Prostorna Osnova - Tekstualni Dio

NOSILAC PRIPREME: FEDERALNO MINISTARSTVO PROSTORNOG UREENJA NOSILAC IZRADE: URBANISTIKI ZAVOD BIH, SARAJEVO

PROSTORNI PLAN PODRUJA POSEBNIH OBILJEJA OD ZNAAJA ZA FEDERACIJU BIH ''SLIV RIJEKE UNE'' 2008. 2028./ PROSTORNA OSNOVA /

Tehniki direktor: ___________________ ZLATAN LAZAREVSKI,dipl.ing.gra.

Direktor : ___________________ MUGDIM UKLE,dipl.ing.arh.

Prostorni plan podruja posebnih obiljeja od znaaja za Federaciju BiH ''SLIV RIJEKE UNE'' __________________________________________________________________________________

Sarajevo, Decembar 2008. godine.

UESNICI U IZRADI: Koordinator : ZLATAN LAZAREVSKI, dipl.ing.gra. Saradnici autori : Doc.Dr . SAMIR UG, dipl.bio. Mr.Sci. NUSRET DREKOVI, dipl.geograf. Mr. ELIMIR JOVANOVI, dipl.ing.arh. RADE JAUZ, dipl.ing.arh. HARIS MUJKI, dipl.ing.arh. ELJKO VUKOVI, prof.geograf. KENANET HADIMUJI, ing.saob. TATJANA RISTANOVI-TOHOLJ dipl.prost.plan. MIRSADA HADIMUJI arh.teh. EMIR PAJI,informatiar

__________________________________________________________________________________ Urbanistiki Zavod BiH, Sarajevo

2


SADRAJ : UVOD 5 IZVOD IZ PROSTORNOG PLANA S.R.BiH 1981-2000.g 8 1.0. POSTOJEE STANJE 9 1.1. PRIRODNI UVJETI I RESURSI 13 1.1.1. GEOLOKE KARAKTERISTIKE 13 1.1.2. TEKTONSKE KARAKTERISTIKE 19 1.1.3. HIDROGEOLOKE KARAKTERISTIKE 20 1.1.4. GEOMORFOLOKE KARAKTERISTIKE 25 1.1.5. KLIMATOLOKE KARAKTERISTIKE 46 1.1.6. HIDROGRAFSKE KARAKTERISTIKE 57 1.1.7. VODNI REIM 61 1.1.8. KVALITET VODA 65 1.1.9. PEDOLOGIJA 69 1.1.10.BIODIVERZITET 76 1.1.11.BIOLOKA RAZNOLIKOST TAKSONA 81 1.1.12.PRIJEDLOG ZATITNIH MJERA I PROGRAM PRAENJA 99 1.1.13.ZAKLJUAK O ISPUNJENOSTI POTREBNIH KRITERIJA ZA PROGLAENJE ZATIENOG PODRUJA 100 1.2. KARAKTERISTIKE PRIVREDNOG RAZVOJA 102 1.2.1. PRIVREDNE DIJELATNOSTI U OBUHVATU 102 1.2.2. PRIVREDNE DIJELATNOSTI U OKRUENJU 106 1.3. STANOVNITVO I KARAKTERISTIKE RAZVOJA NASELJA 107 1.3.1. NASELJA U OBUHVATU 107 1.3.2. STANOVNITVO U OBUHVATU 110 1.3.3. GRADOVI I NASELJA U BLIOJ OKOLINI 117 1.4. KARAKTERISTIKE RAZVOJA INFRA STRUKTURNIH SISTEMA 124 1.4.1. CESTOVNI PROMET 124 1.4.2. ELJEZNIKI PROMET 126 1.4.3. PTT KOMUNIKACIJE 127 1.4.4. ELEKTROENERGETIKA 128 1.4.5. VODOPRIVREDA 128 1.4.6. ZAGAENJA I UPRAVLJANJE KRUTIM OTPADOM 130 1.5. DRUTVENE DIJELATNOSTI 132 1.6. PRIRODNO I KULTURNO HISTORIJSKO NASLJEE 139 1.6.1. PRIRODNO NASLJEJE 139 1.6.2. KULTURNO HISTORISKO NASLJEJE 140 1.7. NAMJENA PROSTORA 151 1.8. PROCIJENA UTICAJA NA OKOLI 153 1.9. KARAKTERISTIKE RAZVOJA TURIZMA 156 1.10. PREVENCIJA, ODNOSNO OGRANIAVANJE EFEKATA __________________________________________________________________________________ Urbanistiki Zavod BiH, Sarajevo

3

Prostorni plan podruja posebnih obiljeja od znaaja za Federaciju BiH ''SLIV RIJEKE UNE'' __________________________________________________________________________________ PRIRODNIH NEPOGODA I KATASTROFA 1.11. MJERE ZATITE STANOVNIKA I MATERIJALNIH DOBARA OD PRIRODNIH I LJUDSKIM DIJELOVANJEM IZAZVANIH NEPOGODA 1.12. ANALIZA I OCIJENA STANJA U PROSTORU 1.13. CILJEVI PROSTORNOG UREENJA 1.13.1. OPI CILJEVI PROSTORNOG UREENJA 1.13.2. POSEBNI CILJEVI PROSTORNOG UREENJA 1.14 OSNOVNA KONCEPCIJA PROSTORNOG UREENJA ZAKONSKI OKVIR LITERATURA I DOKUMENTACIJA 157 159 167 175 175 175 178 193 197

Prostorni plan podruja posebnih obiljeja od znaaja za Federaciju BiH Sliv rijeke Une 2008. do 2028. godine sastoji se od tekstualnog obrazloenja i slijedeih grafikih priloga:1. SINTEZNI PRIKAZ UTICAJNIH FAKTORA U IREM OBUHVATU POSTOJEE STANJE ( M 1:100 000 ) 2. SINTEZNI PRIKAZ INFRASTRUKTURNIH SISTEMA POSTOJEE STANJE ( M 1:25 000 ) 3. PRIRODNO I KULTURNO-HISTORIJSKO NASLJEE ( M 1:25 000 )

4. KARTA NASELJENOSTI I DRUTVENIH DJELATNOSTI ( M 1:25 000 ) 4.1. KARTA NASELJENOSTI ( M 1:10 000 ) 4.2. KARTA NASELJENOSTI ( M 1:10 000 ) 4.3. KARTA NASELJENOSTI ( M 1:10 000 ) 4.4. KARTA NASELJENOSTI ( M 1:10 000 ) 4.5. KARTA NASELJENOSTI ( M 1:10 000 ) 5. SINTEZNI PRIKAZ NAMJENE POVRINA I KORITENJA PROSTORA POSTOJEE STANJE ( M 1:25 000 ) 6. OSNOVNI KONCEPT PROSTORNE ORGANIZACIJE N.P. UNA ( M 1:25 000 )

-

HIPSOMETRIJSKA KARTA N.P. UNA ( M 1:50 000 )

-

OSNOVNA GEOLOKA KARTA N.P. UNA ( M 1:50 000 )

-

KARTA KLIMATSKIH TIPOVA N.P. UNA ( M 1:50 000 )


4

Prostorni plan podruja posebnih obiljeja od znaaja za Federaciju BiH ''SLIV RIJEKE UNE'' __________________________________________________________________________________ KARTA BONITETA VODA N.P. UNA ( M 1:50 000 )

-

PEDOLOKA KARTA N.P. UNA ( M 1:50 000 )

-

KARTA RIJENE MREE N.P. UNA ( M 1:50 000 )

-

KARTA UMA I UMSKOG ZEMLJITA ( M 1:50 000 )

-

KARTA TEKTONIKE N.P. UNA ( M 1:50 000 )

-

KARTA POKRIVENOSTI TLA NP. UNA ( M 1:50 000 )

-

KARTA KONTAMINIRANOSTI MINAMA N.P. UNA ( M 1:50 000 )

UVOD Na prijedlog Vlade Federacije Bosne i Hercegovine, a u skladu sa Zakonom o prostornom planiranju i koritenju zemljita (Slubene novine F BiH br. 2/o6 i 72/07), Parlament Federacije BiH na sjednicama Predstavnikog doma ( 25. 09 2007.) i Doma naroda (18. 10. 2007.) donio je Odluku o pristupanju izradi Prostornog plana podruja posebnih obiljeja od znaaja za Federaciju BiH Sliv rijeke Une za period od 2007. do 2027. Godine. Na osnovu Studije izvodljivosti za Nacionalni park Una, izraenu od strane preduzea Elektroprojekt d.d., iz Zagreba 2005.godine, iz njene analize, odnosno zakljuaka proizilazi da se podruje posebnih obiljeja koje ima izrazit prirodni znaaj, moe svrstati u kategoriju nacionalnog parka. Obzirom da se radi o podruju izrazitih prirodnih vrijednosti, te da je glavni cilj zatititi isto, proizilazi da je osnovna funkcija podruja unaprijed poznata i tano odreena u skladu sa Zakonom o zatiti prirode.__________________________________________________________________________________ Urbanistiki Zavod BiH, Sarajevo

5


Prostorni planovi posebnih obiljeja za podruja izrazitih prirodnih vrijednosti jedno su od temeljnih sredstava zatite, ureenja i odranja podruja. Prilikom izrade Prostornog plana podruja posebnih obiljeja treba imati u vidu da je uloga Prostornog plana prvenstveno restriktivna(zatitna), ali da ima i razvojnu komponentu kako bi se ostvario princip odrivosti na zatienom podruju. Kod izrade prostornih planova podruja posebnih obiljeja koja imaju izrazit prirodni znaaj, osnovni cilj je ouvanje prirodnih obiljeja, prirodnog izgleda i ambijenta u izvornom stanju. Mjere i akcija unapreenja prirodne sredine podrazumjevaju da su uvijek, bez iznimke i ustupka, usmjerene na poboljanje uslova koji prostoru poveavaju kvalitetu prirodne sredine izvornog stanja. Kod ostalih vrsta prostornih planova osnovni cilj nije zatita, ona je samo jedan od ciljeva, nego optimalni raspored stanovnitva, njihovih djelatnosti i materijalnih dobara u prostoru. Nosilac izrade ovog planskog dokumenta je na osnovu provedenih priprema, izvedenih strunih analiza i obilazaka terena pristupio izradi Prostorne osnove Plana unutar koje je dao prijedlog korekcija ranije predloenih granica obuhvata Nacionalnog parka Una. Unutar granica ukljueno je ire podruje vrela Krke (opina Biha) i Bastaice (opina Drvar), masiv Osjeenice (opine Biha, Drvar i periferni dio opine Bosanski Petrovac), manje prostorne cjeline naselja Lohovo i podruje naseljenog mjesta Veliki Stjenjani (opina Biha). Podruje Dubovskog iskljueno je izvan granica NP jer ono ne posjeduje znaajnije prirodne vrijednosti, izvan je neposrednog slivnog podruja rijeke Une (izvan orografskih granica), a oslonjeno je velikom duinom na trasu frekventne magistralne ceste M5 koja e vjerovatno u budunosti biti rekonstruisana i prekategorisana u rang brze ceste. Na ovaj nain izvan granica NP iskljueno je i postojee eksploataciono podruje dolomita na Gorjevcu ije bi zatvaranje i sanacija (da je ostalo unutar granica NP) zahtjevalo znaajna financijska sredstva. Navedene promjene rezultat su tenji da se unutar obuhvata NP ukljue sve evidentirane prirodne vrijednosti koje obogauju i upotpunjavaju temeljni fenomen (izuzetno vrijedan hidroloki fenomen Vrelo Bastaice), kao i sekundarni prirodni fenomeni, prirodne vrijednosti koje nisu specifine za podruje NP, ali ga obogauju. Ukljuene su i prostorne cjeline koje neposredno i znaajno utiu na temeljni fenomen (podruje Vrtokih i Bastakih bara uz korito rijeke Unac uzvodno od podruja Berek sa specifinim oblicima vegetacije predstavlja prirodni rezervat ptica movarica kao i aranskih i ciprinidnih vrsta riba. U ovom podruju odvija se proces taloenja i razgradnje organske materije sa uzvodnog toka to predstavlja za kvalitet voda rijeke Unac veoma znaajan prirodni proces autopurifikacije). Ue podruje vrha planine Osjeenice sa podrujem naselja Stjenjani predstavljaju posebnu prirodnu vrijednost, do sada neadekvatno valoriziranu. Formiranje zona mjeovite namjene na ovom podruju (ski centar, argela, ekstremni sportovi, polivalentne staze i etnice i tsl.) mogu znaajno obogatiti turistiku ponudu bez sezonskog ogranienja. Teite analitikog dijela treba biti usmjereno na valorizaciju i prostorno definisanje temeljnog prirodnog fenomena, odnosno nukleusa podruja posebnih obiljeja , koji ima izrazit prirodni znaaj, odnosno snimanje i prezentiranje osnovnih prirodnih vrijednosti sa ciljem njihove zatite i onih sadraja od kojih ovisi mogunost koritenja prostora, odnosno razvoja turizma kao doputene djelatnosti u zatienom podruju. Analiza je vrena unutar predloenih granica NP, te na nivou slivnog podruja u hidrolokom profile Dvoslap (Lohovo).Granice slivnog podruja su kombinacija orografskih i hidrogeolokih. Analizirani su mogui faktori uticaja izvan predloenih granica NP prostorno prirodno limitirani granicama slivnog podruja. Prirodni uslovi i prirodni resursi su osnovni elementi za osmiljavanje__________________________________________________________________________________ Urbanistiki Zavod BiH, Sarajevo

6


racionalnih uslova organizacije prostora u obuhvatu Nacionalnog parka Una. Prema Brundland skom izvjetaju Komisije za ovjekovu okolinu ( okruenje) i razvoj (odrivi razvoj) koji se ogleda kao koritenje sadanjosti u procesa promjena. U ovom procesu je koritenje resursa, upravljanje investicijama, orijentacija ka dostigntim nivoima tehnolokog razvoja i institucionalnnih promjena, osnov da se u harmoniji podjednako poveevaju sadanji i budui potencijali u korist ljudskih potreba. Opstanak ovog podruja u prethodnom periodu doveden je u pitanje, jednim djelom zbog djelovanja same prirode, a veim djelom djelovanjem ovjeka. Kako se radi o jednoj prirodnoj cijelini, vrlo vrijednoj za ouvanje njezine ukupne prirodne i bioloke raznolikosti neophodna je primjena slijedeih principa odrivog razvoja: koritenje obnovljivih resursa ne smije da prekorauje mogunost njihove obnove, zagaenje ivotne sredine mora da bude ispod apsorpcionih moi ekosistema, odravati zdrav biosistem sa to veim obiljem vrsta, njegovati i zatititi kulturno naslijee, maksimalno smanjiti upotrebu neobnovljivih resursa i njihovo koritenje dozvoliti samo u ogranienoj mjeri.

Iz navedenih principa proizilaze i zadaci prostornog planiranja, a odnose se na: konzervaciju zateenog stanja ograniavanjem irenja naselja, ekoloku revitalizaciju ivotnog prostora, ouvanje kulturnog i graditeljskog nasljea

Ogranienje irenja naselja, odnosno graevinskog podruja znai njegovu transformaciju i promjenu namjene. Kroz ekoloku revitalizaciju to je mogue vie treba uvaavati lokalne uslove. Briljivim oblikovanjem pejsanih revira limitirati znaajniju izgradnju objekata unutar prostora Nacionalnog parka Una. Obezbjediti zatitu izvorita vodosnabdjevanja, efikasno tretirati vrsti otpad i fekalne otpadne vode te razvoj drugih komunalni slubi. Ouvanje kulturnog nasljea rijeavati ne samo kroz zakonsku regulativu ve i principom tihe rekonstrukcije tj. revitalizacije i time poboljati stanje objekata kako bi se isti mogli ukljuiti u obrazovnu ili turistiku ponudu.


7


IZVOD IZ PROSTORNOG PLANA SR BiH 1981 2000. G. U preienom tekstu Prostornog plana Bosne i Hercegovine za period od 1981.-2000. godine na prostoru obuhvata Nacionalnog parka Una registrovani su slijedei zatieni objekti prirodnog i kulturno istorijskog nasljea: Regionalni parkovi prirode a) nulta vrijednost 1. Vodotok rijeke Une i Unca na potezu od izvorita do Ripa, stepen zatite I-IV.2. Pojedine zone ove teritorije imaju najvii stepen zatite kao izuzetno vrijedni objekti

prirodne batine:

Kaskade i slapovi u Martinbrodu, Veliki Milaniev Buk, Jalak, srednji i Donji buk i drugi. (Povrina ove zone je cca 5 ha .


8


Dio vodotoka, slapovi u Ripu Crno vrelo na rijeci Uncu trbaki Buk na Uni kod Kestenovca

Na grafikom prilogu Prirodne i kulturno istorijske vrijednosti (PP R BiH 1981-2000) simbolima su oznaeni: Regionalni park prirode- Vodotoci Una i Unac na potezu od izvorita do Ripa Spomenik prirode (hidroloki)- Crni izvor(vrelo), Martin Brod Spomenik prirode (geomorfoloki podzemni)- Peina u Martin Brodu Spomenik prirode (hidroloki)- Vrelo Ostrovica, Kulen Vakuf Memorijalni spomenik prirode- Bastaka peina

Evidentirani su i objekti kulturno historijske batine: Manastir Rmanj Tvrave: Ostrovica, ovka, Oraac i Martin Brod Mlinovi, stupe- Martin Brod Ruralna cjelina- Martin Brod

Na istom grafikom prilogu prikazana je i planirana vodna akumulacija na Uncu, HE Manastir Rmanj, sa pregradnim profilom uzvodno od Crnog vrela, to je i logino obzirom da se Crno vrelo titi kao spomenik prirode najvieg stepena zatite (nulta) vrijednost. Nulta (meunarodna) vrijednost oznaava objekte od posebnog znaaja u smislu rijetkosti ili jedinstvenosti na dravnom, evropskom ili svjetskom nivou.


9


1.0. POSTOJEE STANJE Poloaj i ope karakteristike Nacionalni park Una zauzima krajnji zapad jugozapadni dio Bosne i Hercegovine, odnosno, rasprostire se unutar sljedeih astronomsko-geografskih odrednica: Geografske koordinate ekstremnih taaka podruja NP UNA su: Sjever = 44 44 33 N; = 15 57 58 E (naseljeno mjesto Podastrana); = 44 21 02 N; = 16 13 05 E (kota Gradina 676 m); = 44 43 46 N; = 15 54 12 E (kota 509 m); = 44 23 46 N; = 16 20 42 E (lokalitet Vrtoke bare)

Jug

Zapad

Istok

Sa aspekta opeg fizikogeografskog poloaja odnosno zonalno-pojasnog tipa, on pripada junom dijelu bosansko krajikog podruja unutranjodinarske bosanske landaftne oblasti sjevernog umjerenog landaftnog pojasa. U ovom podruju dominiraju krenjako-dolomitne naslage mezozojskih i kenozojskih paleogenih uglavnom flinih formacija. Na takvoj platformi dominantno je razvijen kraki, fluvio-kraki i fluvio-denudacioni destruktivni tip morfoskulpture koja je obrazovana na preovlaujuem planinskom (brdsko-kotlinskom) tipu morfostruktura. Znaajnije akumulativne forme reljefa se formiraju unutar dolinskih i kotlinskih proirenja kao posljedica sniene energije reljefa. Kao posljedica geografskog poloaja i reljefnih specifinosti ireg okruenja Nacionalni park Una ima umjereni termiki reim sa vrijednostima godinjih izotermi od 4,0 C do 10 C. Padavinski reim ima umjereno-kontinentalni karakter sa godinjim izohijetnim vrijednostima u rasponu od 1250 mm do 1750 mm. Analagno navedenim vrijednostima pluvio-termikog reima u irem podruju umjerenokntinentalni, predplaninski i planinski tip klime sa izmijeanim maritimnim i kontinetalnim utjecajima. Cijelo podruje pripada slivu rijeke Une, odnosno crnomorskom slivu. Zbog preovlaujue krenjako-dolomitne grae matinog stijenskog supstrata povrinska rijena mrea je slabo razvijena. Hidro-geoloki odnosi su dosta sloeni iako i podzemno oticanje pripada slivu Une. U najveem dijelu oblasti dominira hidromorfni razdjel tala, posebno smonice, crvenice i kalkokambisoli. Po dnu rijenih dolina i kotlina razvijena su hidromorfna tla, posebno fluvisoli. Biogeografske osobenosti prostora posljedica su vrijednosti svih navedenih elemenata. U sjevernim dijelovima podruja unutar sredogorskog visinskog pojasa su zastupljeni__________________________________________________________________________________ Urbanistiki Zavod BiH, Sarajevo

10


ekosistemi bukovih i bukovo-jelovih uma evropske bukve iz eurosibirske podoblasti. Na njih se prema visokogorskoj zoni vee biom bukovih i bukovo-jelovih uma. U zoni oko sredinjeg dijela toka rijeke Une rasprostire se vegetacija ekosistema mediteransko-montanih uma cera. Zajednice mediteranske biogeografske podoblasti zauzimaju june dijelove podruja, i dominantno su predstavljene biomom supramediteranskih uma i ibljaka medunca, bjelograbia i crnog graba. Regionalnogeografski ire podruje Nacionalnog parka Una pripada makroregiji peripanonske Bosne, odnosno unsko-sanskoj mezoregiji ije nodalno-funkcionalno sredite predstavlja grad Biha.

Opi geografski poloaj Nacionalnog parka Una__________________________________________________________________________________ Urbanistiki Zavod BiH, Sarajevo

11


Prostor Nacionalnog parka Una ima povoljan saobraajnogeografski poloaj. Sa sjevera i sjeverozapada prema jugu i jugoistoku ovo podruje ima prikljuak na magistralni putni pravac Biha Bosanski Petrovac Drvar Bosansko Grahovo Livno. Unutar zatienog podruja postoji vie saobraajnica uglavnom lokalnog ranga kojima se odvija saobraaj za potrebe lokalne zajednice. Du rijeke Une izgraena je pruga kojom se danas odvija uglavnom teretni saobraaj. Du zapadnog i jugozapadnog dijela, teritorij nacionalnog parka direktno granii sa Republikom Hrvatskom zbog ega je saobraajno povezanost ovog dijela ograniena.


12

Prostorni plan podruja posebnih obiljeja od znaaja za Federaciju BiH ''SLIV RIJEKE UNE'' __________________________________________________________________________________Bosanska Dubica Bosanska Gradiska

Bosanski Brod

Bosanski Novi Prijedor Bosanska Krupa Prnjavor Sanski Most Derventa Odzak Modrica

Bosanski Samac

Orasje

Bihac

Gradacac

Brcko

Banja Luka

Doboj Gracanica

Srebrenik

Bjeljina

Nacionalni park "Una"

Bosanski Petrovac Mrkonjic grad Drvar Jajce Travnik

Teslic Maglaj Zavidovici Zepce Lukavac

Tuzla

BanoviciZivinice Zvornik

Zenica Donji Vakuf Glamoc BugojnoDrzavna granica Veci gradovi Vodotoci major_river river Cestovna mreza major_asphalt local_asphalt regional Np_Una_granice obuhvata 10 0 10 20 km

Kladanj Kakanj Vares Olovo

Vlasenica

Vitez

Kupres Gornji Vakuf

Visoko Ilijas

SarajevoPale

Sokolac

Livno

Prozor

Rogatica

Tomislavgrad Jablanica Konjic Gorazde

Saobraajnogeografski poloaj Nacionalnog parka Una__________________________________________________________________________________ Urbanistiki Zavod BiH, Sarajevo

13


1.1. PRIRODNI UVJETI I RESURSI 1.1.1. Geoloke karakteristike Geoloki sastav podruja Nacionalnog parka Una je veoma kompleksan. Nastao je kao rezultat vrlo sloenih endodinamskih procesa, kroz dugu geoloku istoriju ovoga prostora, pri emu su se obrazovale veoma raznovrsne formacije magmatskih, sedimentnih i metamorfnih stijena. U uvjetima vodene i kopnene sredine razvio se veoma raznovrstan biljni i ivotinjski svijet. Najvee povrinsko rasprostranjenje u cijelom irem podruju imaju mezozojske naslage koje su, kako sa peterografskog tako i sa aspekta monosti, vrlo raznolike. Naslage donjeg trijasa gotovo redovno u podini imaju evaporite permske starosti, koji se mjestimino smjenjuju sa crvenim permskim pjearima. Krovinu im petrografski predstavlaju facije crvenkastih, ljubiastih i zelenih kriljavih liskunovitih pjeara i laporaca. Gornjoverfenske naslage ine kontinuitet u sedimentaciji u ovom prostoru. Petrografski su predstavljene ploastim krenjacima i pjearima rjee crvenkastim pjearima, po emu su ove naslage dosta sline donjoverfenskim. Na najveem broju areala rasprostranjenja verfenske naslage se mogu izdiferencirati na kampilske i sajske. Najvee povrinsko rasprostranjenje verfenskih naslaga je utvreno u podruju Meljinovike drage (oko 5 km juno od Bihaa), oko sela Crkvine i u iroj zoni izmeu Ripa i Kulen Vakufa. Preovlaujui petrografski sastav ine sivi ploasti i laporoviti krenjaci koji su mjestimino kriljavi. Konkordantno preko njih lee krenjaci anizijske starosti. Srednji trijas se odlikuje kontinuitetom u sedimentaciji, to je rezultiralo obrazovanjem cijelih planinskih masiva sa ovim naslagama. Tipine srednjetrijaske naslage su utvrene u poremeenim jezgrima antiklinala kod Skoaja, Crkvina i Doljana. Kod Skoaja su ove naslage petrografski predstavljene masivnim ili rjee debelouslojenim dolomitima sa ulocima krenjaka koji samo manjim dijelom prelaze u gromoljaste, crvenkaste ili zelenkaste pojavne forme. Unutar ovih naslaga u obliku nepravilnih proslojaka su umetnute piroklastine stijene i ronaci. Oko sela Crkvine ove naslage petrografski predstavljaju bijeli do sivi mjestimino crvenkasti krenjaci. Ladinske naslage su ovim zonama slabije zastupljene i ine ih dolomiti sa proslojcima tufova, tufiti i bijeli krenjaci sa foraminiferama. Naslage gornjeg trijasa se pojavljuju u izoliranim arealima uglavnom u erodiranim tjemenima manjih izduenih antikllinala. Najvee povrinsko rasprostranjenje u zatienom podruju ove naslage imaju dolinom rijeke Une, oko Skoaja. Ovdje su slojevi izgraeni preteno od dolomita s tim to u donjem dijelu oni sadre proslojke klastinih i piroklastinih stijena. Anizijskim naslagama krovinu mjestimino tvore leita boksita, na koje dalje lee sitnozrne bree izgraene od kiselih tufova, krenjaka, vulkanskog stakla i metamorfisanog boksita, zatim uslojeni krenjaci i dolomiti s proslojcima zelenih glina, monosti od 10 do 30 cm. Nanjih se kao krovinske naslage dalje nastavljaju uslojeni sivi dolomiti sve do lijaskih slojeva. Slian litostratigrafski razvoj i petrografski sastav gornji trijas ima i prema Kulen Vakufu na jugoistoku, oko Doljana, Crkvina i Bjelaja. Naslage jure su predstavljene sedimentnim, magmatskim i eruptivnim stijenama koje u litostratigrafskom stubu mezozoika zauzimaju znaajno mjesto. Utvreno je prisustvo svih superpozicionih lanova jurske periode, iako su tvorevine dogera, zbog veoma oskudne faune koju sadre, dosta teke za utvrdjivanje. U spoljanjim Dinaridima jurske naslage predstavljene su uglavnom karbonatnim sedimentima.__________________________________________________________________________________ Urbanistiki Zavod BiH, Sarajevo

14


Donjojurske naslage se uobiajeno pojavljuju u tjemenima i krilima veih antiklinala u vidu karbonatnih stijena. Ove naslage imaju dosta iroko rasprostranjenje u zatienom podruju. Prva vea zona, koja je rasjedno markirana, se rasprostire sjeverno, zapadno i juno od Bosanskih Boljana.

N

Np_una_obuhvat Geoloske formacije 1 T2 1 T3 1M2 2 T2 1 2 T3 al i J1 J1 1-3 J1 4 J2 J3 1,2 J3 2,3 K1 K1 1-3 K1 1+2 K1 3-5 K1,2 K2 1 K2 1-2 K2 1,2 K2 3 M2 Pc,E Pr s T1 T2 1 T2 2 T2,3

4

0

4

8 km

Geologija Nacionalnog parka Una Petrografski je predstavljena krenjacima i dolomitima donjeg i srednjeg lijasa i ploastim krenjacima gornjeg lijasa. Kalcilutiti rjee kalkareniti (mrljasti krenjaci) ine najvie slojeve u stubu. Monost im je razliita i kree se u rasponu od 100 do 200 m. Ova zona se u neprekinutom pojasu produava dalje prema jugu do Kulen Vakufa, odakle dobija jugozapadni pravac. Preko serije markantnih rasjeda dinarskog pravca pruanja ovaj pojas se dalje nastavlja u pravcu jugozapada i preko Doljana i zapadno od Martin Broda kontaktira graninu zonu zatienog podruja. Manji areali se u obliku povrinskih uloaka pojavljuju u junom dijelu zatienog podruja, u pravcu: Boboljuci Razboj Bastasi. Petrografski su predstavljeni dolomitima i krenjacima sa proslojcima brea i na vrhu stuba mrljastim glinovitim krenjacima, sa prosjenom monosti naslaga od oko 500 m. Naslage srednje jure doger su znatno manjeg povrinskog rasprostranjenja i pojavljuju se u nekoliko izolovanih areala. Znaajnije podruje sa ovim naslagama nalazi se na sjeveru oblasti, juno od Malog Ljutoa, te u zoni kontakta sa donjojurskim naslagama juno od Bosanskih Boljana. Petrografski su predstavljeni sivim i tamnosivim slojevitim i bankovitim__________________________________________________________________________________ Urbanistiki Zavod BiH, Sarajevo

15


krenjacima sa pentakrinama i slojevitim i bankovitim oolitinim krenjacima. Jedan manji areal povrinskog rasprostranjenja nalazi se u zoni Bastasa. Markiran je serijom rasjeda i tvore ga dolomiti i krenjaci sa ulocima brea ukupne monosti od oko 500 m.ha

6500 6000 5500 5000 4500 4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0al Pr 1M2 Pc,E K21+2 K21 K11-3 K11-3 K1 J32,3 J32,3 J32,3 J32,3 J31,2 J2 J2 J11-3 J1 1T3 T2,3 T22 T21 T12

P (ha)

Povrinski udio geolokih formacija u Nacionalnom parku Una Malmske naslage imaju najvee povrinsko rasprostranjenje u zatienom podruju sa preko 12000 ha ukupne povrine. Dominantno povrinsko rasprostranjenje imaju u junom dijelu zatienog podruja, od Velikog Oijeva na sjeveru do granice parka na jugu oblasti. Prvi petrografski lan u stubu su dolomiti i krenjaci sa ulocima brea prosjene monosti od 500 do oko 850 m. Njihovu krovinu ine kvarcni pjeenjaci sa leitima boksita i gipsa, koje dalje smjenjuju bree odnosno crni krenjaci i ronjaci. Geoloki slijed u stubu ine dolomiti sa ulocima klastita, grebnski krenjaci i bijeli kriptokristalini krenjaci ukupne monosti izmeu 700 i 1450 m. Uskim pojasom doline rijeke Une od Martin Broda do Kulen Vakufa, ove se naslage nastavljaju prema sjeveru, preko Rajinovca, Oraca do juno od Raia. Kreda je karakteristina po sedimentima dosta razliitih osobina. Prvu skupinu ine karbonati u spoljanjem bosanskom dinarskom pojasu, predstavljeni veoma monim naslagama krenjaka i dolomita, debljine do oko 2 km. Pruaju se u relativno irokom pojasu, od Bihaa na sjeverozapadu oblasti pa do granice nacionalnog parka na jugoistoku. Donja kreda takoer ima znaajno povrinsko rasprostranjenje preko 8000 ha. Takoer kao i prethodne i ove naslage su najzastupljenije na jugu oblasti. Podinske sedimente u stubu mjestimino ine pjeenjaci i kriljavi lapori na koje se nadovezuju uslojeni svjetlosivi do bijeli krenjaci i oolitini krenjaci zatim tankoploasti i srednje uslojeni krenjaci, sivi sitno i srednje kristalinini dolomiti, ukupne monosti oko 1000 m.__________________________________________________________________________________ Urbanistiki Zavod BiH, Sarajevo

16


Srednjojurske naslage se pruaju u jedinstvenom irokom pojasu meridionalnog pravca pruanja, u istonom dijelu zatienog podruja. Podinske naslage su manje monosti (oko 80 m) i ine ih bree s krenjakim mjestimino zaglinjenim cementnim vezivom preko kojih lee debelo i srednje uslojeni krenjaci sa proslojcima brea, zatim slojevite interkalacije dolomita. Zavrni petrografski lan u stubu ine debelo i srednje uslojeni rudistni krenjaci s mjestiminim slojevitim interkalacijama brea i konglomerata, ukupne monosti od 600 do 900 m. Kenozoik je period za vrijeme kojeg su se, na teritoriji Bosne i Hercegovine, odvijali intenzivni tektonski pokreti, jaka ubiranja i prekidi u reimu taloenja. U itavom irem podruju nacionalnog parka su prisutni brojni rasjedi gdje je du povrina reversnih rasjedanja dolo do navlaenja starijih, najee gornjokrednih, sedimenata preko razliitih odjeljaka paleogena. Paleogene naslage u ovom podruju predstavljene su eocenskim laporovitim ili pjeskovitim krenjacima boatne sredine koji lee diskordantno preko gornjokrednih naslaga, i ne odlikuje se potpunim prostornim kontinuitetom. Paleocen-eocenske naslage su zastupljene u obliku nekoliko uskih traka posebno oko Velikog Stjenjana gdje ove naslage imaju monost od nekolko stotina metara. Stijene se odlikuju ritminom izmjenom graduiranih klastita: laporaca, pjeenjaka, kalkarenita, sitnozrnih i krupnozrnih brea. Neogen u spoljanjim bosanskohercegovakim Dinaridima javlja se u vidu terestikolimnikih naslaga koje u najniim dijelovima tvore pelitski sedimenti sa sa klastinim proslojcima na koje se naslanjaju laporovito-pjearske tvorevine dok se u krovini nalaze klastiti (konglomerati i pjeari). Od neogenih, u podruju nacionalnog parka su zastupljene naslage jedino srednjeg miocena, koje se pojavljuju u nekoliko manjih izoliranih areala. Znaajnije povrinsko rasprostranjenje ove naslage imaju u zoni Kulen Vakufa odakle se, dolinom rijeke Une, produuju prema jugu do sjevernije od Martin Broda. Petrografski su predstavljene laporovitim krenjacima, laporcima i konglomeratima monosti od oko 300 m. Drugo vee podruje se nalazi istono od Oraca, dok se trei znaajniji areal nalazi u zoni sela Raii. Najmlae naslage holocenske starosti predstavljaju produkt neotektonskih pokreta u kombinaciji sa paleogeografskim uvjetima koji su tada vladali na ovom prostoru. Najstariji holoceni lan je sedra izvorskog i rijenog porijekla. Podruje nacionalnog parka je poznato po znatnim nakupinama ovih tipova sedre posebno u irem podruju Martin Broda. U rijenom koritu rijeke Une i njenih veih pritoka se kao poseban fenomen obrazovala serija sedrenih barijera na kojima su se formirali manji ili vei vodopadi, kao posebno rijetka prirodna datost. Sipari i padinske bree su se obrazovali na strmijim padinskim stranama, posebno tamo gdje je matini stijenski supstrat izgraen od mjeavine krenjaka i dolomita. Takva podruja su izmeu Martin Broda i Kulen Vakufa, gdje dolina Une ima morfoloka obiljeja klisure, zatim sjeveroistono od Bastasa i sl. Po dnu veih kotlinskih i dolinskih proirenja, posebno u zonama irokih aluvijalnih zaravni formirane su naslage aluviona u ijoj strukturi se mogu utvrditi glinovite frakcije u kombinaciji sa pijescima i ljuncima razliitog prenika zrna. Ove frakcije obino vode porijeklo iz uzvodnih segmenata vodotoka gdje su padovi u rijenom koritu vei a rad i energija tokova imaju destruktivni karakter.


17


Prijegled geolokih formacija Nacionalnog parka Una


18

R.br. Oznaka Geoloka formacija 1 al Aluvijum: rijeni i potoni ljunci, pijesci i gline (holocen) 2 s plan podruja posebnih obiljeja od znaaja za Federaciju BiH ''SLIV RIJEKE UNE'' Sipari i padinske bree Prostorni __________________________________________________________________________________ 3 Pr Proluvijum 4 i Sedra 1 5 M2 Bazalni konglomerati i bree 6 M2 Konglomerati i glinoviti krenjaci 7 Pc,E Bree, kalkareniti, kalcilutiti i lapori 3 8 K2 Rudistni krenjaci (senon) 1+2 9 K2 Krenjaci, ploasti krenjaci s leama ronjaca, krenjeviti lapori i dolomiti (cenoman i turon) 1,2 10 K2 Rudistni krenjaci s ulocima dolomita (a) i brece (b) - cenoman-turon 1 11 K2 Bree i pjeenjaci (cenoman) 12 K13-5 Krenjaci s ulocima dolomita (a) - barem, apt, alb 1-3 13 K1 Krenjaci s ulocima pjeenjaka i kriljavih lapora 1-3 14 K1 Krenjaci s ulocima pjeenjaka i kriljavih lapora (a)-valendis, otriv, barem 1-3 15 K1 Ooliticni krenjaci 1+2 16 K1 Dolomiti , krenjaci i bree (valendis-otriv) 17 K1 Sivi i tamnosivi krenjaci sa nerineama i orbitolinama i dolomiti 2,3 18 J3 Grebenski krenjaci: ploasti (a); masivni (b) - kimeridz-portland 2,3 19 J3 Dolomiti i ploasti krenjaci s ronjacima - "lemeske maslage" (kimeridz-portland) 2,3 20 J3 Bijeli kriptokristalinini krenjaci 2,3 21 J3 Grebenski krenjaci 22 J32,3 Krenjaci 2,3 23 J3 Dolomiti sa ulocima klastita (a) 2,3 24 J3 Bree 2,3 25 J3 Kvarcni pjeenjaci s gipsom (a) 1,2 26 J3 Krenjaci s ulocima zaglinjenih brea (a) 1,2 27 J3 Dolomiti 28 J2 Krenjaci 29 J2 Krenjaci, lee dolomita (a) - doger 30 J2 Krenjaci s ulocima brea (a) 31 J2 Dolomiti 32 J14 Mrljasti glinoviti krenjaci __________________________________________________________________________________ 1-3 33 J1 Krenjaci Urbanistiki Zavod BiH, Sarajevo 1-3 34 J1 Dolomiti 35 J1 Dolomiti i krenjaci (lijas openito) 2 36 T3 Dolomiti 1 37 T3 Laporoviti kriljavci i pjeenjaci

Br.areala 8 5 1 1 1 5 1 2 1 4 3 9 1 8 1 3 1 1 4 11 1 21 7 6 3 2 3 1 1 3 3 5 7 9 1 3 1

P (ha) 793,5 489,3 2,2 108,8 99,5 577,8 236,9 1068,1 338,6 6245,7 100,6 4448,2 141,5 1509,2 439,1 150,8 194,6 121,1 530,0 343,0 413,5 3548,1 1091,3 600,2 299,5 338,2 5784,1 139,6 443,6 354,2 125,5 124,5 957,9 907,2 19 398,8 368,8 9,0



20


1.1.2.Tektonske karakteristike ire podruje Nacionalnog parka Una odlikuje se, osim sloenom geolokom graom, i tektonskim sklopom. U grai terena sudjeluju sloeni polifacijalni kompleksi naslaga od mezozoika do kvartara.

Tektonika Nacionalnog parka Una__________________________________________________________________________________ Urbanistiki Zavod BiH, Sarajevo

21


Karbonatne naslage krenjaka i dolomita su daleko najzastupljenije, kako prostorno, tako i po dubini, a u znatno manjoj mjeri i samo mjestimino javljaju se pjeenjaci s gipsom, laporoviti kriljavci, kriljavi lapori i bree. Primarne tektonske crte reljefa nastale su kao rezultat tangencijalnih i naknadno radijalnh kretanja terena uvjetovane primarnim pritiskom koji dolazi iz zone jadranske ploe na jugozapadu. Jedan od znaajnijih rezultata u tom smislu je obrazovanje markantnijih navlanih struktura ije granice su uobiajeno oznaene fleksurnim rasjedima. Naknadnim radijalnim pokretima dolo je do stvaranja skokova i hodova na rasjedima to je rezultiralo remeenjem normalne stratigrafske strukture slojeva. Prvi tektonski pokreti u ovom podruju su zapoeli jo u paleozoiku, tokom variscijske orogene faze. Pokretima alpske orogeneze uzrokovan je razvoj trijasa, donje i dijelom srednje jure, kada pod dejstvom kimrijske faze dolazi do izdizanja cijee regije i do stvaranja prvih plikativnih struktura u sedimentima mlaeg paleozoika i mezozoika. Vrlo intenzivnim tektonskim pokretima tokom dinarske faze (valendin otriv) zapoeto je stvaranje primarnih tektonskih crta rellefa na mezozojskim tvorevinama to predstavlja poetak tektonskog oblikovanje ove posebne subtektonske jedinice u Dinaridima oznaene kao limska zona. Ona je ovim pokretima navuena preko razliitih zona Sredinjih Dinarida u smjeru jugozapada. Ova zona je zahvaena i mlaim alpskim pokretima austrijske, laramijske i pirinejske podfaze tokom kojih je ovo podruje nastavilo da se i dalje navlai prema jugozapadu. Strukturno-tektonski se podruje nalazi u okviru regionalne strukturne jedinice Dinarik. Osnovna strukturna znaajka podruja je njezina izraena razlomljenost s pruanjem rasjednih struktura i najznaajnijih rasjeda u smjeru sjeverozapad jugoistok, te sekundarno jugozapad sjeveroistok. Zbog toga je ona ralanjena na manje regionalne jedinice subdinarskog nivoa ili tektonskih zona. U okviru limske zone kojoj pripada cijeli iri pojas izdvojen je Sansko-unski arija, unutar kojeg je diferencirana sansko-unska navlaka kao jedna od posebnih tektonskih jedinica kojoj pripadaju krajnji sjeverni dijelovi podrujae nacionalnog parka. Rasprostire se od izmeu Rijeke Une na sjeverozapadu pa do Bronzanog Majdana na jugoistoku. Dio ovog ireg podruja pripada Plivskoj navlaci (Sredinji Dinaridi) iji se krenjaci rasprostiru od Vrnograa, Buima i Cazina na sjeveru do doline Une na jugu oblasti. 1.1.3.Hidrogeoloke karakteristike Litoloka graa terena i tektonski odnosi uvjetovali su i osnovne hidrogeoloke odnose. U primarno nepropusnim krenjako-dolomitnim naslagama djelovanjem tektonskih sila razvijen je sekundarni pukotinski porozitet kroz koji infiltrira padavinsku vodu prema hipsometrijski niim dijelovima terena. Hidrogeoloki se mogu na irem podruju razdvojiti etiri skupine naslaga: vrlo propusne stijene sastavljene od razlomljenih i okrenih krenjaka, djelomino propusne stijene sastavljene od krenjaka s dolomitom, djelomino nepropusne stijene sastavljene od laporovitih krenjaka, i nepropusne stijene koje sainjavaju klastine fline, aluvijalne i deluvijalne naslage.


22


Slivno podruje rijeke Une u profilu Lohovo Glavno kretanje podzemne vode odvija se u propusnim i djelomino propusnim stijenskim masama kroz pukotinske sisteme, koji su u najveoj mjeri vezane uz vee ili manje rasjedne zone. Generalni smjer kretanja podzemne vode u lijevom zaobalju Une i Unca je iz podruja Like prema izvorima uz rijeku Unu i Unac, odnosno smjera JZ-SI do JI-SZ. U desnom zaobalju intenzitet cirkulacije podzemne vode je znatno manji, a osnovni smjer je SI-JZ. Podzemna voda izbija na povrinu uglavnom na kontaktima karstificiranog krenjaka i nepropusnijeg dolomita ili na kontaktima krenjaka i slabo vodopropusnih klastinih naslaga. Dinamika podzemnih voda iskljuivo je vezana uz padavinski reim s obzirom da se procjenjuje da se oko 75% padavinske vode infiltrira u podzemlje. Stoga su podzemni tokovi intenzivniji i bri za vrijeme hidrolokih maksimuma u kinom razdoblju godine, te u proljee, kao posljedica nivalne retenzije, iji je udio u ovom gorskom podruju znatan. U tim razdobljima prividna brzina kretanja podzemne vode pukotinskim sistemima je nekoliko kilometara na dan (do 12 km/dan), dok je to u sunim razdobljima sporije (nekoliko stotina metara na dan).__________________________________________________________________________________ Urbanistiki Zavod BiH, Sarajevo

23


Slivno podruje rijeke Une i svih navedenih izvorita uz nju moe se bazirati iskljuivo na osnovu provedenih trasiranja podzemne vode kao i naosnovu odreenih pretpostavki vezanih za osnovne geoloke odnose u podruju. Tako su hidrogeolokim istraivanjima potvrene veze ponora u Korenikom i Krbavskom polju u Republici Hrvatskoj s izvorima Klokot, Dobrenica i Privilica kod Bihaa. S ponorima u Lapakom i Mazinskom polju povezani su izvori Toplica kod Klise i Ostrovica kod Kulen Vakufa. U ovom zapadnom dijelu podruja podzemna voda ima generalni smjer kretanja JZ-SI, odnosno J-S. U jugozapadnom dijelu podruja, s ponora u Brezovcu prihranjuju se izvori Una, Velika i Mala Neteka, te manji izvori uz Unu uzvodno od Martin Broda. Na ovom podruju podzemna voda se kree smjerom Z-I. U jugoistonom podruju s ponora Resanovci kod Grahova i Vagan prihranjuju se vodom jaki izvori: Krka istono od Begluka, te izvor Bastaice uz Unac na zapadnom dijelu Drvarskog polja, a voda se javlja i na jakom Crnom vrelu na Uncu kod Martin Broda. Podruje sjeveroistono od Une nije znaajnije istraivano, a utvrena je veza ponora kod Bosanskog Petrovca s Crnim vrelom na Uncu. Iz navedenih hidrogeolokih istraivanja proizlazi da slivno podruje Une i Unca na podruju Nacionalnog parka Una generalno obuhvaa prostor zapadno od Bosanskog Novog na sjeveroistoku i Bosanskog Petrovca na istoku, preko prostora Drvara na jugoistoku (granica sa slivom Sane), zatim prostora ogranienog na jugu linijom koja ide sjeverno i zapadno od Bosanskog Grahova (granica sa slivovima Cetine i Kninske Krke), preko Like Kaldrme, te dalje u Hrvatsku zapadno od Srba, preko Lapakog, Krbavskog i Korenikog polja (granica sa slivovima Zrmanje i Like), do prostora jugoistono od Plitvica, gdje se sastaje sa slivnim podrujem Korane. Meutim, potrebno je naglasiti da i dosadanji rezultati hidrogeolokih istraivanja i interpretacije hidrolokih mjerenja ukazuju da su granice sliva Une samo priblino odreene i na nizu poteza su nedefinirane. U toku je izrada Studije antropogenog oneienja nakon rata i uspostave mjera za zatitu Naconalnog parka Plitvica i Bihake regije u pograninom podruju RH i BiH, od strane multidisciplinarnog meunarodnog projektnog tima, kojom se obuhvaa lijeva strana slivnog podruja gornjeg toka Une. Jedan od rezultata biti e bolje definirana granica sliva Une, te mjere zatite i rizici od oneienja tog podruja, koje se poklapa sa irim podrujem zatite Nacionalnog parka Una.


24


Sedrene barijere na rijeci Uni uzvodno od ua Unca


25


Peina u Martin Broda Od mineralnih resursa na podruju Nacionalnog parka Una registrovane su naslage gipsa na vie lokacija u prostoru izmeu Kulen Vakufa i Oraca, koje se kod Oraca i eksploatiraju. U irem podruju uz nacionalni park nalaze se sjeveroistono od Ripa potencijalno eksploatabilne naslage boksita, te zapadno od Ripa kod Melinovca neeksploatabilni boksiti s visokim sadrajem silicija. Graeviski kamen (krenjak, dolomit, ljunak iz konglomerata i pijesak) lokalno se eksploatira na vie lokaliteta, s tim da je najvei eksploatacioni kapacitet ima kamenolom kod Pritoke. Podzemna voda javlja se na vie stotina izvora od kojih je nekoliko vee vodoizdanosti, odnosno vee od 1 m3/s, zbog ega predstavljaju hidrogeoloku i krajobraznu specifinost. Od jaih izvora uz Unu, na irem podruju Nacionalnog parka, su izvori Klokot kod Bihaa (srednji kapacitet Qsr=15 m3/s), Toplica kod Klise (Qsr=1 m3/s), Ostrovica kod Kulen Vakufa (Qsr=4,9 m3/s), Krka jugoistono od Martin Broda (Q sr=5,5 m3/s), te izvori Una (Qsr=7,5 m3/s) i Velika Neteka kod Srba. Uz Unac se javljaju Crno vrelo kod Martin Broda (Q min=4 m3/s), Bastaica zapadno od Drvara (Qsr=1,2 m3/s) i jako povremeno vrelo Okovir u kanjonu Unca juno od planine Osjeenice. Geotermalni izvori nisu znaajni na ovom podruju. Registriran je izvor kod Raia blizu Ripa kapaciteta < 1 l/s (pojaane radioaktivnosti), kao i slabi mineralni izvor kod ukova.


26


1.1.4. Geomorfoloke karakteristike Sa aspekta opeg geomorfolokog poloaja ire podruje Nacionalnog parka Una pripada megageomorfolokoj regionalnoj cjelini Dinarskog planinskog sitema, koji svojim velikim dijelom pripada podruju Bosne i Hercegovine. Sa makro-geomorfolokog aspekta ovo podruje pripada morfolokoj regiji bila i polja Zapadne Bosne, a prema fizionomskohomogenoj regionalizaciji regiji Bosansko-hercegovakog visokog kra. Mezoregionalno nacionalni park pripada morfocjelini Osjeenice s gorskom skupinom Ljutoa i dolinom Une, dok u ostalim okolnim mezoregijama participira samo svojim manjim dijelom. Apsolutna visinska razlika za razmatrano podruje, izmeu najnie take terena kod Ribia na 210 m n.m. i one najvie- vrha Ljuto na 1.168 m n.m. je 958 m. Prosjena nadmorska visina podruja je oko 340 m. Unutar doline Une dolinska ravan uglavnom ulazi u hipsometrijske kategorije od 200 do 300 m n.v. nizvodno od naselja Klisa, a uzvodno do Martin Broda nadmorske visine joj se kreu od 301 - 333 m (veu se na hipsometrijski kat od 300-400 m). Padine dolina kojim otjee rijeka s viim terasama gotovo u cijelosti pripadaju visinskoj klasi od 400 do 500 m nadmorske visine, s tim da su najvii dijelovi padine uzvodno od Kulen Vakufa i u sutjeskama nizvodno od Klisa pa do Lohova ak neto vie od 500 m n.m.. Slini visinski odnosi karakteriu i doline Unca, potoka Raia i Oraca (Duliba), s tim da im je dolinska ravan preteno u hipsometrijskoj klasi od 400-500 m n.v. Visina Raikog pobra (414 - 500 m) i pobra Lohovskih brda (423 547 m) kreu se uglavnom u kategorijama od 400 do 600 m n.m.. Predgorske stepenice unutar nacionalnog parka najvie su na Osjeenici, od 600800 m n.m. i na Ljutou 500-600 m n.m. Najvii dijelovi podruja veu se za gorski niz hrptova i masiva Ljutoa u centralnom dijelu istraivanog podruja, gdje se teren izdie od 600 m n.m. pa do preko 1.150 m n.m.. Vrijednosti energije reljefa kreu se u rasponu od -130 m do 690 m. Pozitivne vrijednosti ukazuju na pojaanu denudaciju, a negativne na pojaanu akumulaciju. Klase najveih pozitivnih vrijednosti su u podrujima najnestabilnijih dijelova terena kao to su padine dolinskih udubljenja i sutjeski rijeke Une i Unca, gorskih masiva i hrptova Ljutoa, Vijenca, Basae, Osjeenice itd. Negativne vrijednosti su prostori najvee akumulacije stijenskog detritusa koje su utvrene u podrujima gdje su vrijednosti nagiba padina vrlo male ili gdje transportna mo vodotoka spada na nulte vrijednosti. Takva podruja su zavala Martin Broda, kotlinska proirenja Kulen Vakufa, Klise, Lohova, Ripa-Ribia, dolina Oraca i dijelovi poloja doline Une. Na podruju nacionalnog parka se pojavljuju sljedee morfoloke cjeline: doline, kotline, zavale, pobra, gorski hrptovi i gorski masivi s predgorskim stepenicama. Generalno gledano, dolina rijeke Une poev od njenog izvora dominantna je morfostruktura razmatranog podruja, koja se u granicama nacionalnog parka prua u duini od 66,2 km pravcem JI-SZ. Padom dna rijeke na tom sektoru odreen je i pad doline koji iznosi prosjeno 2,35 . Ima karakteristike polimorfne ili kompozitne doline to se na potezu od Martin Broda do Bihaa (52,5 km duine) ogleda smjenom sutjeski (klisura), vrlo uskih dolinskih sektora V izreza poprenog profila i niza veih ili manjih dolinskih proirenja (kotlina) i zavala. Zapravo, tok Une se u svojoj morfolokoj evoluciji prilagodio geolokoj grai terena i neotektonskim pokretima. Uvaavajui osnovne litostratigrafske odnose u kombinaciji sa intenzitetom__________________________________________________________________________________ Urbanistiki Zavod BiH, Sarajevo

27


sadanjih neotektonskih pokreta i dinamikom recentnih egzogenih i akumulativnih procesa moe se pretpostaviti da dolina rijeke Une nije starija od pleistocena. Na razmatranom potezu doline rijeke Une mogu se izdvojiti sljedee morfocjeline: - Zavala Martin Broda sa zonom sutoke Une s Uncem - Uska dolina Une V profila od Martin Broda do naselja Geet - Kotlina Kulen Vakufa - Sutjeska Buk - Kotlina Klise - Sutjeska Une od Kaluerice do Ledenika - Dolina Une kod naselja elija - Sutjeska trbakog Buka do Rudenjaka - Dolina Une od Rudenjaka do Loskuna - Sutjeska Loskunskog krasa - Uska dolina V profila Une do Lohova - Kotlina Lohova Posebno su za cijeli razmatrani potez rijeke Une znaajni reljefni oblici nastali taloenjem sedre: sedrene barijerice (najbrojniji oblici su visine 0,5 do 1 m), sedreni otoii (razvijeni kod Martin Broda, Kulen Vakufa i Ripa), tektonski uvjetovani bukovi kod Martin Broda i trbaki buk, peine, posebno peina kod Martin Broda i sedreni unjevi (trbaki buk).

Vodopad Martin Brod__________________________________________________________________________________ Urbanistiki Zavod BiH, Sarajevo

28


Vodopad trbaki Buk Za cijelo podruje nacionalnog parka osim doline rijeke Une za integralno shvatanje jo je znaajan orografski sklop i morfoloke specifinost podruja sliva rijeke Unca. On ima preteno planinski karakter i u razmatranom podruju nalazi se kanjonasta dolina od Bastasa do Martin Broda duine oko 20 km, pada po liniji talvega od oko 100 m i dubine 200 do 300 m. Planine su rasporeene po rubu bazena sliva i imaju dinarski pravac pruanja. Prema unutranjosti sliva, sa obje strane Unca, ove planine su zasjeene dvjema povrinama, koje razdvaja dobro ouvan fluvijalni pregib. Najzad, u reljefu sliva jasno se istie uska kompozitna dolina Unca. Najistaknutije elemente reljefa ine Osjeenica i Klekovaa koje grade jedinstven planinski vijenac prosjene visine 1500 m, izduen od SZ ka JI. Ovaj vijenac poinje neposredno iznad Une (Ivovac 849 m) i prua se ka jugoistoku, sve do sjevernog dijela Glamokog polja. Ovaj vijenac je graen preteno od krenjaka, bezvodan je, teko prohodan i nenaseljen. Jedini prijelaz preko ovih planina ini Otreljski prevoj (1033 m). Via povr u slivu Unca (950 - 1250 m) se javlja sa obje strane Unca od izvorita do ua. Najbolje je ouvana kod Tieva polja i Crnog vrha, u Misijama i Ataevcu. Neto nia povr (940 - 600 m) je dobro uravnjena i tipino razvijena povr u krenjakom terenu. Razvijena je sa obje strane Unca neposredno iznad kotlina, kanjona i klisura. Ona prati Unac cijelom duinom od izvora do ua, od 940 m iznad kanjona Pojilo do 600 m iznad Martinbrodske kotline, gdje se spaja sa povri iste visine koja je razvijena uz rijeku Unu. Drvarska kotlina (26 km 2) je nastala sputanjem du uzdunog rasjeda Unca i niza poprenih za vrijeme oligomiocenskog nabiranja Dinarida. Ovdje je postojalo neogeno jezero od koga su__________________________________________________________________________________ Urbanistiki Zavod BiH, Sarajevo

29


danas ouvani jezerski sedimenti do visine od 730 m. Strane kotline su vrlo strme i uzdiu se 250-300 m neposredno iznad dna kotline.

Kanjoni Unca i Une kod od Martin Broda Reljef dna kotline je asimetrian, amfiteatralnog izgleda, jer se Unac primakao neposredno uz SI obod kotline. JZ strana dna kotline se postepeno izdie od aluvijalne ravni Unca do ispod oboda kotline, preko sistema terasa. Unac se esto izliva i plavi svoju aluvijalnu ravan, pri emu je posebno ugroen JZ dio Drvarske kotline u selu Bastasi. Kanjon Berek nastaje nakon suenja kompozitne Drvarske doline. Dug je 20 km, dubok 250300 m, sa prosjenim padom od 7-30. Kanjon je tektonski predisponiran i predstavlja dobar primjer uzdunog rasjeda dinarskog pravca. Nastao je erozionim radom Unca i presjeca niu povr koja ga prati cijelom duinom. Po morfolokim odlikama, divljini i prirodnim ljepotama ovaj kanjon je vrlo atraktivan i najveim dijelom neprohodan. U kanjonu postoje dva vea erozivna proirenja, Rastoka i Oijevske luke. U Rastoci Unac meandrira te nastaje nekoliko manjih ljunkovitih otoia. Pri niskim vodama Unac u kanjonu Berek presuuje sve do Crnog Vrela 2.5 km uzvodno od ua u Unu. Martinbrodska kotlina se sastoji od rijenih i jezerskih terasa koje su fluvijalno nastale djelovanjem radom Une u postjezerskoj fazi, poto je jezero ispunilo kotlinu sedimentima i nestalo. Pratei ritam sputanja erozivne osnove Panonskog mora, Una je usjekla svoje terase u martinbrodskoj kotlini. Saglasno tome je ila i izgradnja reljefa Unca. Una je kod Martin Broda bila lokalna erozivna baza prema kojoj se Unac usaglaavao i gradio oblike reljefa.__________________________________________________________________________________ Urbanistiki Zavod BiH, Sarajevo

30


Selektivnom erozijom u mekim jezerskim sedimentima izgraene su kotline a u otpornijim krenjakim stijenama kanjoni i klisure.

Kotlina Martin Brod Osnovni oblici reljefa u slivu Une i Unca su nastali za vrijeme ubiranja Dinarida za vrijeme krede. Tada su nastale prve forme ove regije. Ovi su se pokreti nastavili u oligocenu za vrijeme Savske faze i dali su konani reljef Dinaridima. Zatim je nastupio period mirovanja koji je trajao do kraja donjeg miocena. U tom periodu je vladala intenzivna denudacija i erozija, a time i sniavanje i uravnavanje tektonski stvorenih oblika reljefa. Takve su prilike vladale za vrijeme donjeg miocena u sjeverozapadnoj Bosni. U planinskim dijelovima nastali su rijeni tokovi ija je erozivna osnova bila nivo panonskog mora. Iz tog perioda su stari miocenski ravnjaci Zapadne Bosne iz kojih se izdiu planinski vrhovi. Tim ravnjacima odgovara via povr u slivu Unca. Krajem donjeg i poetkom srednjeg miocena dolazi do novih tektonskih pokreta ime je raskinuta i deformisana stara mrea Unca. Du uzdune dislokacije Unca pravca SZ-JI i brojnih poprenih rasjeda, dolo je do sputanja niza kotlina koje su ispunjene vodom jedinstvenog jezera. Na taj nain je fluvijalna faza u slivu Unca zamjenjena jezerskom. Jezerska faza je trajala od srednjeg miocena do srednjeg pliocena. Novi tektonski pokreti su se javili krajem srednjeg pliocena. Oni su poremetili jezerske sedimente i vjerovatno zavrili jezersku fazu. Pratei sputanje erozivne osnove Une nastaje epigenetko usjecanje Unca i njegovih pritoka, kako u jezerskim sedimentima tako i u krenjacima u njihovoj podlozi. Erozija Unca se odvijala i bono i zasjecala je kako jezerske sedimente tako i krenjake. U ovakvim uvjetima Unac se je bono pomjerao i izgradio ovako razvijenu niu povr koja ga prati cijelom duinom. U gornjem pliocenu sa promjenama klime (pad temperature i poveanje padavina) dolazi do poveanja vode i erozivne snage Unca, kao osnovnog agensa za zgradnju nie povri.__________________________________________________________________________________ Urbanistiki Zavod BiH, Sarajevo

31


Hipsometrija i morfoloki sklop terena Nacionalnog parka Una__________________________________________________________________________________ Urbanistiki Zavod BiH, Sarajevo

32


Zona oko ua Unca u rijeku Unu nizvodno od Martin Broda Osim doline rijeke Une, na razmatranom podruju znaajni su jo i kotlinsko proirenje u zoni ua Unca u Unu, niz ponora sitastog tipa i vodoizdani izvor Crno vrelo, potok na potezu Oraac- Dulibe (duine oko 10 km), potok Rai (duine oko 5,5 km), potok Sklop (duine oko 4 km) i potok Doljanka (duine oko 3 km).


33


Serija manjih slapova u zoni Dvoslapa i Troslapa na rijeci Uni Kao posljedica petrografskog sastava terena i recentnih klimatskih uvjeta u podruju Nacionalnog parka Una se razvilo nekoliko morfogenetskih tipova reljefa. Karbonatne krenjako-dolomitne stijenske mase zauzimaju najvei dio bazena porjeja Une i Unca, zbog ega se na njima dominantno razvio krko-korozioni proces. To je rezultiralo formiranjem specifinog podzemnog - spilje ili peine i povrinskog - kamenice, krape krapari, ponikve i uvale, krkog tipa morfoskulpture razliitih dimenzija. Najvei dio istraivanog prostora obrastao je u recentnom razdoblju gustom umskom vegetacijom, to u znatnoj mjeri usporava djelovanje korozijskih procesa. Tome se moe dodati i razvijeni i kontinuirani pedogenetski pokrov, koji takoer ne stimulira procese rastvaranja krenjakog stijenskog supstrata. Upravo stoga postojei oblici kra su preteito fosilnog obiljeja. Na preko 90% prostora dominira tip maskiranog kra, na kojem je vrlo vjerojatno intenzivna subkutana korozija. Najznaajniji i najrasprostranjeniji egzogeni krki oblici ovog podruja su brojne vrtae (ponikve). Njihova pojava vee se za najtektoniziranije dijelove karbonatnih stijenskih kompleksa, a to su najee zaravnjenije predgorske morfoloke stepenice: Pljeevika Kalati i gorskog hrpta Vjenac - Doljani. estina pojave vrtaa, koje su se tu oblikovale, tj. koje se oblikuju i danas, je izuzetno intenzivna pa se moe govoriti i o tipu boginjavog kra. Pojava krapa je vrlo rijetka. Oblikovane su uglavnom na ogoljenim dolinskim stranama strmcima (Loshunjski Kras). Uvale su rijetke i po svom nastanku su tektonski predisponirane time da je u njihovom proirivanju nastanku utjecala bona korozija. Dno im je esto puta ispunjeno brojnim vrtaama, kakva je uvala Gorjevac. Slinog razvoja je i uvala Donje Polje na jugozapadnoj padini gorskog masiva Veliki Ljuto, ije je dno ispunjeno padinskim korelativima, koji su akumulirani prvenstveno spiranjem. Od endogenih krkih formi utvrena je jedna kraka jama u sutjesci juno od Martin Broda, manja peina u koritu Unca prema Crnom vrelu (Mujina peina) te zatiena Bastaka peina iznad vrela Bastaice. Meutim, obzirom na veliku tektoniziranost stijenskih masa, daljnjim istraivanjima za oekivati je da e se otkriti niz novih krkih jama i pilja, jer je podruje nacionalnog parka u speleolokom smislu gotovo neistraeno. Padinski procesi su s obzirom na preteno planinski karakter podruja vrlo razvijeni i zastupljeni su praktino na cjelokupnom matinom stijenskom supstratu. Proces dominira na padinskim terenima sa nagibima veim od 5 o. U dijelovima terena gdje dominira karbonatnikrenjaki stijenski kompleks padinski procesi imaju karakteristike fluvio-krke morfoskulpture koja se ogleda u procesima spiranja, jaruanja i oburvavanja terena. Tipini fluvio-denudacioni proces je razvijen na klastitima i manifestira se u procesima klienja, osipanja i teenja pedolokog supstrata. Kako u sastavu bazena porjeja rijeke Une i njenih pritoka prevladavaju karbonatni stijenski kompleksi, padinski procesi nisu dominantni u generalnom razvoju reljefa, no njihova je vanost ipak velika, posebno na dolinskim stranama i padinama gorskih blokova i pobra. S obzirom na mehanizam, njihova djelovanja dijele se na isto gravitacijske (osipanje, odronjavanje, uruavanje i lavine stijenske i snjene), fluidalne (klienje, puenje i teenje soliflukcija) i procese djelovanja oborinske vode, vode snjenice i sonice (spiranje i jaruenje). U sluaju rijeke Une i njenih pritoka, koje su se prilagodile geolokoj strukturi i recentnim tektonskim pokretima, one su oblikovale svoje doline u primarnim strukturnim udubljenjima. Strane tih udubljenja, tzv. dolinske strane, su strukturne i rasjedne padine. Zbog njihovih izuzetno velikih nagiba dominirali su ili pak dominiraju procesi osipanja, uruavanja i odronjavanja (nagibi 32 55o i nagibi preko 55o). Upravo stoga, na takvim padinama ili__________________________________________________________________________________ Urbanistiki Zavod BiH, Sarajevo

34


njihovim podnojima oblikovani su sipari (koluvijalni materijal) ili njihove sukcesije, tzv. siparini (koluvijalni) zastori i toila iznad njih, ili pak odroni i urune kupe.

Sipar na ulazu u kanjon Unca kod Martin Broda


35


Morfogeneza podruja Nacionalnog parka Una (Preuzeto iz: Studija izvodljivosti Nacionalnog parka Una)__________________________________________________________________________________ Urbanistiki Zavod BiH, Sarajevo

36


Na padinama od 12 32o i 5 12o prevladavaju procesi spiranja (vododerine), jaruenja (jaruge i derazijske doline) i klizita. Treba dodati da je intenzitetu njihovog djelovanja bitno pridonijela i izuzetno velika tektonizacija stijenskih masa. Pojava klizita prvenstveno je vezana za klastine sedimente na pobru Havale i Raikom pobru, gdje je prisutnost najsitnijih, glinovitih estica, omoguila oblikovanje kliznih ploha. Du aluvijalnih zaravni rijeke Une i djelimino rijeke Unca, posebno u veim dolinskim proirenjima kotlinskog tipa dominira fluvio-akumulativni tip morfoskulpture. Aluvijalne zaravni su tu dvostrane i zastupljene sa svim morfolokim elementima u prikoritskom, sredinjem i priterasnom aluvionu. Osim njih karakteristine su nakupine plavinskog materijalla na mjestima dolinskih proirenja, u zonama ua pritoka u rijeku Unu. Takoe je u segmentu nizvodno od Kulen Vakufa do sjevernih granica parka uoen vei broj rijenih ostrva ada u rijenom koritu rijeke Une. Osim navedenih u prostoru nacionalnog parka mogu se uoiti brojni drugi individualni tipovi morfoskulpture razliitih dimenzija, vremena postanka i recentnog stanja koji su najee nastali kao produkt mehanikog (fizikog temperaturnog i mraznog) razoravanja i hemijskog rastvaranja stijenskih masa i produktivnog pedolokog supstrata. Poseban aspekt u geomorfolokoj interpretaciji terena ine analize padinskog relejfa sa aspekta nagnutosti i prostorne orjentacije. Za ovu svrhu su konstruisani modeli nagiba i ekspozicija terena za nacionalni park Una Za model nagiba terena izraen koriten je 20-metarski digitalni model prostora nacionalnog parka, koji za prve tri klase nagiba ima nagibne kategorije od po 5 , dok su za strmije terene nagibne klase konstruisane u rasponima od 10 odnosno 15 . Analizom navedenog modela moe se uoiti da su dolinske ravni rijeke Une i pritoka u zavali Martin Broda i kotlinama Kulen Vakufa, Klise, Lohova i Ripaa (naplavne ravni) obiljeene malim nagibima od 0 - 2 o, bez znaajnih kretanja masa. Prevladava taloenje sedre i rijenog nanosa (ljunci, pijesci i manje silt). U prvu klasu nagiba ulaze i manji fragmenti naplavne ravni rijeke u duboko usjeenim dijelovima doljnjeg V izreza poprenog dolinskog profila, i to od Martin Broda do Gledea, kod Loskuna i elija. Nie rijene terase (I), akumulacijske i stjenovite (podovi) neto su veeg nagiba, uglavnom od 2 - 5o, s tim da su one vie (II i III) disecirane procesima spiranja (vododerine) i bujienja (jaruge) pa tijelo terase ulazi u klasu nagnutijih terena (5 - 12 o): zavala Martin Broda i kotlina Kulen Vakufa, te Klisa. Najvee povrine zauzimaju klasu nagiba od 12 - 32 o i manje od 5 - 12 o. To su strmi i nagnuti tereni koji obiljeavaju padinu hrpta i masiv Ljutoa i pobra Raia, te zavale, ali i vie okrene dijelove predgorskih stepenica Doljana i Ostrovice (iznad Kulen Vakufa) i manjeg dijela Kalata. Vrijedi to i za predgorske stepenice Osjeenice. Duboka usjeena udubljenja kojim otjee Una (od Martin Broda do Gledea, kod elija i nizvodno od Troslapa) karakteriziraju preteito strme padine od 12 - 32 o i vrlo strme padine od 32 - 55o. Zbog znaajnih nagiba jako je spiranje i jaruenje (12 - 32 o) i osipavanje i odronjavanje (32 - 55o). U principu strane sutjeski (Unca, Buk Une kod Kulen Vakufa, njena sutjeska Kaluerica ue Oraca, Loskunski kras i trbaki buk) najveim dijelom su obiljeene strmim liticama s preko 55o nagiba, na kojima prevladava osipanje i uruavanje stijenskih masa.


37


Nagibi terena Nacionalnog parka Una


38


Analogno utvrenoj geometriji padina (sa aspekta oblika i nagnutosti) za iste je neophodno odrediti i njihovu prostornu orjentiranost, to je predstavljeno na narednoj karti.

Ekspozicije terena Nacionalnog parka Una__________________________________________________________________________________ Urbanistiki Zavod BiH, Sarajevo

39


Kao osnovni faktor za prostornu orjentiranost padina moe se uzeti preovlaujui meridionalni pravac pruananja doline rijeke Une usljed ega je iri kontaktni dolinski prostor sa pretenom istonom i zapadnom orjentiranou. U dijelovima podruja gdje doline rijeka imaju preteni uporedniki pravac pruanja padine su sa preovlaujuom sjevernom i junom ekspozicijom.

3D model terena u dijelu kanjona Unca Na osnovu svih iznesenih injenica moe se konstatovati da se podruje Nacionalnog parka Una odlikuje sa vrlo dinaminim reljefom unutar kojeg se mogu izdvojiti nekoliko razliitih energetskih klasa reljefa: od 5 30 m, 30 100 m, 100 300 m i preko 300 m. To ukazuje da ovaj prostor posjeduje vrlo visoke geomorfoloke vrijednosti a s tim u vezi i vrlo razvijene sve elemente fizikogeografskog diverziteta.


40


Sedra rijeke Une Najveu vrijednost ovog podruja predstavljaju sedrene barijere na rijeci Uni. Javljaju se gotovo na cijelom toku Une, a na podruju Nacionalnog parka Una najznaajnije su u podruju Martin Broda, trbakog buka, Troslapa, Dvoslapa i Ripa. Javljaju se u vidu podvodnih otoia, koji s vremenom mogu prijei i u prave rijene otoke s vegetacijom. Takoer se javljaju kao kaskade, barijerice, te vei slapovi vezani uz tektonske pokrete. Starost im je kvartarna, uglavnom holocenska, a odreena je na veem broju uzoraka na Plitvikim jezerima, Korani i Krki i na jednom uzorku na Uni, metodama 14C kao i 230Th/234U. Starost najmlaih sedrenih tvorevina blizu izvorita Une odreena je na oko 3.000 godina. Veina ostalih rezultata dala je takoer holocensku starost od oko 6.000 - 7.000 godina. Meutim, dobivene su i starosti sedre izmeu 90.000 i 130.000 godina, te oko 250.000, a takoer i 300.000 godina, ime se starost poklapa s Riss/Wrm interglacijalnim razdobljem, odnosno taloenje je vreno u slinim paleoklimatskim uvjetima kao i danas. Sedronosnim tokovima mogu se proglasiti oni ije vode povrinski ili podzemno dreniraju dolomitine naslage. Da bi dolo do izluivanja sedre, rijene vode moraju, u dovoljnoj mjeri, sadravati rastvoreni kalcijum bikarbonat. Takoe, sedra se, najee, stvara na lokacijama stupnjevitih uzdunih profila pri turbulenciji vode ili na kontaktu hidrolokih kolektora i izolatora. Pojava sedre je posljedica gubitka ugljendioksida iz bikarbonatske otopine. Rast sedrenih sedimenata odvija se u istoj i prozranoj vodi. U stvaranju sedre veliko uee ima fitobentos, posebno modrozelene alge i mahovine. Prema tome, najznaajniji faktori koji uslovljavaju nastanak sedrenih tvorevina su: litoloki sastav, prirodna neusaglaenost uzdunog profila, turbulentnost u proticaju, rasprskavanje vode, promjene vodostaja, irina korita, dubina vode, prozranost, uee hemijski rastvorljivih elemenata u vodi (prvenstveno hidrokarbonati), gasovi u vodi (posebno ugljen dioksid), kiselost, prisustvo fitobentosa i mahovina koje imaju formativnu ulogu u nastanku sedre, te antropogeni uticaj. Temperatura vode takoe ima veliki znaaj za nastanak sedre. Istraivanja koja su vrena u gornjem toku Unca ukazuju da tu nema mogunosti za sedimentiranje sedre jer je prosjena temperatura vode u toku ljeta oko 10C. U stvaranju sedre veliki znaaj ima i prozranost. Veoj prozranosti, pa prema tome i manjoj optereenosti vode suspendovanim nanosima, odgovara vea produkcija sedronosnih naslaga. Proces sedrenja je vrlo kompleksan prirodni proces koji je osjetljiv na bilo kakve promjene u vodi, zraku ili tlu. Treba napomenuti da pored navedenih fiziko-hemijskih i biolokih uvjeta postoji jo niz parametara koji utjeu na taloenje sedre, odnosno formiranje sedrenih slapova, a koji se mogu razlikovati od podruja do podruja. Koliina vode jedan je od vanih faktora, pa tako npr. u sunim razdobljima, kada su izvori vrlo siromani vodom ili ak doe do potpunog isuivanja vodenog toka, npr. uslijed izgradnje akumulacija, proces sedrenja moe biti vrlo usporen ili potpuno zaustavljen. Brzina strujanja vode moe takoer imati znaajnu ulogu kod formiranja sedrenih slapova, u nekim sluajevima velika brzina vode dovodi do erozije postojeih sedrenih naslaga. Proces rasprskavanja vode na slapovima omoguava bri izlazak ugljinog dioksida iz vode i time intenzivnije taloenje karbonata, dok prisutnost svjetla utjee na rast mahovine koja opet ima znaajnu ulogu u samom procesu sedrenja. istoa vode jedan od osnovnih uvjeta da bi se takav proces nesmetano odvijao. ak i vrlo male koncentracije organskog zagaenja dovode do prestanka rasta sedre bez obzira to su__________________________________________________________________________________ Urbanistiki Zavod BiH, Sarajevo

41


drugi uvjeti za taloenje sedre zadovoljeni. Stvaranje sedrenih barijera i velianstvenih sedrenih slapova prirodni je fenomen koji je zapoet prije vie hiljada godina. Sedrene tvorevine nastaju na dijelovima vodotoka koji imaju relativno nisku temperaturu vode i prilino visok alkalitet i relativno spor tok. Ova dva faktora imaju antagonistiki uticaj na proces nastanka sedre, budui da sa jedne strane visok alkalitet koji je znatno iznad granice taloenja pogoduje taloenju sedri, a sa druge strane nia temperatura, koja je gotovo redovno ispod temperaturne granice taloenja sprijeava jae taloenje sedre. Relativno mala brzina proticaja vode smanjuje njeno rasprskavanje, to vodi ka sporijem taloenju sedre. Na lokacijama gdje je izraeniji pad i gdje voda ima bri tok dolazi do jaeg prozraivanja i taloenja sedre. Prosjena brzina se kree oko 0.5-1.0 m/sek., a na mjestima veih padova do 1.5 m/sec. Stopa taloenja sedre je nia i vjerovatno prestaje u toku zime. Srednja dnevna temperatura vode u rijeci Uni je relativno niska (u toku ljeta kod Martinbroda 13.8C). Ovakva temperatura vode nije pogodna za jae izluivanje sedre. Temperatura vode je jedan od faktora sporog izluivanja kalcij karbonata. U zimskim periodima ti uslovi su jo vie nepovoljni. Alkalitet i tvrdoa imaju visoku vrijednost, ali su gotovo na svim slapovima jednaki i ne mijenjaju se nizvodnom smjeru, kao to je sluaj u svim ostalim krakim rijekama. U toku ljeta alkalitet vode varira od 3.0 do 3.8, dok u toku zimske sezone ima vrijednosti od 3.2 do 4.0. Ova variranja su prilino nepravilna tako da su ak na nekim donjim slapovima te vrijednosti vee nego u gornjim, da bi kasnije postali neto nie, to je posljedica, u prvom redu, taloenja malo sedre tako da se malo otopljenog bikarbonata cijepa i taloi u monokarbonate, te se i alkalitet vrlo malo mijenja. Sa druge strane, rijeka Una svojim tokom prima dosta pritoka ije su vode bogate karbonatima, pa se tako istaloeni monokarbonati nadoknauju. U prilog ovome govore ispitivanja 1957. na Uncu i slapovima vie i ispod njegova ua u Unu. Visoka tvrdoa vode u rijeci Uni trebala bi pogodovati taloenju sedre, ali relativno niske temperature vode i slabo strujanje to ne dozvoljavaju. Voda Une polioksidnog je tipa i koliina kiseonika se kree od 4.5 do 5.3 ccm/lit. Ne smanjuje se pravilno ni koliina slobodnog CO2, koja se kree od 2.2 do 4.4 mg/lit. i razliita je na razliitim slapovima. Znaajnu ulogu u nastanku sedre imaju biotiki faktori, odnosno ivi organizmi, i njihove zajednice. Ove ivotne zajednice ne djeluju izolirano nego ovise o raznim faktorima koji vladaju na ovim biotopima. Ti faktori su uglavnom fiziko-hemijskog karaktera, kao to su temperatura, alkalitet, brzina vode, koliina otopljenog kisika i CO 2. Sa druge strane i sami organizmi djeluju na sredinu u kojoj ive, prvenstveno svojim prisustvom i rastom to opet vodi ka promjenama i u sastavu njihovih zajednica. Na ovaj nain postepeno dolazi do sukcesije ivotnih zajednica i sa tim vezano i oblika sedrenih tvorevina. Prve zajednice naseljavaju najmlae sedrene tvorevine, koje nastaju duboko ispod vode u uslovima jaeg prozraivanja. To su zajednice modrozelenih algi koje mogu fiksirati CaCO 3 na povrini ili u strukturi svoga stanita. Na ovaj nain dolazi do nastanka vrste krenjake podloge na koju se mogu naseliti drugi organizmi, kao to su najprimitivnije zelene alge Oocardium stratum. Dolaskom modrozelenih i zelenih algi nastaju podesni uvjeti za ivot ivotinjskih vrsta, na prvom mjestu liinki vodencvjetova, tularija, a na njihovim tvorevinama zajednice vodenih mahovina iz rodova Fontinalis, Platyhypnidum, kao i algi koje ive na njima. U veim dubinama ova vegetacija ne stvara sedru jer ne moe svojom fiziolokom aktivnou djelovati na cijepanje bikarbonata, to je sluaj s prije pomenutim zajednicama, ali ove zajednice svojim busenastim habitusom mogu zadravati izluene karbonate i na taj nain utjecati na stvaranje sedrenih naslaga. Ovakva aktivnost dovodi do promjene u sastavu__________________________________________________________________________________ Urbanistiki Zavod BiH, Sarajevo

42


ivotne zajednice gdje se razvijaju nove vrste. Ove novonastale prilike dovode do smjene ivotnih zajednica, posebno zelenih algi iz roda Vaucheria, koje mogu asimilirati CaCO3. Najmlae sedrene tvorevine u rijeci Uni uvjetovane su promjenama u sastavu ivotnih zajednica. Prvo nastaju nie kaskade, a na njihovim povrinama razvijaju se zajednice koje znatno potjeu rast sedrenih tvorevina zbog jakog prozraivanja vode, zajednica CinclidotusPlatyhypnidium-Rivulogamarus, zajednica mahovina, algi i komjaa. Dalji razvoj sedrenih tvorevina moe ii u dva pravca. Sa jedne strane one se mogu razvijati i dalje kao zajednice vodenih stanita, pri emu prvo nastaje mozaina vegetacija koju grade razliite vrsta mahovina i zelenih algi, izmeu kojih se naseljava vie vrsta maloekinjaa, rakuaca, liinki vodencvjetova, obalara, tulara te odraslih komjaa. Ovakva zajednica stvara i posebne sedrene oblike poznate kao sedreni unjevi kakve susreemo na nekim mjestima u Martinbrodu i trbakom buku. Ova zajednica, kao i ona koja se javlja na povrinskim dijelovima barijera, razvija se pod uslovom jaeg osvjetljenja. ivotne zajednice na povrinskim dijelovima barijera mogu u jednom stadiju svoga razvoja da se zasjene. To se deava tada kad se na povrinama barijera pone razvijati vegetacija grmIja i stabala, koji svojim prisustvom zasjenjuju povrinske dijelove. U tom sluaju poinju se mijenjati ekoloki uslovi za razvoj biljaka na povrini barijerice. Vrste koje su bile prilagoene za razvoj pod jaim osvjetljenjem ustupaju mjesto vrstama sjene. Stoga nestaju mahovine svjetla Cinclidotus i Platyhypnidium,. te ustupaju mjesto mahovini sjene, naroito vrsti Cratoneurum commutatum. Znaajno je istai da ovakve promjene u sastavu sedrene vegetacije ne izazivaju znaajnije promjene u sastavu ivotinjskog svijeta. I dalje su zastupljeni u znatnoj koliini maloetinai i kornjai, a jedino su rakuci kvalitativno slabije prisutni. Ovako formirana ivotna zajednica predstavlja za sada najvei stupanj progresivnog razvoja ne samo na Uni nego openito. Sedrene tvorevine koje se u rijeci Uni stvaraju na podruju nacionalnog parka mogu se svrstati u dva tipa sedri: (1) Najee su male barijere visine 0.5-1.5 m koje su karakteristine upravo za ovo podruje, jer pokazuju specifinu gradnju i donekle se razlikuju od slinih tvorevina u drugim naim rijekama. Barijere u nizvodnom smjeru stvaraju takozvane sedrene brade preko kojih protjee voda. Ovdje su takve brade slabo razvijene pa je barijera u nizvodnom dijelu gotovo okomita. Dok su u ostalim rijekama povrinski dijelovi barijera kratki, ovdje su oni velikih dimenzija (u povrinskom dijelu do 10 i vie metara, a nizvodno se zavravaju T izboinom, to je znaajno za ove tvorevine). Ovakva graa je uvjetovana brzinom kretanja vode koja je ovdje mala i ispod 1 m/sec, to utjee da se zbog slabog prozraivanja polaganije istaloi sedra. Prema tome, sedra se taloi veoma sporo, tako da ove tvorevine izgledaju da su mlaeg postanka, ali ne treba zaboraviti da se one sporo stvaraju i da se kalcij taloi kroz veoma dug period. Prema Rogiu sedrene tvorevine u Uni su postglacijalne starosti, kao i sedre na Plitvikim jezerima. Na presjecima ovih tvorevina moe se uoiti slojevitost ali i razliita gustoa, to za sebe govori u razvoju, uslovima i nainu nastanka ovih tvorevina. U objanjenju polaganog taloenja ili bolje rei rasta sedrenih tvorevina uzroci se nalaze u niskoj temperaturi vode koja se ovdje kree zimi i ljeti ispod temperatura koje omoguuju normalno i intenzivno izdvajanje karbonata iz bikarbonatskih otopina. Iako su ovdje alkalitetne prilike (odnosno koliine bikarbonata) povoljne, temperatura vode se kree izmeu 8-15C, to ima za posljedicu znatno smanjenje intenziteta izdvajanja CaCO 3, a time i rasta sedrenih tvorevina. Ovakve tvorevine su este i tvore najljepe slapove na Uni.__________________________________________________________________________________ Urbanistiki Zavod BiH, Sarajevo

43


(2) Drugi tip su sedrene tvorevine koje nastaju na tektonski uvjetovanim padovima. Na tim mjestima nastaju veliki padovi vode to izaziva njeno naglo prozraivanje, pa se onda ovdje izlue vrlo velike koliine kalcij karbonata, a s tim u vezi i talone sedre. Ovako pojaano prozraivanje moe biti prouzrokovano i drugim gemorfolokim faktorima. To naroito vrijedi za slapove kod Martinbroda, gdje rijeka nadolazi iz uskog kanjona te se naglo iri u nekoliko krakova, padajui u duboke provalije i stvarajui tako jedan od najljepih slapova. Ovakvog porijekla je i trbaki buk gdje takoe tektonski i geomorfoloki odnosi stvaraju vrlo povoljne uvjete za intenzivno prozraivanje vode i taloenje sedre. Pitanje je to se na pojedinim mjestima rijenog korita ne stvaraju sedrene tvorevine pored svih pogodnosti prozraivanja vode. To se moe dovesti u vezu jedino s ve spomenutim hidrolokim prilikama u rijeci, koje ne samo da osciliraju kroz dulje vremenske periode, ve do tih oscilacija dolazi i u raznim godinjim dobima. Za vrijeme niskog i srednjeg vodostaja rijeke ovdje bi se mogle stvarati sedrene naslage, ali one nemaju svoj kontinuitet, jer nadolaskom velikih voda u proljee nakon otapanja snijega erozivna mo rijeke je takva da se te sedrene tvorevine ne mogu odrati. Rijeka Una je dobrim dijelom svoga toka predstavlja vrlo zanimljivo podruje nastanka sedrenih tvorevina, koje nastaju u vrlo specifinim i kontradiktornim uslovima stvaranja. Ovdje se prua mogunost sistematskog studiranja postanka i razvoja sedrenih tvorevina. To naroito vrijedi za embrionalne forme koje su ovdje kao nigdje drugdje vrlo dobro razvijene. Naime detaljna prouavanja ovih tvorevina su pokazala da se razvoj sedrenih tvorevina ne moe prouavati samo na osnovu odnosa koji vladaju na povrini, ve i u dubini njenih slapova. Tu se pokazalo da sedra ne nastaje uvijek na isti nain, te da treba razlikovati procese koji nastaju kad se stvaraju mlae sedrene tvorevine od onih kad se izgrauju na ve razvijenim oblicima. Embrionalnu osnovu daje sedra koja znatno slii na jezersku sedru, to je sluaj u Plitvikim jezerima, to jest izgrauje se najee cijanificejska sedra koja nastaje asimilacijskim djelovanjem jednostaninih modrozelenih alga i kasnije jarmaica. Sasvim je drukiji nain kako nastaju sedre pod prilikama jakog prozraivanja vode. Na tim mjestima uloga biljke nije vie aktivna ve pasivna i tamo svojim prisustvom zadrava CaCO 3 izluen iz vode abiotikim putem. Ove najmlae tvorevine pokazuju takoe da se ne razvijaju naglo i jednako, ve postoje faze u njihovom razvoju. Pored toga u njihovom rastu ne sudjeluju samo pomenuti kombinirani procesi taloenja sedre, ve ovdje vanu ulogu igraju i obini aluvijalni procesi, koji dovode do toga da se sedrene tvorevine nejednako formiraju (ljebovi, rupage, rebra i sl.) i ispunjavaju kasnije nanosnim materijalom koji ne samo da izravnava povrinu ovih tvorevina, nego na neki nain i sudjeluju i u rastu ovih sedrenih naslaga. Najrazvijenije sedrene tvorevine u rijeci Uni su slabo zastupljene, to je vjerovatno rezultat nepovoljnih uvjeta prvenstveno abiogenog karaktera koji vladaju u ovoj rijeci. Ovako sloeni ali spori procesi nastanka sedrenih tvorevina u Uni ne omoguuju njenu laku regeneraciju poslije naruavanja ovog sloenog historijski razvijenog mehanizma biotikih i abiotikih faktora, koji su u historijskom sadejstvu stvorili najljepe slapove kao to su u Martin Brodu i Strbakom Buku, ali i hiljade ostalih koji su itekako vrijedni i lijepi, neponovljivi, a rasprostranjeni su od Martinbroda pa sve do nizvodne granice nacionalnog parka.


44


Mahovine sedrotvorci S obzirom da sedrene tvorevine rijeke Une imaju obiljeje temeljnog prirodnog fenomena, neophodno je izvriti njihovu prostornu valorizaciju kako sa lokacijskog tako i sa aspekta kvalitativno-kvantitativne identifikacije. Lokacijski parametri ukljuuju utvrivanje lokacijskih x i y koordinata u pravouglom koordinatnom sistemu. Kvalitativno-kvantitativna identifikacija podrazumijeva utvrivanje hidrotipa sedrenih barijera (kaskade, prirodni pragovi, slapovi i brzaci) i njihove dimenzije u rijenom koritu. Analiza obuhvata korito rijeke Une unutar nacionalnog parka od uzvodno od ua Krke u Unu do Lohova. Rezultati su predstavljeni u narednoj tabeli.

Najvaniji sedreni lokaliteti u nacionalnom parku Una Lok. Naziv X koord. Y koord. 1. Carev brod 6352099.80 4924910.54

Opis Dimenzije (m) Poruena sedrena 50 x 40 barijera. P = 0,036 ha 2. Obuhvat: Vie kaskada, Oreljov kr do 6352488.17 4927786.43 razvedeno sa 1200 x 20 200 mosta u naselju 6352565.33 4928793.27 brzacima, jedan P = 3,67 ha Martin-Brod visoki slap 56 m. __________________________________________________________________________________ Urbanistiki Zavod BiH, Sarajevo

45

Prostorni plan podruja posebnih obiljeja od znaaja za Federaciju BiH ''SLIV RIJEKE UNE'' __________________________________________________________________________________ 3. Obuhvat: 1) most u naselju Martin-Brod do ua Unca u Unu (kota 319) 2) Unac od ua uzvodno u duini od 465 m Kaskade Buk nizvodno od KulenVakufa Kaskada nizvodno od Buka (rastojanje 625 m) trbaki buk Obuhvat: Nizvodno od naselja Luke, u duini od 1.325 m Dugaki potezi velikih i malih kaskada, strme sedrene obale, korito zasuto velikom koliinom sedrenih komada, vodenice. Sedrene barijere u obliku kaskada, znaajnije ukupno tri koje su poredane jedna za drugom. Sedrena nakupina u obliku kaskade. Nakupine sedre formirale su serije veih ili manjih kaskada i vodopada, od kojih je najpoznatiji trbaki buk. Osim njih, manje sedrene nakupine su formirale vei broj brzaka i vodenica. Sedrene nakupine formirale su na vrlo maloj meusobnoj udaljenosti tri slapa relativne visine 1m do 2 m. Po dnu rijenog korita postoji vei broj sedrenog kamenja razliitih dimenzija koje obrazuju manje brzake i vodenice. Sedrene nakupine su obrazovale dva slapa relativne visine 1 do 2m Sedrene nakupine su obrazovale sedrenubarijeru koja se nalazi ispod nivoa vode

6352565.33 6352060.52 6352431.46

4928793.27 4929565.83 4929361.30

1100 x 20 40 x 0,5 2 465 x 15 35 P1 = 3,20 ha P2 = 0,87 ha 80 x 45 x 0,5 10 x 35 x 0,5 50 x 25 x 1,0 P = 0,034 ha 20 x 30 x 0,5 P = 0,021 ha

4.

6348172.62

4937803.46

5. 6.

6347891.91

4938325.15

6342737.59 6341588.13

4947502.97 4948087.19

1320 x 20 80 x 1 12 P = 4,13 ha

7.

Troslap dio korita rijeke Une u zoni vrha Drenovaa Dvoslap Obuhvat: od nizvodno od ua potoka Pomama (kota 308) do uzvodno od naselja Gornje Lohovo

6336520.22

4954815.39

130 x 100 x 1- 2 P = 0,201

8.

6336459.61 6336005.47

4956249.14 4956783.89

650 x 100 200 x 1-2 P = 9,42 ha

9.

Lohovo Lokalitet oko naselja Lohovo

6336033.68

4957608.13

30 x 150 P = 0,082


46


Na osnovu iznesenih podataka moe se zakljuiti da se pojave sedre manifestiraju na dva naina: u obliku sedrenih barijera kojima se formiraju 9 slapovi i bukovi, i u kombinaciji izmeu sedrenih 8 barijera i disperzno rasutog sedrenog kamenja 7 koji uvjetuju formiranje manjih kaskada, brzaka i 6 vodenica. U odnosu na oba pojavna vida, 5 ukupna povrina rijeke Une, unutar granica 4 nacionalnog parka Una, na kojem se vri 3 vidljivo sedrenje iznosi oko 21,673 ha, to 2 ukazuje na izuzetne ekoloke potencijale cijelog 1 podruja. 0 U vezi sa istaknutim neophodno je da uprava 1 2 3 4 5 6 7 8 9 P (ha) nacionalnog parka, kao jedan od prioriteta u svom radu, preduzme sve neophodne mjere Sedrena podrua rijeke Une u NP Una zatite, kako bi se sedrene naslage ouvale. Tak

Documents

Prostorna Osnova - Tekstualni Dio