9|r e d m o n d o ’ h a n l o n

Redmond O’Hanlon, held

1Hoe leuk is het als iemand zegt: ‘Ik zal zeker naar de begrafenis van mijn moeder gaan. En ik zal zeker een revolver meenemen en die leegschie-ten in de kist om er zeker van te zijn dat ze echt dood is.’? Ik heb Redmond O’Hanlon het verhaal al talloze malen met een zeker grimmig genoegen horen vertellen aan een bewonderend, deels huiverend, deels lachend gehoor, dat zoals vaak maar half begreep wat hij precies zei. Een goed verhaal, een bewonderend publiek – maar steeds vaker een routineus verteld verhaal, dat eerder een scherm lijkt op te trekken tussen verteller en toehoorder. Overigens met een voor iedereen bevredigend resultaat: oh, ah, gelach, ontzetting en weer die bewondering. Het publiek is tevreden en O’Hanlon weet zich, zonder zich echt bloot te geven, het centrum van alle aandacht, ontvanger van liefde en medelijden. Alles is onder con-trole, en het verleden is weer voor even bezworen.

En er valt wel het een en ander te bezweren. Een opvoeding op een Engelse kostschool, met alle bijbehorende geweld en seksuele intimi-

10 | r e d m o n d o ’ h a n l o n

datie, doet niemand echt goed. Eigenlijk is het verbazingwekkend hoe redelijk de meeste leerlingen uiteindelijk terechtkomen. Ze blijven hun leven lang geobsedeerd door homoseksualiteit, ze gaan het leger of de politiek in, ze slaan hun vrouw, ze worden professor of dominee, ze nemen als leraar op een privéschool wraak voor hun verleden of ze worden gewoon romanschrijver; hoe dan ook, ze weten zich te handha-ven in de klassenmaatschappij die Engeland nu eenmaal nog steeds is. O’Hanlon heeft er meer onder geleden dan de meesten. Het helpt natuurlijk niet als de situatie thuis ook nog eens verre van ideaal is. O’Hanlon vertelt vaak en zonder enige terughoudendheid over zijn jeugd, het meest uitgebreid in de gesprekken met Rudi Rotthier die de basis vormen van Over God, Darwin en natuur. Zijn vader was een recht-lijnige dominee die de Bijbel letterlijk nam en weinig warmte toonde jegens zijn zoon. Zijn moeder gaf na haar huwelijk een mogelijke car-rière als actrice op en leek dat de hele wereld te verwijten. O’Hanlons

Rudi Rotthier en Redmond O’Hanlon

11|r e d m o n d o ’ h a n l o n

vader was op zijn manier onafhankelijk: hij werd anglicaans en hij trouwde met een aankomend actrice. Dit alles tot grote ontzetting van zijn fundamentalistische vader, die met een zijden zakdoek de voetstap-pen wegpoetste die zijn schoondochter in zijn huis zette. Deze grootvader bracht de laatste dertien jaar van zijn leven door in een psychiatrische instelling. Zijn vrouw bezocht hem daar niet, zijn ziekte werd verzwegen, want depressie gold als een teken van de afkeer van God. Het lijkt ook een vloek, deze van vader op zoon doorgegeven ziekte. Redmonds vader zonk er later in weg, nadat hij er eerder al her-haaldelijk voor werd verpleegd, op die gruwelijke jaren-vijftig- en -zes-tig-manier, waarbij patiënten werden vastgebonden om te voorkomen dat ze bij het toedienen van elektrische schokken hun botten braken. Redmond zelf lijdt eraan en hij is bang dat zijn zoon ook een groot risico loopt. Alles wat Redmond doet vormt een halsstarrig verzet tegen deze depressie, denk ik soms.

Redmonds moeder leek dus wraak te nemen voor een vermeende ver-loren carrière. Zo vertelt Redmond het aan Rudi Rotthier: ‘Ze sloeg me vrij vaak. Ze sloeg me soms zo hard dat ik bewusteloos neerviel. Op een keer kwam ik bij en sleepte ik me naar mijn vaders werkkamer. Het was koud, ik ging bij de kachel zitten, samen met de oude spaniël die me beet als ik niet oplette. Ik kwam te dicht bij het vuur en mijn trui vatte vlam. Op dat moment draaide mijn vader zich om en hij riep: “Kate! Kate!” Verder verroerde hij geen vin. Mijn moeder kwam toegesneld, ze drukte kussens op me, wat het vuur doofde. Ze bedolf me onder haar affectie, knelde me tegen zich aan. Zo van: “Mijn schattebout.” Geen halfuur nadat ze me had geslagen. Ik dacht: Vertrouw dat soort emoties nooit ofte nimmer.’ En: ‘Als ik bij mijn moeder op schoot zat, aaide ze me en begon ze soms intriest naar me te kijken.’ Met een medelijdende hoge stem: ‘“Arme Redsie, je denkt dat ik je echte moeder ben, is het niet? Maar ik ben bang dat je door zigeuners op de drempel bent achtergelaten. En misschien komen ze terug om je op te halen.” Ze voelde zich daar goed bij, want dat ik overstuur was, moest wel betekenen dat ik haar graag mocht. En ik zocht maar naar geheime deuren waardoor de zigeuners me op zouden komen halen. Ze probeerde vaak hetzelfde trucje. Op den duur begon ik me ertegen te verzetten. Ik zei: “Niet waar.” Waarop zij repliceerde: “Wél waar, en

12 | r e d m o n d o ’ h a n l o n

als ik me niet vergis, komen ze volgende week.” Ze rekte de marteling zo lang ze kon.’

Redmonds ouders traden ook samen op. Rond zijn negentiende woont hij op kamers in Oxford, waar hij Engelse literatuur studeert. Op een ochtend komt zijn vader voorrijden en neemt hem mee naar het Randolph, het chicste hotel-restaurant van Oxford, geheel tegen zijn karakter in. Daar lunchen ze en na afloop rijdt zijn vader hem terug. Als ze bij zijn huis komen claxonneert hij en tot zijn verbijstering ziet Red-mond zijn moeder naar buiten komen. Ze neemt naast zijn vader plaats en ze verdwijnen zonder nog iets te zeggen. Redmond gaat naar boven, naar zijn kamer. Alle boekenkasten zijn leeg, op de verzamelde gedich-ten van Wordsworth na. Er hangt geen poster of schilderij meer aan de muur en van beneden achter stijgt een doordringende brandlucht op. Zijn moeder heeft alles in de tuin op een hoop gegooid, er benzine over gegoten en de hele verderfelijke boel in de fik gestoken. ‘Ach,’ zegt Redmond nu, ‘het heeft me er tenminste van overtuigd dat boeken werkelijk belangrijk zijn.’ Rotthier bezoekt samen met Redmond het graf van zijn moeder. ‘En,’ vraagt Rotthier, ‘kun je hier nu staan zonder een revolver in het graf leeg te schieten?’ ‘Zeker,’ antwoordt O’Hanlon, ‘ik houd enige afstand, ik verstop me achter een oude grafsteen. Een maand of zes geleden kwam ik hier samen met mijn broer. Hij stond aan het graf en vertelde over wat hij zoal gedaan had. Onderwijl hield ik afstand. Ik ben nog altijd bang dat er een hand boven de grond zal uitstijgen om mijn enkel te grijpen.’ Leuk? Dat verhaal over het graf en de revolver? Ja, alles in aanmerking genomen wel. Heel leuk.

2Gelukkig zijn er boeken. Gelukkig is er de natuur. Natuur, natuurlijke historie, laat je nooit in de steek, is O’Hanlons lijfspreuk. De natuur, ver-halen over de natuur bieden altijd troost. Die verhalen beginnen bij Gilbert White, de (hulp)dominee die zijn leven lang de natuur bestudeerde in het dorpje Selborne. Hij bundelde daarover een aantal brieven tot The Natural History of Selborne (1789), een boek dat sindsdien zonder onderbreking in druk is gebleven. White was een van de eersten die de levende natuur beschreven, gebaseerd op

illustratie uit A History of the British Sea-anemons and Corals

13t i t e l |

14 | r e d m o n d o ’ h a n l o n

eigen observaties. Iedereen die tegenwoordig over hem schrijft begint er enigszins meewarig mee dat hij dacht dat huiszwaluwen de winter doorbrachten in holen in rivieroevers. Een in eerste instantie veel aan-nemelijker verklaring dan de werkelijkheid: in de herfst naar zuidelijk Afrika vliegen en de volgende lente op dezelfde plaats terugkeren om een nest te bouwen. Ik moet bij dit verhaal altijd denken aan een bezoek met O’Hanlon aan het Artisaquarium. Na afloop, na al die kleuren en variaties, keken we elkaar aan en zeiden in koor: ‘Het is echt veel makke-lijker om in God te geloven dan in evolutie.’ Iris Murdoch vond dan weer dat vogeltrek met zijn massale sterfte zo ‘wasteful’ en ‘immoral’ was dat het een overtuigend bewijs vormde voor het niet-bestaan van God. White was ook een van de eersten die vogels herkende en beschreef aan de hand van hun zang en daardoor onder meer aantoonde dat de wel erg op elkaar lijkende fitis en tjiftjaf verschillende soorten zijn. Er waren in Whites tijd nog geen verrekijkers, reden waarom tot dan toe vogels eerst werden geschoten en daarna pas bestudeerd. Whites boek leidde tot een ware rage in natuurhistorische studies en uitstapjes, die bijna de gehele negentiende eeuw heeft geduurd. Met duizenden tegelijk toog men naar zee, een gidsje van Philip Henry Gosse in de hand. (Gosse was een uitmuntend waarnemer en tekenaar en zijn natuurhistorische, populariserende boeken waren bestsellers. Zijn zoon Edmund heeft hem beschreven als een tiran in de prachtige roman Father and Son.) Met hun aanstekelijke verhalen, met hun belangstelling voor het gedrag van dieren, hebben White en Gosse de basis gelegd voor de moderne natuurwaarneming, van Wallace tot Attenborough. Die enorme belangstelling had een keerzijde. Men trok er niet alleen op uit, men wilde de natuur ook in huis halen. Iedereen wilde wel een aqua-rium (Gosse geldt als de uitvinder van het aquarium) of een terrarium, en anders wel een verzameling opgezette dieren of vogeleieren. Het Engelse platteland werd leeggeplunderd. Algauw leek het eigen land te klein en honderden verzamelaars trok-ken de wereld in en zonden exemplaren van de planten en dieren die ze verzamelden naar Engeland. Alfred Russel Wallace voorzag zo in zijn onderhoud. Wallace is een van de grootste helden van O’Hanlon. Omdat hij onafhankelijk van Darwin een evolutietheorie ontwikkelde, maar er is nog een andere reden. Dit zegt hij erover tegen Rotthier: ‘De negen-tiende-eeuwse reizigers deden alsof ze alleen op reis waren, maar ze werden naar hun doel geleid door geweldige, slimme, grappige mensen.

15|r e d m o n d o ’ h a n l o n

Ook bij Darwin was dat zo. In zijn dagboeken vind je wel verwijzingen naar zijn metgezellen, maar in de officiële boeken nauwelijks. Als zoon van een rijke arts was hij het gewend bedienden te hebben. En die ver-meldde hij dus doorgaans niet. Wallace, een werkmens, vermeldde wel de mensen die hem hielpen. Ik denk dat Wallace, zonder het te besef-fen, door mensen te beschrijven, te appreciëren, een nieuw genre heeft geschapen binnen de literatuur over natuurhistorie. Ik wilde op die lijn zitten.’ Veel verzamelaars schreven verslagen van hun reizen. Vaak prachtig geïllustreerd wekten die op hun beurt weer nieuwe reislust. Niet alleen de verzamelaars schreven boeken, ook al die dominees die in navolging van White de natuur waren gaan bestuderen, zetten hun observaties en gedachten op papier. Aanvankelijk deden ze dat om de schepping in al zijn vormen te verheerlijken, maar naarmate hun kennis toenam raakten steeds meer dominees in gewetensconflict doordat zij hun waarnemingen niet langer konden verenigen met de verhalen uit de Bijbel. De wildste (en de mooiste) theorieën ontwier-

O’Hanlon bereidt een reis voor.

16 | r e d m o n d o ’ h a n l o n

pen ze om hun geloof in stand te kunnen houden. Fossielen (een andere rage) wezen niet op het veranderen en uitsterven van soorten, nee, God had natuurlijk de aarde geschapen met alle fossielen erin verstopt. Red-monds vader geloofde een eeuw later nog in de theorie dat de aarde ver-schillende malen werd geschapen: als God niet tevreden was liet hij alle beesten en planten uitsterven en begon hij opnieuw. Dat verklaarde vol-gens hem de fossielen en de ogenschijnlijke evolutie. Deze dominees waren wel de beste lezers van Darwin. Zij bezaten de kennis om zijn werk te begrijpen. Tegelijkertijd valt het hierdoor een-voudig te verklaren dat het aantal zelfmoorden onder dominees in de negentiende eeuw in Engeland extreem hoog was.

Redmonds vader had een uitgebreide bibliotheek, met veel boeken over Afrika en over natuurlijke historie. Aan het begin van hun lange reis door Congo vraagt zijn reisgenoot Larry aan Redmond wat hij in hemels-naam echt wil zien in Afrika. Redmonds antwoord geeft een andere kijk op zijn jeugd. ‘De pygmeeën. Maar er is nog iets anders. En dat is net zo irratio-neel als jouw gaboenpofadder. Voor de oorlog was mijn vader angli-caans zendeling in Abessinië. Hij heeft een boek over de Koptische Kerk geschreven. Hij vertrok toen de Italianen het land binnenvielen, en toen had hij de koninklijke bijbel, de bijbel van de keizer, voor alle zekerheid meegenomen, en die heeft hij teruggegeven toen Haile Selas-sie in ballingschap ging en in Bath kwam wonen. Maar goed, hij had een schitterende verzameling boeken over Afrika in zijn grote, don-kere studeerkamer in de pastorie in Wiltshire, waar ik ben opgegroeid. Het was mij verboden in die studeerkamer te komen, maar als hij op huisbezoek was bij zijn gemeenteleden, of bij de koorrepetities, of als hij avonddienst had of oefende met de klokkenluiders of vergaderde met de kerkenraad, dan sloop ik naar binnen, en dan pakte ik een deel van Bannermans Birds of Tropical West Africa van de tweede plank rechts achter de deur, en dat legde ik op de papieren op zijn tafel. Ik ging dan op zijn stoel zitten, vanwaar je uitzicht had over de hellende grasrand, langs de zonnewijzer, over het grasveld waar een groene specht mieren kwam zoeken, naar de taxussen, naar de struiken waar we oerwoudje speelden, de enorme bruine beuk, de kastanjeboom, en daarachter was een beek waar ik visjes ving in limonadeflesjes, met brood als aas, en dan kwam het water tot boven mijn kaplaarzen…’

de nachtzwaluw uit deel 3 van Bannermans Birds of Tropical West Africa

18 | r e d m o n d o ’ h a n l o n

En: ‘Ik wil een wimpelnachtzwaluw zien. Ik moet een jaar of elf, twaalf zijn geweest. In deel drie van Bannerman staat een tekening van een wimpelnachtzwaluw die zijn zeventig centimeter lange veren langs de maan laat zwieren. Ik vond dat de vreemdste en de verrukkelijkste vogel die ik ooit had gezien. En dat vind ik nog steeds. En die nacht, te midden van mijn ontleedmesjes, aluin en pakken havermout om de viezigheid op te zuigen, terwijl ik aan de keukentafel zat en de hele nacht stiekem een das vilde die zo op een reuzenpanda was gaan lijken dat hij naar een schuurtje was verbannen, zou ik er een aantal dozen met konijnenvach-ten voor over hebben gehad om de kans te krijgen om een wimpelnacht-zwaluw op te zetten. En zo denk ik er nog steeds over.’ Bijna idyllisch is het verhaal dat Redmond tegen Rudi Rotthier ver-telde: ‘In de vakanties ging ik met mijn vader mee als hij vergaderde met de bisschop in Salisbury. De tijd dat hij in vergadering was, bracht

nachtzwaluw uit Bannerman