RANA PROBLEMATIČNA PONAŠANjA – OSNOVA ZA PREDIKCIJU

Krneta, Šević: RANA PROBLEMATIČNA PONAŠANjA – OSNOVA ZA PREDIKCIJU ASOCIJALNOG PONAŠANjA ________________________________________________________________________________________________________

1

Prof. dr Dragoljub Krneta1 Fakultet političkih nauka Univerzitet u Banjoj Luci Aleksandra Šević2 Originalni naučni rad Stavanger, Norveška UDK: 37.015.3

==============================================================================

RANA PROBLEMATIČNA PONAŠANjA – OSNOVA ZA PREDIKCIJU ASOCIJALNOG PONAŠANjA

Rezime: U radu se analiziraju rezultati istraživanja raširenosti problematičnog ponašanja učenika osnovne i srednje škole. Polazi se od toga da je metodološki i logički opravdano tragati za ranim oblicima problemskih ponašanja učenika, jer je izvjesno da su odrasli osuđeni počinioci krivičnih djela još u ranom školskom uzrastu manifestovali oblike problemskog ponašanja u školi i društvu. Problemski oblici ponašanja klasifikovani su u tri kategorije: neadekvatno ponašanje u školi; manifestovano asocijalno ponašanje i počinjeno nasilje. Prezentovani rezultati istraživanja su pokazali da su najrašireniji oblici: (a) asocijalnog ponašanja: krađe, laganje radi lične koristi, pušenje, opijanje i kockanje; (b) neadekvatnog ponašanja u školi: dosađivao/la se dok traju časovi; nije nosio/la potreban pribor i knjige za nastavu; nije pratio/la na času i smetao je drugima u tome; kasnio/la na čas i ulazio poslije nastavnika; (c) počinjenog nasilja: sukobljavao/la se sa vršnjacima; vrijeđao/la ljude; psovao/la i drao/la se na javnom mjestu; verbalno se sukobljavao/la s profesorima; bio/la umiješan/a u grupnim tučama; namjerno fizički napao/la neke osobe. Komparacija ovih rezultata sa rezultatima koje su dobili istraživači na uzorku osuđenih lica nedvosmisleno pokazuje zapažene sličnosti, jer su osuđena lica na osnovnoškolskom uzrastu ispoljavali iste osobine: lagali za svoju korist, a na tuđu štetu; konzumirali cigarete; opijali se; igrali igre na sreću i kockali se; dosađivali se dok traju časovi; učestvovali u tučama; družili se sa agresivnim ljudima; bili umješani u grupnim tučama; drugima nanosili tjelesne povrede itd. Ključne riječi: asocijalno ponašanje, neadekvatno ponašanje u školi, počinjeno nasilje, problemska ponašanja učenika.

Uvodne napomene

Problemska ponašanja učenika u osnovnim i srednjim školama sve više zaokupljaju pažnju ne samo nastavnika, pedagoga i psihologa u školi, nego i šire javnosti. U školi i drugim vaspitno-obrazovnim i kulturnim institucijama problemski oblici ponašanja učenika definisani su najčešće kao problemska ponašanja (,,problem djeca”), vaspitna zanemarenost ili vaspitna zapuštenost, a sankcionišu se prema pravilnicima o izricanju disciplinskih mjera, dok su – u društvu – teži oblici regulisani krivičnim zakonom, a blaži oblici zakonom o prekršajima.

1 Imejl-adresa: [email protected] 2 Imejl-adresa: [email protected]


2

Za takve oblike ponašanja upotrebljavaju se različiti pojmovi, koji se razlikuju kako po širini zahvata različitih manifestacija (asocijalno, antisocijalno), tako i prema vrsti problemskog ponašanja (kriminalno, delinkventno, nasilničko...). Njihovo zajedničko obilježje je to što se manifestuju kao oblici ponašanja koji su u suprotnosti sa socijalnim normama i po pravilu znače blaže ili teže sukobljavanje s moralnim normama i društvenim propisima. Interes javnosti za takve pojave postaje izraženiji nakon grubih destruktivnih ili nasilničkih ponašanja mladih u školi i društvu, posebno onih sa tragičnim posljedicama. Tada se javno mnjenje, naročito mediji, usmjere na traganje za odgovorima o uzrocima takvih nemilih pojava. Konsultuju se različiti stručnjaci koji objašnjavaju etiologiju (uzroke) i fenomenologiju (intenzitet i oblike manifestovanja) tih pojava, ukazujući pritom na ,,propuste porodice” u ranom vaspitanju. Pritom se gubi iz vida da nastanak takvih pojava uzrokuje veći broj faktora koji djeluju u porodici, školi, društvu i sl. Nerijetko se kao glavni uzročnik navodi struktura ličnosti, ukazujući da su prestupnici ,,psihološki drugačiji” od neprestupnika. S tim u vezi realizovana su empirijska istraživanja velikog broja psihologa i kriminologa. Dobijeni rezultati su pokazali da udio ličnosti u asocijalnom ponašanju ima važnu ulogu. Tako Momirović (1995) konstatuje:

Bilo je potrebno zapanjujuće mnogo godina pa da većina psihologa, izvestan broj kriminologa, pa čak i neki sociolozi, shvate nekoliko očiglednih činjenica. Te su činjenice posledica toga što je svaki oblik ljudskog, pa stoga i kriminalnog ponašanja, u suštini motorički akt kojem je prethodio neki proces donošenja odluka, iako je proces odlučivanja, naravno, kognitivni proces; na ishod tog procesa i kod ljudi, kao i kod svih ostalih živih bića, utiču konativni faktori. Zbog toga neposredni uzrok kriminalnog ponašanja, pored kognitivnih, mogu biti još samo konativne karakteristike.

Međutim, u psihološkoj i kriminološkoj literaturi (Hošek, 1995; Hošek, Momirović, 1995, 1997; Hošek, Obretković, Momirović,1995; Kron, 1995; Momirović, 1995; Mrvić-Petrović, Nikolić-Ristanović, Volf, 1995; Rakić, 1981; Vasiljević, 1995; Vučinić, 1995) konstatovano je da su uzroci neprihvatljivih ponašanja veoma različiti, a dosadašnja naučna istraživanja su dokazala da jedan faktor sam po sebi ne može biti uzročnik takvih pojava. Opšte je slaganje da problemska ponašanja djece i mladih uzrokuje sindrom faktora koji djeluju u društvu, školi, porodici i u ličnosti prestupnika, s tim što se može govoriti i o uslovima koji su povoljniji da se takvo ponašanje lakše manifestuje. Drugim riječima, empirijska istraživanja etiologije različitih oblika problemskih ponašanja djece i mladih doprinijela su da u objašnjenju nastanka kriminaliteta prevladava saznanje da takvo ponašanje izaziva sindrom faktora, ali i da se, osim faktora koji utiču direktno, govori i o djelovanju specifičnih i posredujućih faktora. Tako se ionako kompleksna pojava čini još kompleksnijom. Osim toga, naglašava se i značaj povoljne socijalne klime za nastanak i širenje oblika asocijalnog ponašanja. U tom kontekstu ukazuje se na značaj širih društveno-političkih i ekonomskih uslova, ali i užih karakteristika socijalne sredine (npr. tolerancija različitih oblika kriminaliteta, neefikasan sistem preventive i sankcionisanja), koji u manjem ili većem stepenu pogoduju ne samo javljanju, nego i širenju oblika asocijalnog ponašanja. Tako je evidentno da neefikasne društvene mjere i spor sistem otkrivanja i sankcionisanja pojedinaca koji manifestuju različite oblike asocijalnog ponašanja u velikoj mjeri doprinose širenju takvih oblika ponašanja.


3

U tom kontestu se postavljaju i različita pitanja o tome da li se uočena problemska ponašanja djece i mladih mogu smatrati kao rani znaci za najavu kasnijeg asocijalnog, antisocijalnog ili kriminogenog ponašanja. Drugim riječima, važno pitanje je: da li je moguće na ranom školskom uzrastu identifikovati različite oblike problemskih ponašanja, posmatrati ih kao znake i tumačiti kao prediktore kasnijeg asocijalnog ponašanja? U ovom radu se najčešće koriste dva pojma: problemska ponašanja (za učenike u školi) i asocijalno ponašanje kao opšti pojam za sve druge oblike neprimjerenog i neprihvatljivog ponašanja u školi i društvu.

Polazne osnove

Osim interesovanja stručnjaka i javnosti za etiologiju i fenomenologiju asocijalnog ponašanja, prevencija nije dovoljno prisutna ne samo u javnosti, već i u institucijama koje bi trebalo da rade na suzbijanju takvih oblika ponašanja. U literaturi se mogu naći radovi koji pokazuju da su pedagozi, psiholozi, sociolozi, kriminolozi i drugi stručnjaci pokušavali konstruisati različite mjerne instrumente za ranu identifikaciju asocijalnih tendencija u ponašanju djece i mladih. U tom kontekstu Rakić konstatuje da su još šezdesetih godina u SAD-u i Engleskoj konstruisane prediktivne tabele ,,pomoću kojih se može predvidjeti delinkvencija na osnovu određenih formi ranijeg delinkventnog ponašanja” (Rakić, 1981: 254). I na prostoru bivše Jugoslavije bilo je pokušaja predviđanja asocijalnog ponašanja na osnovu identifikacije oblika i intenziteta ranih problemskih ponašanja učenika. Tako je Skaberne u Sloveniji pokušao odgovoriti na pitanje da li je i na kakav način moguće već na osnovnoškolskom uzrastu primijetiti ,,socijalnu problematičnost” (Skaberne, 1965). Tehnikom ,,ko je ko” od 2.615 učenika, njih 945 je ocijenjeno kao problematično. Nakon nekoliko godina od ovih 945 učenika 137 je učinilo kažnjiva djela, koja su bila registrovana u lokalnoj stanici policije. Iako je ustanovljeno da postoji razlika u vrsti učinjenih kažnjivih djela, pokazalo se da je ,,najsimptomatičnija za kasnije delinkventno ponašanje lažljivost, a da su agresivnost i negativan školski uspjeh podjednako važni”. Na osnovu takvih metodoloških koncepcija Kalajdžić (2012) je realizovala istraživanje Oblici ranih problemskih ponašanja počinilaca krivičnih djela kao prediktor asocijalnog ponašanja učenika na uzorku 207 osuđenih lica, muškog pola, u Kazneno-popravnom zavodu Foča, koja su izdržavala kaznu zatvora za počinjena krivična djela kažnjiva Krivičnim zakonom Republike Srpske i BiH (teško ubistvo, ubistvo, teške tjelesne povrede, silovanje, obljuba nad nemoćnim licima, ratni zločin protiv čovječnosti, razbojništvo, nedozvoljena prodaja i promet opojnih droga, teška krađa, krađa, itd). Utvrdila je da su najfrekventniji oblici: (a) asocijalnog ponašanja: lagao za svoju korist, a na tuđu štetu; konzumirao cigarete; opijao se sam ili u društvu; igrao igre na sreću i kockao se; (b) neadekvatnog ponašanja u školi: dosađivao se dok traju časovi; učestvovao u tučama; nije nosio potreban pribor i knjige na nastavu; kasnio na časove i ulazio poslije nastavnika; izostajao sa časova iz neopravdanih razloga; (c) počinjenog nasilja: sukobljavao se sa vršnjacima; družio se sa agresivnim ljudima; bio umješan u grupnim tučama; drugima nanosio tjelesne povrede; psovao i drao se na javnim mjestima; uništavao tuđu imovinu. Komparacija ovih rezultata sa rezultatima koje je dobio Skaberne nedvosmisleno pokazuje zapažene sličnosti. Evidentno je da su osuđena lica na školskom uzrastu manifestovala iste ili


4

slične znake kao i ispitanici u istraživanju Skabernea, a to su: agresija (u različitim oblicima), lažljivost i školska nedisciplina.

Koncepcija istraživanja

Na osnovu takvih rezultata istraživanja, metodološki je opravdano raditi na identifikaciji učenika koji manifestuju problemska ponašanja i tragati za indikatorima koji se mogu tretirati kao prediktori kasnijeg asocijalnog ponašanja. Da bi se moglo vaspitno djelovati, potrebno je prvo utvrditi u koju kategoriju dijete treba da se klasifikuje, pa tek onda iznalaziti moguće uzroke problemskih ponašanja i prema tome podešavati postupke vaspitnog djelovanja. U traganju za odgovorom da li je moguće identifikovati intenzitet i oblike ranih problematičnog ponašanja kao osnovu za predikciju asocijalnog ponašanja kod učenika osnovne i srednje škole, primjenjen je nomotetski, tj. statističko-psihometrijski psihodijagnostički pristup, u okviru empirijsko-neeksperimentalnog istraživanja. Pošlo se od toga da je u postupku dijagnostikovanja problemskih ponašanja učenika opravdano i poželjno tragati za onim oblicima problemskih ponašanja koji su zajednički za više učenika, što omogućava razumijevanje i objašnjavanje ponašanja većeg broja jedinki, a ne samo pojedinca. Naime, pristalice psihometrijskog ili nomotetskog pristupa zastupaju stajalište da se ličnost može tumačiti i predviđati samo na osnovu opštih zakona, jer pojedinac nije izdvojen iz društva. U tom smislu se polazi od toga da je za osmišljavanje pouzdanih programa prevencije značajnije ono što važi za većinu učenike, nego ono što se odnosi samo na izdvojenog pojedinca. Primjenjen je pristup koji je realizovan kao ,,snimak stanja” u određenom periodu. Drugim riječima, osnovno polazište ovog istraživanja koncipirano je u pravcu objašnjavanja fenomenologije problemskih ponašanja učenika, očekujući da je moguće otkriti zajedničke karakteristike ili sličnosti oblika ranog problemskog ponašanja učenika i oblika ponašanja počinilaca krivičnih djela na školskom uzrastu. Osim toga, imamo na umu da se na tom uzrastu ne mogu očekivati svi oblici asocijalnog, posebno kriminogenog, ponašanja kao kod odraslih osoba, nego samo blaži oblici kao što su laganje, konzumiranje alkohola, droge, kockanje, pušenje duvanskih proizvoda, nasilničko ponašanje i drugi. Stoga je problem istraživanja određen kao utvrđivanje raširenosti (po oblicima i intenzitetu) manifestovanih oblika problemskog ponašanja učenika u osnovnoj i srednjoj školi. Problemski oblici ponašanja klasifikovani su u tri kategorije: (a) asocijalno ponašanje; (b) neadekvatno ponašanje u školi i (c) počinjeno nasilje. Prema raspoloživim metodama i mogućnostima njihove primjene za ovo istraživanje je primjenjen servej metod (Surwey), kao najprimjereniji i najrelevantniji empirijsko--neeksperimentalni pristup. Ovaj metod je veoma pogodan za empirijska istraživanja, jer se mogu veoma brzo i u različitim uslovima prikupiti mnogobrojni podaci od ispitanika koji se na drugačiji način teško mogu dobiti. Osim toga, ovaj metod omogućava primjenu raznovrsnih mjernih instrumenata i kompjutersku obradu podataka, što je veoma bitno za svako pa i ovo istraživanje. U radu se pošlo od opšte hipoteze da su problemska ponašanja učenika vrlo različitog karaktera, ali da je moguće identifikovati najfrekventnije oblike u području asocijalnog ponašanja, neadekvatnog ponašanja u školi i počinjenog nasilja.


5

Oblici asocijalnog ponašanja identifikovani su primjenom skale koja sadrži 14 najčešćih oblika asocijalnog ponašanja; oblici neadekvatnog ponašanja primjenom skale koja sadrži 7 najčešćih oblika neadekvatnog ponašanja, te raširenost počinjenog nasilja primjenom skale sa 10 najčešćih oblika vršnjačkog nasilja. Za sve skale urađeno je preliminarno istraživanje, gdje su učenici odgovarali na veći broj pitanja o tome da li su i koliko često napravili neku od navedenih radnji i procjenjivali "nikako", "ponekad" ili "više puta". Za odgovor "nikako" učenici su dobijali 1 bod, za odgovor "ponekad" 2 boda i za odgovor "više puta" 3 boda. Na taj način su utvrđeni najfrekventniji oblici manifestnog asocijalnog ponašanja, neadekvatnog ponašanja u školi i raširenost počinjenog nasilja. Veći bruto rezultat pokazuje izraženiji stepen problemsih oblika ponašanja učenika u školi i u društvu. Cilj ovako koncipiranog istraživanja definisan je kao analiza raširenosti problemskih oblika ponašanja, tj. identifikovanja intenziteta asocijalnog ponašanja, neadekvatnog ponašanja u školi i počinjenog nasilja kod učenika osnovne i srednje škole. Uzorkom je obuhvaćeno 634 učenika iz osnovnih i srednjih škola sa područja zapadnog dijela Republike Srpske i zapadnog dijela Federacije Bosne i Hercegovine, a proporcionalno njihovom učešću u strukturi učenika u osnovnim i srednjim školama. Tako je uzorkom obuhvaćen uzrast učenika od 13 do 19 godina, s tim što prosječan uzrast izražen kroz aritmetičku sredinu iznosti 15,35 i standardnu devijaciju 2,09 godina. Na osnovu veličine uzorka, načina izbora ispitanika u uzorku, kao i konačne strukture izabranih učenika prema relevantnim varijablama, može se zaključiti da ovakav uzorak predstavlja dovoljno dobru osnovu za pouzdano izvođenje segmentarnih analiza, kao i relevantnih zaključaka i generalizacija, te da ispunjava osnovne metodološke zahtjeve za empirijska istraživanja korelacionog tipa.

Analiza rezultata raširenosti oblika problematičnog ponašanja učenika

Kao što je u teorijskom dijelu rada naglašeno, oblici asocijalnog ponašanja identifikovani su samoiskazom učenika primenom skale za ispitivanje raširenosti manifestovanih oblika asocijalnog ponašanja, skale za ispitivanje neadekvatnog ponašanja u školi i skale za ispitivanje počinjenog nasilja.

a) Manifestovano asocijalno ponašanje

U skali za ispitivanje raširenosti manifestovanih oblika asocijalnog ponašanja kod učenika individualni rezultati klasifikovani su u kategorije intenziteta oblika manifestnog asocijalnog ponašanja – "nikako", "povremeno" i "često", koji su predstavljeni u tabeli 1.

Tabela 1: Kategorije intenziteta manifestovanog asocijalnog ponašanja kod učenika

Kategorije intenziteta Br. % nikako 531 83.75 povremeno 98 15.45 često 5 .79


6

Uvid u tako predstavljene rezultate pokazuje da su oblici manifestovanog asocijalnog ponašanja učenika distribuirani tako da prevladavaju učenici koji nisu ispoljili asocijalno ponašanje, tj. oni koji su klasifikovani u kategoriju "nikako", kakvih je 83,75%, zatim slijede učenici koji su povremeno ispoljili neki od različitih oblika asocijalnog ponašanja, kakvih je 15,45%, te da je samo 5 ili 0,79% učenika klasifikovano u kategoriju "često". Drugim riječima, tako distribuirani odgovori pokazuju da mali procenat učenika (0,79% ) često ispoljava, dok je mnogo veći procenat onih koji različite oblike asocijalnog ponašanja manifestuju povremeno. Na taj se način može izvesti zaključak da su kod učenika prisutni različiti oblici manifestovanja asocijalnog ponašanja, iako je kod većine evidentno prosocijalno ponašanje ili odsustvo asocijalnog ponašanja. Procjene učenika o zastupljenost pojedinih oblika asocijalnog ponašanja pokazuju da postoje i razlike u raširenosti pojedinih oblika asocijalnog ponašanja. Izračunavanjem skalnihvrijednosti

ili aritmetičkih sredina ( X ) utvrđena je prosječna vrijednost ili prosječna raširenost za svaki navedeni i procjenjeni oblik asocijalnog ponašanja. Na osnovu tih pokazatelja može se konstatovati da su anketirani učenici različitim intenzitetom iskazali stepen manifestovanog asocijalnog ponašanja, kako se može vidjeti iz rezultata koji su predstavljeni u tabeli 2.

Tabela 2: Raširenost pojedinih oblika manifestnog aocijalnog ponašanja učenika

Nikako

Ponekad

Više puta

Bez odgovora

Oblici asocijalnog ponašanja: X

1 2 3 0 izvršio krađu

1.87

268 42.27

178 28.07

188 29.65

0 0.00

lagao da bi izvukao neku korist

1.83 279

44.01 178

28.07 177

27.91 0

0.00 pušio cigarete

1.55

404 63.72

104 16.40

125 19.71

1 .15

opijao se

1.41 465

73.34 70

11.04 98

15.45 1

.15 kockao

1.19

550 86.75

41 6.46

41 6.46

2 .31

pušio travu

1.17 552

87.06 54

8.51 28

4.41 0

0.00 bio drzak ili izazivao nerede na javnom mjestu

1.15

555 87.53

49 7.72

26 4.10

4 .63

bježao od kuće

1.12 568

89.58 50

7.88 16

2.52 0

0.00 bježao iz škole

1.08

593 93.53

28 4.41

13 2.05

0 0.00

uživao drogu

1.07 592

93.37 21

3.31 16

2.52 5

.78 švercovao, tapkario (dilao)

1.06

591 93.21

24 3.78

13 2.05

6 .94

uživao koristeći tablete

1.05 606

95.58 18

2.83 9

1.41 1

.15 bavio se prostitucijom

1.05

612 96.52

8 1.26

14 2.210

0 0.00

skitao i prosjačio

1.04 611

96.37 12

1.89 8

1.26 3

.47


7

Tako se za najrašireniji oblik asocijalnog ponašanja – izvršio krađu – samo 42,27% učenika izjasnilo da nije "nikako", dok se čak 29,65% izjasnilo da je to uradilo "više puta", a 28,07% samo

"ponekad", čija je skalna vrijednost prva u rangu i iznosi X = 1,87. Slično su distribuirani i rezultati procjene raširenosti laganja radi neke koristi, čija je skalna vrijednost druga u rangu i

iznosi X = 1,83. Naime, samo 44,00% učenika se izjasnilo da nije "nikako" lagalo da bi izvuklo neku korist, dok se 28,07% izjasnilo da je "ponekad" lagalo, a čak 27,92% da je to uradilo "više puta".

Među najraširenijim oblicima asocijalnog ponašanja su pušenje ( X = 1,55), jer se 19,72%

anketiranih učenika izjasnilo da je to uradilo "više puta" i opijanje ( X = 1,41.), kako se izjasnilo 15,45% učenika.

Među prvih pet najraširenijih oblika asocijalnog ponašanja je i kockanje ( X = 1,19), jer se 6,46% učenika izjasnilo da je to uradilo "više puta", a isto toliko da je to uradilo "ponekad".

Među oblicima asocijalnog ponašanja najmanje je rašireno skitnja i prosjačenje ( X = 1,04.), jer se 1,89% učenika izjasnilo da je to uradilo "ponekad", a 1,26% "više puta". Zatim slijede

"bavljenje prostitucijom" i "konzumiranje tableta" ( X = 1,05), pa "bavljenje švercom" ( X =

1,06) i "uživanje droga" ( X = 1,07). Na osnovu tako distribuiranih rezultata može se izvesti zaključak da su kod anketiranih učenika evidentirani svi oblici asocijalnog ponašanja, s manjim ili većim intenzitetom raširenosti, ali da su krađe i laganje najrašireniji oblici.

b) Neadekvatno ponašanje u školi

U skali za ispitivanje raširenosti neadekvatnog ponašanja učenika u školi prezentovano je 7 različitih (najčešćih) oblika neadekvatnog ponašanja u školi, koji se odnose na različite oblike ponašanja u nastavi i van nje. Učenici su procjenjivali na skali ("nikako", "ponekad" ili "više puta") i odgovarali da li su i koliko često napravili neku od navedenih radnji. Dobijeni individualni rezultati klasifikovani su u kategorije intenziteta oblika manifestnog asocijalnog ponašanja "nikako", "povremeno" i "često", koji su predstavljeni u tabeli 3. Uvid u tako predstavljene rezultate pokazuje da su oblici neadekvatnog ponašanja učenika u školi distribuirani tako da prevladavaju učenici koji nisu ispoljili nikakvo ponašanje neprimjereno pravilima škole. Ti učenici su klasifikovani u kategoriju "nikako", kakvih je 60,25%. Zatim slijede učenici koji su manifestovali neadekvatno ponašanje u manjem ili veće stepenu, tj. oni učenici koji su povremeno ispoljili neki od različitih oblika neadekvatnog ponašanja, kakvih je 38,33%. Najmanje je učenika – samo 9 ili 1,41% – koji "često" ispoljavaju oblike neadekvatnog ponašanja. Drugim riječima, tako distribuirani rezultati pokazuju da mali procenat učenika (1,41%) često ispoljava neadekvatno ponašanje, dok je mnogo veći procenat koji različite oblike asocijalnog ponašanja manifestuju "povremeno", čak 38,33%.


8

Tabela 3: Kategorije intenziteta neadekvatnog ponašanja u školi

Kategorije intenziteta Br. % nikako 382 60.25 povremeno 243 38.33 često 9 1.41

Na taj se način može izvesti zaključak da su kod anketiranih učenika prisutni različiti oblici neadekvatnog ponašanja u školi, ali da je kod većine evidentno odsustvo asocijalnog ponašanja ili da je prisutno ponašanje primjereno školskim pravilima i situacijama. Procjene učenika o zastupljenost pojedinih oblika neadekvatnog ponašanja u školi pokazuju da postoje i razlike u raširenosti pojedinih oblika neadekvatnog ponašanja, kako se može vidjeti iz rezultata koji su predstavljeni u tabeli 4.

Tabela 4: Raširenost pojedinih oblika

neadekvatnog ponašanja učenika u školi Više puta

Ponekad

Nikako

Bez odgovora

Oblici neadekvatnog ponašanja učenika u školi

X

3 2 1 0

dosađivao se dok traju časovi 1.92 172

17.35016 352

55.52050 110

27.12934 0

0.00000

izlazio sa časa pod izgovorom da mora u WC 1.51 39

6.15142 245

38.64353 349

55.04732 1

.15773

nije nosio potreban pribor i knjige za nastavu 1.47 38

5.99369 226

35.64669 370

58.35962 0

0.00000

nije pratio na času i smetao je drugima u tome 1.39 20

3.15457 212

33.43849 402

63.40694 0

0.00000

kasnio na čas i ulazio poslije nastavnika 1.38 20

3.15457 210

33.12303 402

63.40694 2

.31546

izostajao sa časova iz neopravdanih razloga 1.36 10

1.57729 212

33.43849 408

64.35331 4

.63091

verbalno se sukobljavao sa nastavnicima 1.19 9

1.41956 108

17.03470 515

81.23028 2

.31546

Uvid u tako distribuirane rezultate pokazuje da su, s manjim ili većim intenzitetom, evidentirani svi oblici neadekvatnog ponašanja u školi kod anketiranih učenika. Utvrđene skalne vrijednosti kreću se u intervalu od 1,92 za najrašireniji oblik, tj. za prisustvo dosade dok traju časovi, do 1,19 za najmanje raširen oblik, tj. za verbalno sukobljavanje sa nastavnicima.

Tako je evidentno da se utvrđene skalne vrijednosti ili aritmetičke sredine – X nalaze u rasponu od 1,92 za najfrekventniji oblik (dosada na časovima) do 1,14 za verbalno sukobljavanje sa nastavnicima. Drugim riječima, tako distribuirani rezultati pokazuju da je neadekvatno ponašanje kod učenika zaista rašireno, kako se može vidjeti iz rezultata koji su predstavljeni u tabeli 4. Osim dosade na časovima, koja je evidentna kod dvije trećine učenika, najrašireniji oblik neadekvatnog ponašanja je izlaženje sa časova, pod izgovorom da mora u WC, 38,64% učenika izjasnilo se da to radi "ponekad", a 6,15% "više puta". Nešto rjeđe, ali još uvijek zapaženo je "kašnjenje na čas i ulazak poslije nastavnika", kako se "više puta" ponaša 3,15% i "ponekad"


9

33,12% anketiranih učenika. Zatim slijede "izostajanja sa časova iz neopravdanih razloga" – 1,58% učenika izjanilo se da to čini "više puta" a "ponekad" 33,44%. Najrjeđe su oblici "verbalnog sukobljavanja sa nastavnicima", jer se to dešava "više puta" kod 1,41% i "ponekad" kod 17,03% anketiranih učenika. Na osnovu tako distribuiranih rezultata može se izvesti zaključak da su kod anketiranih učenika evidentirani različiti oblici neadekvatnog ponašanja u školi, s manjim ili većim intenzitetom raširenosti, ali da su "dosada na časovima" i "izlazak sa časova" – najrašireniji oblici.

c) Počinjeno nasilje

U skali za ispitivanje raširenosti počinjenog nasilja navedeno je 10 različitih (najčešćih) oblika vršnjačkog nasilja, koji se odnose na različite oblike ispoljavanja nasilja u školi i van škole. Utvrđeni su i najfrekventniji oblici počinjenog nasilja. Individualni rezultati klasifikovani su u kategorije intenziteta oblika manifestnog asocijalnog ponašanja "nikako", "povremeno" i "često", koji su predstavljeni u tabeli 5.

Tabela 5: Kategorije intenziteta počinjenog nasilja u školi Kategorije intenziteta Br. % često 14 2.21 povremeno 30 4.73 nikako 590 93.06

Rezultati pokazuje da su oblici počinjenog nasilja u školi distribuirani tako da prevladavaju učenici koji nisu počinili nasilje i da je takvih među učenicima 93,06%. To su učenici koji manifestuju primjereno ponašanje u školi i van škole. Oni su klasifikovani u kategoriju učenika koji su odgovorili da nisu "nikako" ispoljavali nasilje. Raširenost počinjenog nasilja, u manjem ili većem stepenu, evidentna je kod 4,73% učenika koji povremeno ispoljavaju nasilje i 2,21% koji "često" ispoljavaju različite oblike nasilnog ponašanja. Procjene učenika o raširenosti pojedinih oblika počinjenog nasilja u školi i u društvu predstavljeni u tabeli 6. Kao najfrekventniji oblik nasilničkog ponašanja identifikovano je "sukobljavanje sa vršnjacima zbog razlika u mišljenju", jer se 13,24% učenika izjasnilo da se to dešava "više puta", dok je 57,41% naglasilo da se to dešava "ponekad". S druge strane, 28,39% učenika se izjašnjava da se to ne dešava "nikad". Osim sukobljavanja sa vršnjacima, "više puta" prisutno je i "vrijeđanje ljudi", "verbalno sukobljavanje sa profesorima", kao i drugi oblici verbalnog nasilja, te "učestvovanje u tučama", kako se izjašnjava oko 4,00% anketiranih učenika. Nije zanemarljivo ni zapažanje nekih učenika da oblici počinjenog nasilja "zavise od situacije", tj. da njihove reakcije zavise od situacije u kojima se nalaze.

Tabela 6: Raširenost počinjenog nasilja u školi

Oblici počinjenog nasilja: X

Više puta

Ponekad

Nikako

Bez odgovora

sukobljavao/la se sa vršnjacima zbog razlika u mišljenju

1.83 84

13,24 364

57,41 180

28.39 6

.94


10

vrijeđa/la ljude i govorio/la im da su glupi i slično 1.32 25

3,93 160

25.23 444

70.03 5

.78

verbalno se sukobljavao/la s profesorima 1.30 30

4,72 141

22,23 455

71.76 8

1.26

psovao/la i drao/la se na javnom mjestu 1.28 17

2.67 138

20,18 484

76.34 5

.78

bio/la sam umiješan/a u grupnim tučama 1.23 28

4.40 94

14,82 506

79.81 6

.94

namjerno fizički napalo/la neke osobe 1.16 9

1.41 89

14,03 531

83.75 5

.78

namjerno uništavao/la stvari 1.14 6

0,94 80

11,03 551

86.91 7

1.10

tražio/la novac od drugih ljudi 1.12 13

2.05 56

7,24 560

89.90 5

.78

sudjelovao/la sam u teškim krađama 1.09 10

1.57 46

12,91 573

90.37 5

.78

S druge strane, mnogo su manjeg intenziteta oblici počinjenog nasilja: sudjelovanje u teškim krađama, iznuđivanje novca od drugih, namjerno uništavanje stvari ili namjerno fizičko napadanje drugih osoba, iako su evidentirani i učenici sa takvim ponašanjem, koji su statistički zastupljeni u populaciji sa procentualnim učešćem ispod 2,00%. Ovdje treba naglasiti da takvo ponašanje, iako statistički nije visoko zastupljeno, treba da bude shvaćeno ozbiljno u vaspitnom radu, jer prema nekim procjenama ni u društvu procenat osoba sa nasilničkim ponašanjem nije veći od 2,00%.

Zaključci

U analizi rezultata istraživanja raširenosti problemskih ponašanja učenika osnovne i srednje škole pošlo se od toga da je metodološki i logički opravdano tragati za ranim oblicima problemskih ponašanja učenika, jer je izvjesno da su odrasli osuđeni počinioci krivičnih djela još u ranom školskom uzrastu manifestovali različite oblike problemskog ponašanja u školi i u društvu. Prezentovani rezultati istraživanja su pokazali da su najrašireniji oblici: – asocijalnog ponašanja: krađe, laganje radi lične koristi, pušenje, opijanje i kockanje; – neadekvatnog ponašanja u školi: dosađivao/la se dok traju časovi; nije nosio/la potreban pribor i knjige za nastavu; nije pratio/la na času i smetao drugima u tome; kasnio/la na čas i ulazio poslije nastavnika; – počinjenog nasilja: sukobljavao/la se sa vršnjacima; vrijeđao/la ljude; psovao/la i drao/la se na javnom mjestu; verbalno se sukobljavao/la s profesorima; bilo/la sam umiješan/a u grupnim tučama; namjerno fizički napalo/la neke osobe. Komparacija ovih rezultata sa rezultatima koje su dobili istraživači na uzorku osuđenih lica nedvosmisleno pokazuje zapažene sličnosti, jer su osuđena lica na osnovnoškolskom uzrastu ispoljavali iste osobine: lagali za svoju korist, a na tuđu štetu; konzumirali cigarete; opijali se; igrali igre na sreću i kockali se; dosađivali se dok traju časovi; učestvovali u tučama; družili se sa agresivnim ljudima; bili umiješani u grupnim tučama; drugima nanosili tjelesne povrede itd. Na osnovi tih rezultata može se izvesti zaključak da je u prevenciji asocijalnog ponašanja djece i mladih potrebno tragati za ranim indikatorima asocijalnog ponašanja, kako bi se mogle


11

organizovati različite planske aktivnosti na suzbijanju i prevenciji asocijalnog ponašanja. U tim aktivnostima škola može i mora imati važniju ulogu.

Literatura:

Aleksić, Ž. (1972). Metodika otkrivanja krivičnih dela maloletnika. Beograd: Institut za kriminološka i sociološka istraživanja.

Bročić, M. (1972). Društveni uzroci vaspitne zapuštenosti i prestupništva kod omladine. Beograd: Gledišta br. 2.

Hošek, A. (1995). Ličnost lopova. Časopis za kliničku psihologiju i socijalnu patologiju. Beograd: Filozofski fakultet i Institut za kriminološka i sociološka istraživanja.

Hošek, A., Momirović, K. (1995). Relativni uticaj socioloških i psiholoških faktora na kriminalnu patologiju u porodici i pripadanje prokriminalnim grupama. Psihologija kriminala, vol. 4. Beograd: Institut za kriminološka i sociološka istraživanja, Centar za primenjenu psihologiju.

Hošek, A., Momirović, K. (1995). Uticaj socijalnih prilika na delinkventno ponašanje maloletnika. Psihologija kriminala, vol. 4. Beograd: Institut za kriminološka i sociološka istraživanja, Centar za primenjenu psihologiju.

Hošek, A., Obretković, M., Momirović, K. (1995). Relacije devijantnog i delinkventnog ponašanja kriminalaca u doba maloletstva. Psihologija kriminala, vol. 2. Beograd: Institut za kriminološka i sociološka istraživanja, Centar za primenjenu psihologiju.

Ilić, D. (1995). Analiza motiva koji stoje u osnovi prestupničkog ponašanja. Psihologija kriminala, vol. 1. Beograd: Institut za kriminološka i sociološka istraživanja, Centar za primenjenu psihologiju.

Jašović, Ž. (1983). Kriminologija maloljetničke delinkvencije. Beograd: Naučna knjiga. Kalajdžić, B. (2012). Oblici ranih problemskih ponašanja počinilaca krivičnih dijela kao prediktor asocijalnog

ponašanja učenika, neobjavljen magistarski rad. Pale: Filozofski fakultet Univerziteta u Istočnom Sarajevu.

Korać, H., Ivanović, R. A., Begović, A. (2010). Prevencija kriminaliteta. Beograd: Univerzitet u Novom Pazaru.

Krneta, D. (1979). Ličnost kao faktor u nastanku delinkvencije. Sarajevo: Naša škola, broj 5–6, 274–279. Krneta, D. (1980). Slobodne aktivnosti učenika u preventivi maloljetničke delinkvencije. Sarajevo: Naša

škola, broj 3–4. Krneta, D. (2004). Devijantno ponašanje djece i mladih. U Odabrana poglavlja iz edukacijske psihologije,

Banjaluka: Teacher Training Centre. Krneta, D. (2004). Etiologija i fenomenologija asocijalnog ponašanja. Socijalna psihologija. Banjaluka:

Fakultet PIM. Krneta, D. (2014). Socijalno-statusna obilježja učenika i raširenost počinjenog nasilja. Pale: Radovi

Filozofskog fakulteta, broj 15, knjiga 2. Krneta, D. (2015). Atmosfera u porodici i asocijalno ponašanje mladih. Pale: Radovi Filozofskog fakulteta,

broj 16, knjiga 2 – u štampi. Krneta, D., Marjanović, A. (1987). Izvori konflikata između učenika i nastavnika u osnovnoj školi. Sarajevo:

Naša škola, broj 7–8, 335–346. Kron, L. (1995). Tipovi ubica. Psihologija kriminala, vol. 4, Beograd: Institut za kriminološka i sociološka

istraživanja, Centar za primenjenu psihologiju. Malinić, J. (2014). Relacije između osobina ličnosti učenika i oblika vršnjačkog nasilja u školi i društvu,

neobjavljena doktorska disertacija. Pale: Filozofski fakultet Univerziteta u Istočnom Sarajevu. Momirović, K. (1995). Kraj jednog mita, još jedan dokaz da ne postoji faktor eta. Časopis za kliničku

psihologiju i socijalnu patologiju. Beograd: Filozofski fakultet i Institut za kriminološka i sociološka istraživanja.

Momirović, K. (1995). Uticaj inteligencije na sklonost ka laganju. Psihologija kriminala, vol. 4. Beograd: Institut za kriminološka i sociološka istraživanja, Centar za primenjenu psihologiju.

Mrvić-Petrović, N., Nikolić-Ristanović, V., Volf, B. (1995). Faktorska struktura neotkrivenog kriminalnog ponašanja u doba maloletništva. Psihologija kriminala, vol. 1. Beograd: Institut za kriminološka i sociološka istraživanja, Centar za primenjenu psihologiju.


12

Mrvić-Petrović, N., Nikolić-Ristanović, V., Volf, B. (1995). Faktorska struktura incidencije kriminalnog ponašanja u doba maloletništva. Psihologija kriminala, vol. 1. Beograd: Institut za kriminološka i sociološka istraživanja, Centar za primenjenu psihologiju.

Obradović, V. (2008). Delinkventno ponašanje. Sarajevo: KJU „Porodično savjetovalište”. Obretković, M., Hošek, A., Momirović, K. (1995). Uticaj socioloških faktora na rano odavanje kriminalnom

ponašanju. Psihologija kriminala, vol. 4. Beograd: Institut za kriminološka i sociološka istraživanja, Centar za primenjenu psihologiju.

Petrović, M. (1973). Vrednosne orijentacije delinkvenata. Beograd: Institut za kriminološka i sociološka istraživanja.

Rakić, B. (1981). Procesi i dinamizmi vaspitnog djelovanja. Sarajevo: Svjetlost. Simović-Hiber, I., Obretković, V., Nikolić-Ristanović, V., Hošek, A. (1995). Prilog prognozi kriminalnog

ponašanja u odsustvu socijalne kontrole. Psihologija kriminala, vol. 1. Beograd: Institut za kriminološka i sociološka istraživanja, Centar za primenjenu psihologiju.

Skaberne, B. (1965). Prevencija kriminaliteta i djeca osnovne škole. Revija za kriminalistiko in kriminologijo, br. 1. Ljubljana.

Toh, H. (1978). Nasilnici – jedan vid ispitivanja psihologije nasilja. Beograd: Prosveta. Vasiljević, V. (1995). Sistem krivičnih sankcija i mogućnosti suprotstavljanju kriminalu. Psihologija kriminala,

vol. 1. Beograd: Institut za kriminološka i sociološka istraživanja, Centar za primenjenu psihologiju.

Volf, B., Radovanović, D. (1995). Kanoničke relacije kognitivnih i konativnih karakteristika sa latentnim dimenzijama otkrivenog devijantnog, delinkventnog i kriminalnog ponašanja maloletnih kriminalaca. Časopis za kliničku psihologiju i socijalnu patologiju. Beograd: Filozofski fakultet i Institut za kriminološka i sociološka istraživanja.

Volf, B., Radovanović, D., Radulović, D. (1995). Faktorska struktura kriminalnog ponašanja. Psihologija kriminala, vol. 1. Beograd: Institut za kriminološka i sociološka istraživanja, Centar za primenjenu psihologiju.

Vučinić, B. (1995). Uticaj nekih psiholoških faktora na kriminalni recidivizam. Psihologija kriminala, vol. 4. Beograd: Institut za kriminološka i sociološka istraživanja, Centar za primenjenu psihologiju.

Zbornik radova. (2009). Neprihvatljivo ponašanje učenika i mogućnost prevencije u školskoj sredini. Pale: Filozofski fakultet Univerziteta u Istočnom Sarajevu.

Biografske note Dragoljub Krneta je redovni profesor za naučnu oblast socijalna psihologija na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Istočnom Sarajevu. Bio je, takođe, mentor deset master radova iz psihologije i mentor deset doktorskih disertacija u oblasti psihologije. Od školske 2009/10. predsednik je postdiplomskog magistarskog studija za psihologiju na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Istočnom Sarajevu. Objavio je osam monografija i više od 130 naučnih radova. Član je Udruženja psihologa Srbije i Američke asocijacije psihologa (APA). Aleksandra Šević je diplomirala psihologiju na Filozofskom fakultetu u Novom Sadu. Po završetku studija je radila kao školski psiholog. Obučena je za transakcionu analizu. Autor je nekoliko radova, učestvovala je na različitim skupovima i završava svoj master rad u oblasti organizacione psihologije. Trenutno živi u Stavangeru u Norveškoj.

Krneta, Šević: PROBLEM BEHAVIOUR AT EARLY AGE - BASIS FOR PREDICTION OF ASOCIAL BEHAVIOUR ________________________________________________________________________________________________________

1

Prof Dr Dragoljub Krneta1 University of East Sarajevo Faculty of Philosophy Pale Republic of Srpska, Bosnia and Herzegovina Aleksandra Šević2, psychologist Original scientific paper Stavanger, Norway UDK: 37.015.3

DOI: 10.17810/2015.01 ==============================================================================

PROBLEM BEHAVIOUR AT EARLY AGE - BASIS FOR PREDICTION OF ASOCIAL BEHAVIOUR

Summary: This paper analyzes the results of the study of prevalence of problem behaviour of students in primary and secondary schools. The starting point is that it is methodologically and logically justified to look for early forms of problem behaviour of students, because it is likely that adult convicted offenders at an early school age manifested forms of problem behaviours at school and in the society. Problem behaviours are classified into three categories: inappropriate behaviour at school; manifested anti-social behaviour and acts of violence. Results of the study showed that the most common forms were: - Antisocial behaviour: stealing, lying for personal gain, smoking, drinking and gambling; - Inappropriate behaviour in school: bored during classes; coming to school without adequate accessories and books for classes; not paying attention in classes and disturbing others in doing so; being late for school and coming to classes after the teacher; - Acts of violence: conflicts with peers; insulting others; cursing and yelling in public areas; being involved in group fights; intentionally physically assaulted others. Comparison of these results with the results obtained by researchers at the sample of prisoners displays remarkable similarities, as prisoners at the elementary school level exhibiting the same characteristics: they lied to their advantage and to the detriment of someone else; consumed cigarettes; got drunk; gambling; involved in fights; socialized with aggressive people; were involved in group fights; inflict bodily harm to others, etc. Keywords: antisocial behaviour, inappropriate behaviour in school, acts of violence, problem behaviour of students.

Introductory remarks Problem behaviours of students in primary and secondary schools increasingly attract the attention of not only of teachers, pedagogues and psychologists in school, but also the general public. At school and other educational and cultural institutions problematic way of

1 [email protected] 2 [email protected]


2

behaving of students is usually defined as problematic behaviour ("problem children"), or as child neglect and sanctioned according to regulations on disciplinary measures, while in the society severe forms of problematic behaviour are regulated by the criminal law, and milder forms by law of misdemeanours. For such behaviours different terms are used, that differ in width of various manifestations (antisocial, asocial) and by the type of problem behaviour (criminal, delinquent, violent ...). Their common feature is that they are manifested as behaviours that are contrary to social norms and usually mean milder or more severe conflicts with moral norms and social rules. Public interest in such phenomena becomes more pronounced after rough, destructive or violent behaviour in school and society, especially those with tragic consequences. Then the public, especially the media, focus on the search for answers about the causes of such unfortunate occurrences. They consult various experts who explain the etiology (causes) and phenomenology (intensity and forms of manifestation) of these phenomena, pointing to the "failures of the family" in early education. What is overlooked is that the emergence of such phenomena is caused by numerous factors that act in the family, school, society, etc. What is often mentioned as the main cause is the overall personality structure, suggesting that the offenders' are psychologically different from non-offenders. In regards to that there have been various research by many psychologists and criminologists. The results showed that the personality plays an important role in antisocial behaviour. So Momirovic (Momirovic, 1995) states: "It took a stunning number of years before most psychologists, a number of criminologists and even some sociologists, understood a few obvious facts. These facts are a consequence of the fact that every form of human, and therefore criminal behaviour, is essentially a motor act which is preceded by a decision-making process, although the process of decision making, is of course, a cognitive process, the outcome of this processes in humans, as with all other living beings, is affected by conative factors. Therefore, the immediate cause of criminal behaviour, in addition to cognitive, can be just conative characteristics ". However, in the psychological and criminological literature (Rakic, 1981, Vasiljevic In 1995, Vucinic, 1995, Kron, 1995, Momirovic, 1995, Momirovic, Hosek, 1997, Crumb-Petrovic, Nikolic-Ristanovic, Wolf, B., 1995, Obretkovic, Hosek, Momirovic, 1995, Hosek, 1995, Hosek, Momirovic, 1995) it’s been said that the causes of unacceptable behaviours are very different, and recent scientific studies have shown that one factor itself can not be the only cause of such phenomena. The general consensus is that problematic behaviour in children and youth is caused by a syndrome of factors that act in society, school, family and personality of the offender, and, of course, there are certain conditions that are more favourable for such behaviour to manifest more easily. In other words, empirical research on etiology of different forms of problem behaviour in children and youth contributed so that in the explanation of the origin of crime the prevalent knowledge is that such behaviour is caused by the syndrome of factors, but also that, in addition to the factors that influence directly, specific factors and mediating factors are also addressed. So in that way, already complex issue is getting even more complex. In addition, the importance of a favourable social environment is also emphasized, when it comes to the emergence and spread of forms of antisocial behaviour. In this context, the importance of wider socio-political and economic conditions is pointed out, as well as narrow characteristics


3

of the social environment (e.g., tolerance of different forms of criminal behaviour, ineffective system of prevention and sanctioning…), which to a greater or lesser extent benefit not only the appearance, but also the spreading of antisocial behaviour. It is thus evident that inefficient social action and slow system of detection and sanctioning of individuals who manifest different forms of anti-social behaviour greatly contribute to the spread of such behaviours. In this context there are various questions can the observed problematic behaviour in children and adolescents be considered as early signs of antisocial or criminal behaviour? In other words, the important question is whether it is possible to (at early school age) identify different forms of problem behaviour, seen them as signs and interpret them as predictors of later antisocial behaviour? In this paper, two concepts are frequently used: problem behaviour - for students in school and anti-social behaviour as a general term for all other forms of inappropriate and unacceptable behaviour in school and society.

Baselines

Besides the interest of professionals and the public in the etiology and phenomenology of anti-social behaviour, prevention is not present enough - not only in public but also in the institutions that should be working and addressing such behaviour. In the literature one can find papers that show that educators, psychologists, sociologists, criminologists and other experts have been trying to construct various instruments for early identification of antisocial tendencies in the behaviour of children and young people. In this context Rakic (Rakic, 1981: 254) notes that in the United States and England (in the sixties) there were predictive tables constructed "according to which it was possible to predict delinquency based on some form of early delinquent behaviour." In the former Yugoslavia there were also attempts to predict antisocial behaviour on the basis of identification of the type and intensity of early problem behaviours of students. Skaberne (Skaberne, 1965), in Slovenia attempted to answer the question - whether it is and in what way possible to note "socially problematic nature " at the elementary school level. Using the technique of "who's who" on 2,615 students, 945 of the students were considered problematic. After a few years, 137 of those 945 students did punishable offenses, and were registered in the local police station. Although it was established that there was a difference in the type of committed criminal acts, it showed that "the most symptomatic for later delinquent behaviour is lying, and that the aggression failure at school are equally important." Based on these methodological concepts Kalajdzic (Kalajdzic, 2012) did a survey to explore the ‘Early forms of problem behaviour of criminal offenders as a predictor of antisocial behaviour in students’ on a sample of 207 male prisoners, in the correctional facility in Foca, Bosnia and Herzegovina which were serving a sentence of imprisonment for criminal offenses punishable by the Criminal Law of the Republic of Srpska and B&H (murder in the first degree, murder, grievous bodily harm, rape, sexual intercourse with a helpless persons, crimes against humanity, robbery, illegal sale and trafficking of drugs, larceny, theft, etc.). The results found that the most frequent forms were: - Antisocial behaviour: lying to your advantage and another's detriment; consumed cigarettes; getting drunk alone or in the company; playing games of chance and gambling;


4

- Inappropriate behaviour in school: bored during class; involved in fights; not wearing the required accessories and books to class; being late to class and came in after the teacher; absent from classes without a valid reason. - Acts of violence: conflicts with peers; hanging out with aggressive people; was involved in group fights; inflicting bodily harm to others; cursing and yelling in public places; destroying other people's property. Comparison of these results with the results obtained by Skaberne undoubtedly indicates remarkable similarities. It is evident that the prisoners at school age, manifested the same or similar characters as subjects in research Skaberne, such as aggression (in various forms), lying and poor school discipline.

The concept of research

Based on the results of such research it is methodologically justified to work on identification of students who manifest problematic behaviour and to look for indicators that can be treated as predictors of later antisocial behaviour. To be able to work with students, it is first necessary to determine in which category the child should be classified, and then find possible causes of problem behaviour and accordingly adjust the procedures of educational activities. In searching for an answer to whether it is possible to identify the intensity and forms of early problem behaviours in elementary and secondary school students nomothetic approach was applied, that is, statistically – psychometric and psychodiagnostical approach, in the context of empirical non-experimental research. The starting point was the fact that, in the process of diagnosing the problem behaviours of students, it is reasonable and desirable to look for those types of problem behaviours that are common to more students, which enables the understanding and explanation of behaviour of a number of individuals, and not just the individual. The supporters of psychometric or nomothetic approach represent the view that personality can be looked at and predicted solely on the basis of general laws, because the individual is not isolated from society. In this sense, it can be assumed that for the design of reliable prevention programs it is more important what is true for most students, and not what applies only to the isolated individual. In the research the applied approach is merely a "snapshot" of the state of things in a period of time. In other words, the basic starting point of this research has been done in the way of explaining the phenomenology of problem behaviours of students, expecting that it is possible to discover common characteristics or similarities of early problem behaviours of students and behaviours of criminal offenders at school age. Moreover, we note that at this age one cannot expect all forms of anti-social, especially criminogenic behaviour as in adults, but only milder forms such as lying, alcohol abuse, drugs, gambling, smoking tobacco products, bullying and so on. Therefore, the research problem is defined as determining the extent (in forms and intensity) of manifested forms of problem behaviour of students in elementary and secondary schools. Problem behaviours are classified into three categories: a) - anti-social behaviour; b) - inappropriate behaviour at school and v) acts of violence. According to the available methods and their potential application - for this research survey method is applied, as the most appropriate and relevant empirical and non-experimental


5

approach. This method is very suitable for empirical research, because it can very quickly and in many different conditions collect data from respondents who are otherwise hard to get for a research. In addition, this method allows the application of different measurement instruments and computer processing of the data, which is very important for every research, as well as this one.

This paper started out from a general hypothesis that the problem behaviour of students are very different in nature, but that it is possible to identify the most frequent forms in the field of anti-social behaviour, inappropriate behaviour at school and acts of violence.

Forms of antisocial behaviour were identified using the scale containing 14 of most common forms of antisocial behaviour; forms of inappropriate behaviour by using the scale containing seven of the most common forms of inappropriate behaviour, and the prevalence of acts of violence by using the scale containing the 10 most common forms of bullying. For all scales preliminary research was done, where students responded to the number of questions about whether and how often did they performed any of the actions from the scale responding with "never", "sometimes" or "often". For the answer "never" students were given 1 point, for the answer "sometimes" 2 points and for the answer "often" 3 points. In this way we established the most common forms of manifested antisocial behaviour, inappropriate behaviour at school and acts of violence. The higher gross score indicates more pronounced degree of problems behaviours of students in school and in the society.

The aim of our research is defined as the analysis of the prevalence of problem behaviours, i.e. intensity of anti-social behaviour, inappropriate behaviour at school and acts of violence in students of elementary and secondary schools.

The sample was comprised of 634 students from primary and secondary schools in the western part of the Republic of Srpska and western part of the Federation of Bosnia and Herzegovina, proportionally to their participation in the structure of students in primary and secondary schools. The sample included students from age 13 to 19 years, provided that the average age is 15.35 years (standard mean) and a standard deviation of 2.09 years.

Based on the sample size, method of selection of participants in the sample, and the final structure of selected students according to relevant variables, it can be concluded that this sample represents a fairly good basis for reliable performance of the segmented analysis, as well as the relevant conclusions and generalizations, and that it meets the basic methodological requirements for empirical research of correlation type.

Analysis of the results of prevalence of forms of problem behaviour in students

As it was outlined in the theoretical part of the paper, forms of antisocial behaviour were identified by students' self-report on the scale for examining the extent of the manifested forms of antisocial behaviour, the scale of inappropriate behaviour in school and scale reporting acts of violence.

a) manifested anti-social behaviour

In the scale for examining the extent of manifested forms of antisocial behaviour amongst


6

students, individual results were classified into categories of intensity of manifested anti-social behaviour by "never", "occasionally" and "often", which are presented in Table 1.

Table 1: Categories of intensity of manifested anti-social behaviour in students Categories of intensity Nr %

- never 531 83.75

- occasionally 98 15.45

- often 5 .79

Insight into presented results shows that the forms of anti-social behaviour manifested by students are distributed so that there is a prevalence of students who did not exhibit anti-social behaviour, i.e. those who were classified into category of "never", of which there are 83.75%, followed by students who occasionally exhibited some of the various forms of anti-social behaviour, i.e. 15.45%, and that only 5 students or 0.79% of the students were classified in the category of "often". In other words, distributed responses I ndicate that a small percentage of students -0.79% often manifest anti-social behaviour, while a much larger percentage manifest various forms of anti-social behaviour occasionally. It can be said that different forms of manifestation of anti-social behaviour are present among the students, although in majority there is evident prosocial behaviour or absence of anti-social behaviour. Students' assessment of the prevalence of specific forms of antisocial behaviour show that there are differences in the incidence of certain forms of anti-social behaviour. By

calculating scale values or the arithmetic mean ( X ) the average value or average prevalence for each listed form of anti-social behaviour is determined. Based on these indicators, we can conclude that the surveyed students expressed a different intensity level of manifested antisocial behaviour, as can be seen from the results presented in Table 2.

Table 2: Prevalence of specific forms of anti-social behaviour in students

never occasionally often without

reply Forms of anti-social behaviour X

1 2 3 0

- Stealing 1.87 268

42.27 178

28.07 188

29.65 0

0.00

- Lying for own benefit 1.83 279

44.01 178

28.07 177

27.91 0

0.00

- Smoking tobacco 1.55 404

63.72 104

16.40 125

19.71 1

.15

- Alcohol abuse 1.41 465

73.34 70

11.04 98

15.45 1

.15

- Gambling 1.19 550

86.75 41

6.46 41

6.46 2

.31

- Smoking marijuana 1.17 552

87.06 54

8.51 28

4.41 0

0.00

- Was rude or was causing disturbance in a public space

1.15 555

87.53 49

7.72 26

4.10 4

.63

- Ran away from home 1.12 568

89.58 50

7.88 16

2.52 0

0.00

- Skipping school 1.08 593 28 13 0


7

93.53 4.41 2.05 0.00

- Drug abuse 1.07 592

93.37 21

3.31 16

2.52 5

.78

- Dealing and smugling 1.06 591

93.21 24

3.78 13

2.05 6

.94

- Prescripition pill abuse 1.05 606

95.58 18

2.83 9

1.41 1

.15

- Prostitution 1.05 612

96.52 8

1.26 14

2.210 0

0.00

- Begging on the streets 1.04 611

96.37 12

1.89 8

1.26 3

.47

Thus, for the most common form of anti-social behaviour - robbery - only 42.27% of students said that they did it "never", while as much as 29.65% of the students stated that they did it "often" and 28.07% "occasionally", thus making the robbery’s scale value of 1.87 first on the list. Similar distribution have the results of estimated prevalence of lying for own benefit, whose scale value is 1.83. In fact, only 44.00% of students said that they lied for own benefit "never, while 28.07% said that they lied "occasionally", and as much as 27.92% that they lied "often" . Among the most widespread forms of anti-social behaviour is smoking (= 1.55.), Because 19.72% of the surveyed students said they did it "often" and alcohol abuse (=1.41.), as stated by 15.45% of the students . Among the top five of the most widespread forms of anti-social behaviour is also gambling (=1.19), as 6.46% of the students stated that they did it "often", and 6.46% that they did it "occasionaly". Among the forms of anti-social behaviour the least widespread is vagrancy and begging (=1.04.) because 1.89% of the students stated that it did "occasionally" and 1.26% "often." Then follow are "prostitution" and "prescription pills abuse" (= 1.05), „smuggling" (= 1.06) and "drug abuse" (= 1.07). Based on the distribution of results it can be concluded that in the surveyed sample of students there are all forms of anti-social behaviour, with more or less intensity of prevalence, but that the stealing and lying are the most widespread forms. b) Inappropriate behaviour at school In the scale for measuring the prevalence of inappropriate behaviour of students in the school there were seven different forms of inappropriate behaviour at school presented (the most common ones), which relate to different types of behaviour in the classroom and outside. Students assessed and gave answers on whether and how often they engaged in some of these behaviours with "never," "occasionally" or "often". Individual results that were obtained were classified into categories of intensity ofmanifested anti-social behaviour - "never", "occasionally" and "often", which are presented in Table 3. Insight into presented results shows that the forms of inappropriate behaviour of students in school is distributed in a way so that prevalent are the students who did not exhibit any inappropriate behaviour contrary to the school rules. Those students are


8

classified in the category of "never" which is 60.25%. This is followed by students who have manifested inappropriate behaviour to a lesser or greater extent, i.e. those students who occasionally exhibited some of the various forms of misconduct - 38.33%. The least number of students - only 9 or 1.41% "often" exhibit forms of inappropriate behaviour. In other words, distributed results show that a small percentage of students - 1.41% often manifests inappropriate behaviour, while a much larger percentage of students manifests various forms of anti-social behaviour "occasionally" - 38.33%.

Table 3: Categories of intensity of the inappropriate behaviour in school Categories of intensity Nr %

- never 382 60.25

- occasionally 243 38.33

- often 9 1.41

In the surveyed students there are different forms of inappropriate behaviour at school present, but with the most of them, there is an obvious absence of anti-social behaviour and presence of behaviour that is in accordance with school rules and social situations. Students' assessments of the prevalence of specific forms of inappropriate behaviour at school indicate that there are differences in the incidence of certain forms of inappropriate behaviour, as can be seen from the results presented in Table 4.

Table 4: Prevalence of inappropriate behaviour of students in school

often occasionally never Without

reply Forms of inappropriate behaviour of students in

school X

3 2 1 0

- was bored on class 1.92 172

17.35 352

55.52 110

27.13 0

0.00

- leaving the class with false pretences 1.51 39

6.15 245

38.64 349

55.04 1

.15

- not bringing obligatory accessorises and books to school

1.47 38

5.99 226

35.64 370

58.35 0

0.00

- didn't follow in class and obstructing others in doing so

1.39 20

3.15 212

33.43 402

63.40 0

0.00

- being late for class or coming in after the teacher

1.38 20

3.15 210

33.12 402

63.40 2

.31

- missing class without good reason 1.36 10

1.57 212

33.43 408

64.35 4

.63

- verbal confrontation with teachers 1.19 9

1.41 108

17.03 515

81.23 2

.31

Insight into distributed results shows that, with more or less intensity, we recorded all forms of bad behaviour at school in the surveyed students. Identified scale values ranged from 1.92 for the most common form, i.e. for the presence of boredom while being on the class, to 1.19 for the least common form, i.e. for a verbal confrontation with teachers. It is thus evident that the established scale values or arithmetic means - are in the range of 1.92 for most common form (being bored in class) to 1.14 for the verbal confrontation with teachers. In other words, distributed results indicate that inappropriate behaviour of students is widespread, as can be seen from the results presented in Table 4.


9

Besides being bored in class, which occurs in two-thirds of the students, the most common form of inappropriate behaviour is leaving classes, under the pretext that he/she must go to the bathroom, for which 38.64% of the students said they do "occasionally" and 6.15% of students "often”. Somewhat less frequent, but still noted is the following: "coming into the class after the teacher" which is "often" done by 3.15% of students and "occasionally" by 33.12% of the surveyed students. Then follow the "absences from classes without a valid reason," which is "often" done by 1.58% of the students and "occasionally" by 33.44% of students. Rarest forms of inappropriate behaviour is "verbal confrontations with teachers," which is done "often" by 1.41%, and "occasionally" by 17.03% of the surveyed students.

Based on the results we can see that in the surveyed students there are all forms of inappropriate behaviour present at school, with more or less intensity, but that "being bored in class" and "leaving the classes under false pretext" are the most common forms.

c) Acts of violence

The scale for measuring the prevalence of violence contains 10 different (most common) forms of bullying, which refer to different manifestations of violence in school and outside of school. The most frequent forms of bullying are also registered. Individual results were classified into categories of intensity of forms of manifested antisocial behaviour by "never", "occasionally" and "often", which are presented in Table 5.

Table 5: Categories of intensity of bullying in school Categories of intensity Nr %

often 14 2.21

occasionally 30 4.73

never 590 93.06

Results show that the majority of students never committed any violence - 93.06%. These are students who manifest appropriate behaviour in school and outside of school. They are classified in the category of students who are replied that they "never" manifested violence. Prevalence of violence, to a greater or lesser extent, is evident with 4.73% of students, which occasionally manifest violence and 2.21% who "often" exhibit various forms of violent behaviour.

Students’ assessment of the prevalence of certain forms of violence in schools and in society is presented in Table 6.

The most frequent form of bullying is "confrontation with peers due to differences of opinion", because 13.24% of the students stated that this happens "often", while 57.41% stressed that this happens "occasionally". On the other hand, 28.39% of the students declare that it happens "never".

In addition to conflicts with peers, "often" comes up with - "offending people" and "verbal confrontation with teachers' and other forms of verbal violence", also 4% of students participate in fights. It can’t be neglected that some students observed that forms of violent behaviour depend on the situation in which it happens, i.e. that their reactions are situation dependent.


10

Table 6: Prevalence of acts of violence in school

Forms of acts of violence X often occasionally never Without

reply

- Confronted peers because of differences in opinion

1.83 84

13,24 364

57,41 180

28.39 6

.94

- Offending peers by saying they are stupid or similar

1.32 25

3,93 160

25.23 444

70.03 5

.78

- Verbally confronted teachers 1.30 30

4,72 141

22,23 455

71.76 8

1.26

- Swearing and yelling in public areas 1.28 17

2.67 138

20,18 484

76.34 5

.78

- Involved in group fights 1.23 28

4.40 94

14,82 506

79.81 6

.94

- Intentionally attacking peers 1.16 9

1.41 89

14,03 531

83.75 5

.78

- Destroying property on purpose 1.14 6

0,94 80

11,03 551

86.91 7

1.10

- Extortion for money from other people 1.12 13

2.05 56

7,24 560

89.90 5

.78

- Participating in a robbery or theft 1.09 10

1.57 46

12,91 573

90.37 5

.78

Results show that forms of violence such as: participation in robbery/theft, extortion of money from others, intentionally destroying things or intentional physical attacks on others, even though they are recorded in the behaviour of the students, are not prevalent and are statistically represented in the population with a percentage of less than 2.00%. It should be noted that such behaviour, although statistically not highly represented, should be taken seriously in educational work, because according to some estimates, even in the society the percentage of people with violent behaviour is not greater than 2.00%.

Conclusions In the analysis of the research results of the prevalence of problem behaviours of students in primary and secondary schools the starting point was - that it was methodologically and logically justified to research early forms of problem behaviour of students, because adult convicted offenders manifested different forms of problem behaviour at an early school age at school and in society. The presented results of the study showed that the most common forms are: - Antisocial behaviour: stealing, lying for personal gain, smoking, drinking and gambling; - Inappropriate behaviour in school: bored during class; involved in fights; not wearing the required accessories and books to class; being late to class and came in after the teacher; absent from classes without a valid reason. - Acts of violence: conflicts with peers; hanging out with aggressive people; was involved in group fights; inflicting body harm; cursing and yelling in public places; destroying other people's property. Comparison of these results with the results of those obtained by other researchers at the sample of prisoners display remarkable similarities, as prisoners at the elementary school level exhibited the same characteristics: they lied for their own advantage and to the detriment of someone else; consumed cigarettes; got drunk; played games of chance and gambled; were


11

bored in the class; were involved in fights; socialized with aggressive people; were involved in group fights; inflicted bodily injuries to others etc. On the basis of these results it can be concluded that for the prevention of antisocial behaviour in children and young adults professionals need to look for early indicators of anti-social behaviour, to be able to organize various planned activities to reduce and prevent anti-social behaviour. In these activities, schools can and should play a greater role.

Literature:

Aleksic, Z. (1972), Metodika otkrivanja krivicnih dela maloletnika [Methods of detection of juvenile criminal offenses]. Belgrade: Institute for Criminological and Sociological Research.

Anthology (2009), Neprihvatljivo ponasanje ucenika i mogucnost prevencije u skolskoj sredini [Unacceptable student behaviour and its prevention in the school setting]. Pale: Faculty of Arts, University of East Sarajevo.

Brocic, M. (1972). Drustveni uzroci vaspitne zapustenosti i prestupnistva kod omladine [The social causes of educational neglect and delinquency among youth]. Belgrade: Gledista no. 2.

Hosek, A. (1995). Licnost lopova [Personality of thieves], Casopis za klinicku psihologiju i socijalnu patologiju [Journal of Clinical Psychology and Social Pathology]. Belgrade: Faculty of Philosophy and the Institute for Criminological and Sociological Research.

Hosek, A., Momirovic, K. (1995). Relativni uticaj socioloskih i psiholoskih faktora na kriminalnu patologiju u porodici i pripadanje prokriminalnim grupama [The relative influence of sociological and psychological factors on criminal pathology of family and belonging to procriminal groups], Criminal Psychology, vol. 4. Belgrade: Institute for Criminological and Sociological Research, Center for Applied Psychology,

Hosek, A., Momirovic, K. (1995). Uticaj socijalnih prilika na delinkventno ponasanje maloletnika [The impact of social conditions on juvenile delinquent behaviour], Psychology of Crime, vol. 4. Belgrade: Institute for Criminological and Sociological Research, Center for Applied Psychology.

Hosek, A., Obretkovic, M., Momirovic, K. (1995). Relacije devijantnog i delinkventnog ponasanja kriminalaca u doba maloletstva [Relations between deviant and delinquent behaviour of underaged criminals], Criminal Psychology, vol. 2. Belgrade: Institute for Criminological and Sociological Research, Center for Applied Psychology.

Ilic, D. (1995). Analiza motiva koji stoje u osnovi prestupnickog ponasanja [Analysis of the motives underlying the offending behaviour], Psychology of Crime, vol. 1. Belgrade: Institute for Criminological and Sociological Research, Center for Applied Psychology.

Jasovic, G., (1983), Kriminologija maloljetnicke delinkvencije, Criminology of Juvenile Delinquency. Belgrade: Naucna knjiga.

Kalajdzic, B., (2012), Oblici ranih problemskih ponasanja pocinilaca krivicnih dijela kao prediktor asocijalnog ponasanja ucenika [Forms of early problem behaviour of perpetrators of criminal acts as a predictor of antisocial behaviour of students], unpublished Phd thesis, Faculty of Philosophy, University of East Sarajevo, Pale

Korac, H., Ivanovic, R. A., Begovic, A. (2010). Prevencija kriminaliteta [Crime Prevention]. Belgrade: University of Novi Pazar

Krneta, D. (1979). Licnost kao faktor u nastanku delinkvencije [Personality as a factor in the occurrence of delinquency], Nasa skola No. 5-6, p. 274-279, Sarajevo.

Krneta, D. (1980). Slobodne aktivnosti ucenika u preventivi maloljetnicke delikvencije [Extracurricular activities of students in the prevention of juvenile delinquency], Nasa skola, No. 3-4, p. Sarajevo.

Krneta, D. (2004). Devijantno ponasanje djece i mladih [Deviant behaviour of children and young people] in: Selected Topics in Educational Psychology. Banja Luka: Teacher Training Centre.

Krneta, D. (2004). Etiologija i fenomenologija asocijalnog ponasanja [The etiology and phenomenology of anti-social behaviour], Social Psychology. Banjaluka: Faculty of PIM.


12

Krneta, D. (2014). Socijalno-statusna obiljezja ucenika i rasirenost pocinjenog nasilja [Social status of the students and the prevalence of violence]. Pale: Papers of the Faculty of Philosophy, No. 15, Book 2.

Krneta, D. (2015). Atmosfera u porodici i asocijalno ponasanje mladih [The atmosphere in the family and anti-social behaviour of young]. Pale: Papers of the Faculty of Philosophy, No. 16, Book 2, - in the press

Krneta, D. and Marjanovic, A. (1987). Izvori konflikata izmedju ucenika i nastavnika u osnovnoj skoli [Sources of conflict between students and teachers in elementary school]. Sarajevo: Nasa skola No. 7-8, p. 335-346.

Kron, L. (1995). Tipovi ubica [Types of killers], Criminal Psychology, vol. 4. Belgrade: Institute for Criminological and Sociological Research, Centre for Applied Psychology.

Malinic, J. (2014). Relacije izmedju osobina licnosti ucenika i oblika vrsnjackog nasilja u skoli i drustvu [Relations between personality traits of students and forms of bullying in schools and society], unpublished doctoral dissertation. Pale: Faculty of Philosophy, University of East Sarajevo.

Momirovic, K. (1995). Kraj jednog mita, jos jedan dokaz da ne postoji faktor eta [The end of a myth, another proof that there is no eta factor], Journal of Clinical Psychology and Social Pathology. Belgrade: Faculty of Philosophy and the Institute for Criminological and Sociological Research.

Momirovic, K. (1995). Uticaj inteligencije na sklonost ka laganju [The impact of intelligence on the propensity for lying], Criminal Psychology, vol. 4. Belgrade: Institute for Criminological and Sociological Research, Center for Applied Psychology,

Mrvic-Petrovic, N., Nikolic-Ristanovic, V., Wolf, B. (1995). Faktorska struktura neotkrivenog kriminalnog ponasanja u doba maloletnistva [Factor structure of the undetected criminal behaviour in the underaged], Criminal Psychology, vol. 1. Belgrade: Institute for Criminological and Sociological Research, Center for Applied Psychology.

Mrvic-Petrovic, N., Nikolic-Ristanovic, V., Wolf, B. (1995). Faktorska struktura incidencije kriminalnog ponasanja u doba maloletnistva [Factor structure of the incidence of criminal behaviour in the underaged], Criminal Psychology, vol. 1. Belgrade: Institute for Criminological and Sociological Research, Center for Applied Psychology

Obradovic, V. (2008). Delinkventno ponasanje [Delinquent behaviour]. Sarajevo: KJU Family Counseling. Obretkovic, M., Hosek, A., Momirovic, K. (1995). Uticaj socioloskih faktora na rano odavanje kriminalnom

ponasanju[The impact of sociological factors on early involvment in criminal behaviour], Psychology of Crime, vol. 4. Belgrade: Institute for Criminological and Sociological Research, Center for Applied Psychology.

Petrovic, M. (1973). Vrednosne orijentacije delinkvenata [Value orientations of delinquents]. Belgrade: Institute for Criminological and Sociological Research.

Rakic, B. (1981). Procesi i dinamizmi vaspitnog djelovanja [Processes and dynamisms of educational activity]. Sarajevo: Svjetlost.

Simovic-Hiber, I., Obretkovic, V., Nikolic-Ristanovic, V., Hosek, A. (1995). Prilog prognozi kriminalnog ponasanja u odsustvu socijalne kontrole [Attachment to the prediction of criminal behaviour in the absence of social control], Criminal Psychology, vol. 1. Belgrade: Institute for Criminological and Sociological Research, Center for Applied Psychology.

Skaberne, B. (1965). Prevencija kriminaliteta i djeca osnovne skole [Crime prevention and primary school children], Journal of Criminal Justice and Criminology, no. 1. Ljubljana.

Toh, H. (1978). Nasilnici – jedan vid ispitivanja psihologije nasilja [Bullies - a form of researching the psychology of violence]. Belgrade: Allyn and Bacon.

Vasiljevic, V. (1995). Sistem krivicnih sankcija i mogucnosti suprotstavljanju kriminalu [The system of criminal sanctions and the possibility of countering crime], Criminal Psychology, vol. 1. Belgrade: Institute for Criminological and Sociological Research, Center for Applied Psychology.

Vucinic, B. (1995). Uticaj nekih psiholoskih faktora na kriminalni recidivizam [The influence of some psychological factors on criminal recidivism], Criminal Psychology, vol. 4. Belgrade: Institute for Criminological and Sociological Research, Center for Applied Psychology.

Wolf, B., Radovanovic, D. (1995). Kanonicke relacije kognitivnih i konativnih karakteristika sa latentnim dimenzijama otkrivenog devijantnog, delinkventnog i kriminalnog ponasanja maloletnih kriminalaca [Canonical relations between cognitive and conative characteristics with latent dimensions of detected deviant, delinquent and criminal behaviour of juvenile criminals], Journal of Clinical Psychology and Social Pathology. Belgrade: Faculty of Philosophy and the Institute for Criminological and Sociological Research.


13

Wolf, B., Radovanovic, D., Radulovic, D. (1995). Faktorska struktura kriminalnog ponasanja [Factor structure of criminal behaviour] Criminal Psychology, vol. 1. Belgrade: Institute for Criminological and Sociological Research, Center for Applied Psychology.

Biographical note:

Dragoljub Krneta is a full professor in the scientific field of Social psychology at the Faculty of Philosophy, University of East Sarajevo. He was also a mentor for ten master's candidates in psychology and mentor for doctoral dissertations in the field of psychology for 10 candidates. Since the school year 2009/2010 serves as the head of the postgraduate master course in psychology at the Faculty of Philosophy, University of East Sarajevo. He has published eight monographies and over 130 scientific papers. He is a member of the Association of psychologists of Srpska and the American Psychological Association (APA). Aleksandra Sevic graduated psychology at the Faculty of Philosophy in Novi Sad, Serbia. After graduating she worked as a school psychologist. She is educated in Transactional analysis. She has authored several articles, has participated in various conferences and is finalising her master thesis in the field of Organisational psychology. Currently lives in Stavanger, Norway.

Documents

RANA PROBLEMATIČNA PONAŠANjA – OSNOVA ZA PREDIKCIJU