbook of identity theory and research (s. 31-53).

New York: Springer.

Kunnen, S. (red.) (2012). A dynamic systems approach to adolescent development. New York:

Psychology Press.

Kunnen, van Geert, 2012

Lagattuta, K., Thompson, R. (2007). Development of self-conscious emotions: cognitive processes

and social influences. W: J. Tracy, R. Robins, J. Tangney (red.), The self-conscious emotions.

Theory and research (s. 91-113). New York: The Guilford Press.

LeDoux, J. (1998). The emotional brain. London: Weidenfeld & Nicolson.

LeDoux, J. E. (2000). Emotion circuits in the brain. Annual Review of Neuroscience, 23, 155-184.

Lewis, H. B. (1971). Shame and guilt in neurosis. New York: International University Press.

Lewis, M. (1992). Shame. The exposed self. New York: The Free Press.

Lewis, M. (2008). The emergence of human emotions. W: M. Lewis, J. Haviland-Jones, L. Barrett

(red.), Handbook of emotions (s. 304-319). New York: The Guilford Press.

Lewis, M. D. (1995). Cognition-emotion feedback and the self-organization of developmental paths.

Human Development, 38, 71102.

Lewis, M., Sullivan, M., Stanger, C., Weiss, M. (1989). Self development and self-conscious

emotions. Child Development, 60, 146-156.

Luyckx, K., Goossens, L., Soenens, B. (2006). A developmental contextual perspective on identity

construction in emerging adulthood: Change dynamics in commitment formation and

commitment evaluation. Developmental Psychology, 42, 366-380.

Luyckx, K., Goossens, L., Soenens, B., Beyers, W. (2006). Unpacking commitment and exploration:

validation of an integrative model of adolescent identity formation. Journal of Adolescence, 29,

361-378.

Luyckx, K., Goossens, L., Soenens, B., Beyers, W., Vansteenkiste, M. (2005). Identity statuses based

on 4 rather than 2 identity dimensions: extending and refining Marcias paradigm. Journal of

Youth and Adolescence, 34 (6), 605-618.

Czub, T., Brzeziska, A. I. (2013). Regulacyjna warto emocji wstydu w procesie ksztatowania si tosamoci. Psychologia Rozwojowa, 1 (18), 27-43.

20

Luyckx, K., Schwartz, S. J., Berzonsky, M. D., Soenens, B., Vansteenkiste, M., Smits, I., Goossens,

L. (2008). Capturing ruminative exploration: extending the four-dimensional model of identity

formation in late adolescence. Journal of Research in Personality, 42, 58-82.

Luyckx, K., Soenens, B., Goossens, L. (2006). The personality-identity interplay in emerging adult

women: convergent findings from complementary analysis. European Journal of Personality, 20,

195-215.

Lynd, H. M. (1958). On shame and search for identity. New York: John Wiley & Sons.

Macdonald, J. (1998). Disclosing shame. W: P. Gilbert, B. Andrews (red.), Shame. Interpersonal

behavior, psychopathology, and culture (s. 141-157). New York: Oxford University Press.

Magai, C., McFadden, S. (1995). The role of emotions in social and personality development: history,

theory, and research. New York: Plenum Press.

Marcia, J. E. (1964). Determination and construct validity of ego identity status (Ohio State

University; unpublished doctoral dissertation),

Marcia, J. E. (1966). Development and validation of ego identity status. Journal of Personality and

Social Psychology, 3 (5), 551-558.

Morrison, A. (1989). Shame: The underside of narcissism. Hillsdale, N. J.: Analytic Press.

Nathanson, D. (1992). Shame and pride: affect, sex and the birth of self. New York: W. W. Norton.

Orth, U., Robins, R. W., Soto, C. J. (2010). Tracking the trajectory of shame, guilt, and pride across

the lifespan. Journal of Personality and Social Psychology, 99 (6), 1061-1071.

Phelps, E. A. (2005). The interaction of emotion and cognition: insights from studies of the human

amygdale. W: L. F. Barrett, P. M. Niedenthal, P. Winkielman (red.) Emotion and consciousness

(s. 51-66). New York, London: The Guilford Press.

Phelps, E. A., OConnor, K. J., Gatenby, J. C., Gore, J. C., Grillon, C., Davis, M. (2001). Activation

of the left amygdale to a cognitive representation of fear. Nature Neuroscience, 4(4), 437-441.

Pinot-Gouveia, J., Matos, M. (2011). Can shame memories become a key to identity? The centrality

of shame memories predicts psychopathology. Applied Cognitive Psychology, 25, 281-290.

Piotrowski, K. (2012). Formowanie si tosamoci w okresie wkraczania w doroso. Analiza

porwnawczna modziey sprawnej i z ograniczeniami sprawoci. Warszawa: Szkoa Wysza

Psychologii Spoecznej (niepublikowany maszynopis rozprawy doktorskiej).

Piotrowski, K., Brzeziska, A. I. (2011). Identity, self-sufficiency and disability in the context of

educational and vocational activity. Polish Psychological Bulletin, 3 (42), 160-168.

Schore, A. (1994). Affect regulation and the origin of the self. Hillsdale: Erlbaum.

Schwartz, S. J. (2005). A new identity for identity research: recommendations for expanding and

refocusing the identity literature. Journal of Adolescent Research, 20 (3), 293-308.

Smith, L. B., Thelen, E. (2003). Development as a dynamic system. Trends in Cognitive Science, 8

(7), 343-348.

Sroufe, A. (1997). Emotional development. The organization of emotional life in the early years.

Cambridge: Cambridge University Press.

Strelau, J., Zawadzki, B. (2008). Psychologia rnic indywidualnych. W: J. Strelau, D. Doliski

(red.), Psychologia. Podrcznik akademicki (tom 1, s. 765846). Gdask: Gdaskie

Wydawnictwo Psychologiczne.

Stuewig, J., Tangney, J., Heigel, C., Harty, L., McCloskey, M. (2010). Shaming, blaming, and

maiming: functional links among the moral emotions, externalization of blame and aggression.

Journal of Reaserch in Personality, 44, 91-102.

Czub, T., Brzeziska, A. I. (2013). Regulacyjna warto emocji wstydu w procesie ksztatowania si tosamoci. Psychologia Rozwojowa, 1 (18), 27-43.

21

Tangney, J. (1991). Moral affect: The good, the bad, and the ugly. Journal of Personal-ity and Social

Psychology, 61, 598-607.

Tangney, J. (1993). Shame and guilt. W: C. G. Costello (red.), Symptoms of depression (s. 161-180).

New York: Wiley.

Tangney, J. (1994). The mixed legacy of the super-ego: Adaptive and maladaptive aspects of shame

and guilt. W: J. M. Masling, R. E Bornstein (red.), Empirical perspectives on object relations

theory (s. 1-28). Washington: American Psychological Association.

Tangney, J. (1995). Shame and guilt in interpersonal relationships. W: J. Tangney, K. Fischer (red.),

Self-conscious emotions: The psychology of shame, guilt, embarrassment, and pride (s. 114-139).

New York: The Guilford Press.

Tangney, J., Burggraf, S., Wagner, E. (1995). Shame-proneness, guilt-proneness, and psychological

symptoms. W: J. Tangney, K. Fischer (red.), Self-conscious emotions: The psychology of shame,

guilt, embarrassment, and pride (s. 343-367). New York: The Guilford Press.

Tangney, J., Dearing, R. (2002). Shame and guilt. New York: The Guilford Press.

Tangney, J., Dearing, R., Wagner, E., Gramzow, R. (2000). The Test of Self-Conscious Affect-3

(TOSCA-3). Fairfax: George Mason University.

Tangney, J., Stuewig, J. (2004). A moral emotional perspective on evil persons and evil deeds. W: A.

G. Miller (red.), The social psychology of good and evil (s. 327355). New York: The Guilford

Press.

Tangney, J., Wagner, E., Fletcher, C., Gramzow, R. (1992). Shamed into anger?: the relation of shame

and guilt to anger and self-reported aggression. Journal of Personality and Social Psychology,

62, 669-675.

Tangney, J., Wagner, E., Gramzow, R. (1989). The Test of Self-Conscious Affect (TOSCA). Fairfax:

George Mason University.

Tangney, J., Wagner, E., Gramzow, R. (1992). Proneness to shame, proneness to guilt, and

psychopathology. Journal of Abnormal Psychology, 103, 469-478.

Thelen, E. (2005). Dynamic systems theory and the complexity of change. Psychoanalytic Dialogues,

15 (2), 255-283.

Tomkins, S. S. (1963). Affect, imagery, consciousness. Vol. II: The negative affects. New York:

Springer.

Tracy, J., Robins, R. (2007). The self in self-conscious emotions: a cognitive appraisal approach. W:

J. Tracy, R. Robins, J. Tangney (red.), The self-conscious emotions. Theory and research (s. 3-

20). New York: The Guilford Press.

Van Geert, P. L. C. (1994). Dynamic systems of development: change between complexity and chaos.

New York: Prentice Hall/Harvester Wheatsheaf.

Vleioras, G., Bosma H. A. (2005). Predicting change in relational identity commitments: exploration

and emotions. Identity: An International Journal of Theory and Research, 5 (1), 35-56.

Waterman, A. S. (1990). Personal expressiveness: philosophical and psychological foundations.

Journal of Mind and Behavior, 11 , 47-74 .

Waterman, A. S. (1992). Identity as an aspect of optimal psychological functioning. W: G. R. Adams,

T. P. Gullotta, R. Montemayor (red.), Adolescent identity formation: advances in adolescent

development (s. 50-72). Newbury Park: Sage.