Publications ·c -Opy . ·0-0 NOT tlEf~~· ~JV~E ' ! i J ... · republika ng pilipinas republic of the philippll'ies kagawaran ng eduicasyon, kultura at isports depar'iment of education,

i '

Publications ·c -Opy . ' !

·0-0 NOT tlEf~~·~JV~E i --·------~-----···_-~ ··~-~--- ··-- · J

Ini Sa Ukit Ta ·

Egbael Basakan

Ini Sa Ukit Ta Egbael Basakan

(This Is How We Make Rice Paddies)

SUMMER INSTITUTE OF LINGUISTICS - Philippines Translators 1993 Publishers

Published in cooperation with the

Commission on Philippine Languages and the

Department of Education, Culture and Sports Manila, Philippines

1bis book or any part thereof may be copied or adapted and reproduced for use hy any entity of the Department of Education, Culture and Sports without permission from the Summer Institute of Linguistics. If there are other organiza.tions or agencies who would like to copy or adapt this book we request that permission first be obtained by writing to:

Summer Institute of Linguistics P. 0. Box 2270 CPO

1099 Manila

Additional copies of this publication may be obtained from: Book Depository

P.O. Box 2270 CPO 1099 Manila, Philippines

Illustrations on pp. 3-4, 11-12, 14-17, 21-22, 32-34, 36, 38, 40, 43-44 and 67 are from A Fanner's Primer on Growing Rice (Benito S. Vergara. 1979. International Rice Research Institute, Los Dafios, Laguna, Philippines). Those on pp. 9, 30, 39, 50, 52, 54, 56, 58, 61-62, 64, 72, 74, 76, 78-80, 82, 84, 86, 91 and 94 are from A Farmer's Primer on Growing Upland Rice. (M. A. Arraudeau and B. S. Vergara. 1988. International Rice Research Institute, Los Bafios, Laguna, Philippines). The illustration on p. 60 is from Field Problems of Tropical Rice (International Rice Research Institute. 1983. International Rice Research Institute, Los Bafios, Laguna, Philippines. That on p. 91 is from Rodents in Tropical Rice (Tech. Bull. No. 36) (Michael W. Fall. 1977. Rodent Research Center, University of the Philippines at Los Bafios, L1guna, Philippines). All are used by permission of the publisher.

We wish to express apprec1at1on to the Canadian International Development Agency and the Alberta Agency for International Development for their assistance in the production of this publication.

Cotabato Manobo Irrigated Rice Production

03.85-293-2.5C 62.120P-935013N ISBN 971-18-0226-0

Printed in the Philippines SIL Press

REPUBLIKA NG PILIPINAS REPUBLIC OF THE PHILIPPll'IES

KAGAWARAN NG EDUICASYON, KULTURA AT ISPORTS DEPAR'IMENT OF EDUCATION, CULTURE AND SPORTS

TANGGAPAN NO KALIHIM IOFFICE OF THE SECRETARY)

UL Compla, Meralco Avenue Puig, Metro Manila

PAUNANG SALITA

Ang mga isla, kagubatan at mga kabundukan ng ating bansa ay tahanan ng iba't-ibang pamayanang kultural na ang bawat isa ay may sariling wika at kaugalian. Ang ating kultura ay mahalagang piraso ng isang magandang mosaik - iyan ang bansang Pilipinas.

Ang ating bansa ay mayroong utang na loob sa pamayanang kultural. Maraming panahon na ang nagdaan na ang kaugalian, wika at magandang layunin ay nakatulong sa ikauunlad ng ating makabansang pagkamamamayan. Maipagmamalaki natin ang ating pamanang Pilipino habang nagkakaroon tayo ng malawak na pang-unawa sa mga kulturang ito .

Sa mga kadahilanang ito, kinakailangang mapangalagaan ang mga wika at kinaugaliang pamayanang kultural ng Pilipino. Ang aklat na ito, na nasa wika ng pamayanang kultural ay may layuning tumulong sa pangangalaga nito. Ito ay ginawa para mapaghusay ang kakayahan sa pagbasa at pag-unawa, at para palawakin pa ang kaalaman sa pamamagitan ng pagbasa sa sariling wika. Ang paraang ito ng pag-aaral sa pamamagitan ng paggamit ng unang wika ay makapagpapaangat sa sariling wika at ang pagbabasa nito ay isang kapaki-pakinabang na karanasan.

Dahil dito, labis ang pasasalamat ng sambayanang Pilipino sa Summer Institute of Linguistics (SIL) dahil sa kanilang pagsusumigasig na mapanatili at mapalaganap ang kulturang Pilipino sa pamamagitan ng babasahing ito.

Ikinararangal, kung gayon, ng Kagawaran ng Edukasyon, Kultura at !sports na ipakilala ang aklat na ito, ang pinakabagong edisyon, para mapaunlad ang karunungang bumasa't sumulat sa pamayanang kultural. Sa pagtulong sa mga kumunidad na ito, ang kabutihan ng buong bansa ay natutulungan.

Disyembre 15, 1992 Armand V. Fabella

Kali him

Preface

This book is aimed at small farmers and the circumstances they face. It is for use primarily by livelihood teachers ("lay" agriculture extension agents) and their students, both as a study text and a reference. It is anticipated the teachers will lead their students in putting the material into practice. The book can also be used by interested individuals.

This book is designed for practice. The backbone is the production procedure, which is drawn largely from A Continuous Rice Production System, the Rice Garden: A Handbook for Rice Production Specialists. The remainder of the book consists of explanatory material, to help users understand the reasons for the procedure and thereby better apply it. The majority of this is drawn from A Fanner's Primer on Growing Rice and A Farmer's Primer on Growing Upland Rice. A complete list of the sources used is given in the bibliography ("Ini Denu Sa Libelu Kcduwan Sa Langun Igsulat Diya Siini Libelu") at the end of the book.

Ini Sa Uk.it Ta Egkesetabang

Nekesulat siini libelu ani meumanan sa kesetabangay ta. Enu ka iya sa ungaya i Nemula sa migbael kenita, setabangay ki dana ta egkesehidu.

Na, siini libelu, megamit sa langun etaw meiyap egbasa. Dodoo dumuen ma sa etaw meiyap petulu diya sa tegetulu hagtay ani tigtu da mekebohol. Milantek iya we enu ka kagda sa igbegay i Nemula diya kenita ani metabangan ki diya sa kehagtayan ta.

Na, enda mesukayan sa tegetulu hagtay, owoy enda ma egpegeniyan da kita pilak. Dodoo petulengtulengen ta sa kagi i Nemula igpesulat diya 1 Timotiyu 5:17-18, guwaen di,

Na, sa medoo kaunutan mipedu eg-ipat sa umpungan i Hesus, mepion amuk adati yu kagda temu owoy gastuwi yu ma. Iya sa ipat yu temu sa duma kaunutan meudes egtegudon owoy egtulu. Enu ka duen sa kagi i Nemula igpesulat, guwaen di, "Yoko eg-alang duu kekaen sa sapi amuk egpeelikeil yu palay." Duen ma sa kagi di igpesulat, guwaen di, "Mesukayan sa etaw tegegalebek."

Huenan di, amuk duen sa mepion mehaa ko dana sa igtulu da keniko, mepion ma amuk ibegay ko sa tukeey baed sa nekuwa ko diya kenagda. Amuk hediya, metuda doo sa egbaelan ko di ya sa kehaa i N emula, owoy meketabang da uman diya sa medoo duma ta.

Ini Sa Medoo Mehaa Ta Diya Siini Libelu

Tadastadas ............................................................................ 1 Ini Sa Medoo Gai Ukit Kelenuk Sa

Palay ............................................................................. 1 Ini Sa Medoo Balangan Palay .................................... 10

Ini Sa Kebael Ko ............................................................... 19 Tapay Ko Sa Lubang ................................................... 19 Tapay Ko Sa Beni Ilubang .......................................... 19 Lu bang Ka De ............................................................... 23 Tapay Ko Sa Basakan .................................................. 25 Hemula Ko De Sa Palay ............................................. 45 Wayegi Ko Sa Basakan ................................................ 45 Abunuwi Kot Dema Urea ........................................... 45 Bulungi Ko Sa Tenangaw Amuk

Kailangan ................................................................... 46 Sambii Ko Sa Palay Nematay Owoy

Keluwi Ko .................................................................. 46 Kedani Ko Sa Wayeg .................................................. .46 Ke tu Ko De .................................................................... 46

Ini Sa Baeli Ko Ani Mealang Sa Balangan Mekebinasa Diya Palay ............................................... 47 Ini Denu Sa Uled Owoy Sa Ukit

Kekedan Kenagda .................................................... 4 7 Ini Sa Medoo Uled Egkaen Amuk

Batabata Pela Sa Palay ...................................... 49

Ini Sa Medoo Uled Egkaen Palay Ta Amuk Obol Megasa De ..................................... 61

Ini Denu Sa Keluwen Owoy Sa Ukit Kekedan Kenagda .................................................... 66

Ini Sa Medoo Balangan Linadu Palay Owoy Sa Ukit Kekedan Kenagda ......................... 71

Ini Denu Sa Ungeh Owoy Sa Ukit Kekedan Kenagda .................................................... 89

Ini Denu Sa Maya Owoy Sa Ukit Kekedan Kenagda .................................................... 94

Ini Sa Baeli Ko Uman Agdaw Owoy Uman Padian ............................................................................. 95

Ini Denu Sa Liyu Balangan Hinemula Megamit Ko Diya Sa Basakan .................................. 97

Ini Denu Sa "Metric System" ......................................... 98

Ini Denu Sa Libelu Keduwan Sa Langon lgsulat Diya Siini Libelu ........................................... 103

Tadastadas

Tigtu miulan sa basakan, enu ka muni de sa gai ta eghemula sa palay amuk duen wayeg. Owoy kumedoo ma sa metebas ta, enu ka enda nekulangan wayeg sa palay owoy enda ma mekeatu sa dumat keluwen diya wayeg.

Dodoo megamit sa tukeeey baed tana ko kena lumubang. Manga sebaed diya pitu sa megamit denu lubangan, huenan di enem baed pa sa nesama diya tigtu basakan.1 Haa ko sa kelabel basakan owoy lubangan diya Listawan 1.

Ini Sa Medoo Gai Ukit Kelenuk Sa Palay

Na, an! mesugat sa egbaelan ta, inauwan ta sa ukit kelenuk palay. Hahaa ko diya sa Tuladan 1 taman 4.

1 Telu baed diya 22 sa tigtu megamit diya lubangan. Huenan di, 19 baed diya 22 sa nesama megamit diya basakan.

1

Lis

taw

an 1

. In

i S

a K

elab

el L

'lngu

n T

ana

Gam

iten

Ow

oy B

asak

an O

wo

y L

uban

gan

kela

bel

lang

un

kela

bel

sa

kela

bel

sa

tan

a ga

mit

en

tigt

u b

asak

an

luba

ngan

ha

m2

ha

m2

ha

m2

----

0.0

5

50

0

0.0

43

4

30

0

.00

7

70

0

.10

1

,00

0

0.0

86

8

60

0

.01

4

14

0

0.1

5

1,5

00

0

.13

1

,30

0

0.0

20

2

00

0

.20

2

,00

0

0.1

7

1,7

30

0

.02

7

27

0

0.2

5

2,5

00

0

.22

2

,16

0

0.0

34

3

40

l'

.J

0.5

0

5,0

00

0

.43

4

,32

0

0.0

68

6

80

0

.75

7

,50

0

0.6

5

6,4

80

0

.10

1

,02

0

1.

00

1

0,0

00

0

.86

8

,64

0

0.1

4

1,3

60

1

. 2

5

12

,50

0

1.1

1

0,8

00

0

.17

1

,70

0

1.

50

1

5,0

00

1

. 3

12

,95

0

0.2

1

2,0

50

1

. 7

5

17

,50

0

1.

5 1

5,1

10

0

.24

2

,39

0

2.0

2

0,0

00

1

. 7

17

,27

0

0.2

7

2,7

30

2

.5

25

,00

0

2.2

2

1,5

90

0

.34

3

,41

0

3.0

3

0,0

00

2

.6

25

,91

0

0.4

1

4,1

00

3

.5

35

,00

0

3.0

3

0,2

30

0

.48

4

,77

0

4.0

4

0,0

00

3

.5

34

,55

0

0.5

5

5,4

50

4

.5

45

,00

0

3.9

3

8,8

60

0

.61

6

,14

0

5.0

5

0,0

00

4

. 3

43

,18

0

0.6

8

6,8

20

Tuladan 1. Gai Di Egdaun Owoy Egsugpang Owoy Egkedakel Sa Inay Di

gai di egtunas sa lubang

tti gai di egsugpang owoy. ~,f ~ egkelabel sa daun di ~ ~ ~

. .

• Amuk sa gai kegebu, egkedoo sa sugpang di owoy egkelabel owoy egkedoo ma sa daun di.

• Amuk megenaw sa gai tarn) meleneg sa kebunga di, dodoo amuk meedup sa gai tam! meteel sa kebunga di.

• Amuk melugay sa agdaw meleneg sa kebunga di, dodoo amuk meteel sa agdaw meteel ma sa kebunga di.

3

Tuladan 2. Gai Kebunga Di

kebulok di

• Sa gai kebunga. ini legkang sa egoh di obol rnegasa taman sa egoh di egkebuwah, iya sa lugay di 35 agdaw.

Tuladan 3. Cai Di Egkclc5an Owoy Egkelcga

• Edung sa kebulok di taman sa kelega di mekeuma 30 agdaw.

• Amuk udan-udan owoy egkesilung dana gaeb melugay kumelega sa palay, dodoo amuk egkeedup sa agdaw enda kumelugay sa kelega di.

• Amuk meiyap ki kumedoo sa kekuwa ta, pangunutan ta sa mepion keipat edung sa egoh di egtunas sa hinemulaan.

°'

Tu

lad

an 4

. In

i S

a M

ede)

() L

ugay

Sa

Pal

ay U

mob

ol

loll!

" ?

'.i

kelu

bang

~t

65 a

gdaw

-.,..

.

35 agdaw--:.~30 a

gdaw

obol

m

egas

a eg

kebu

wah

ke

ketu

Nga

dan

sa l

ugay

cH

tam

an u

mob

ol m

egas

a?

Mun

i de

diy

a sa

bal

anga

n pa

lay.

Am

uk

IR

36

ataw

ka

IR 6

4:

!IE"

45 a

gdaw

kelu

bang

110

agda

w

··-3

>

65 a

gd

aw

-

t3

5 a

gd

aw

-i-

30

agd

aw

obol

m

egas

a egkebm~ah

keke

tu

Am

ok I

R 5

4: ~

120

agda

w

55 a

gdaw

JI

t=

65 a

gdaw

35 a

gdaw

~IE--

30 a

gdaw

kelu

bang

ob

ol

egke

buw

ah

keke

tu

' m

egas

a

-...J

Am

ok I

R 3

2: ~

140

agda

w

75 a

gdaw

)lot

:::=

65 a

gdaw

·. 35

agd

aw

>I<

30 a

gdaw

kelu

bang

ob

ol

meg

asa

egke

buw

ah

keke

tu

Abunuwi ko amuk obol megasa de. lni sa tanda di amuk obol megasa de, amuk tenga kepelugada sa ketaes sa bunga di dalem kedu diya sa buku di. Amuk 68 agdaw pa taman meketu, tepengi ko de. Upama, amuk IR 36 ataw ka IR 64 sa gamiten ko, 42 agdaw sa neketata legkang sa egoh ko miglubang taman siiya egoh ko egtepeng. Amuk IR 54, 52 agdaw polo. Amuk IR 32, 72 agdaw. Na, amuk IR 36 ataw ka IR 64, nesetepeng doo sa 42 agdaw legkang sa egoh di iglubang diya sa 20 agdaw legkang sa egoh di binadut.

Na, ini sa ukit ketepeng. Kuwa kat lima inay di nekeiling sa kedakel di diya sa langun palay diya sa basakan. Sepang ko daa sa lima lawa di. He, tepi ko kedu diya sa buku diya pesu di taman diya sa tugbung di. Aguie, mehaa ko sa pusu di dalem. Haa ko sa Tuladan 5. Kuhi ko uman agdaw taman enda meuma tenga kepelugada, agule abunuwi ko de.

Tuladan 5. Ini Sa Palas Di Amuk Obol Megasa

9

Ini Sa 1"1edoo Balangan Palay

Na, duen sa balangan palay mepion diya sa basakan, duen ma sa enda. Hauwen ta diya Tuladan 6 taman 11 sa palas sa mepion palay. Owoy basawen ta diya Listawan 2 sa medoo mepion balangan palay.

J'• , __

Mepoko Tana

• Sa mepoko taml hinemula iya sa tigtu miulan ani kumedoo sa metebas.

• Amuk mepoko tam) sa hinemula, mebagel, huenan di enda mepilay di.

11

...

I

Tuladan 7. Mepion Sa Balangan Palay Enda Melemu Egkepilay

'\.

- huenan di mepilay -

kumehagtaw sa ~ _ hinemula

l.iCl - kumebegat sa

I~ medoo gelang di

==1~i~~l~~~~m::::: wayeg ~%@-~g((~

sa palay mepoko tan a

1 ") '--

Tuladan 7 (ugpu di)

• Ok gumamit ki abunu diya sa palay mehagtaw dumuen polo medoo kelikutan ta dana di mepilay polo sa medoo palay.

• Medoo polo sa daun da meledak, enu ka nesilungan owoy neeled diya wayeg dana di nepilay sa inay di.

• Sa mepoko tana owoy mebagel balangan palay, duen egkegaga di umatu diya sa kena di medaetan .

. 13

Tuladan 8. Sa l\csugat Kebega)' Sa Legdaw Agdaw

100% legdaw

sa enda mepion balangan sa mepion balangan palay palay

• Tukeey uaa sa legdaw diya su melwgtaw pulay mekeuma diya sa leketana duun di dana sa medoo daun di leket-atas.

• Amuk metuda sa ketigdeg sa daun di owoy sa medoo sugpang di, mekeum;.i ma sa legdaw diya s;_i daun di kketana, huenan di melegdawan da Jangun. Ok heJiya mekebael ma sa daun leketanc'i. sa mekaen, agule kumedoo sa tebas.

1 1 ,-

Tuladan 9. Mepion Sa Balangan Palay Leket-atas Diya Sa Gelang Di Sa Tapidut

enda mepion me pion

neketigdeg daun

• Enda mesilungan sa gelang di sa medoo daun di leket-atas ok uman pa mekelowon sa tapidut di diya sa gelang di.

15

Tuladan 10. l\lcpion Sa Balangan Palay l\lepok1) Daun

sa enda mepion balangan daun

sa mepion balangan daun

• Megaen sa mepoko daun, huenan di mepion sa ketigdeg di.

a Sa metudc'l. ketigdeg di daun egkebegayan mepion

enu ka egpekeuma sa senang agdaw diya sa langu11 baed lawa di.

Tuladan 11. l\fcpiun Sa Babngan Palay Ok Mcdoo Kesugpang

tukeey kesugpang sa mepion kesugpang

• Sa hinemulaan medoo kesugpang mekepesiguladu dumuen sa nesugat sugpang da apiya di pa egkematay sa medoo duma diya sa basakan ok sasang ketunas da.

, ,., 1 I

J:

Ini

sa

hala

ngan

pa

lay

-----

BP

I R

i 1

BP

I R

i 3

IR 2

8 IR

36

IR 5

0 IR

54

IR 5

6 IR

58

IR 6

0 IR

62

IR 6

4 IR

65

IR 6

6 ---------

Lis

taw

an 2

. In

i Sa

Mep

ion

Bal

anga

n P

alay

Ini

sa k

edo

o

di a

gdaw

ked

u di

ya s

a eg

oh

di i

glub

ang

tam

an k

eket

u

12

0

12

1

10

5

11

0

10

5

12

0

11

0

10

0

10

7

11

5

11

3

11

5

10

8

Ini

sa k

edo

o

kaki

lu k

ebun

ga

di u

man

1 h

a am

uk

mep

ion

sa

kei

pat

ta

43

11

4

70

1

43

26

4

85

6

45

58

4

31

9

45

68

4

15

5

47

60

4

77

0

53

07

4

71

9

51

94

Ini

ma

sa m

etii

gan

ta

Lun

ay i

ni i

L

un

ayin

i i

Med

aeta

n d

ana

layl

ay b

alan

gan

2 M

edae

tan

dam

) la

ylay

bal

anga

n 2

Med

aeta

n d

ana

layl

ay h

alan

gan

3

Med

aeta

n d

am)

layl

ay b

alan

gan

3

Med

aeta

n d

ana

layl

ay h

:dan

gan

3

Lun

ay i

ni i

Due

n sa

tel

u ha

lang

an t

ukee

y m

eite

m l

ayla

y, b

alan

gan

1 ow

oy 2

ow

oy 3

, d

od

oo

end

<'i

nest

·tep

eng

sa e

gkeg

aga

da.

-------

----

----

----

----

----

----

----

----

----

----

----

----

----

---

Ini Sa Kebael Ko

Na, hinaa ta de sa kailangan ta amuk mael ki basakan, sa kelabel tana owoy sa mepion balangan palay. lgoh, hauwen ta de sa kebael ta. Basawen ta muna sa Listawan "lni Sa Medoo Gai Kegalebek Ta Owoy Sa Medoo Gai Diya Sa Kelenuk Palay" ani laga sumugpayal ki. Iglapeg diya siini libelu. Megamit ma siini listawan amuk tibubu ka de eg-ipat sa palayt basakan.

Tapay Ko Sa Lubang

Wayegi ko tapay sa kena lubang ani kumelenek sa tana. Amuk migtala de epat agdaw, dadu ko owoy suyud ko ma taman tigtu melibuta.

Tapay Ko Sa Beni Ilubang

31 kg daa sa beni megamit ko diya sa uman 1 ha. Gasama iya, duen doo sa etaw eggamit 44 kg sa beni da, owoy duen ma 62 uman 1 ha.

Na, amuk duwa agdaw daen sa atas kelubang ta, eled ko de tapay diya sa wayeg epe bulung uled sa beni. Sa bulung "carbofuran" sa gamiten ta. Duen sa bulung carbofuran dinalem diya palas enay. 3% sa kebagel di, enu ka 3 kg sa carbofuran diya uman 100 kg sa palas enay. Sebaen daa sa carbofuran, dodoo medoo sa kepengadan ta. Duen sa epat nesetepeng sa egkegaga

19

d;:i, Arasan, Ceresan '.\1, Furad~rn 3G, owoy Spergon. Apiya nesetepeng da langun, Furadan 3G sa mesagkat hauwcn diya tinda, huenJn di iyJ sa kagi igtena ta diy;J siini libelu. Dodoo Jmuk mulung ka de, penemdem ko ma sa laga sa duma balangan carbofuran, ani enda beliyen ko sa milaga.

Na, amuk Furadan 3G sa gamiten ko, ini sa ukit di. Amuti ko 80 g diya 4 L wayeg daa. Dodoo amuk gamiten ko sa liyu bulung, unuti ko siedo nekesulat diya sa butul di. Amuk neseamut de sa bulung owoy wayeg, eled ko sa beni taman meimet sa 24 kaulas. Segeagdaw owoy segesigep iya we.

Amuk neeled de sa beni diya sa wayeg bulung taman 24 kaulas, laun ko de. Amuk linaun ko de sa beni, tagui ko diya sa mepatag epe sagpi daun saging, owoy limuni ko det nepele saku. Dodoo angat-angat ka dema taman 24 kaulas kedu diya sa egoh ko miglaun. Haa ko Tuladan 12 owoy 13. Mebaluy ma iawuh ko dalem sa saku, dodoo enda mebaluy di amuk tigtu mepenu. Pehibat ko owoy pelugpipi ko sa saku dinaleman beni. Bigtekad ko amuk egtala de 12 kaulas kedu diya sa egoh ko mig-awuh duu dalem sa saku.

20

Tuladan 12. Kailangan Diya Sa Beni Sa Kelamag Ani Egtebagang

sa beni mepion ketunas

sa beni enda mepion ketunas

sa kedalem wayeg

• Kelamag sa kailangan diya sa beni migtebagang.

• Arnuk wayeg, tukeey daa sa kelamag di.

• Amuk subela sa wayeg sa pesuwan di meeled temu sa beni, meleneg sa ketunas di, owoy mehagtaw daa uloy.

21

TubcLrn 13. :'.\!~1c11 Di Ya .Egglicbu1 s~ Ilcnl?

alemen taman 24 kaulas

~ .......

/ nepele saku ~~ ll'"'-

,, I'/ '•

~ in ~

/l -~ ... M C\1- I:' °"'-.., ~ .. <J.li

I I gueben taman 24 kaulas

Ok meubus de inalem taman 24 kaulas, kedanan de sa wayeg ig-alem, owoy peguseen sa beni. Aguie, iteml diya sa mepatag tana epe ampis daun, he, limunan saku.

• Sa kegueb, egpeedup sa beni, agule, egketeel sa ketebagang di. Aguie, iya sa pesuwan di meseselengan sa ketunas da.

• Ok suhela sa keedup sa kegueb. umedung doo sa ketunas di, dodoo meleneg daa, he, mebaluy mematay polo.

22

Lubang Ka De Amuk 1 ha sa basakan, 1600 m2 sa kelabel lubang di. Amuk enda ma 1 ha sa kelabel basakan, lagbet ko sa kelabel lubang ko diya sa Listawan 1.

Amuk segule daen sa kesuyud ko, saweli ko dema sa bulung uled, he, suyud ka dema. Ini sa balangan bulung gamiten ko, Furadan 3G ataw ka sa liyu balangan carbofuran palas enay. Lagbet ko ani metiigan ko sa kedoo gamiten ko diya sa Listawan 3. Amuk ubus ka egsuyud, kedani ko sa wayeg, he, ligis ko de. Aguie, saweli ko sa beni migtebagang.

Amuk ubus ka eglubang, yaka pela egpewayegan duu taman enda meuma di sekepelugada owoy tenga sa ketunas di. Agule, amuk neuma de, pewayegi ko de. Manga duwa ataw ka telu agdaw keen sa lugay ko mantay ani enda ma kaenen di maya. Mepion amuk enda lumowon di diya duwa kepelugada daa sa kedalem wayeg di.

Amuk neuma de pitu agdaw edung sa egoh ko miglubang, sumpiti ko sa bulung mekepatay sa palas tukeey melunu lalanteng owoy palay tukeey meitem laylay owoy tepelak egkaen bukag palay. Mehaa ko sa palas da diya lapin 60 taman 62. Mebaluy gamiten ko sa Azodrin 168EC ataw ka sa Iiyu balangan "monocrotophos". Mebaluy ma gamiten ko sa liyu bulung mekepatay sa palas tukeey melunu lalanteng owoy palas tukeey meitem laylay owoy tepelak egkaen bukag palay.

N ~

--··

Lis

taw

an 3

. In

i S

a K

edoo

Fu

rad

an 3

G M

egam

it K

o D

iya

Lub

ang

kela

bel

lang

un

I sa

kilt

1 ta

na

gam

iten

I

kela

bel

luba

ng

Fu

rad

an 3

G

ha

m2

ha

m2

meg

amit

ta

0.0

5

50

0

0.0

07

7

0

0.2

3

0.1

0

1,0

00

0

.01

4

14

0

0.4

7

0.1

5

1,5

00

0

.02

0

20

0

0.6

7

0.2

0

2,0

00

0

.02

7

27

0

0.9

0

0.2

5

2,5

00

0

.03

4

34

0

1.1

0

.50

5

,00

0

0.0

68

6

80

2

.J

0.7

5

7,5

00

0

.10

1

,02

0

3.4

1

. 0

0

10

,00

0

0.1

4

1,3

60

4

.5

1.

25

1

2,5

00

0

.17

1

,70

0

5.7

1

. 5

0

15

,00

0

0.2

1

2,0

50

6

.8

1.

75

1

7,5

00

0

.24

2

,39

0

8.0

2

.0

20

,00

0

0.2

7

2,7

30

9

.1

2.5

2

5,0

00

0

.34

3

,41

0

11

3

.0

30

,00

0

0.4

1

4,1

00

1

4

3.5

3

5,0

00

0

.48

4

,77

0

16

4

.0

40

,00

0

0.5

5

5,4

50

1

8

4.5

4

5,0

00

0

.61

6

,14

0

20

5

.0

50

,00

0

0.6

8

6,8

20

2

3

Amuk meuma dema sa sebaen pitu agdaw kedu diya sa muna pitu agdaw, sumpiti ko de~a s!'.l bulung Azodrin 168EC ayiw ka sa mekesambi. ~ ·

Tapay Ko Sa Ilasakan

Amuk migtaJa de duwa agdaw kedu diya sa egoh ko miglubang, wayegi ko de sa basakan ani kumelenek sa taml.

Na, amuk iya pela baelan sa basakan, dadu ko segule. Amuk metegas sa tana di, dadu ko polo telu gule ataw ka uman pa, muni de sa egoh di meuma sa egoh di tigtu kumelenek. Aguie, segule ka egsuyud uman sekapadian taman telu kapadian.

Tuliki ko ma sa langun tambak basakan. Kedani ko sa langun keluwen. Pelumani ko ma amuk neamu. Sagpeng kot libuta sa langun el3 di.

Tapay ko de suyud muna sa basakan amuk segeagdaw pa meuma de sa kehemula ko. Selengani ko ma saweli sa abunu owoy sa bulung uled diya sa kesuyud ko. Basawen ta kani diya sa sulat sa kedoo abunu gamiten ta. Amuk Furadan 3G sa bulung uled gamiten ko, 33 kg sa saweli ko uman 1 ha. Hauwen sa kedoo megamit diya sa Listawan 4.

25

1~1

a,

----

Lis

taw

an 4

. In

i S

a K

edoo

Fu

rad

an 3

G M

egam

it K

o D

iya

Bas

akan

sa k

edoo

ke

labe

l la

ngun

ki

lu

tana

gam

iten

ke

labe

l ti

gtu

basa

kan

Fu

rad

an 3

0

ha

m2

ha

m2

meg

amit

ta

0.0

5

50

0

0.0

43

4

30

l.

4

0.1

0

1,0

00

0

.08

6

86

0

2.9

0

.15

1

,50

0

0.1

3

1,3

00

4

.3

0.2

0

2,0

00

0

.17

1

,73

0

5.7

0

.25

2

,50

0

0.2

2

2,1

60

7

.2

0.5

0

5,0

00

0

.43

4

,32

0

14

0

.75

7

,50

0

0.6

5

6,4

80

2

2

1.

00

1

0,0

00

0

.86

8

,64

0

29

1

. 2

5

12

,50

0

1.1

1

0,8

00

3

6

1.

50

1

5,0

00

1

. 3

12

,95

0

43

1

. 7

5

17

,50

0

1.

5 1

5,l

lQ

50

2

.0

20

,00

0

1.

7 1

7,2

70

5

8

2.5

2

5,0

00

2

.2

21

,59

0

72

3.0

3

0,0

00

2

.6

25

,91

0

86

3

.5

35

,00

0

3.0

3

0,2

30

.

10

1

4.0

4

0,0

00

3

.5

34

,55

0

11

5

4.5

4

5,0

00

3

.9

38

,86

0

13

0

5.0

5

0,0

00

4

.3

43

,18

0

14

4

~~a. amLil-: ncgarnit de sa b~1sakJn, end;l ml'.:ikut s~i

kctapay ta. Amuk ncketu de sa palay, \vayegi ko d~1a segesigep sa basakan. He, dadu ko de. Owoy saweli ko ma sa abunu owoy sa bulung uled, agule suyud ka de. Hauwen sa kedoo bulung uled rnegamit diya sa Listawan 4. Pelurnani ko ma arnuk kailangan. Tuliki ko ma sa langun tambak basakan. Kedani ko sa langun keluwen. Pelurnani ko ma arnuk neamu. Sagpeng kot libuta sa langun ela di.

Duwa sa gai keabunu. Muna, sa egoh ta eghali sa palay. Keduwa, amuk obol megasa. Haa ko sa abunu gamiten ta ok eghali ki sa palay diya sa Listawan 5.

27

, ..... Q()

Lis

taw

an 5

. In

i S

a U

kit

Kea

bunu

Ta

Den

o K

ehal

i P

alay

Ini

mcg

sa b

alan

gan

ab

un

u

amit

den

u k

uw

anan

14-1

4-14

~------

16-2

0-0

] 8-4

6-0

-----·

Ini

sa k

edo

o a

bu

nu

g

amit

en t

a u

man

1 h

a am

uk

sas

ang

ag

daw

4 g

esak

u 1

4-14

-14

11 /2

ges

aku

ure

a at

aw k

a 4

ges

aku

14-

14-1

4 3

ges

aku

21

-0-0

3 g

esak

u 1

6-20

-0

1 g

esak

u 0

-0-6

0 1

1 /2 g

esak

u u

rea

ataw

ka

3 g

esak

u 1

6-20

-0

1 g

esak

u 0

-0-6

0 3

ges

aku

21-

0-0

1 Y2

ges

aku

18-

46-0

1

ges

aku

0-0

-60

2 g

esak

u u

rea

ataw

ka

11 /2

g

esak

u 1

8-46

-0

1 g

esak

u 0

-0-6

0 4

1 /2 g

esak

u 2

1-0-

0

Ini

sa k

edo

o <

1hun

u g

amit

en t

a um

< n

1 h

a u

dan

am

uk

sas

ang

4 ge

sakt

1 14

-%

ge

sa k

u ur

e <l

taw

\.;

4 g

esak

u ·

i 4-

1 Y2

ges

aku

21-

3 ge

sakt

1 16

-1

ges

aku

0-U

1

ges

aku

ure

at

aw k

3

ges

aku

16-

1 g

esak

u 0

-U

2 g

esak

u 2

1-

11 /2

ges

aku

18-

1 g

esak

u 0

-0

l 1/2

ges

aku

ure

<.

1taw

k

l 1/2

ges

aki'1

18-

1 g

esah

1 0

-0

3 g

esak

u 2

1-

·-·-

-

4-14

II

4-14

0-

0

20-0

60

il

~Cl-0

()Q

0-Q

'.c)-o

60

ll

46-0

f)

Q

!--0

Na, amuk kulang sa "zinc" (esin) sa tana, segule daa keketu mepion. Aguie, ini sa tanda hauwen ta.

Amuk meuma de duwa ataw ka epat kapadian legkang sa egoh ko miglubang, kumebulCi sa gelang diya daun di, labi pa amuk medapag diya lawa di. Melugay-lugay kumeletem sa daun di lag<I sinetebektebek, dodoo enda meitem sa keletem di. Na, amuk mekeseluh diya sa daun di sa ehe sinetebektebek, dumoso d~. Amuk kulang sa esin, enda iseg di sumugpang, owoy meleneg ma sa kelenuk di. Amuk kulang-kulang daa sa esin, melugay-lugay sa kedagpak sa palay, owoy mesiat ma sa metebas ta. Dodoo amuk tukeey daen sa esin, mematay polo sa palay. Haa ko ma sa Tuladan 14.

Na, amuk kulang sa esin, gamiten ta sa "zinc sulfate" (esin selpet) ataw ka "zinc oxide" (es in aksaid). Amuk zinc sulfate sa gamiten ta, ini sa ukit di. Amuk segule daen sa kesuyud ko sa hasakan, selengani ko ma sa\veli sa abunu owoy sa bulung uled owoy sa zinc sulfate diya -sa kesuyud ko. 20 kg zinc sulfate sa gamiten ta uman 1 ha.

Mebaluy ma amuk zinc oxide polo sa gamiten ko. Enda milaga di, dodoo melikutlikut sa ukit di. Iamut ta epat gesalidut sa pulbus zinc oxide diya uman 1 L wayeg. Aguie, eleden dalut daa sa dalid palay diya siedo wayeg amuk memula ki.

Na. duen sa medoo ukit mekedugang denu kiulan sa abunu hauwen ta diya Tuladan 15 taman 24.

Tu!ad:::r. 1-t S::: l\Iedoo Kulang "Nutrient" (~utcliyen) Diya Tana

medoo tanda kekulang nutrient

lawa palay

30

;1 .

JI

Ini sa egoh-egoh sa daun di, melalag owoy meitem ehe pulbus kapi owoy egbolekbolek.

daun palay

Tuladan 1-t (ugpu di)

• Mesagkat egkekulangan "nitrogen" (naytelodiyen) owoy "phosphorus" (pospolos) sa hinerriula.

• Mesagkatsagkat egkekulang~rn sa asulpul owoy puto owoy esin. Duen ma sa liyu nutrient mekulang, dodoo enda mesagkat di.

• Amuk duen sa nutrient mekulang, enda lumenuk sa palay owoy enda ma mebagel di. Iya sa tanda mesagkat hauwen, melalag ataw ka meitem ehe pulbus kapi sa daun di.

• Meketiig ki ngadan tayu sa abunu gamiten ta ani . enda mekulang sa nutrient arnuk ipetepeng ta sa tana ta owoy sa daun palay diya sa Municipal Agriculture Office (MAO).

_; 1

Tuladan 15. Amuk Udan-udan Sa Gai Kehemula, Enda Pedoowen Ta Sa Keabunu

0 ..,...-cc.,·,,...· "\)iJ/!

·:::;::·::.:-

.. :.·.·.·

• Sa abunu egpedoo sugpang owoy egpelabel daun.

• Dodoo ok udan-udan, melimunan gaeb sa agdaw.

• Huenan di amuk medoo sa abunu, kumedoo uloy sa daun sa palay. Iya sa pesuwan di sa abunu enda langun di megamit ok sasang udan diya sa hinemulaan.

• Huenan di, siaten ta sa abunu gamiten ta ok sasang udan.

32

Tuladan 16. Amuk Sasang :\lcedup Agdaw S..i Gai Kehemula Kumedoo Sa Abunu Gamitcn Ta

• Sa abunu egpedoo sugpang owoy egpelabel daun.

• Ok gai meedup agdaw end<!. duen gaeb eglimun sa agdaw.

• Dana di medoo sa legdaw emh\ kumeuloy sa kedoo daun dana sa abunu.

• Mebaluy ki gumamit nitrogen ok sasang pengagdaw enu ka rnegay medoo tebas.

Tuladan 17. Pcncmdemen Ta Ma Sa Kegcbu Sa Tana

Megebu sa taml. Medoo nitrogen megamit.

Subela sa nitrogen.

• Amuk subelawen ta sa abunu nitrogen diya tana, mekepelenuk hinemulaan dodoo mekepewongol polo sa pesuwan di melemu metepu owoy melemu mepilay ma. Owoy dana di kumedoo ma sa daun di, mesesilung da, agule kumulang sa senang agdaw.

• Sa subelawen ta sa abunu nitrogen egoh di obol megasa de, mekepesugpang medoo owoy mekepedaun dodoo mekepeopoh polo.

34

Tuladan 17 (ugpu di)

Megasa sa tan<'1. Medoo nitrogen megamit.

Enget doo sa nitrogen.

• Amuk nekeenget sa nitrogen Jiy{1 sa tan;'i mekeenget ma sa kel<thel daun owo\· sa kedoc· sugpan!l ;rni end:\ mesesilung sa ral:l\. Ap1k dumuen medoo tehas. LumO\von sa tehas di div:! siedo tana nesuhelawan ahunu.

Tulnrfan 18. Penemdcm Ta 1\fa Sa Egkegaga Sa Balangan Palay Egbunga

Sa mepoko tana balangan palay polo sa mekebegay medoo tebas.

abunu nitrogen metuda sa kedaun di, medoo sa sugpang di, enda mepilay di


Dodoo sa mehagtaw ketigdeg balangan palay tukeey daa metebas dahiya.

abunu nitrogen egkesesilung sa palay, owoy egkeluyug ma sa medoo daun lapeg sa inay di ma

• Ok abunuwan ta siedo mehagtaw palas di palay meumanan polo sa kehagtaw da. agul~ kumelemu da polo mepilay.

• Dana da mepilay kumetukeey daa sa mekuwa ta dana sa keabunu.

~ ... .) .'

Tuladan 19. Penemdcmcn Ta :\Ia Sa Vntung Dana Sa Keabunu

sa meuntung darni keabunu---sa tinebas ----.

tukeey abunu tukeey meketu tukeey untung

nesugat abunu medoo meketu dakel sa untung

medoo abunu dakel tebas tukeey untung

• Duen sa nesugat daa abunu ani mekebegay dakel untung.

• Sa nesugat kedoo abunu nekeiling diya sa laga abunu owoy sa kedoo metebas ma.

• Uman pa kedakel sa untung dana abunu amuk sasang meedup agdaw diya sasang udan-udan.

• Sa nesugat kedoo abunu mekeiling doo diya sa palas palay.

38

Tuladan 20. Umabunu Ki Diya Sa Enget Gai Hinemulaan

kehemula

Ju bang

~

obol megasa

'egkebuwah

: ~

.. ..

keketu

• !1 I •

Na, sa mebulabula, duen sa tukeey mekuwa ta, owoy sa ebul, dakeldakel sa mekuwa ta, dodoo sa mebula. enda duen sa mekuwa t:1. Sa tigtu dakel mekuwa ta diva sa meitem.

• Sa tigtu gai keabunu iya sa sa~ang kehemula owoy sa eg-ohol megasa.

39

Tuladan 21. Tulikan Ta Ani Enda Metikal Sa Basakan

nitrogen nebaluy kelamag

wayeg N

abunu nitrogen

nitrogen nebaluy kelamag

enda duen wayeg

mig-ela sa tana

40


• Sa kesabuhsabuh kewayeg mekepekelamag sa nitrogen, huenan di mekepekedan sa abi.;nu. Huenan di mepion amuk istedi sa wayeg diya sa basakan.

• Sa nitrogen igtagu diya tana mehali diya sa Iiyu palas dana sa oxygen diya kelamag, owoy siini magtu palas nitrogen, melemu daa mebaluy de kelamag.

• Wayeg sa eg-alang sa oxygen diya kelamag ani enda mekeawuh di diya tana. Ok tukeey sa kelamag diya tana enda mebaluy di kelamag sa nitrogen. Huenan di upionen ta sa medoo tambak ani enda umeneb sa wayeg.

-+ 1

Tuladan 22. Isawek Ta Sa Abunu Diya Tana

nitrogen nebaluy

kelamag o 0

wayeg

tana

sa abunu mekesawek diya tan a

leket-atas sa abunu diya sa tana

• Sa abunu igsawel ok sasang kehemula, kailangan tigtu mekesawek diya sa tana ...

... ani meiwod sa kekedan di mebaluy kelamag, owoy

... ani mekedapag diya sa dalid di sa abunu.

• Yaka pela egsawel sa abunu ok enda tolol di mekesawek.

• Yaka pela egsawel sa abunu amuk magtu pela hinemula.

Tuladan 23. Yaka Eg-abunu Ok Magtu Ubus Mig-udan Ataw Ka Nepele Pa Tugnus Sa Daun

• Dumeket sa abunu ok nepele sa medoo daun, agule mebaluy meulow sa hinemula palay.

• Sa nitrogen diya sa metunag abunu mebaluy kelamag ok metikal de.

sasang mepion gai sa keabunu

,, ~ f

enda nesugat gai sa keabunu

• Yaka eg-ahunu ok umudan. enu ka meanud daa sa abunu.

Tuladan 2:1. Sigisigi Melanih Sa Kena Hinemula

sa abunu nitrogen

• Kuwaen keluwen sa abunu ig-abunu palay kedu diya sa hinemulaan palay.

• Kedanan muna sa keluwen iya ki pela urnabunu.

• Kumedoo polo sa keluwen dana abunu amuk end;:! rnuna di kedanan dalern sa hinernulaan.

• Ligo di egketeel sa kelenuk sa keluwen egkeurnanan sa ke~eka di abunu diya sa palay hinernula.

Hemula Ko De Sa Palay

Kedani ko sa wayeg basakan a'll memula ka. Damadama sa ukit kehemula ta, owoy tigwaluwaluway kepelugada sa elet di. Tigduwa ataw ka tigteluway sa inay di hemulaen.

Wayegi Ko Sa Basakan

Amuk migtala de duwa agdaw ataw ka telu kedu diya sa egoh ko mighali sa palay, wayegi ko de. Sekepelugada ataw ka duwa daa sa kedalem di. Amuk egkedakel sa palay, umani ko ma sa kedalem wayeg di, dodoo enda lumowon di epat kepelugada.

Abunuwi Kot Dema Urea

Amuk obol megasa de sa palay, abunuwi ko de. Segesaku urea sa gamiten ko uman 1 ha. Meuma sa egoh di obol megasa amuk manga 65 agdaw pa sa egoh di meketu, muni de sa balangan palay, iling ka IR 36 ataw ka IR 64 ataw ka IR 54 ataw ka bekesan ataw ka bisol. Dodoo enda nesetepeng sa lugay da umobol. Upama, amuk IR 36 ataw ka IR 64, 45 agdaw daa. Amuk IR 54, 55 polo. Amuk IR 32, 75. Haa ko sa Tuladan 4. Amuk tepengan ko amuk obol de megasa sa palay. haa ko sa kagi igsulat diya sa batang "Ini Sa Medoo Gai Ukit Kelenuk Sa Palay'" diva J;min l.

, -'-t :'

Ilulungi Ko Sa Tcnangaw Amuk Kailangan

Na, ingati ko sa tenangaw amuk meuma sa ke-65 adgaw Iegkang sa egoh ko mighali sa palay. Bulungi ko amuk lumowon duwa sa kedoo da diya uman 1 m2•

Mebaluy gamiten ko sa Azodrin 168EC ataw ka sa liyu balangan monocrotophos.

Sambii Ko Sa Palay Nematay Owoy Keluwi Ko

Na, amuk migtaia de 33 agdaw kedu diya sa egoh ko miglubang owoy duen sa palay nematay, sambii ko. Amuk tumala epat agdaw dema, edungi ko de kedani sa keluwen amuk kai1angan.

Kedani Ko Sa Wayeg

Na, amuk sepulu agdaw ataw ka duwa kapadian pa sa keketu ko, kedani ko de tapay sa wayeg basakan.

Ketu Ko De

Melega sa palay amuk nebelet de begas sa luwit di owoy metegas ma owoy amuk migpetuyuh de. TuJiki ko sa palay ketuwen ko. Mepion amuk mahapun owoy meedup ma daa liyu daa amuk umudan ani enda mepele sa palay ko. Owoy penemdem ko ma sa kena ko tumagu amuk neketu de ani end<! mehinasa di. Peteel ko eg-elik ani end<cl medaetan di dana ungeh. uled, mehames.

Ini Sa Baeli Ko Ani Mealang Sa Balangan Mekebinasa Diya Palay

Ini Denu Sa Uled Owoy Sa Ukit Kekedan Kenagda

Ok ungaya ta kumedakel sa untung diya sa basakan, alangan ta sa mekebinasa. Dodoo enda mepion di amuk dakel polo sa megastu diya sa untung ta. Huenan di, meked ki pela petow egbulung taman enda siguladu hauwen ta sa tanda kailangan ta de egbulung. Basa ko sa tanda diya sa Listawan 6. Owoy haa ko sa tuladan da diya lapin 50 taman 64.

-+ ,

Listawan 6. Ini Sa Kedoo Sa Mekebinasa Palay Amuk Bulungan Ta

Ini sa balangan uled

palas tukeey melunu lalanteng

tepelak egkaen bukag palay

tegedilin daun palay

palas tukeey meitern lay lay

tenangaw

Ini sa tanda amuk kailangan ta de mulung

Amuk lumowon sa kedoo di diya sebaen uman inay

Amuk duen sa sebaen inay di nelaeb diya sa sepulu

Amuk duen sa sebaen daun di netebil diya sa sepulu

Amuk lurnowon sa kedoo di diya sebaen urnan inay

Amuk lumowon sa kedoo di diya 2 urnan rn2

Arnuk duen sa pedu ko umiwod sa uled, mepion amuk bulungan ko sa palay Furadan 3G. Binasa ta de sa ukit di diya sa batang "Tapay Ko Sa Basakan" diya lapin 25.

Ini Sa Medoo Uled Egkaen Amuk

Batabata Pela Sa Palay

49

Tuladan 25. Sapat Langaw

;,...;..;JJing i:n:.iggot'' .:..»vuy ··\diurl iil'-l!:)!:)G~-- Ji:rJ. l11ggl1:.-.

"uod ng langaw" diya Tagalog

''ulod sa Jangaw-humay" owoy "ulod sa langaw sa

tagud" diya Bisaya

lni sa tigtu kedakcl di.

I

Ini sa palaspalas di arnuk pincdakel.

@--~-·--~ anak sapat lungatlungat langaw de

Ngadan sa megaga di pedaet?

Medaetdaetan ataw ka tigtu medaetan.

Mesagkat pa hauwen?

Medoo du diya sa kedoowon migtala palay dodoo end;:)

eg-ugp£'1 da .

.;;,. __ 11_1

Melikutan ki pa umalang?

Melikutan ki

doo.


• Egkaenen siini sapat sa ubud palay agule medaetan sa palay nekeiling sa darn) tepelak egkaen bukag palay.

• Amuk dakel sa dana da migkaen mekeduli ki humemula.

• Kesaligan sa kebulung beni.

• Amuk hinemula de sa beni owoy kailangan ta mulung dema, sumpiten ta sa daun di.

51

Tuladun 26. Tepclak E~Iepcs

··armyv.·orm" owoy "cutv • .:orrn-- diy::i Ingglis "armi'ng ulod" owoy ··ulod-galah" diyi1 Bisayil

Ini sa tigtu kedakel di.

"\Jt~I metesan

1

tepelak I

' kelibangbang lungatlungat


Medaetdaetan.

Mesagkat pa hauwen?

Egkedoo da diya sa kedoowon palay egtala, dodoo beken diya sa Iangun menuwa.


Mele mu.


• Medoo sa balangan tepelak sa mekepedaet palay.

• Egkaenen da sa kilidan daun owoy sa menguwed inay palay owoy menguwed gelang di ma.

\

l' .,. 1 l . ' . • 1 · ' l 1 • - !

~ j rn·<\ul p;. :.;1 cJll1U1lb, JSL'.;riplt l1iy:1 ~·.;\ L~L!lling iS:l\" Ll

palas enay.

• Sumpit ko daa sa medoo kena da eg-ugpa ok ma ha pun.

• Nesetepeng sa dana kasuk diya sa dana tepelak eglepes. Sebaen daa sa ialang kenagda, sa bulung igsumpit owoy sa bulung gamiten diya epan.

Tuladan 27. Tcgcdilin Daun Pala~ ----------------------- -· --------------

"leaffolder" diyn Ingglis "lipis-Iipis" owoy "tigpilo sa dahon" diyc't Bisay;I


- ' Ini sa palaspalas di amuk pinedakel.

t\ 0 - =-c_c_ ' -- C::~.:."-~"-.'...':.::-; --

11,:

metibU]U menguwed metesan tepelak anak tepelak

lungatlungat kelibangbang


Dake!.

Mesagkat pa hauwen?

Mesagkat doo.


Ok sigel, melikut. Ok

~-----~ ~------1 I sigel, melemu.

Tuladan 27 (Ugpu di)

• Duen medoo balangan tegedilin daun palay.

• Amuk kumaen sa tepelak di, umunut diya sa gulis daun palay. Huenan di, kumebula sa gulis daun palay dana di menipis.

• Sa palay, duen sa medoo medilin daun di. Amuk medilin, kumegangu. Owoy dakel sa mekulang diya sa metebas amuk medaetan sa tapidut di.

• Sumpiten ta bulung sa daun palay ani mekedan sa tegedilin.

55

Tuladan 28. Tepelak Egkaen Bukag Palay

"stem borer" diya Ingglis "aksip" diya Tagalog "ulod sa ubod" diya Bisayi'l


Nesedeketde!~;::;;:~ --~ - --- -,;tyo; , -~;;~£c sa a.nak . tepelak tepelak lungatlungat kelibangbang

d1 met1bulu


Dake!.

Mesagkat pa hauwen?

Mesagkat doo.

,,., ,,


Melikutan ki doo.


• Duen medoo balangan tepelak egkaen bukag palay.

• Amuk eghemesa de, mangay diya sa pelapa, he, umawuh diya sa bukag di. Amuk enda pa egkebuwah sa palay, sa sugpang di kinaen bukag sa medaetan.

• Dodoo amuk egkebuwah de, kumebula polo sa bungat palay.

• Amuk lungatlungat de, dumalem sa bukag inayt palay. Lumaun de amuk nebaluy de kelibangbang.

• Amuk subela sa abunu nitrogen, melenek sa bukag palay, huenan di melemu sa kekaen da. Meked ki pesubela sa nitrogen ani mealang sa kekaen da. Huenan di amuk mabunu ki, mabunu ki amuk humali owoy amuk obol megasa.

• Daduwen mapes sa magtu kinetuwan.

• Meketabang sa bulung uled "systemic" enu ka mematay doo sa uled eg-ugpa diya bukag sa inayt pa lay.

57

Tu!Jdan 29. Tuk~ey Et~lebedlebed ;\1ebul{1 M3 Owoy

Meleneg Eg-ipanmv

··mealybug" diya Ingglis "lusparon'g piangaw" diya Bisaya


Ini sa palaspalas di amuk pinedakel.

0 -- ·-·

anak rnetibulu

Ngadan sa Mesagkat pa megaga di hauwen? pedaet?

Egkedoo da diya sa kedoowon

Medaetdaetan. palay egtal<I dodoo beken diva sa lanf!u!~ menuw~i.

I

\ i

I' -=------.

\-·---=-=---~· ~-___ -:/ ~

Jukes de


Melikutan ki doo.


• Tukeey eglebedlebed mebuJa sa bayi di. Buyu metibulu sa lawa di owoy mepoko bulbul. Egsepsep diya sa inay palay owoy pelapa di.

• Kumelalag sa daun owoy enda iseg di eglenuk sa palay.

• Melikutan ki mulung, dodoo megaga doo.

Tuladan 30. Ini Palaspalas Sa Tukeey Melunu Lalanteng

"green leatbopper" diya Ingglis "berdeng ngusong-kabayo" diya Tagalog "berdeng bunhok" diya Bisay:.l

Ini sa palaspalas di amuk pinedakel.

• Egsepsepen siini lalanteng sa wayeg dalem lawat palay iling ka menguwed ataw ka metesan sa palay.

lni Sa Medoo Uled Egkaen Palay Ta

Amok Obol Megasa De .

Tuladan 31. Tukeey Kelitalu Egketket Daun Palay

"caterpillar" owoy "skipper" diya Ingglis "ulod nga sungayan" owoy "alibang-bang nga tipastipas ang nilupdan" diya Bisaya


"skipper"


I Tukeey daa.

Mesagkat pa hauwen?

11 Enda iseg di.


11 Enda.

• Enda nesetepeng sa palaspalas kelibangbang da.

• Sa anak da daa sa egpedaet palay. Kaenen da sa kilidan daun palay owoy tagpedan di ma.

• Melemu mekedan ini i amuk sumpiten ta.

61

Tuladan 32. Palas Tukeey Laylay

"planthopper" diy<i Ingglis "ngusong-kabayo" diya Tagalog "bunhok sa tanom" diya Bisaya

Ini sa tigtu kedakel di .

• Ini S(I palaspalas di amuk pinedakel.

~-1-~ anak di batabata

1

~' enda pa

eghemesa


Medaetdaetan.

Mesagkat pa hauwen?

Egkedoo da diy<I sa kedoowon

palay egtala I dodoo beken ,

' I diya sa langun 1 :

menuwa.

Jukes de


Melikutan ki doo.

Tuladan 32 (Ugpu di)

• Duen medoo balangan da mekebinasa palay.

• Sepsepen da sa inayt palay owoy daun di, batabata owoy lukes ma.

• Sa virus uwiten da sa mekepedaet. Enda lumenuk sa palay, owoy kumelalag ataw ka kumelalega sa daun di. Amuk tumemu sa virus, tukeey daen sa mete bas.

• Sa bulung uled "systemic" sa tigtu mekekedan.

63

Ttilnda!'! 33. Tenangaw

"rice bug" diya Ingglis ·'atangya" diya Tagalog "piangaw sa humay" diya Bisaya



Mesagkat pa hauwen?

Medoo balangan tenangaw. Ini sa mesagkat hauwen, dodoo duen sa liyu ma melabel owoy mepoko.


I Mesagkat Ok sigel.

1 1

doo. melikut. Ok sigel. melemu.

'--~~~~~--' ~I ~~~~~~ '--~~~~~~

Medaetdaetan.


• Sa tenangaw dumiya sa bungat palay owoy sepsepen di sa wayeg sa bunga di. Aguie kumeletem sa bunga di. Sepsepen da sa bungat palay melegatas, batabata owoy Jukes ma. Kumediisek ma begas sa sinepsep da, owoy mebaluy biled daen amuk gelehen.

• Sepsepen da ma sa inayt palay.

• Meatuwan sa tenangaw dana sa bulung, iling ka sa sumpiten ataw ka sa palas kepung.

65

Ini Dcnu Sa Kcluwcn Owoy Sn Ukit Kckcdan Kenagda

Na, amuk kedanan ta sa keluwen, mebaluy baduten ta. Mebaluy ma sumpiten ta. Dodoo adi-adi pa amuk iwoden ta sa keluwen, <rni enda medoo sa galebek ta. Mepion amuk pekeleten ta polo sa pesu palay ani enda iseg di dumuen sa keluwen di. Ok hediya, kumedoo sa palay ta dodoo kumetukeey sa keluwen. Hediya ma, enda kumedoo sa keluwen amuk mepion sa kedadu owoy kesuyud ko. Hediya ma, mealang sa keluwen amuk mepion sa dana ko egwayeg. Haa ko sa Tuladan 34.

Na, amuk ungaya ko mc:.:kedan sa keluwen, beli ko sa balangan bulung mekekedan siedo balangan keluwen. Basa ko sa kagi di nekesulat diya sa butul. Haa ko sa Listawan 8 an! metiigan ko sa ngadan sa medoo balangan keluwen.

Na, amuk megaga ko sa laga di, mepion amuk isawel ko sa bulung pinengadanan 2,4-D amuk meuma sa kesepulu di agdaw kedu diya sa egoh ko mighali duu eghemula sa palay ani enda kumedoo sa keluwen melabel daun. Sebaen daa sa 2,4-D, dodoo medoo sa kepengadan di. Hemili ko sa ehe palas enay, beken sa wayeg dalem butul. 26 kg sa isawel ko uman 1 ha. Hauwen diya Listawan 7 sa kedoo gamiten.

I 1()

dakel sa mesiat ketunas sa keluwen

tukeey sa mesiat ketunas sa keluwen

• Kedoowon sa keluwen ehe lagidit owoy keluwen epe palang nekeiling telayed, mealang sa kelenuk da asal melimunan wayeg labi 5 cm sa kedalem di.

• Sa baed keluwen melabel daun enda mealang da diya wayeg.

• Medoo sa beni keluwen enda meketebagang da leketana sa wayeg.

67

Listawan 7. Ini Sa Kedoo 2,4-D Megamit Ko Diya Basakan

sa kilu 2,4-D

kelabel langun kelabel tigtu pal as

i enay tam! gamiten basakan I

megamit ha m2 ha m2 ko

0.05 500 0.043 430 1.1 0.10 1,000 0.086 860 2.2 0.15 1,500 O.lJ 1,300 3. 3 0.20 2,000 0.17 1,730 4. 3 0.25 2,500 0.22 2,160 5.4 0.50 5,000 0.43 4,320 11 0.75 7,500 0.65 6,480 16 1. 00 10,000 0.86 8,640 22 1. 25 12,500 1.1 10,800 27 1. 50 15,000 1. 3 12,950 32 1. 75 17,500 1. 5 15,110 38 2. 0 20,000 1. 7 !17I270 43 2.5 25,000 2 . 7. 121, 590 54 3. 0 30,000 I 2.G 25,910 65 3. 5 35,000 I 3.0 30,230 76 4. 0 40,000 3. 5 34,550 86 4.5 45,000 3.9 38,860 97 5.0 50,000 4. 3 43,180 108

68

Listawan 8. Ini Sa Medoo Kepengadan Keluwen

palas di Menubu Tagalog Ilonggo Bisaya Ingglis scientific

be Ii Ii bayakibok bayakibok mugbo'ng alimanguhon'p sabot, dawadawa crabgrass Digitaria ciliaris tag-as nga alimanguhon g sagbot crabgrass Digitaria setigera ikog-iring barnyardgrass, watergrass Echinochloa crns-galli

ehe Iagidit ikog-iring nga mugbo'g balahibo Echinochloa glabrescens - bila-bila nga pula'g punuan jungle rice Echinochola colonum

lawil paad-paad goose grass Eleusine indica mangagaw Jschaemum ru15osum

melalega palaypalay pulang humay-humay sprangletop Leptochloa chznensis red rice Oryza sativa L.

gilamhon smallflower umbrellaplant Cyperns diff ormis kebetibeti yellow nutsedge Cyperns esculentus

ehe telayed sud-sod sud-sud payong-payong/sudsud nutsedge Cyperns iria kebetibeti unod-unod purple nutsedge Cyperns rotundus

tikog-tikog Fimbristylis miliacea

kangkong tangkong morning glory Jpomoea aquatica melabel daun palas ludeng gabing uwak gabing uwak gabigabi Monochoria varanalis

gooseweed Sphenoclea zey anica

Ini Sa Medoo Balangan Linadu Palay

Owoy Sa Ukit Kekedan Kenagda

Tuladar.. 35. Blast

"blast" diya Ingglis "mata-mata" diya Bisaya

medoo tanda siini linadu

sa dana blast diyc1 daun

'.· .. •.

sa dana blast diya sa gelang

sa dana blast diya sa buku

72


• Tigtu mekepeduet palay sa blast.

• Amuk diya sa daun iya sa dana linadu sa medoo liboh laga tinebek nekeiling wayeg kapi inemen sa balek di. Owoy neseugpu meideb sa tuluk da owoy ebul sa teliwada liboh da.

• Amuk luminadu sa inay di diya sa selatal tapidut, egkeitem owoy metepu.

• Sa buku nedeketan de, mebaluy de egkeitem da, agule melemu de metepu.

• Meumanan siini linadu amuk subelawan ta sa abunu nitrogen. Diya ma amuk mesagkat melimunan gaeb sa agdaw ataw ~a taka eg-udan.

• Iya daa sa ukit di mealang siini linadu, hemulaen ta sa balangan palay enda medeketan di.

73

Tuladan 36. Kelaeb Sa Pehlpa Daun

"sheath blight" diya Ingglis "sakit nga mopatay sa- pal-ak" owoy "pagkalaya sa sakuban sa dahon" diya Bisaya


74

Sa kekelaeb sa Iuka iya sa edungan di egkedakel sa keletem balek ebul diya sa Iuka da. Mehaa sa kedoowon keletem diya sa Iuka di, dodoo duen ma diya daun di.

Amuk melugaylugay mebaluy de duen meitem kepung diya sa keletem di.

Tulauan 36 ( ugpu di)

• Amuk melemu meatuwan siini linadu sa palay owoy migdeket de diya sa Iuka di, dumeket ma diya sa bunga di amuk lumesut, he luminadu ma sa bunga, agule enda de munga sa palay.

• Medoo sa daun palay melaeb ok egtemu de sa linadu.

• Ok medoo sa nitrogen owoy taka ma eg-epus owoy taka ma eg-udan apiya di pa meedup meumanan polo sa linadu hinemulaan.

• Enda duen balangan palay egpekegaga diya siini linadu, dodoo duen sa balangan egpekegagagaga. Mepion amuk iya sa hemulaen.

• Sa bulung igsumpit, mekealang ma sa linadu.

75

Tubd~n 37. S.:l Kclttem :"'-:ckciling Pu!bus Kapi

"brown spot" diya Ingglis "talumtom sa humay" owoy "mantsa nga kolor kape" diya Bisaya


hinemula daun hunga

76


• Ehe palas kn.pi metibulu pulbus sa sonemsoncrn mehaa diy<'1 sa daun. Mehaa ma sa tand'J. diy<1 s~i

bunga.

• Siini balangan linadu kedoowon da diya sa tana meeletis owoy sa tana kulang phosphorus, "calcium" (kalsiyum), "magnesium" (magnisiyum), "silica" (silika), ataw ka nitrogen.

• Ok upionen ta sa tana mesiat sa linadu.

• Hemula yu sa balangan palay metigkel ani mealang sa keletem nekeiling pulbus kapi.

• Mepion amuk bulung mekeimatay namag ataw ka meedup wayeg sa gamiten ta diya sa beni ani mealang siedo linadu.

77

Tuladan 38. Sa Keletem Nekoyot

"narrow brown leaf spot" diya Ingglis "hiktin nga talumtom sa humay" owoy "hiktin nga mantsa nga kolor kape" diya Bisaya


I Ir I I I I I I '1 medoo

1

1

1i I medaetan daun I I 1,

;11 I ini sa balangan palay melemu medeketan

I 11 I

ini sa balangan palay enda melemu di medeketan

• Dana siini linadu, kumeletem sa daun palay nekeiling pulbus kapi. Metaes sa medoo liboh di. Kedoowon di diya da sa tigtu daun, dodoo mehaa ma doo diya sa Iuka owoy luwit palay.

• Mehaa sa kedoowon tanda diya sa tapidut palay.

• Iya daa sa mepion balangan hemulaen sa enda iseg di netemuan miglinadu.

78

Tuladan 39. Buloyot

"false smut" diya lngglis "apo" owoy "pagkapukan sa lugas sa uhay'' diyt'1 Bisaya


gelang sa baed gelang

medoo bunga miglinadu

• Amuk medeketan siini linadu buloyot sa sebaen bunga mehaluy pulhus melalag sa egoh-egoh di egkepung, taman kumedakel manga 1 cm.

• End<:l. ma duen kailangan ta umalang 1ya \vL'. Siiv<i linadu segulegule daa egtemu, mees<1 daa sa gelang

medeketan div<I. sa hinemulaan.

Tuladan 40. Sa Egledak Luka

"sheath rot" diya Ingglis "pagkabulok ng Japak" diya Tagalog "lata'ng pal-ak" owoy "pagkadunot sa sakuban sa dahon" diya Bisaya


80


• Egkeletemletem melaglega sa Iuka egbekut bunga di.

• Egkaguhkaguh de sa bunga palay dalem sa Iuka di, em) ka enda meeles sa kelesut di owoy egkeipes ma.

• Amuk egkeledak sa Iuka guwaen ta polo egkelaeb daa, em) ka buyu nesetepeng sa dana siini duwa linadu amuk menguwed pela sa palay sa keledak Iuka owoy sa kelaeb Iuka.

• Sa gai meedup dodoo eg-ugpa sa wayeg nekeiling mendaa sa nanam ketalunan medapag sa dagat mekeuman doo diya sa keledak sa Iuka.

81

Tuladan 41. Kcdosc) Palay Dana Baktiliya

"bacterial blight" diya lngglis "bakteryang mopalaya sa dahon" owoy "pagkalarag gumikan sa baktirya" diya Bisaya


'; \ . '

.. ·~ •, .

Mehaa siini linadu amuk buyu egkebuwah sa palay. Gumulis sa kilidan daun palay dana di owoy melaeb ma sa gulis di.

\ I

Amuk melugay-Iugay, mekeseluh sa tanda hauwen ta dana siini linadu. Aguie, kumegangu sa palay.

82


• Amuk tukeey pela sa palay, duen sa egoh di laga dana tepelak egkaen bukag palay sa dana siini linadu.

• Iya daa sa mekealang siini linadu, hemulaen ta sa balangan palay enda melemu egkedeketan siini linadu. Dodoo egkehali ma sa egkegaga di mekeiwod diya siini linadu, enu ka muni de diya sa uman gepalay owoy sa kena di hinemula sa egkegaga di.

83

Tuladan 42. Gulis Daun Dana Baktiliya

"bacterial leaf streak" owoy "leaf streak" diya Ingglis "bakteryang mobadlis ·sa dahon" diya Bisaya


Arnuk anay Amuk hauwen siini melugay-lugay, linadu, duen sa kumeitem siedo gulis di tukeey gulis. Kumetaes hauwen diya sa · owoy kumelabel elet egel sa daun. ma, taman Nekeiling daun sumeluh diya sa saging linaeb sa langun daun palas di. Duen lapeg sa egel di ma keen tukeey ma. aglu Iumesut diya sa gulis di.

84

Amuk melemu medeketan sa balangan palay, melaeb sa daun di. Nesetepeng sa palas di sa kedoso palay dana baktiliya.


• Dana siini linadu, mesiat sa metebas ta.

• Iya sa mekealang siini linadu, hemulaen ta sa balangan palay enda melemu egkedeketan siini linadu.

85

"virus'' diya Ingglis "bayrus" diya Bisaya


Enda Iumenuk sa palay dana sa medoo balangan virus.

I'·. . '

Iv )1' /1

\I\

Luminadu ma sa daun da dana sa medoo balangan virus. Kumebula ataw ka kumelalag ataw ka gumulis ataw ka egbolekbolek.

86

Tuladan 43 (ugpu di).

• Medoo sa balangan virus mekedeket diya palay. Enda nesetepeng sa balangan dana da. Kumebula ataw ka kumelalag sa daun ataw ka enda lumenuk sa palay. Ok sigel tigtu mesiat sa metebas.

• Uled sa eg-uwit sa medoo virus, labi pa sa medoo balangan palas tukeey lalanteng.

• Duen sa linadu eg-awuh diya sa bungat palay, dodoo enda mekeawuh sa medoo balangan virus. Huenan di amuk hemulaen ta siedo beni kedu diya sa palay nedeketan virus, enda meuwit sa linadu diya sa tugod di.

• Iya sa mekealang sa medoo balangan virus, hemulaen ta sa balangan palay enda melemu di medeketan virus.

87

Ini Denu Sa Ungeh Owoy

Sa Ukit Kekedan Kenagda

Haa ko sa Tuladan 44.

Na, amuk medoo de sa dana ungeh, mebaluy de bulungi ko. Duen sa balangan bulung mekepepetow kepatay diya ungeh, upama sa zinc phosphide, dodoo enda mepion iya we, enu ka amuk meketiig sa dumat ungeh enda mematay da langun enu ka umiwod da. Huenan di, gamiten ta polo sa warfarin, enu ka enda mepetow da mematay. Enu ka ok meuma pa keen manga telu agdaw mematay da doo enu ka langun da de nekekaen. Na, sebaen daa sa "warfarin," dodoo medoo sa kepengadan di. Duen Ratoxin owoy Racumin owoy Tomorin owoy Diphacionone owoy Lipadione ma. Unuti ko sa kagi nekesulat diya sa bekut di. Amuti ko diya sa epan, iling ka bukbuk iling ka begas. Dodoo tulik ka ani enda duen sa liyu hinagtay mematay. Aguie pekaeni ko de iling ini i.

1. Baeli ko muna sa kena ko tumagu sa epan di. Tagui ko diya sa basakan. Manga 50 m sa elet di. Huenan di, amuk 1 ha sa basakan, manga lima sa taguan epan di.

'' 89

2. Telow ko sa taguan epan duwa gule uman padian ani metiigan ko amuk nesiat sa epan. Amuk nesiat de, penu ko sa taguan epan. Mepion amuk manga enem kasalidut sa itagu ko diya sa uman sebaen taguan epan.

3. Muni de diya keniko sa palas sa taguan epan, asal mekeawuh sa ungeh dodoo enda mekeawuh sa manuk hinagtay, owoy enda ma meudanan sa epari. Upama, mebaluy amuk selowoh apus, ataw ka inay saging. Haa ko sa Tuladan 45.

90

... Tuladan 44. Ini Dcnu Sa Ungeh Owoy Sa Ukit Kekedan Kenagda

_ .. -

Ini sa sebaen tanda duen ungeh egkaen palay ta, diya sa teliwada basakan sa ken<l Ji cgkcbinasa sa palay dodoo enda nebinasa sa kilidan di, cnu ka cglidung sa ungeh diya sa teliwada.

91

es in

e]e

pa pan

a pus

kobong

Tuladan 45 (ugpu di).

Iuka saging

ta tung

kaltun

~ IA;/

sa egheliyen ~

93

~ ~

Ini Dcnu Sa l\1aya O"oy Sa Ukit Kckcdan Kenagda

Tuladan 46.

tanda da migkaen - mebula sa bungat palay, owoy enda duen dalem di

• Amuk melegatas pela sa palay egtepesen da daa, huenan di enda duen dalem di ataw ka tukeey daa sa dalem di. Mebula sa bungat palay owoy melugpipi ma dana da. Dodoo amuk metesan de, kaenen da de tigtu.

• Melikutan eg-alangen sa maya. Mekealang-alang kekaen maya sa palay metaes sungit owoy sa medoo ighegaw kenagda, upama lugsu owoy tapidaw.

94

Ini Sa Baeli Ko Uman Agdaw O·woy Uman Padian

Ini sa baeli ko duwa gule uman padian:

Haa ko amuk obol megasa de owoy amuk melega ma de.

Telow ko sa taguan epan ungeh.

Amuk obol megasa de, abunuwi ko. Amuk IR 64 sa gamiten ko, meuma ini i amuk migtala 45 agdaw kedu diya sa egoh ko miglubang, ataw ka amuk 23 agdaw kedu diya sa egoh ko mighali. Amuk melega de sa palay, ketu ko de.

Amuk meimet da de sa epan, tagui ko dema. Haa ko sa kagi diya sa batang "Ini Denu Sa U ngeh Owoy Sa Ukit Kekedan Kenagda" diya lapin 91.

Ini s;1 h:ieli ko st:gull: um;rn racli;in:

Haa ko amuk egkaen sa uled.

Tuliki ko ma kedalem sa wayeg.

Tuliki ko ma sa ke]LI\\en.

Amuk dakel sa dana uled, bulungi ko. Haa ko sa batang "Ini Denu Sa Uled Owoy Sa Ukit Kekedan Kenagda" diya lapin 47.

Umani ko ataw ka kedani ko sa wayeg ani enget sa kedalem di. Amuk hinali ko de sa palay owoy egdalid de, mepion amuk enda lumena duwa kepelugada sa wayeg, owoy enda ma lumowon di epat kepelugada.

Amuk medoo sa keluwen, kedani ko.

96

lni Den u Sa Liyu Balangan . Hinemula Megamit Ko Diya Sa

Basakan

Amuk kumediisek sa palay mekuwa basakan ko dana di egkedoo sa linadu di ataw ka keluwen ataw ka uled. sambii ko sa palay sa sebaen ma hinemula taman enda mekedan sa egpedaet palay ko.

Medoo sa hinemula mekesambi sa palay taman enda mekedan sa egpedaet. Mebaluy hemulaen ko sa lugasing ataw ka belotong ataw ka kelang ataw ka patatas ataw ka sa medoo balangan mepengalap, upama lipoliyu. Mebaluy ma katila owoy katila kayu, dodoo penemdemen ta ma sa lugay di metebas. Mepion ma sa hinemula egbegay abunu daa, dodoo enda duen sa pilak mekuwa ta dahiya.

Ini Denu Sa "Metric System"

Na, denu sa medoo egkebilang diya siini libelu, eggamiten ta ma sa "metric system" (metelik sistem). Melemu sa kebilang ta dana di, owoy eggamiten ma sa medoo epe tinda. Huenan di metabangan ki amuk mekegamit ki siini ukit kebilang.

Na, duen sa telu kagi tigtu miulan, sa mitelu owoy litelu owoy gelamu. Denu ketaes sa mitelu, owoy denu kedoo wayeg sa litelu, owoy denu kebegat sa gelamu. Sa mitelu sa laga edungan sa litelu owoy gelamu. Hauwen ta kani sa pesuwan di.

Na, duen sa telu kagi itagu ta diya sa edungan siini kagi ani metiigan ta sa kedoo di, mili owoy sinti owoy kilo. Upama, duen milimitelu owoy sintimitelu owoy kilomitelu. Sa milimitelu, iya sa sebaed diya sengibu baed diya sakamitelu. Sa kilomitelu, iya sa sengibu kamitelu.

Na, ini sa selepangan siiya telu kagi. Amuk mili, sebaed diya sengibu (1/1000). Amuk sinti, sebaed diya melatuh (1/100). Amuk kilo, sengibu (1000). Upama,

1 kamilimitelu = 1/1000 kamitelu (1000 kamilimitelu = 1 kamitelu)

I kasintimitelu = 1/100 kamitelu (100 kasintimitelu = l kamitelu)

1 kakilomitelu = 1000 kamitelu

98

Gamiten ta siini kagi diya sa kagi litelu owoy gelamu ma.

1 kamililitelµ = 1/1000 kalitelu (1000 kamilili.telu = 1 kalitelu)

; '

i kamiligelam~ = 1/1000 kegelamu (1000 kamiligelamu = 1 kegelamu)

1 kakilugelamu = 1000 kegelamu

Ani melemu sa kesulat owoy kebasa ta, ini sa ukit ta egsulat mepoko. Amuk mitelu, m daa sa isulat ta. Amuk litelu, L daa. Amuk gelamu, g daa. Hediya ma, amuk mili sa isulat ta, mebaluy amuk m daa. Amuk sinti, c daa. Amuk kilo, k daa. Na, mebaluy seamuten ta siini mepoko kagi. Upama, amuk mililitelu sa isulat ta, mebaluy mL daa sa isulat ta. Amuk miligelamu, mg daa. Amuk kilogelamu, kg daa. Haa ko leketana sa ukit ta egsulat sa medoo kagi amuk mepoko.

mm kamilimitelu mL kamililitelu cm kasintimitelu L kalitelu m kamitelu km kakilomitelu

mg kamiligelamu g kegelamu kg kakilugelamu

Na, denu ketaes sa mitelu. Megamit ma denu sa "area" owoy "volume" ma. Amuk gamiten ta denu area, kamitelu netelahung sa megamit ta. Amuk denu volume, kamitelu nekiyub ("cubic meter") polo sa. megamit ta. Mehaa diya sa tuladan leketana sa pesuwan di hediya sa kepengadan ta.

99

~·m--

kamitelu netelahung

'"' I I

kamitelu nekiyub

Na, amuk mepoko sa kesulat ta, ini sa ukit di. Amuk kamitelu netelahung, m2 sa isulat ta. Amuk kamilimitelu netelahung, mm2. Amuk kamitelu nekiyub, m3 sa isulat ta. Amuk kasintimitelu nekiyub, cm3.

Na, laga edungan sa kalitelu owoy kegelamu sa kamitelu. Ini sa pesuwan di. Nesetepeng sa kasintimitelu nekiyub owoy sa kamililitelu -1 cm3 = 1 mL. Tuu ini i iling ka kelamag ataw ka wayeg ataw ka tana ataw ka batu sa tembuwan ta. Na, amuk wayeg, sek.egelamu sa kebegat sa sakamililitelu. Dodoo taa ko, tuu ini amuk wayeg daa, enu ka enda nesetepeng sa kebegat sa wayeg owoy Jana owoy kelamag owoy batu. Amuk wayeg,

1 mL = 1 g

Amuk tuu ini i. netiigan ta ma

1000 mL = 1000 g

100

Huenan di, amuk wayeg

1 L = 1 kg

Na, mehaa diya Listawan 9 sa Jangun denu sa metric system.

Listawan 9. lni Sa Ukit Sa "Metric System"

mm kamililitelu 1 mm = 1/1000 m 1000 mm = 1 m

cm kasintimitelu 1 cm = 1/100 m 100 cm = 1 m

m kamitelu

km kakilomitelu 1 km = 1000 m 1/1000 km = 1 m

mL kamililitelu 1 mL = 1/1000 L 1000 mL = 1 L

L kalitelu

mg kamiligelamu 1 mg = 1/1000 g 1000 mg = 1 g

g kegelamu

kg kakilugelamu 1 kg 1000 g 1/1000 kg = 1 g

101

Listawan 9 (ugpu di)

mm2 kamilimitelu netelahung cm2 kasintimitelu netelahung m2 kamitelu netelahung

mm3 kamilimitelu nekiyub cm3 kasintimitelu nekiyub m3 kamitelu nekiyub

1 cm3 = 1 mL

Amuk wayeg, 1 mL = 1 g, owoy 1 L = 1 kg.

102

Ini Denu Sa Libelu Keduwan Sa Langun Igsulat Diya Siini Libelu

Na, sa ukit siini libelu, iya denu sa ukit ta eghemula palay diya sa basakan. Duen sa medoo keduwan di, igsulat leketana.

Alocilja, R.B., E.P. Cervantes, and L.D. Haws. 1981. A Continuous Rice Production System, the Rice Garden: A Handbook for Rice Production Specialists. International Rice Research Institute (IRRI), Los Banos, Laguna, Philippines.

Arraudeau, M.A., and B. S. Vergara. 1988. A Farmer's Primer on Growing Upland Rice. IRRI, Los Banos; Laguna, Philippines.

Berg, Gordon L., ed. 1982. 1982 Weed Control Manual. Meister Publishing Co., Willoughby, Ohio, USA.

Celestino, Adres F., Senen H. Escamos, and Marlyn S. San Pascual. 1983. Fanning Handbook. National Food and Agriculture Council and University of the Philippines at Los Banos (UPLB), College, Laguna, Philippines.

Fall, Michael W. 1977. Rodents in Tropical Rice (Tech. Bull. No. 36). Rodent Research Center, UPLB, Laguna, Philippines.

Grist, D. H. 1975. Rice. Longman, London.

103

IRRI. 1983. Field Problems of Tropical Rice. IRRI, Los Banos, Laguna, Philippines.

IRRI. 1983. Weed Control in Rice. IRRI, Los Banos, Laguna, Philippines.

IRRI. 1992. /nfoMap: July 1992 (vol. l, nos. 5-8). IRRI, Los Banos, Laguna, Philippines.

Martin, John H., Warren H. Leonard, and David L. Stamp. 1976. Principles of Field Crop Production. 3rd ed. Macmillan Publishing Co., New York.

Masagana 99 Rice Production Program. ND. Masagana 99. No publication data.

Mindanao Baptist Rural Life Center. 1989. How to Farm Better. Mindanao Baptist Rural Life Center, Kinuskusan, Bansalan, Davao del Sur, Philippines.

Moody, Keith. 1981. Major Weeds of Rice in South and Southeast Asia. IRRI, Los Banos, Laguna, Philippines.

Vergara, Benito S. 1979. A Farmer's Primer on Growing Rice. IRRI, Los Banos, Laguna, Philippines.

Na, medoo sa keduwan sa igsulat diya siini libelu, dodoo iya sa keduwan sa kedoowon di siedo libelu A Continuous Rice Production System, the Rice Garden. Amuk duen sa enda netiigan ko duu diy<l. siini libelu. mebaluy lagbet ko polo diya sa keduwan di inakat.

104

Ini Sa Medoo Gai Kegalebek Ta Owoy Sa Medoo Gai Diya Sa Kelenuk Palay

Ini sa kebael ko

lni sa kedoo agdaw petala ko edung sa egoh

ko miglubang

Ini sa kedoo agdaw petala ko legkang sa

egoh ko migbadut

Ini sa kedoo agdaw taman meketu

Ini sa medoo gai ukit kelenuk sa palay

Waye~i ko tapay sa kena lubang ani

kumelenek sa tana.

7 agdaw pa

Dadu ko owoy suyud ko ma sa kena lubang

taman tigtu melibuta.

3 agdaw pa

Amuk meitem sa titik, iya sa tanda di enda mehali sa lernilu. Dodoo amuk enda meitem polo, iya sa tanda di mehali sa lemilu amuk denu kesambi ta sa balangan palay.

Tapay ko de eled sa beni diya sa wayeg epe

bulung Furadan 3G ataw ka sa mekesambi.

2 agdaw pa

Tapayen ta de petebagang sa beni.

segeagdaw pa

Bata-bata pa sa palay edung sa egoh di'

egtebagang taman enda obol megasa. Muni de diya sa balangan palay sa lugay di. Amuk IR 36 ataw ka IR 64, 45

agdaw sa lugay di. Amuk IR 54. 55 agdaw

polo.

Lubangi ko de.

ini sa agdaw kelubang

Wayegi ko de sa lubang lapeg sa basakan.

2

Sumpiti kot bulung sa lubang sa Azodrin 168EC ataw ka sa

mekesambi. Dadu ko sa basakan owoy suyud ko

ma.

7

Sumpiti kot bulung dema sa lubang sa

Azodrin 168EC ataw ka sa mekesambi owoy suyud ko dema sa

basakan.

14

Suyud ko de tapay sa basakan owoy ligis ma. Selangani ko ma saweli

sa abunu diya sa kesuyud ko owoy sa

bulung Furadan 3G ma amuk kailangan.

21

Hali ko de hemula sa palay.

22

ini sa agdaw kehali

Edung ka de kelu amuk Amuk duen sa palay meuma de sepulll owoy nematay, sambii ko lima agdaw sa Iugay di

mapes. Enda mebaluy hinemula. Mepion Saweli ko ma sa bulung di amuk lumowon diya amuk ubus ka de egkelu

Pewayegi ko de sa mekeimatay keluwen sa ke-33 agdaw kedu egoh di enda pa neuma basakan. 2,4-D ataw ka sa diya sa egoh ko sa telu pulu agdaw kedu

mekesambi. miglubang, enu ka diya sa egoh ko mekehudi sa hudi-hudi mighemula. Na, tigtu

hinemula ko. mematay sa keluwen amuk duwa ataw ka telu

daa sa daun da pela.

24-25 32 33 37

2-3 10 11 15

Edung ko de tepengi ani metiigan ko amuk obol

megasa de.

42

20

Saweli ko sa urea ok obol megasa de.

45

23

65

Ini sa ukit kepedoo bunga di, amuk edung egoh di obol megasa pela taman metipon diatas. 35 agdaw sa

Jugay di sumala de sa balangan palay.

Saweli ko sa bulung mekeimatay uled

Furadan ataw ka sa mekesambi.

47

25

62

80

58

30

lni sa ukit kelenuk sa kebunga di. diya sa egoh

di egketipon diatas taman metebas. 30 agdaw sa lugay di

sumala de sa balangan palay.

Bulungi ko Azodrin sa tenangaw ataw ka sa

Iiyu balangan monocrotophos amuk

kailangan.

87

65

23

Kedani ko de tapay sa wayeg ani metikal-tikal Ketu ka de.

sa basakan.

96-100 110

74-78 88

10-14 0

Documents

Publications ·c -Opy . ·0-0 NOT tlEf~~· ~JV~E ' ! i J ... · republika ng pilipinas republic of the philippll'ies kagawaran ng eduicasyon, kultura at isports depar'iment of education,