PROPAGANDNO KOMUNICIRANJE emso Tucakovi Pojmovno odreenje I pojmovno odreenje U poimanju znaenja znaaja i ciljeva savremene propagande kao komunikolokog fenomena javljaju se brojne kontraverze. Termin je izveden iz latinske rijei propaganda to u osnovi znai irenje rasprostiranje. U prvobitnom znaenju bio je to sinonim za djelatnost kojoj je cilj, da preko odgovarajuih medija utjee na ljude (drutvene grupe, mase, publiku, javno mnjenje) mijenjanjem njihovih ideja i stavova. Propagator je pobornik i irilac neke ideje, propagacija u nauci, posebno fizici, znai rasprostiranje, uveanje. Propagandizam su naela i nain rada neke propagande, odnosno revnost u irenju ideja i doktrina. Nastanak same rijei vezuje se za poetak 17 vijeka tanije za 1622 godinu kada je papa Grgur XV osnovao pri Vatikanu specijalnu ustanovu za irenje vjere, pod nazivom Congregatio de propaganda fide. Sam pojam se najee koristi vieznano to je obino uslovljeno drutvenom pozicijom onih koji ga upotrebljavaju ili njihovom obrazovanou. Za neke naunike je npr propaganda prvenstveno nauna disciplina, za druge je to organizovana djelatnost na irenju ideja sa ciljem da se utjee na stavove miljenja i postupke pojedinaca i grupa, za tree je to pak metoda manipulisanja ljudima u drutvenoj komunikaciji. 1. vieznanost pojma a. Propaganda i komuniciranje Svaka komunikacija, svaka komunikaciona praksa koja za rezultat ima socijalno povezivanje ovjeka sa drugim ljudima moe se u irem smislu nazvati komuniciranje. Fenomen komunikacije se izraava i kroz mogunost da se ostvaruje razliitim sredstvima. Za ovjeka je karakteristina komunikacija rijeima, ali su vane i druge vrste upuivanja poruka (izrazi lica, pokreti tijela i sl.) koje ine osnovni sadraj paraverbalne komunikacije. Izmeu pojmova propagande i komuniciranja postoje evidentne razlike. Komuniciranje u svom klasinom znaenju podrazumijeva aktivnost u oba pravca, promet razmjenu informacija. Dakle komunikacija je posredovanje poruka. Sposobnost ljudi da propagiraju, uvjeravaju i ubjeuju utemeljena je prvenstveno na njihovoj sposobnosti da komuniciraju. Propaganda predstavlja vrstu komunikacije iji je smisao u ubjeivanju, uvjeravanju i usmjeravanju primalaca poruke. Otuda se propagandna komunikacija esto naziva i persuazivnom komunikacijom. Propaganda je komunikacija koja ima planski, organizovan i smiljen karakter. I propaganda i javno komuniciranje se u posredovanju znakova oslanjanju prvenstveno na tehnoloku bazu masovnih medija. Kao sredstvo za konstruisanje informacija ili poruka slui im uglavnom jezik koji se izraava na usmeni ili pismeni nain. Na slinosti i razlike ukazuju eme komuniciranja i propagande. ema masovnog komuniciranja podrazumijeva postojanje sljedeih elemenata: - komunikator - informacija (poruka) - kanali (mediji) i - recipijenti (sluaoci, gledaoci, itaoci). ema propagandnog komuniciranja sadri pak, ove elemente: - kreator ili nosilac propagande - komunikator - poruka (informacija)

1

-

kanali (mediji) ciljne grupe (recipijenti) i poeljno (modifikovano, novo) ponaanje recipijenata.

b. Propaganda i informisanje Savremena praksa prua bezbrojne primjere poistovjeivanja i neadekvatnog koritenja pojmova informisanje i propaganda. Tek se u ovom vijeku poela uoavati razlika izmeu ova dva termina. U irem smislu informisanje se zapravo moe odrediti kao nepristrano obavjetavanje javnosti o neemu ili nekome, dok propaganda ide za tim, ne samo da obavijesti, nego da i putem odgovarajih medija, najee mas-medija utjee na ljude, na njihove stavove, miljenja i ponaanja. Za razliku od informacije propagandna poruka ima sasvim drugi smisao. Njena je logika u postizanju cilja. Informacjia ili poruka se daje na nain i u obliku koji e obezbijediti utjecaj i postii cilj koji odredi nosilac i kreator propagandne aktivnosti. Razlika izmeu informacije i propagande poruke moe izraziti i sljedea usporedba: informacija slika stvarnost kakva ona jeste a propaganda tu stvarnost predstavlja onakvom kakvom se eli vidjeti. Najbolji rezultati postiu se ako propaganda poruka sadri tane i provjerljive injenice. No ukoliko to cilj i okolnosti zahtijevaju, propaganda ne izbjegava transforamicju informacija ili prilagoeno koritenje podataka. c. Propaganda i marketing Izvjesne nejasnoe postoje i u vezi sa koritenjem pojmova propaganda i marketing. One su najprisutnije u politici, ekonomiji i javnom komuniciranju. Termin marketing (engl. Marketing=trgovati) pojavio se polovinom ovog vijeka u SAD kao naziv za ekonomsku aktivnost koja upravlja protokom roba i usluga od proizvoaa ka potroau. Za razliku od propagande koja apeluje uglavnom na svijest i stavove recipijenata kako bi se obezbijedilo odgovarajue ponaanje, marketing je usmjeren na definisan potroaki potencijal (politiki i ekonomski). Propagandna aktivnost se moe organizovati u skoro svim oblastima ivota, marketinka utglavnom u politikoj i ekonomskoj sferi. Propaganda je u drutvenoj praksi prisutna od postanka civilizacije, marketing samo nekoliko decenija d. Propaganda i reklama Pojam propaganda se u savremenim okolnostima poistovjeuje sa jo jednim terminom koji, je takoer nastao u srednjem vijeku sa reklamom. Razliku i slinosti ove dvije kategorije (propagande i reklame) najlake je utvrditi ako se sagleda sutina reklame. Reklama (latinski: clamare-glasno vikati, uzvikivati a reclamere-ponovo uzvikivati) znai otprilike to i javna preporuka, javni poziv, glasno isticanje rijeima ili putem mas-medija dobrih svojstava neke robe i povoljnih cijena u cilju motivisanja potencijalnih kupaca na kupovinu. U odnosu na nain komuniciranja sa potencijalnim kupcima reklamu moemo podijeliti na neposrednu (reklama licem u lice) i posrednu (reklama putem masovnih medija). U politikoj praksi funkciju slinu reklami ima agitacija. Agitacija je javno pozicioniranje naglaavanje dobrim svojstava neke ideje, politike opcije, stranakog kandidata. U minulim stoljeima postojale su nesumnjivo situacije u kojima su reklama i propaganda imali znaenje sinonima. Slinost je proizlazila iz komuniciranja dvosmjernog tipa u kojem je komunikator (reklamer, agitator) na licu mjesta dobivao odgovor konzumenata njegove poruke. Razlike izmeu propagande i reklame nastaje u ovom vijeku kada propaganda postaje sloena djelatnost imanentna svim sferama ivota i nauno utemeljena, sistematski planirana aktivnost sa elementimanaune discipline. Reklama pak postaje samo sredstvo ili metoda za postizanje ciljeva i zadataka propagande. Termini marketing i reklama najee se koriste kao pojmovi iz domena ekonomije, propagandna komunikacija se, pak ostvaruje u politici, kulturi, religiji, informisanju, ekonomiji i drugim oblastima.

2

e. Propaganda i manipulacija Shvatanje propagande kao svojevrsne komunikacijske manipulacije (manipulirati znai, pored ostalog, mijenjati, krivotvoriti radi vlastite koristi), posljedica je u povijesnom smislu, zloupotrebe naunih dostignua i praktinih mogunosti u ovoj oblasti do kojih se dolazilo u sferi ideologije, politike, religije ili ekonomije. Negativnu uloga propagande oitovala se u faistikom i staljinistikom reimu kada je propaganda koritena za realizaciju genocidnih projekata.. meutim postoji mnogo primjera o mogunostima propagande u ostvarivanju humanih i progresivnih ciljeva. Takva je npr bila propaganda antihitlerovske koalicije u II svjetskom ratu, kao i ona propagandna akivnost koja je bila usmjerena karazobliavanju i slamanju agresije na BiH. f. Propaganda i nepropaganda U savremenim uslovima komuniciranja i poimanja interakcije meu ljudima vrlo je teko odrediti granicu na kojoj poinje ili prestaje propaganda. Svaka komunikacija meu ljudima, od obinih razgovora u porodici, do onih na politikim skupovima ili askanja na ulici, trgu, utiu na ljude, formiraju njihovu svijest, oblikuju njihov odnos prema stvarnosti, sadre dakle neke relacije procese i odnose koji su svojstveni propagandi. Meutim za te aktivnosti se ne moe rei da su propaganda jer ne sadre elemente svojstvene propagandnoj aktivnosti i u tom smislu se moe utvrditi razlika izmeu propagande i nepropagande. Ako propaganda ima obiljeje svjesne svrsishodne, planske aktivnosti nepropagandom se ne moe nazvati interakcija koja je rezultat sluaja prolaznih aktivnosti nenamjernog, usputnog komunikativnog djelovanja. 2. Propaganda kao planska, organizovana djelatnost Veina teorijskih odreenja mjesta, uloge i zadataka propagande imaju jednu zajedniku nitpropagandu tretiraju kao tehnologiju, koa iskljuivi domen prakse koja ima unaprijed odreene namjere i ciljeve. Iz ugla njenog praktinog znaenja propagandu moemo definisati kao svjesnu, planski usmjeravanu komunikacijsku aktivnost na mijenjanju i modeliranju miljenja, stavova i ponaanja prema interesu i zamislima onog ko propagandu organizuje i realizuje shodno unaprijed odreenom cilju. Ova definicija sadri u sebi pet bitnih elemenata: Na prvom mjestu je uslovljenost propagande aktivnosti ciljevima. Propagandna djelatnost je zapravo proces koji se uvijek organizuje sa preciznim ciljevima, sa definisanom (prikrivenom ili otvorenom) namjerom pojedinaca, grupa, institucija, politikih i ekonomskih centara moi. Otuda se neki sluajni angaman, u kojem nema unaprijed odreenog cilja i namjeravane akcije, ne moe smatrati propagandnom aktivnou. Drugo, u propagandnom procesu uvijek postoji neko (pojedinac, grupa, organizacija, firma) ko propagandnu aktivnost organizuje. Radi se o subjektu propagandnog djelovanja, o nekom ko svjesno organizuje itav proces i u tom smislu obezbjeuje osnovne pretpostavke za uspjenu realizaciju zadataka (materijalna i tehnika sredstva, kadrove i sl). u politici su to obino politika rukovodstva, u ekonomiji rukovodee strukture, u vojsci zapovijednitva na raznim nivoima. Oni po pravilu utvruju strategije i osnovne pravce propagandnih kcija a samu realizacijupovjeravaju specijalizovanim organizacionim oblicima propagandnog djelovanja (raznim centrima, institutima, agencijama, organizacijama). Trei vaan elemenat navedene definicije su mediji za posredovanje propagandnih poruka. To su obino tampa, radio, televizija, tribine i drugi mediji masovnog komuniciranja. Mas-mediji su u osnovi elektronski (radio, televizija, sateliti, raunari) i tampani (listovi, bilteni, leci, plakati, karikatura). Mediji propagandne komuniikacije tipa licem u lice su razgovori, mitinzi, tribine Glavno sredstvo propagande u ovim medijima je usmena rije, zatim izgled govornika, njegovi pokreti (gestikulacije, nain odjevanja i sl).

3

Peti element je sama propagandna poruka kao misaono jeziki ili nejeziki sadraj koji se konstruie i posreduje radi djelovanja na publiku tj. Recipijenta. 3. Propaganda kao komunikoloka disciplina Stavovi propagande kao komunikoloke discipline utemeljeni su na stanovitima koja su se pojavila u 20 vijeku u SAD u Zapadnoj Evropi. Do novih saznanja u sferi propagande dolazi se prvenstveno naunim istraivanjima. Pri tome se ima u vidu da se nova saznanja naslanjaju na domete proteklih generacija, da propaganda koristi odreene postupke u sticanju novih saznanja i da u toj aktivnosti primjenjuje odgovarajui nauni instrumentarij. U sticanju novih znanja propaganda se oslanja na naune principe istinitosti, preciznost i sloenosti. Kao i za svaku drugu komunikoloku disciplinu i za propagandu je mogue odrediti njena bitna svojstva. To su postojanje: - predmeta istraivanja i podruja naunog interesovanja - povijesnog utemeljenja i razvoja, - povezanosti sa drugim naukama i naunim podrujima, - naunih ciljeva, principa i pravila, - metoda i tehnika, - sredstava i kanala djelovanja. Propaganda kao komunikoloka disciplina, dakle, osvjetljava, objanjava i proiruje saznajne puteve teorije kako bi propagandna praktina aktivnost bila to uspjenija. Propaganda u tom smislu posebno izuava: - pitanje politikih, ekonomskih, vjerskih i kulturnih procesa, interesa i intencija, - pitanje ljudskih potreba za novim informacijama i znanjima, - pitanje psihosocijalnih stanovita i karakteristika pojedinaca i grupa, - pitanje tehnoloke baze za posredovanje poruka, - odnose, utjecaje i promjene do kojih dolazi u propagandnom procesu (na liniji: kreator propagande-komuniaktor-poruka-medij-recipijent-ponaanje recipijenta). Danas se, radi rjeavanja pitanja i dilema i uveanja saznanja u propagandnoj sferi, angauju timovi strunjaka, istraivaa i naunika. Svima je cilj proirivanje naunih saznanja u toj oblasti i poveanja efikasnosti propagandne prakse. II POVIJESNI RAZVOJ PROPAGANDE 1.Propaganda u predindustrijskom periodu Historija propagandne aktivnosti poinje kada i prvi znaci stvaranja civilizacije. Prvi oblici komunikativnog djelovanja kojima je bio cilj modeliranje ponaanja ljudi vezani su za ratnu i ekonomsku propagandu. Meu ljudima pracivilizacijskog vremena koji su koristili razne primitivne tehnike za borbu ili za dolaenje do sredstava za ivot, propagandi sadraji su bili jasni: sadravale su skoro sve aspekte namjernog jelovanja radi stvaranja uslova za eljeno ponaanje korisnika odreene poruke. Sloeniji oblici propagandnog djelovanjapraktikovani su u robovlasnikom drutvu. U komunikativnoj praksi prostor dobijaju ne samo ratne nego i politike pa i ekonomske poruke. Propaganda je ograniena samo na onu kategoriju recipijenata koja ima status slobodnih graana i robovlasnika. Uoavanje potrebe diferenciranog pristupa pojedinim kategorijama stanovnitva, shodno njegovoj polnoj ili starosnoj strukturi pripisuje se Platonu. On je na neki nain pretea utvrivanja pravila savremene politike propagande. Funkcija propagande u starom Rimu i Grkoj odvija se na trgovima, oratori koji su drali govore nisu samo izvjetavali narod o dogaajima ve su je to bila planski osmiljena aktivnost tadanjih centara moi

4

organizovana i realizovana radi nametanja ideja i sa ciljem usmjeravanja ponaanja i djelovanja publike. Funkciju propagande ima i pismena komunikacija antikih naroda pa se tako i uveno Herodotovo djelo Historija svrstava u starovjekovna propagandna tiva. I u starom kineskom carstvu propaganda je bila u funkciji ratnih i politikih ciljeva. Mislilac Sun Zi, meu najvea dostignua nekog dravnika i vojskovoe ubraja uspjenu primjenu onih sredstava, posebno propagandnih koji do pobjede dovode bez fizikog sukoba i prolijevanja krvi. Propagandu su vjeto koristile sve velike vojskovoe u starom i srednjem vijeku. Turski sultani imali su na svojim dvorovima ljude zaduene za voenje neke vrste propagandne aktivnosti prema zemljama koje su smatrane neprijateljskim. U tom smislu koritene su uhode, razni glasnici, dounici pa i diplomatska prepiska izmedju vladara. Jedna od osnovnih karakteristika propagande u robovlasnikim i feudalnim drutvima jeste da se ona kao specifian oblik komuniciranja odnosila uglavnom na ue povlatene grupe, na robovlasnike i feudalne slojev. U pogledu propagandnih tehnika najee je primjenjivan postupak licem u lice. S obzirom na nerazvijenost medija za prenoenje pismenih poruka i nepismenost stanovnitva, pismeno komuniciranje praktikovano je u rijetkim sluajevima i bilo je privilegija najistaknutijih predstavnika vladajue elite. 2. Propaganda nakon pronalaska tamparije Do razvoja propagande dolazi sa revolucionarnim promjenama na polju tehnoloke baze za prijenos podataka. Zahvaljujui tamparskoj komunikaciji nova informacija postaje opte dobro koja demokratizira svijet. Time je stvorena mogunost breg prenoenja poruka i njihove distribucije velikom broju ljudi istovremeno na razliitim mjestima, a novinarstvo postaje dominanatan faktor u javnom komuniciranju. Zahvaljujui tampi Napoleon je prenio propagandu na meunarodni teren. U drugim zemljama on je osnivao listove koji su pod firmom prava na slobodu tampe, kao jednim od temeljnih prava graanskog drutva, propagirali vrijednosti Francuske i opravdali njene osvajake aktivnosti. Napoleon se smatra preteom savremene propagande. On je osnovao posebnu slubu Sluba javnog mnijenja ija je aktivnost bila usmjerena u dva pravca: a. prema inostranstvu,i b. prema domaem stanovnitvu. Njegov je stav da se sila vlasti mora temeljiti na javnom miljenju. U odnosu na inostranstvo zadatak propagande bio je da demoralie protivnika i umanji potencijale otpora, a u samoj Francuskoj od propagande se oekivalo da osigura podrku Napoleonovoj politici, te povea mrnju prema neprijateljima u inostranstvu i protivnicima u zemlji. tampu su koristili u propagandne svrhe akteri graanskog rata u Americi. Jedan od tvoraca propagandnog koncepta snaga koje su se borile za jedinstvo SAD bio je Dord Vaington. On je forsirao tampanje lisova pomou kojih su distribuirane prilagoene vijesti i komentari u kojima je dominirao pozitivan uklon prema politici unionista, a negativan prema koncepcijama konfederalista. Pojava dnevnih listova polovinom 19 vijeka oznaili su novu stepenicu u razvoju propagande. Pronalazak radija daje nove snane podsticaje propagandi. Razvojem graanskog drutva i pojavom vie politikih opcija, propaganda postaje jedno od najee koritenih sredstava u borbi za vlast. Poetkom 20 stoljea propaganda postaje podruje intenzivnih teorijskih eksplikacija. Nauno se uobliuje predmet istraivanja, definiu se propagandne metode i sredstva, utvruju granina podruja propagande kao naune discipline. Posebna panja posveuje se ratnoj i politikoj propagandi u kontekstu priprema velikih sila za prvi ratni obraun planetarnog razmjera koji je poznat kao Prvi svjetski rat. U Prvom svjetskom ratu, propaganda postaje jedno od najubojitijih sredstava za ostvarenje ratnih ciljeva. N prijedlog naunika-propagandista, Velika Britanija

5

osniva na poetku Prvog svjetskog rata poseban centar za propagandu, sa jednim ciljem da rui nadu Nijemaca u ratnu pobjedu podstiui istovremeno povjerenje Britanaca u svoju vojsku i rukovodstvo. Dinamika dogaaja zahtijevala je poveanje brzine prenoenja propagandnih poruka. Stoga poinje koritenje radija kao najbreg medija komuniciranja, a sve se masovnije upotrebljavaju leci, plakati i zvunici. Posebna panja poklanja se stvaranju odgovarajue slike u inostranstvu kako bi se obezbijedila naklonost meunarodne javnosti i druge drave potakle na saveznitvo. Njemaka je svoju propagandu posebno usmjeravala prema arapsim zemljama a Velika Britanija prema SAD. U okviru britanskog Ministarstva inostranih poslova 1914 godine osniva se Biro za ratnu propagandu, zaduen za promicanje interesa i ciljeva Antante u neutralnim i saveznikim zemljama i potkopavanje vojne mainerije Sila osovine. U rad ustanova za propagandu ukljuuju se najistaknutiji novinari, slikari, knjievnici i pjesnici. 4. Ideologizacija propagande u 20. vijeku Uoavajui znaaj propagande mnoge zemlje nakon Prvog svjetskog rata podstiu nauna istraivanja propagandne komunikacije kako bi poveale efikasnost. U tom vremenu uobliena su tri propagandna modela, specifina po svojim ciljevima, sredstvima, koncepciji i organizaciji: a. komunistiki model agit-prop informisanja b. faistiki model propagande c. graanski koncept slobodnog informisanja i propagande. a. Agit-prop informisanje Komunistika je ideologija shodno materijalistikoj filozofiji i dijalektikom poimanju razvitka drutva, utemeljila specifian koncept javnog komuniciranja. Realizacija tog koncepta bila je u nadlenosti specijalnih institucija komunistike parije, zaduenih za pridobijanje narodnih masa i obezbjeenje podrke radnika seljaka i potene inteligencije partijskoj eliti koja se nalazila na vlasti. U praksi je razvijen specifian model institucionaliziranja propagande poznat pod nazivom agitprop (agitacija i propaganda). Rije je zapravo o posebnim partijskim tijelima zaduenim za planiranje, usmjeravanje i organizovanje partijske propagande i agitacije na nain da obezbjeuje dominaciju partijskih interesa u svim sferama konkretnog drutva. Iako je osnovni koncept agit-prop informisanja utemeljen u djelima marksista tokom 19 vijeka, 20 stoljee je bilo vrijeme realizacije agit-propa u praksi. Mogue je uoiti 4 faze u njihovom razvoju. To su: - agit propi Oktobarske revolucije, - staljinistiki agit-propi - samoupravni model agit-propa i - kineski agit-propi velikih skokova. S obzirom na dominirajuu ulogu pojedinih historijskih linosti u organizaciji i realizaciji komunistikih ideja i doktrina, mogua je podjela na: - lenjinistike, - staljinistike, - titoistike i - mao-cetungovske modele agit-propa. Ve u Oktobarskoj revoluciji komunisti su se pokazali vjetim propagatorima i agitatorima (reklamerima) svoje politike. U vremenu siromatva, poraza i zasienosti ratom, za to je optuivan ruski var, boljevike parole Zemlja seljacima-Fabrike radnicima, privlaila je obespravljene mase. Iza tih slatkorjeivih, obeavajuih poruka, dolazila je ona koja je bila stvarni cilj informisanja sva vlast sovjetima. Za agit-prop vezana je jo jedna institucija tipina za komunistiki sistem informisanja. To je institut politikih komesara. Njima je

6

neposredno podreena organizacija i realizacija propagande i informisanja. Komunistiki propagandisti su posebnu panu posveivali propagandi tipa licem u lice. Organizovane us velike manifestacije koje su bile specifini medij direktnog propagandnog komuniciranja sa masom. Odmah nakon pobjede revolucije i osvajanja vlasti od strane komunista javila se potreba za drugaijim usmjerenjem propagande. Agit-propi su dobili zadatak da opravdaju diktatorsku politiku personificiranu u komunistikom voi Staljinu. Vrijeme njegove vladavine karakteriu propagandne kampanje u pravcu unitavanja privatnog vlasnitva, stvaranje dravnih zemljinih posjeda i izgradnje socijalistkih idustrijskih preduzea. Ateizam proglaen je za vladajue uenje. S obzirom da je takva politika nailazila na otpor naroda, staljinistiko rukovodstvo je odluio da promijeni svijest samog naroda, izmjeni njegovo ponaanje po elji komunistikog vostva i samog Staljina. Staljinistiki model agit-propa prepoznatljiv je po prisustvu psihologije podanitva koja je bila izraz postojanja paradravnog sistema komuniciranja. Atmosfera opte ugroenosti koja je stvarana cirkulacijom poluzvaninih informacija, razvila je osjeanje straha i nesigurnosti a kao posljedica javlja se poniznost i poltronstvo kao drutveno prihvatljivi oblici ponaanja. U takvim okolnostima javljao se specifian oblik obavjetavanja viih nivoa odluivanja na nain koji se naziva informisanje u povjerenju tj dounitvo. Sistem angauje posebne ljude koji ga obavjetavaju o tome ta misli narod. Sa izvjesnim modifikacijama, staljinistiki koncept agit-prop informisanja zadrao se u Sovjetskom savezu sve do raspada ove socijalistike imperije. Ali se on zadrao i danas u zemljama u kojima se zadrao jednopartijski monopol vladanja. Znaajnu modifikaciju lenjinistiko-staljinistike organizacije propagande i informisanja izvrili su komunisti bive Jugoslavije. Oni su inaugurisali koncept tzv. Samoupravnog informisanja, kao jedinog pravog demokratskog modela informisanja u svijetu. Kreacija tog modela pripisivana je Titu. Osnovna teza samoupravnog koncepta bila je da je informisanje u rukama radnike klase i ssvih radnih ljudi i graana. Oni preko svojih predstavnika organizuju informisanje po vlastitom modelu. Organizujui tzv samoupravni koncept propagande komunisti su posebnu panju poklanjali mas-medijima. Komunistika elita uzurpirala je prava i slobode u domenu komuniciranja. Utjecaj u medijima ostvarivan je mehanizmom kadrovske politike. Glavne urednike postavljala su glavna partijska rukovodstva a urednici rubrika mogli su biti samo provjereni partijski kadrovi ili ljudi od povjerenja. Poseban koncept agit-prop informisanja praktikovan je i u Kini nakon pobjede komunistike revolucije pod vodstvom Mao Ce Tunga. Tah model bio je prilagoen potrebi propagandnog djelovanja u najmnogoljudnijoj zemlji svijeta. itava strategija agit-prop djelovanja polazila je od jednostavne postavke da je pobjedom socijalistike revolucje u Kini poela izgradnja drutva u kojoj su na vlasti najpozvaniji i najkvalifikovaniji predstavnici radnika i seljaka a oni imaju namjeru obezbijediti drutvo sree i blagostanja za tu potlaenu veinu. Svako drugo miljenje tretirano je kao izdaja revolucije i komunistikih idelaal pa su alternativni propagandni modeli najstroije bili zabranjeni. Kineski model agit-propa iz vremena Mao Ce Tunga razlikovao se od drugih agit-propa po koritenju specifinih tehnika i sredstava sa ciljem usmjeravanja ponaanja ogromnog broja ljudi ka realizaciji genijalnih misli i direktiva velikog voe. Rije je o masovnim propagandnim kampanjama glorifikovanja tzv velikih skokova, kulturnih revolucija, cvjetanja hiljadu cvjetova koje su inicirane od samog voe i ija je realizacija trebala da doprinese rjeavanju nagomilanih drutvenih problema. Kineski model agit-propa ostao je poznat po koritenju specifinog propagandnog medija poznatog po nazivu dacibao. Radi se o politikom plakatu iz vremena tzv kineske kulturne revolucije (poetak 70-tih godina 20 vijeka) koja je zapravo predstavljala monu propagandno-ideoloku kampanju u pravcu uklanjanja protivnika aktuelne vlasti. U tim propagandnim kampanjama masovno se koristio politiki plakat dacibao kao originalan medij komuniciranja partijske elite sa narodom.

7

Dacibao se nalazio u rukama komunistikog vrha a osobe prozivane na plakatima nisu imale pravo na slian odgovor. Svi ovi komunistiki modeli agit-propa koji su davali osnovno obiljeje komuniciranju u bivim i sadanjim socijalistikim zemljama imali su sljedee zajednike karakteristike: 1. utemeljenost na marksistikom uenju shvaenom jedinom ispravnom istinom u tumaenju razvoja drutva, 2. apsolutni monopol vladajuih komunistikih partija i njihovih voa u tumaenju i relaizaciji marksistikih doktrina 3. propagandna funkcija sistema informisanja u kojem su o idejnoj istoi brinuli posebni partijski organi agit-propi. Partijski monopol u domenu propagande i informisanja obezbjeivan je zabranom izlaenja onih medija u kojima se mogao plasirati nepoeljan stav, ideja i miljenje. 4. masovni mediji su u sistemima komunistike provincijencije bili u iskljuivoj nadlenosti politikih grupa (partijske elite) na vlasti koje su bile ujedno subjekti komuniciranja, odlujui komunikatori i propagatori vladajuem modelu vlasti. 5. agit-propski model je obezbjeivao personalnu uniju na najistaknutijim polugama odluivanja u partiji, vlasti i informisanj koja je vodila rauna da urednici glasila i urednici rubrika u listovima, na radiju i televiziji mogu biti samo provjereni i partijskom vrhu slijepo odani kadrovi. Urednici listova, rubrika i dopisnici iz inostranstva imali su status prvorazrednog kadra, tretman boraca iz prvih redova ideolokog fronta. 6. Agit-propski koncept ureivanja i plasiranja informacija koristio je uglavnom metod obrnute piramide po kojoj su apsolutni prioritet imale vijesti to su isticale komunistiku vlast, komunistike radne pobjede poslije kojih su na red dolazile vijesti zanimljive za javnost. Metoda je meutim, imao lo uinak jer je u praksi rezultirao smanjivanjem itanosti novina, sluanosti radija i gledanosti TV. Ovo su osnovne karakteristike komunistikog modela propagande i komuniciranja, zajednike za sva socijalistika drutva, bez obzira na specifine drutveno-povijesne okolnosti u kojima su se sprovodile politike komunistikih partija pojedinih socijalistikih zemalja. b. Faistiki model propagande Zloupotreba propagande, kao nauke i kao specifine komunikacije, dosegla je vrhunac u zemljama gdje se vlast faistikoj ideologiji i politici. Koncept faistike propagande utemeljen je i razraen u vrijeme vladavine njemakih nacista. Idejni tvorac faistikog modela bio je njemaki ministar za narodno prosvjeivanje i propagandu Jozef Gebels. To ministarstvo objedinjavalo je sve djelatnosti i organizacije kroz koje se moglo utjecati na formiranje svijesti i opteg raspoloenja naroda. Osnovno obiljeje toj propagandi davala je faistika doktrina utemeljena na teoriji krvi i tla, na glorifikovanju vlastite nacije i nipodotavanju drugih. Na osnovu te teorije voena je politika osvajanja tuih teorija i genocida nad drugim narodima. Propaganda je u realizaciji faistike politike imala izvanredno vanu ulogu. Gebels je tretirao propagandu kao jedno od najvanijih politikih znanja i osnovni element svake dravnike mudrosti. Zahvaljujui orkestriranoj, sinhronizovanoj i agresivnoj propagandi, vjeto kombinovanom sa surovom silom prema neistomiljenicima i zemljama koje su namjeravali okupirati, faisti su uspijevali fanatizirati ogromne mase i usmjeriti ih ka realizaciji faistikih ciljeva. Zbog stravinog uinka na ostvarenju nehumanih ciljeva faistika propaganda je bila predmet istraivanja brojnih teoretiara komuniciranja. Dub navodi 19 osnovnih naela faistikog modela komuniciranja. To su :

8

1. obaveza utvrivanja, planiranja i voenja propagande iz jednog centra, 2. maksimalan oslonac na podatke dobivene istraivanjem javnog mnijenja i obavijetajnim putem, 3. kontinuirano procjenjivanje stvarnog uinka, 4. demoralizacija protivnika (vojnog, politikog ili ekonomskog), 5. dostupnost svih informacija koje centrima za propagandnu aktivnost mogu pomoi u realizaciji propagandnih ciljeva, 6. propaganda treba shodno principu zanimljivosti, da koristi medije koje pobuuju panju. 7. uslovljenost etikih pravila oekivanim uinkom, (ako e uslijediti pozitivan uinak, ni la ne treba izbjegavati) 8. kontinuirano praenje protivnike propagande i osmiljavanje kontrapropagandnog djelovanja, 9. informacija je u slubi politike (faistike) a ne informiranja, 10. koritenje metodama neprijateljske propagande kada to pomae vlastitim ciljevima, 11. koritenje glasina kada slubene nformacije ne daju efekat, 12. oslanja se na naelo autoriteta koji ima presti 13. razumljivost propagande i oslanjanje na prepoznatljive fraze i parole, 14. propaganda mora biti paljivo vremenski programirana (neophodno je propagandnu aktivnost zapoeti, intenzivirati i zavriti u pravom trenutku shodno naelu pravovremenosti), 15. izbjegavanje, u odnosu na vlastitu populaciju, prekomjerno sijanja iluzija i lanih nada koje se nee ostvariti, 16. predupreivanje straha i panike, 17. kontinuirano stvaranje utiska u javnosti da je glavni cilj nadohvat ruke (to se postie propagandnim programiranjem puta do uspjeha) 18. projiciranje i stvaranje atmosfere agresije i krize iji su vinovnici u drugim zemljama i drugim narodima, tj stvaranje psihoze kolektivne ugrienosti o potrebe okupljanja onog ko prvi ukazuje na opasnost, 19. koordiniranje propagandne aktivnosti sa vojnim, politikim, ekonomskim, diplomatskim i drugim mjerama. Primjenom ovih pravila faistika propaganda je davala nemjerljiv doprinos realizaciji faistikih projekata. Faistiki model propagande koji su teoretski razradili i uobliili faistiki teoretiari, a u praksi realizovao Gebels, pokazao se izuzetno efikasnim u kombinaciji sa diplomatskim postupcma i vojnim (oruanim) mjerama. Propagandom je Hitler djelovao u dva pravca: - prema meunarodnoj javnosti i meunarodnim politikim faktorima koje je uspijevao ubijediti da Njemaka nije za rat, ime je smanjivao njihovu budnost i predostronost i - prema unutranjoj javnosti u kojoj je raspaljivao fanatinu mrnju prema svemu to nije arijevske rase i to stoji na putu Njemakoj namjeri da porobi svijet. c. Koncept slobodnog informisanja i propagande Graanski koncept slobodnog informisanja i propagande utemeljen je u zapadno-evropskim demokratskim drutvima. Ukorijenjen je u vrijeme amerikog rata za nezavisnost. SAD su prve proklamovale slobodu tampe, okupljanja i dogovora, i pravo kodificirale u ustavu pred kraj 18 stoljea. Prioriteti tog koncepta su: -ljudska prava i slobode, - sloboda i pluralizam informisanja, - kodifikacija prava i slobod u meunarodnim i nacionalnim okvirima.

9

Radi se o konceptu koji je tokom protekla dva stoljea dograivan i prilagoavan promjenama u svijetu. Taj koncept daje osnovno obiljeje savremenom svjetskom sistemu komuniciranja. Posljednjih godina karakteriu ga sljedei elementi: 1. dominacija SAD i zapadne Evrope, u plasiranju znanja i podataka u svjetskom sistemu komuniciranja, 2. dominacija zapadnih zemalja u posjedovanju tehnoloke baze za prijenos poruka i podataka 3. dominacija engleskog i drugih zapadnoevropskih jezika na polju komuniciranja u svijetu. Ova tri monopola obezbjeuju prednost razvijenim graanskim demokratskim drutvima u nametanju njihovih vrijednosti i interesa. U proteklim decenijama, na svjetskoj sceni zabiljeena su dva organizovana pokuaja opstrukcije demokratskog modela informisanja i propagiranja. Jedan je dolazio iz biveg Sovjetskog saveza koji je na meunarodnoj sceni insistirao na uspostavljanju modela istinitog informisanja. Drugi pokuaj opstrukcije dolazio je iz tzv nesvrstanih zemalja koje su zagovarale novi informativni poredak u svjetskim relacijama. Smisao tog nastojanja bio je u pokuaju da se prevazie monopol na prenoenje informacija i poruka koje ima samo nekoliko svjetskih agencija za proizvodnju i distribuciju vijesti i da se na taj nain obezbijedi odgovarajue mjesto malim i nerazvijenim zemljama u svjetskom sistemu komuniciranja. Krajem 80-tih godina ovog vijeka zabiljeen je pokuaj nesvrstanih zemalja da pariraju velikim svjetskim monopolima. U tom cilju nesvrstane zemlje su osnovale PUL (pool) novinskih agencija nesvrstanih, sa zadatkom da povea plasman informacija iz tog dijela svijeta. U sueljavanju tri pomenuta koncepta javnog komuniciranja apsolutnu prevagu odnio je model koji zagovara pravo na slobodu informisanja i propagiranja. Taj model daje danas osnovno obiljeje svjetskom sistemu komuniciranja. 4. Propaganda u vrijeme hladnog rata Odmah nakon Drugog svjetskog rata dolo je do propagandnog sukoba izmeu glavnih sila antihitlerovske koalicije, izmeu SAD i biveg SSSR. Uz SAD su stale sve vodee zapadnoevropske zemlje Velika Britanija, Francuska, Njemaka a SS poljska, Bugarska, Rumunija, Maarska, Mongolija, ehoslovaka. Doskoranji saveznici postali su estoki protivnici a sukob je izbio na ideolokoj ravni. Podjela izmeu demokratskog svijeta i svijeta socijalizma je bila potpuna a najvidljivije je to bilo u sferi komuniciranja. SS je izgradio niz tehnikih prepreka kako bi onemoguio svaku normalnu komunikaciju sa zapadnim svijetom. U demokratskom svijetu tako utvrena granica dobila je naziv gvozdena zavjesa. U vremenu hladnog rata vokabular meunarodnog komuniciranja obogaen je terminima specijalni rat, propagandno-psiholoki rat, propagandni rat Subverzivni rat. Najiri pojam koji je obuhvatao sve ove vrste meunarodnog sukoba u trajanju od 45 godina (45-90) je hladni rat. I jedna i druga strana temeljila je svoju politiku doktrinu na sumnji u namjere protivnika. Podsticanje uzajamnog nepovjerenja i sumnjiavosti, glorifikovanje vlastitih vrijednosti bio je osnovni zadatak propagandi i jednog i drugog bloka. Propagandna aktivnost zasnivala se na osnovnim poltikim doktrinama. Ameriku doktrinu utemeljio je Truman 1947 godine (tzv Trumanova doktrina). Njena uporina toka je stav da je sovjetski komunizam smrtna opasnost za demokratiju u svijetu i da se toj opasnosti treba oduprijeti svim sredstvima. Sovjetska doktrina imala je polazite u tezi da ameriki imperijalizam ima pretenzije na itav svijet da je vinovnik meunarodnih kriza, te da je agresivnom propagandom naruio sistem meunarodnog komuniciranja. Osnovno obiljeje hladnog rata je odsustvo normalnog meunarodnog komuniciranja. Komuniciranje je bilo svedeno na propagandne kampanje. S tim ciljem su osnivani posebni centri za propagandnda dejstva. Sovjetski blok je imao takav centar pri Centralnom komitetu

10

komunistike partije a propagandu su realizovali preko Radio-Moskve, koja je dnevno emitovala program na vie desetina jezika. Propagandni centri zapadnih zemalja nalazili su se pri vladama i generaltabovima armija tih drava. Svoju aktivnost su realizovali pomou sistema radio i TV stanica. Najvei dio propagandnog programa realizovan je preko radio stanica Glas Amerike, BBC, RFI; Slobodne Evrope, Glasa Njemake i drugih te agencija UPI, AFP, Rojters, DPA. Hladnoratovska ema propagandnog komuniciranja realizovana je po modelu crno-bijelo. Neprijatelji su bili predmet mrnje a svoje osobine su hvalili i isticali. Historija hladnoratovske propagande koja je na globalnom nivou trajala pola stoljea, okonana je propau sovjetskog komunizma krajem devete decenije 20 stoljea. Prestankom blokovskog sueljavanja prestalo je hladnoratovsko komuniciranje meu velikim silama kojem e osnovno obiljeje davala orkestrirana i dobro organizovana propagandna djelatnost. Hladni rat je zapravo najvei propagandni rat u povijesti, voen prvenstveno sredstvima i metodama politike propagande. Shodno novim meunarodnim okolnostima i novom munarodnom poretku, zasnovanom na odnosima graanskog tipa i postojanju samo jednog, Zapadnog bloka u meunarodnim relacijama, uspostavljen je novi meunarodni poredak, utemeljen na povjerenju, graanskim pravima, vladavini zakona, privatnom vlasmitvu i dostignuima savremene tehnologije. 5. Povijest propagandnih aktivnosti prema BiH Povijest propagandnih aktivnosti koje su u prolosti organizovale pojedine zemlje sa ciljem destabilizacije BiH duga je koliko i historija politikih, ekonomskih i teritorijalnih aspiracija prema naoj zemlji. Centri iz kojih su pokretane te aktivnosti nalazili su se iskljuivo u evropskimprijestnicama. Najee su bili locirani u neposrednom susjedstvu (Beograd, Zagreb, Cetinje ili Podgorica), ali i u nekim znaajnijim prijestonicama velikih evropskih sila (Carigrad, Moskva, Venecija, Rim, Pariz, London, Budimpeta, Be). U organizovanju odgovarajuih propagandnih akcija, tokom protekla dva stoljea, najuporniji su bili pojedini centri moi u Zagrebu i Beogradu. Propaganda je u tom vremenu bila najefikasnije sredstvo ostvarivanja velikodravnih koncepcija. Imala je sva obiljeja smiljenog, planskog i organizovanog djelovanja na izmjeni svijseti, miljenja i ponaanja stanovnika u Bosni i njihovo modeliranje prema eljama i interesima kreatora osvajake politike. Propaganda iz Beograda i Zagreba prema BiH imala je u prolom i ovom stoljeu dva glavna zadatka: -promijeniti socijalna stanovnitva bosanskih katolika i bosanskih pravoslavaca u pravcu njihove nacionalne identifikacije kao Srba i Hrvata i njihovo inkorporiranje u hrvatski odnosno srpski nacionalni korpus, - destruirati identitet samih Bonjaka istrajno ih uvjeravajui svim propagandnim sredstvima da oni nisu zapravo to to jesu, nego da su u stvari Hrvati islamske vjeroispovjesti (stav propagandno-politikih centara iz Zagreba), odnosno da su Srbi islamske vjeroispovjesti (stav propagandno-politikih centara iz Beograda). Propagandu Beograda i Zagreba karakterisala je: - agresivnost, - sinhronizovanost, i - upornost. Primjenjivanja je u totalitetu. Za ostvarenje propagandno-politikih ciljeva koritena su religija, kultura i mediji masovnog komuniciranja koji se prvi put osnivaju u BiH 70-tih godina prolog vijeka. Iza propagandne akcije Zagreba stajala je velikohrvatska opcija u odnosu na BiH iji je utemeljitelj Ante Starevi koji je smatrao da su Bonjaci narod pohrvaenih, dakle due koje su po narodnosti i domovini pravi Hrvati. Velikosrpska opcija je razraena u spisu

11

Naertanije Ilije Garaanina iz 1844 godine. Njen temeljni stav je da je Bosna srpska zemlja. Garaanin je organizovao intenzivnu propagandnu aktivnost sa krajnjim ciljem prikljuenja Bosne Srbiji i unitenja Bonjaka-muslimana. Shodno tim politikim opcijama prema BiH se u drugoj polovini 19 vijeka usmjerava intenzivna propagandna aktivnost. U posljednjim decenijama osmanske vladavine u BiH na podruju Srbije, Crne Gore i Hrvatske tampani su brojni listovi koji su istrajno dokazivali: - nemogunost zajednikog ivljenja razliitih etnikih grupa, - navodnu obezpravljenost pravoslavaca i katolika, - da su Bonjaci Srbi ili Hrvati, - potrebu likvidacije pripadnika islama iz Evrope. Te temeljne teze, agresorska propaganda iz Srbije i Hrvatske nije mjenjala posljednjih 150 godina. Uviajui opasnost koja dolazi iz Beograda i Zagreba, vilajetska vlast u BiH pokuava u drugoj polovini 19 vijeka parirati organizovanjem svog sistema komuniciranja. S tim ciljem opkreu se novine Bosanski vijstnik,Bosna, Sarajevski cvijetnik i Neretva koje nastoje parirati neprijateljskoj propagandi. Prvi bonjaki novinar Mehmed akir Kurtehaji, pie brojne priloge kojima nastoji demantovati lai listova Srbije i Hrvatske. Povremeni obrauni putem tampe poprimaju u tom periodu obiljeja propagandnog rata izmeu Srbije i Bosne. Srbija zabranjuje plasman listova iz Bosne, a vilajetske vlasti u BiH ine to isto prema listovima koji dolaze iz Srbije. Propagandi rat koji je voen polovinom 70-tih godina prolog vijeka turske vlasti u BiH su izgubile. Dobro organizovana i sinhronizovana propagandna mainerija iz Zagreba koju je podravao Be i ona iz Srbije koju je podravala Rusija uspjela je nametnuti utisak u Evropi da je Bosna nestabilno i nesigurno podruje, da demoralie Bonjake. Za 40 godina austrougarske vladavine, trajala je u BiH realizacija velikohrvatske opcije. Beki dvor je proteirao katolianstvo, hrvatsku kulturu i jezik. Demografska struktura mijenjana je u korist hrvata a na tetu bonjaka. Destruiranje bonjakog korpusa i Bosne nastavljeno je i u vremenu Kraljevine jugoslavije. U tom periodu iz Beograda dolazi velikosrpski interes. Medijskim prostorom BiH dominirala su srpska glasila koja su kontinuirano uvjeravala da je Bosna zapravo srpska zemlja a da su bonjaci srbi islamske vjeroispovjesti. Propagandno destruiranje BiH bilo je priprema politikog dogovora nacionalistikih elita iz Beograda i Zagreba, poznatog kao Sporazum Cvetkovi-maek o podjeli BiH. u vrijeme Drugog svjetskog rata vlasti NDH proglasile su Bonjakehrvatima a BiH su uz pomo njemakih okupatora prisajedinile Hrvatskoj. Ni u vrijeme SFRJ nisu prestajala propagandna djelovanja Zagreba i Beograda prema naoj zemlji a ta djelovanja vrhunac dostiu u vremenu od 1991-1995 godine kada je propaganda koritena kao sredstvo agresije i rata protiv BiH.

III TEORIJSKA SHVATANJA O PROPAGANDI Fenomenom propagande bavili su se do sada brojni teoretiari ija su podruja istraivanja bila vrlo razliita. Neki naunici propagandnu tretiraju kao nauku, drugi kao posebnu komunikoloku ili psiholoku djelatnost a neki su je svodili samo na nivo metode i sredstva za ostvaranje odreenih cljeva (politikih, ekonomskih, vjerskih) Istraivanjem propagande i njenim definisanjem bavili su se komunikolozi, psiholozi, politikolozi, sociolozi, te naunici iz domena ekonomski, vojnih i teolokih nauka. U poimanju

12

propagande uoavaju se dva osnovna pristupa. Na jednoj strani se tretira kao nehumana drutvena praksa koja za posljedicu ima sniavanje kulturnog nivoa javnosti, zatim opti pad morala, pojavu drutveno neprihvatljivih ponaanja, uljuljkivanje masa u politiku povrnost i sl. na drugoj je strani propaganda podizana na pijadestal vrhovne nauke, sveprisutne aktivnosti, najsavrenije umjetnosti ubjeivanja itd. U definisanju predmeta propagande naunici su naroito nastojali odgovoriti na sljedea pitanja: - kakve su mogunosti propagande u ostvarivanju odreenih (politikih, ekonomskih, ratnih, vjerskih i drugih) ciljeva? - kakav je utjecaj drutva, vlasti i drutvenih elita na organizaciju propagandne komunikacije? - da li se propaganda razlikuje od drugih oblika komuniciranja? - koliko propaganda moe utjecati na ponaanje ljudi? - kakva je uslovljenost propagande i mas-medija? Shodno saznanjima do kojih se u naunim analizama dolazilo traenjem odgovora na ova i druga pitanja nastale su brojne teorije o propagandi. 1. Komunikoloki stavovi i teorije o propagandi U drugoj polovini 20. vijeka dolazi do shvatanja koja polaze od stava da je propaganda komunikoloka nauna disciplina ali i specifino komuniciranje u praksi. Ameriki istraiva Jung definie propagandu kao naunu oblast koja izuava komunikoloke aspekte iji je smisao u utjecanju na stavove i ponaanja ljudi. Drugi ameriki teoretiar Martin odreuje propagandu kao vid proirivanja saznanja o mogunostima i posljedicama utjecanja na ljude pomou masmedija od strane odreenih centara moi. Prema komunikolokim shvatanjima predmet propagande kao posebne discipline su: - odnosi i procesi koji nastaju u komunikacionim fazama na liniji kreator propagandne poruke (politiki, ekonomski, vojni i religiozni centri) i primaoci propagandnih poruka (javnost, potroai, vojnici i vjernici), - mediji za prenoenje propagandnih poruka i informacija, - mogunosti, rezultati i posljedice modifikovanja stavova, miljenja i ponaanja od strane korisnika propagandnih poruka (ciljnih grupa prema kojima je usmjerena propagandna aktivnost). U cilju proirivanja teorijskih i praktinih znanja propaganda koristi opte i posebne metode, oslanjajui se na znanja drugih nauka i na historijsko iskustvo. 2. Psiholoka shvatanja propagande Budui da su prva ozbiljnija nauna istraivanja u oblasti propagande zabiljeena u psihologiji prve definicije u sebi nose uoljiv psihologizam. Na psiholokom karakteru propagande insistirale su brojne psiholke kole izmeu dva svjetska rata. Sve one u centar svog interesovanja stavljaju promjene u svijest ljudi do kojih dolazi djelovanjem propagande. Miler: propaganda je uticanje na ljude djelovanjem na njihovo miljenje i ponaanje. Smelser: propaganda je namjerno planiranje i realizovanje utjecanja na miljenje i akcije ljudi, pojedinaca i grupa s obzirom na unaprijed odreene ciljeve. Lerner: propaganda je sredstvo za mjenjanje odnosa snaga u grupi utjecanjem prvenstveno na stavove i miljenja voa grupe. Institut za popagandne analize SAD: propaganda je promiljeno tumaenje javnog mnijenja ili utjecaja ostvarenog od odreenih individua i grupa pri emu se utjecaj postie uz pomo psiholokih manipulacija.

13

D.Arnautovi: propaganda podrazumijeva planski i organizovan skup mjera i postupaka usmjeren na izmjenu stavova i ponaanja pojedinaca ili grupa pri emu se maksimalno koriste psiholoki efekti koji doprinose da se ovi ciljevi to bolje ostvare. Dub: propaganda je sistematsko nastojanje neke osobe ili grupe da kontrolira stavove i ponaanja pojedinaca ili grupa koritenjem sugestije. Psiholoka shvatanja propagande polaze uglavnom od stava da je: 1. propaganda namjerna aktivnost, 2. usmjerena prema psiholokoj konstituciji pojedinca, 3. cilj joj je mjenjanje vrijednosnih sudova i miljenja zbog ega 4. koristi psiholoke metode (manipulisanje simbolima, sugestije i sl.) 3. Politikoloke postavke Propagandom su se posljednjih decenija bavili i brojni politikolozi. Njihov interes za propagandu temelji se na potrebi koritenja propagandnih saznanja i prakse u realizaciji ciljeva i zadataka politike. U okviru propagande razvila se posebna grana politika propaganda kao i njen poseban koncept politiki marketing. ak Elil: to je skup metoda koje koristi neka organizovana grupa kako bi manipulacijama navela masu pojedinaca, ukljuenih u neku organizaciju, da uzmu aktivno ili pasivno uee u njenoj akciji. Mate Ore: bez obzira na cilj i sadrinu, propagandna aktivnost predstavlja planski organizovano, smiljeno irenje raznovrsnih politikih, privrednih, kulturnih, religioznih i drugih ideja, miljenja, stavova i raspoloenja sa ciljem da ih ljudi usvoje i nadalje postupaju u skladu s njima. Politiki leksikon, Beograd: to je smiljena aktivnost pojedinaca grupa i organizacija sa ciljem da se utie na javno mnijenje i da se za odreene ideje i poglede pridobije to vie pristalica. Ova shvatanja istiu sljedee karakteristike propagande. To je: - smiljena i organizovana aktivnost iz jednog centra radi - utjecanja na javno mnijenje ili velike ciljne grupe i - usmjeravanja aktivnosti tih grupa u sladu sa eljom onog ko organizuje propagandu, pri emu interesi onih koji propagiraju i onih prema kojima je propagandna aktivnost usmjerena ne moraju biti identini. 4. Socioloka poimanja propagande I sociolozi su vrlo rano poeli razmiljati o propagandi i komuniciranju uopte. Prema njima propaganda je aktivnost koja utjee na promjenu drutvene strukture, javnog mnijenja i svijesti drutvenih grupa. Pri izuavanju propagande sociolozi naglaavaju znaaj: - drutvenog konteksta propagande i - pitanja utjecanja propagandne aktivnosti na drutvene procese i odnose. Sociolozi gledaju na propagandu kao na drutvenu djelatnost kojoj je cilj usmjeravanje ponaanja i djelovanja drutvene grupe, nacija ili naroda. U krilu sociologije nastalo je funkcionalistiko shvatanje propagande koja ukazuje na dvostepeni tok propagandne komunikacije. Sadraj poruka koje su upuivane preko medija prvo prihvataju lica manje ili vie zainteresovana za odreena pitanja i koja nastoje biti bolje informisana. Bolja informisanost podstie ih u elji da dominiraju u grupi. To su voe javnog miljenja, preko njih se dolazi do manje aktivnih lanova drutva koji se nazivaju sljedbenicima. Ova teorija propagande nastojala je svoju praktinu primjenu ostvariti na podruju reklame i ubjeivanja. 5. Propaganda u ekonomskoj nauci

14

Teoretiari iz oblasti ekonomske nauke daju obiljeje sredstva za postizanje ekonomskih ciljeva (poveanje profita, intenziviranje potronje, prodaja roba i usluga i sli). Neki ekonomski naunici sa naih prostora su tvrdili da je ekonomska propaganda dio promocije i jedan oblik komuniciranja izmeu ponuaa i kupca odnosno potroaa. Njeni su ciljevi da potpomogne prodajne napore, odnosno obezbijedi poveanje prodaje u kratkom i srednjem roku, izgradnju povoljnog stava o ponuau i njegovom marketingprogramu i da u odreenim situacijama obezbijedi i samu prodaju. Sutina ove definicije je u tome da zapravo propagandu svodi na nivo reklame. U ekonomskoj nauci esto se termin propaganda koristi kao sinonim za pojam- marketing, a nekad kao jedna od funckija marketinga. 6. Propaganda u vojnoj nauci Propagandom kao specifinom komunikacijom ili drutvenom djelatnou bavi se vojna nauka. Za vojne nauke propaganda je sredstvo za postizanje ratnih ciljeva na taktikom i stratekom nivou. Radi se o nesmrtonosnom oruju kojimse uz adekvatnu primjenu, mogu postii bolji rezultati nego ubojitim sredstvima. Upotrebom tog oruja, njegovim dometima i mogunostima, bavi se posebna grana propagande- ratna ili vojna propaganda. 7. Propaganda u teologiji U krilu teologije napisane su brojne rasprave koje se bave pitanjima mogunosti utjecanja na ljude i njihovog pridobijanja za neko vjersko uenje. Vjerske zajednice su osnivale i posebne ustanove za irenje vjere. Sama instucija misionarstva je, zapravo, praktina realizacija propagandnih projekata usmjerenih ka stvaranju predispozicija za prihvatanje religioznih stavova i uvjerenja koji se, od strane misionara nude. Osnovna propagandna stanovita u teologiji utemeljena su na porukama iz svetih knjiga u kojima se nalaze Boije naredbe, saoptene ljudima preko Boijih poslanika. Uvjeravanjem recipijenata u istinitost vjenih kategorija vjerovanja bavi se posebna propagandna grana-vjerska propaganda. IV. PROPAGANDNE METODE Propaganda ima utemeljene i provjerljive metode djelovanja, svoje tehnike i specifine postupke koji su karakteristini samo za propagandu u teorijskom i praktinom smislu. Pod metodama propagande podrazumijevaju se dva razliita pojma: 1.nain na koji se realizuju nauna istraivanja u oblasti propagande i 2. nain na koje se u praksi realizuju odgovarajui propagandni ciljevi i strategije. U teorijskim naporima u domenu propagande koriste se uglavnom one metode koje su prisutne i u drugim drutvenim naukama. To su: - metoda analize sadraja, - sociometrijska metoda, - metoda terenskih istraivanja, - metoda analize arhivske grae i druge. Svako praktino istraivanje u sferi propagande realizuje se po emi koja je uobiajena za drutvena istraivanja. Ta ema ima deset faza i vie podfaza. To su: 1. utvrivanje i definisanje cilja istraivanja: a. definisanje problema, b. motivi istraivanja, c. znaaj istraivanja, d. oekivani efekti istraivanja. 2. postavljanje hipoteza:

15

a. postavljanje problema i davanje mogueg rjeenja u vidu pretpostavki b. utvrivanje generalne pretpostavke, c. utvrivanje razraujuih hipoteza 3. izbor istraivakih metoda i postupaka: a. utvrivanje okolnosti u kojima e se realizovati istraivanje, b. odreivanje podataka potrebnih za verifikaciju hipoteze, c. izbor metoda tehnika i instrumenata istraivanja, d. utvrivanje programa istraivakih aktivnosti (vrijeme, dinamika, faze i sl.). 4. utvrivanje nosilaca istraivanja: a. glavni nosilac istraivanja, b. saradnici u istraivanju, 5. definisanje materijalnih sredstava: a. materijalna sredstva (tampani materijali, vozila isl.), b. novana sredstva. 6. provjera i ocjena projekta pomou probnog istraivanja. 7. realizacija istraivanja na terenu 8. sumiranje podataka dobijenih istraivanjem i njihova klasifikacija. 9. analiza sadraja i generalizacija. 10. interpretacija rezultata dobijenih istraivanjem. Za realizaciju istraivanja na terenu koriste se brojne tehnike. U propagandnim istraivanjima najprisutnije tehnike su: - posmatranje, - upitnik, - anketa, - testiranje, - analiza grae idr. Slian metodoloki postupak ostvaruje se u pripremi i realizaciji propagandnih aktivnosti. Tim aktivnostima prethodi i izrada konkretnog propagandnog plana koji se naziva jo i medija plan. On sadri sljedee elemente: 1. cilj (definisanje teme, znaaj, oekivani efekti), 2. nosioci propagandne aktivnosti (glavni nosilac i saradnici), 3. mjesto realizacije propagandne aktivnosti (fabrika, grad, optina, regija), 4. vremenski okvir (vrijeme potrebno za ralizaciju, faze) 5. ciljne grupe (potencijalni glasai, dakle punoljetni graani, omladina, penzioneri, domaice, izbjeglice i dr.) 6. nain realizacije (direktna ili indirektna komunikacija) 7. mediji (mas-mediji, mediji tipa face to face, mediji slobodnog prostora, kombinovani te odreene emisije na radiju, TV isl.) 8. potrebna sredstva za realizaciju propagande aktivnosti (tehnika i novana sredstva). 9. vrijeme zavretka aktivnosti i analiza rezultata. Izrada medija plana propagandnih aktivnosti podrazumijeva raspolaganje relevantnim podacima o svim aspektima akcije (nosiocu, vremenu, mjestu, medijima, raspoloivim sredstvima i ciljnoj grupi). Sve to govori da je bavljenje propagandom izuzetno sloen posao kojim se mogu uspjeno baviti samo ljudi velikog teorijskog znanja i praktinog iskustva sposobni za efikasnu primjenu propagandnih sredstava i metoda. U samoj propagandnoj djelatnosti postoje metode koje su karakteristine samo za propagandu kao specifinu komunikacijsku praksu. Tih metoda je veoma mnogo. Radi se o onim postupcima kojima se djeluje na cjeloupnu linost ovjeka sa ciljem modifikacije i usmjeravanja njegovog ponaanja u eljenom pravcu.

16

Postoji vie podjela propagandnih metoda i postupaka, zavisno od cilja, od perceptivne osnove, od nosilaca propagandnih aktivnosti, okolnosti u kojima se propagandna aktivnost realizuje i sl. Najadekvatnijom se ini podjela na dvije grupe: 1. metode stvaranja odgovarajuih emocionalnih stanja, 2. metode prilagoavanja istine. 1. Metode stvaranja odgovarajuih emocionalnih stanja Smisao koritenja raznih propagandnih metoda i postupaka je najee u stvaranju odgovarajuih emocionalnih stanja kod pojedinaca i grupa, kako bi se putem emocija, djelovlo na njihovu svijest i tako obezbijedili uslovi za eljeno ponaanje. Prilikom odabira metoda vodi se rauna o uslovima realizacija, o ljudima na koje se djeluje, o stanju ciljne grupe i sl. Postoji vie metoda stvaranja odgovarajuih emosionalnih stanja. Najee se u propagandnoj praksi koriste metode: - ubjeivanja, - identifikacije, - stvaranja negativnih i pozitivnih osjeanja. Ubjeivanje u propagandi se vrlo esto koristi radi usmjeravanja ponaanja ciljnih grupa. To je jedan od najstarijih propagandnih postupaka kojim se aktivno utjee na ljude i njihove stavove. Koristi se u politikoj, ekonomskoj, kulturnoj, vjerskoj propagandi. Kao politika metoda modifikacije ponaanja ubjeivanje ima prvenstveno za cilj da nagovori individuu ili grupu da napusti svoje aktuelne stavove i zamijeni ih novim stavovima koje preferira odreeni kreator propagadnih poruka. Karakteristina je za politiku praksu demokratskih drutva, za razliku od metoda prisila kojima pribjegavaju autoritarna dutva. U ekonomskoj, vjerskoj i kulturnoj propagandi metoda ubjeivanja ima za svrhu odricanje od nekih ranije uvrijeenih vrijednosti i prihvatanja novih. Efekti ubjeivanja zavise od etiri glavna faktora: - cilja ubjeivanja, - ciljne grupe (pojedinaca i skupina koje se ubjeuju) - sposobnosti onoga ko ubjeuje i - okolnosti u kojima se ubjeivanje realzuje. Efekti ubjeivanja uslovljeni su najee ciljem propagande akcije. Ukoliko su ciljevi opteprihvaeni, utemeljeni na jasnim naelima sa humanim namjerama, samu aktivnost je mogue realizovati sa pouzdanim ishodom. Ako su u pozadini neasne namjere rezultate je tee postii. Svaki propagandist (komunikator) pri odluivanju za ili protiv ovog metoda, mora voditi rauna o prirodi ciljne grupe prema kojoj je usmjerena propagandna akcija. Recipijenti propagandnih poruka po pravilu nisu uvijek podjednako skloni da prihvate elje i argumentaciju onog ko ubjeuje. Svaki ovjek ima soje iskustvo, svoj sistem vrijednosti i svoje interese koji zajedno ine odgovarajuu predispoziciju za ubjeivanje. Iskustva u domenu propagandesugeriu postojanje dva faktora sa kojima moraju raunati propagandisti koji koriste metoda ubjeivanja. Radi se o injenici da je uspjeh vrlo teko postii u situaciji kada je ciljna grupa sastavljena od duboko indoktriniranih osoba, od linosti koje su vrsto vezane za svoje ranije ukorijenjene stavove. Metoda ubjeivanja daje bolje rezultate ako je ciljna grupa sastavljena od neindoktriniranih linosti koje nemaju izgraene stavove u odnosu na sadraj i cilj propagande komunikacije. Sposobnost komunikatora tj onog ko ubjeuje je takoer bitan faktor od kojeg zavisi uspjeh ovog propagandnog metoda. Efekat ubjeivanja bie vei ako metoda koristi linost od zvanja, znanja i autoriteta. Takve osobe su po pravilu ubjedljive, vjeto koriste

17

argumenatciju, psiholoki su stabilne i u izlaganju su jasne i dosljedne. Od neobrazovanih, konfuznih linosti bez autoriteta uspjeh u ubjeivanju se ne moe oekivati. Okolnosti i ukupna situacija, takoer su nezaobilazan faktor u primjeni metode ubjeivanja. Pojedincima u grupama lake je upravljati u kriznim, nestabilnim i konfliktnim situacijama nego kada su prilike stabilne. U vremenu krize ljudi trae sigurnost u grupi tako da propagatori esto stvaraju uslove za krizne situacije kako bi lake realizovali svoje programe ubjeivanja i obezbijedili uslove za odgovarajua, planirana ponaanja. eljeno ponaanje ljudi mogue je obezbijediti primjenom propagandne metode identifikacije korisnika propagandnih poruka sa odreenom osobom (istaknutim politiarem, ratnim herojem, sportskim ampionom). Psiholoko stanje identifikacije nastaje esto u politici,. U odnosu na motive mogua je pozitivna i negativna idntifikacija. Pozitivna identifikacija podrazumijeva postojanje zajednikih elemenata izmeu idola i onog ko se identifikuje s njim. U propagandi i psihologiji poznata je i tzv odbrambena identifikacija. Ona je izraz potrebe ljudi da u trenucima kriza rjeenje trai u kolektivu. Tada obino dolazi do identifikacije onih koji se nalaze u istoj situaciji. Metoda identifikacije se u propagandi koristi uglavnom na etiri naina: a. isticanjem (u propagandnoj komunikaciji) bliskosti i slinosti recipijenata (lanova ciljne grupe sa njihovim ovjekom). Pri tome se njegove vrijednosti istiu kao vrijednosti svih, itave grupe. Na drugoj strani njegovi mogui konkurenti se tretiraju kao osobe koje nemaju nieg zajednikog s nama, kao krivci za probleme, kao rjeenje koje veini nikako ne odgovara. b. Napadno prikazivanje odreenih linosti kao jedinih reprezenata onih prema kojima je usmjerena propaganda, drugi je nivo koritenja postupka identifikacije. Smisao tog metoda je da se izazovu pozitivne emocije prema nekoj odreenoj linosti ili nekoj robi. Politiar se eli prikazati kao nezamjenjivo rjeenje, a roba tj proizvod kao prava stvar. U situaciji kada doe do potrebne identifikacije projicirana linost ili roba slue kao sredstvo za ostvarenje propagandnih ciljeva (za poveanje broja glasaa ili uveanje tranje nekog proizvoda). c. Trei nivo identifikacije, koji se esto primjenjuje, podrazumijeva identifikaciju onog za ta se propaganda zalae, sa eljom i vrijednostima onih premakojimase upuuju propagandne poruke. Neki polititki centri moi propagandom, putem mas-medija ili u interpersonalnoj komunikaciji, nameu sebe kao jedinog reprezenta i sigurnog zatitnika narodnih interesa. ine to sve dok ne obezbijede odgovarajuu identifikaciu, a onda prelaze u fazu usmjeravanja ciljne grupe prema odreenom cilju. Velikosrpski centri moi su, pred kraj 80-tih godina, orkestriranom propagandnom kampanjom putem mas-medija, uspjele uvjeriti velik broj Srba kako su im susjedni narodi neprijatelji a da su oni jedini zatitnici interesa srpskog naroda. Te indoktrinirane mase oni su potom gurnuli u agresiju na Hrvatsku i BiH. d. etvrta vrsta identifikacije temelji se na negativnim pretpostavkama. Smisao joj je u identifikovanju krivaca za odreene tekoe koje su zadesile narod. Autoritarni reimi esto koriste ovaj propagandni postupak kako bi se opravdali uzroci politikih promaaja, ekonomskih nedaa ili ratnih poraza. Budui da kriza stvara nenormalno drutveno stanje (ljudi postaju agresivni, nezadovoljni, okrivljuju vlast) vladajue strukture rjeenje nalaze identifikacijom krivca na strani, u domaim izdajnicima, u opasnosti iz inostranstva. Prema tom spoljnom faktoru potom se kanalie narodno nezadovoljstvo.

18

Propagandni postupak negativne identifikacije se realizuje po uobiajenom receptu: nakon odreene manifestacije narodnog nezadovoljstva, demagoki se daje za pravo narodnoj kritici. Potom se preko medija, koji su pod kontrolom vlasti, narodu otkriva pravi krivac. Tim pojedincima se daje uloga rtvenog jarca i faktora negativne identifikacije do smirivanja narodnog nezadovoljstva. Metoda izazivanja negativnih i pozitivnih osjeanja vrlo se esto koristi u svim propagandnim granama. U sadraju ove metode najee se pribjegava postupku izazivanja i podsticanja mrnje. Pri tome se u stvari polazi od injenice da svaki ovjek kao drutveno bie, gradi odnose sa ljudima, ne samo na osnovu racionalnih spoznaja nego i povremenih i trajnih osjeanja. Dva takva suprotna osjeanja esto se koriste u propagandnoj praksi. Rije je o mrnji i ljubavi. Ratna i politika propaganda sklone su osloncu na mrnju, dok vjerska, kulturna i ekonomska propaganda radije koriste osjeanja koja imaju pozitivan predznak. U propagandi se pomenuti metoda realizuje u dvije faze. U prvoj se stvaraju uslovi za nastanak negativnih osjeanja a potom se, na osnovu formiranog osjeanja, usmjerava ponaanje ciljnih grupa. U propagandnoj praksi postoji npr vie postupaka stvaranja mrnje. Poznata je taktika zavaanja dva ili vie naroda: prvo se ukazuje na slinosti i nakon emocionalne povezanosti istiu se nerijeena pitanja i trae krivci. Metoda izazivanja mrnje koristila je posljednjih godina masovno velikosrpska propaganda. U realizaciji velikosrpskog projekta propaganda iz beogradskog centra prvo je raspirivala mrnju okrivljujui za sve nedae susjedne narode. U narednoj fazi mrnja je usmjeravana prema Njemakoj i Americi kao vjeitim neprijateljima Srbije. U treoj fazi konzumenti propagande su uvjeravani kako treba mrziti itav svijet jer ne podravaju pravednu bornu Srba. Ovaj metoda se mora koristiti s panjom jer se esto ta mrnja moe usmjeriti prema onome ko esto u politike svrhe pribjegava negativnom naboju. U propagandnim aktivnostima vrlo se esto koristi metoda zastraivanj. Primjenjuje se u kriznim situacijama i u svim granama propagande: politikoj ratnoj, vjerskoj, ekonomskoj i drugim. Propagandisti polaze od spoznaje da je strah osnovna ljudska emocija koja utjee na svepsihike procese i na ovjekovo ponaanje uopte. Strah se obino manifestuje kao snano osjeanje, vremenski ogranienog trajanja sa karakteristikama naglaene emocionalne napetosti. Ispoljava se u tri faze: fazu oka, fazu racionalnog odnosa prema opasnosti i fazu odgovora na novonastalu situaciju. U prvoj fazi ljudi djeluju nepripremljeno, iznenaeno. U drugoj fazi poinje uoavanje uzroka i posljedica straha. U treoj fazi poinje sanacija posljedica, dolazi do prilagoavanja novonastalim okolnostima. Propaganda esto koristi postupak stvaranja pozitivnih osjeanja. Radi se o metodama koje koriste vjerska, politika, ekonomska i ratna propaganda. Pod pozitivnom emocijom se obino podrazumijeva snano osjeanje u iju osnovu je ugraena ljubav. Ta emocija se pojaava sredstvima propagande kako bi se motivisale ciljne grupe u pravcu koji su utvrdili kreatori propagandnog djelovanja. Metodu izazivanja pozitivnih osjeanja propagandisti koriste i za realizaciju suprostavljenih ciljeva. Pomenuta metoda se koristi u humanom kontekstu ukoliko podstie npr. Ljubav prema domovini kada se ona nalazi u opasnosti. Formiranje pozitivnih osjeanja moe imati i nehumane ciljeve, kakav je sluaj sa podsticanjem homogenizacije masa radi realizacije osvajakih i genocidnih projekata. S tim u vezi posebno se u propagandnoj komunikaciji mogu zloupotrebljavati patriotska i nostalgina osjeanja. 2. Metod prilagoavanja istine Propaganda zasnovana na tanim informacijama daje najbolje rezultate. Ukoliko izmeu informativnog sadraja i njegove stvarne, injenine podloge ne postoji vrsta objektivna veza, onda se moe govoriti o prilagoenoj informaciji ili prilagoenoj istini. Teorija informacija i teorija propagande konstatovale su vie izvora prilagoavanja informacija.

19

Moe to biti posljedica nesposobnosti onoga ko oblikuje informaciju da izrazi sve aspekte teme koju interpretira ili pak sklonosti samih recipijenata da informaciju prihvate shodno potrebama njihove receptivne osnove. Prilagoavanje informacija je u komunikaciji esto posljedica svjesne namjere komunikatora da naruavanjem odnosa izmeu misaono logike eksplikacije samog zbivanja i njegove strukture, obezbijedi unaprijed planirane efekte poruke ili informacjie. To se postie manipulativnim operacijama u procesu konstruisanja sadraja na nain da se u postupku interpretacije dogaaja neki njegovi djelovi preutkuju a drugi namjerno prenaglaavaju. Postoji itav niz propagandnih postupaka koji podrazumijevaju prilagoavanje informacije ciljevima kreatora propagande i eljama objekta propagandnog djelovanja.kao i sve druge metode i ova se temelji na poznatim propagandnim zakonitostima. Oni informaciju zapravo prilagoavaju svojim stavovima, potrebama i interesima. Postoji vie postupaka prilagoavanja istine. Najpoznatiji su: - postupak uproavanja sadraja informacije, - postupak mijenjanja sadraja, - postupak naglaavanja pojedinih dijelova sadraja, - postupak dopunjavanja izvorne informacije novim sadrajima. Postupak uproavanja sadraja temelji se na sklonosti ovjeka da pojednostavljuje sloene situacije. Sloenu situaciju prate odreene nejasnoe koje je mogue otklonitit u svijesti traenjem jednostavnih rjeenja. Uproavanjem informacije se zadovoljavaju potrebe manje obrazovanih, a dodavanjem pojedinih elemenata obrazovaniji se oslobaaju potrebe da sami razjanjavaju odreene situacije. Slian je postupak dopunjavanja osnovnog sadraja neke poruke. Sutina je u postupku propagandista da izvornu informaciju dopunjava novim sadrajima na nain da oni obezbjeuju eljeno ponaanje ciljne grupe. U svjetskim i domaim medijima esto se koristi ovaj metoda. Informacija se konstruie tako da izgleda autentina, ali se istovremeno dodaju oni elementi koji imaju za cilj nametanje svoje istine. Postupak naglaavanja pojedinih elemenata sadraja temelji se na pretpostavci da e receptivna osnova lake apsorbovati one informacije koje su usklaene sa stavovima, miljenjima i osjeanjima samih recipijenata. Ovaj postupak se esto koristi u medijima masovnih komunikacija. Naglaeni dijelovi informacije se u listovima izvlae u naslov ili podnaslov, na radiju ili televiziji stavljaju se na poetak informacije. Informacije u kojima se naglaavaju pojedini dijelovi ne moraju biti jednostrane. U njima je mogue i nai elemente dvostranog ili viestranog usmjeravanja kako bi se uveao dojam ubjedljivosti. U ratnoj komunikologiji se esto koristi postupak naglaavanja nekih elemenata poruke. Obino se u informaciji istiu oni elementi koji govore o gubicima protivnikaa ignoriu elementi koji govore o vlastitim gubicima. U propagandnoj komunikaciji postoji postupak koji je star kao i sama propaganda. Radi se o postupku iskrivljavanja sadraja i njegovog konstruisanja od izmiljenih elemenata. ini se to na nain da se obina la pokuava plasirati kao istina. Koliko e biti netanih elemenata u nekoj poruci zavisi od vie faktora: od onog ko plasira informaciju, od recipijenta, medija i ukupnih okolnosti. Postupci izmiljanja sadraja primjenjuju se posebno u onim okolnostima u kojima ne postoje mogunost provjere ponuenih informacija i izmiljenih informacija. Stoga se esto pribjegava, posebno u kriznim situacijama i politikim kampanjama, vjetom kombinovanju vie postupaka prilagoavanja istine. Sutina tog napora je u elji korisnika navedenih postupaka da dogaaje prikae drugaijim nego to jesu i da propagandnom kativnou obezbijedi eljeno ponaanje recipijenata. Korigovani odnosno modifikovani sadraji najee se plasiraju putem masovnih medija a rjee putem komunikacije tipa licem u lice. Za opovrgavanje neistinite informacije koristi se kontrapropagandni postupak demantija ili

20

se nude podaci koji se mogu provjeriti. Iskustvo propagandista navodi meutim na zakljuak: uinak neobjektivne informacije je mnogo vei od uinka demantija. V PRINCIPI I PRAVILA PROPAGANDE A. PRINCIPI PROPAGANDE Pored drutvenih, jezikih, tehnolokih, logikih i psiholokih inilaca za proces i efikasnost propagande bitne se i neke komunikacijske zakonitosti koje su znaajne za transformaciju i prenoenje poruka od komunikatora doprimaoca. Na osnovu dosadanjih saznanja, mogue je formulisati sedam temeljnih principa, znaajnih za struktuiranje i prezentaciju propagandnih poruka. To su: - istinitost, - pristupanost, - pravovremenost, - zanimljivost, - angairanost, - uvjerljivost, i - usmjerenost. 1. Istinitost Princip istinitosti polazi od logikih i etikih zahtjeva svakog komuniciranja, pa i propagandnog komuniciranja. On se temelji na saznanju da najbolje propagandnde efekte postie ona poruka koja je dokumentovana provjerljivim i tanim injenicama.propagandisti demokratskih drutava nastoje svoje aktivnosti organizovati pridravajui se principa istinitosti ili objektivnosti. Propagandisti autoritarnih drava ignoriu, pak taj princip istiui la kao vrlinu komuniciranja. Za ovaj princip zalae se i meunarodna zajednica koja je i svojim fundamentalnim dokumentima odredila da sloboda govora, miljenja i sloboda iznoenja dokaza spadaju u osnovne ljudske slobode. 2. Pristupanost Pristupanost podrazumijeva nastojanje da se informacija ili poruka dostavi do scakog lana odreene populacije (ciljne grupe) prema kojem je usmjerena propagandna aktivnost. Od propagandista i kreatora propagande se trai ne samo da konstruiu i plasiraju kvalitetnu, prvenstveno objektivnu informaciju i poruku, nego da obezbijede njen pristup doveeg broja potencijalnih i planiranih recipijenata. Propagandist stoga mora poznavati korisnika propagandne poruke, njegove mogunosti, obrazovni nivo, pol, starost i sl. 3. Pravovremenost Rije je o nunosti da se principi istinitosti i pristupanosti realizuju u pravo vrijeme. Pogreno tempirana poruka moe biti kontraproduktivna. Princip pravovremenosti u propagandi podrazumijeva racionalno koritenje raspoloivog vremena u pripremi i realizaciji propagandnih aktivnosti. Preuranjenost ili zakanjelo reagovanje mogu imati izuzetno tetne posljedice. Pravovremenost je uslovljena nizom okolnosti: prvenstveno kvalitetom koja se eli postii raspoloivim medijima za prenoenje poruka i sposobnou propagandista. 4. Zanimljivost Ovaj princip rauna sa injenicom da ljudi odbojno reaguju na monotone i jednoline poruke. U novinarstvu taj princip podrazumijeva da informacija traje jedan dan, potom postaje neupotrebljiva i suvina. Informacija za duu upotrebu mora biti atraktivna, sadrajna zanimljiva da se pamti. Propaganda je stoga razradila vlastiti stil izraavanja. On

21

ini sintezu naunog literarnog i novinarskog stila. Od naunog stila uzima uvjerljivost, od novinarskog racionalnost i ubjedljivost, od literarnog tenost i dopadljivost. 5. Angairanost Angairanost je vaan princip savremenog komuniciranja. Ovaj princip se odnosi na etiku dimenziju poruke, na ono to se eli postii ponaanjem recipijenata. U tom smislu vrlo je teko uoiti razliku izmeu angairanog novinarstva i propagande. Tamo gdje novinarstvo forsira vladajuu ideologiju i vladajui stil ivota ono je zapravo propaganda. Propagandne poruke su sastavljene od sadraja koji nije ravnoduan i neutralan u odnosu na cilj. Njegov smisao nije samo da obavjetava, nego i da to obavjetavanje utjee na ohne koji su obavijeteni. 6. Uvjerljivost Uvjerljivost je temeljni princip svake dobre propagande. Podrazumijeva postojanje odgovarajue poruke koja e svojim sadrajem maksimalno privui panju publike. uro unji pominje deset pravila kojih se mora pridravati svaki propagandist ukoliko eli da poruka bude uvjerljiva. Prema njegovom miljenu: 1. poruka dobiva na persuazivnosti (uvjerljivosti) ako se vee za neki moan autoritet, 2. bolje se usvaja poruka u kojoj postoje emocionalni sadraji, 3. recipijent e prije usvojiti neku poruku ukoliko je ona saoptena njegovim jezikom, 4. bolje se usvajaju poruke koje se stalno ponavljaju, 5. uspjeh poruke zavisi i od redoslijeda argumenata koji postoje u njenom sadraju, 6. lake se usvajaju poruke kod kojih je namjera prikrivena naroito ako recipijent odmah ne prepozna njen cilj, 7. stavovi poruke ne smiju biti u suprotnosti sa stavovima publike, 8. prijemu poruke pogoduju pojednostavljivanja, metafore i analogije. 9. umjerena redudancija takoer je poeljna za dobar prijem poruke, 10. aktuelna poruka se bolje usvaja posebno ako se iz nje eliminiraju nedoumice i alternative. 7. Usmjerenost Usmjerenost je princip koji se temelji na injenici da svaka propagandna aktivnost ima odgovarajui zadatak i cilj. Propaganda nikada nije sama sebi svrha. Ona se uvijek planira, osmiljava i realizuje sa tano utvrenim ciljem koji je postavio i definisao kreator poruke ili onaj ko inicira i organizuje propagandu. Taj princip novinarsku informaciju najvie razlikuje od propagandne informacije. Dok novinarska informacija ima za cilj da obavjesti, informie, propagandna informacija ima dodatni zadatak, da usmjeri primaoca poruke, da utjee na njegove stavove, miljenja i ponaanja. Veina ovih principa su zapravo temelji svakog komuniciranja, posebno komuniciranja putem mas-medija. Neki od njih meutim svojstveni su samo propagandi kao specifinom fenomenu (angairanost, prilagodljivost, usmjerenost) koji je prepoznatljiv po smislu, dinamici i zadacima u komunikativnoj praksi. Principi propagande su temeljne odrednice propagandne prakse. Stoga su oni esto motiv naunih istraivanja i predmet interesovanja teorije propagande. B. PRAVILA PROPAGANDE Savremena nauna istraivanja i odgovarajua praksa iskristalisali su neka pravila koja su svojstvena samo propagandi kao posebnom drutvenom fenomenu. U izboru pravila presudnu ulogu imaju ciljevi onih koji propagandnu aktivnost organizuju, zatim uslovi realizacije kao i priroda ciljnih grupa prema kojima su usmjerene odgovarajue informativno-propagandne

22

aktivnosti. Postoje pravila koja se sa manjim ili veim modifikacijama primjenjuju u svim granama propagande. To su: - jednostavnost, - sugestivnost, - prilagodljivost, - dramatizovanje, - orkestracija, - koncentracija djelovanja, - ofanzivnost, - kontinuitet, - ponavljanje, - diferenciran pristup i - kontrapropagandno djelovanje. 1. Jednostavnost Jednostavnost je jedno od osnovni pravila kojih se pridravaju svi uspjeni kreatori propagandnih poruka. Ono je posljedica sklonosti ljudi da uproavaju i pojednostavljuju sloebe situacije. Komunikoloka nauka je utvrdila da jednostavno formulisane, upeatljive jednostavne poruke daju vee efekte od onih koje imaju sloeniju strukturu. Ovo pravilo podrazumijeva pristupano i jasno prezentiranje injenica, stavova i intencija. Mnoga uproavanja u politikoj propagandi se ine da bi se lake manipulisalo ljudima i obezbijedilo njihovo ponaanje prema zamislima kreatora propagande. 2. Sugestivnost sugestivnost je pravilo propagandnog djelovanja koje prvenstveno rauna sa emocionalnom stranom ovjekovog ivota. Propagandisti i psiholozi sugestivno djelovanje obino definiu kao vjetinupostupanja prema pojednicima i grupama kako bi se obezbjiedilo nekritiko ponaanje primalaca poruke. Postoji vie definicija sugestije. Najkraa je ona koja kae da je sugestija nekritiko preuzimanje tuih ideja. Emocionalizirana stanja smanjuju mo racionalnog ponaanja a posebno smanjuju mo racionalnog ponaanja a posebno smanjuju mogunost kritinog odnosa prema stvarnosti. To je zapravo sugestivnost. Radi se o stanju kad emocije vladaju razumom, kad su utjecajima podloni ne samo pojedinci, nego i grupe ili velike mase ljudi. Pravilo sugestivnog djelovanja posebno koristi ratna propaganda koja usmjerava emocionalizirana stanja za jaanje borbenog morala. To se vrlo esto ini stvaranjem utiska o ugroenosti ciljne grupe i opasnosti koja predstoji. Politika i ratna propagandna vode rauna i o sugestivnim mogunostima pojedinaca. Mogunosti sugestivnosti cijene se posebno u medicini. Imajui u vidu znaaj ovog propagandnog pravila propagandisti nastoje iznai nove tehnike sugestivnog djelovanja. Mo sugestije dolazi do izraaja naroito u indoktriniranim sredinama. Akteri i stratezi propagandnih kampanja na naim prostorima posljednih godina su oplazili od spoznaje da je u takvim sredinama mo ovjeka da racionalno posmatra stavrnost prilino blokirana. 3. Prilagodljivost Prilagodljivost je propagandno pravilo ija je sutina u prilagoavanju sadraja informacija i poruka propagandnom cilju. Mogue ga je nazvati pravilom prilagoene istine. Jedna od najeih tehnika koja se koriste u kontekstu pravila prilagoavanja je tehnika transformacija izvornih informacija prema stavu i cilju kreatora propagande. Pravilo prilagoavanja ima nekoliko postupaka: uproavanje i mijenjanje sadraja, permutiranje, preuveliavanje, minimiziranje, dramatizovanje.

23

Uproavanje sadraja je posljedica propagandnog zahtijeva da poruka mora biti jednostavna i da koristi minimum argumenata. Uproavanje ima i bitnu moralnu dimenziju. Ono postaje zlonamjerno i neasno kada se realizuje na utrb istine, kada tana informacija uproavanjem postaje poluisitna ili obina la. Permutiranje (zamagljivanje) je postupak u prilagoavanju informacija koji se koristi u uslovima kada nosilac propagande ima neasne namjere i drutveno neprihvatljive planove, ini to permutiranjem, zamagljivanjem stvarnih ciljeva. Preuveliavanje je postupak pretjeranog naglaavanja vlastitih usppjeha. Sitni pomaci u ekonomiji, politici ili ratu gromoglasno se promoviu kao historijski poduhvat. Minimizaranje je postupak koji se po pravilu kombinuje sa tehnikom preuveliavanja. Istovremeno kada se vlastiti uspjesi preuveliavaju, uspjesi protivnika se minimiziraju, ili pak, ignoriu. 4. Dramatizovanje Dramatizovanje ima znaajnu poziciju u primjeni propagandnih pravila. Dramatizacija se postie organizovanjem velikog broja sinhronizovanih propagandnih akcija kojima je cilj da se potenciraju odreeni problemi (ekonomski, socijalni, nacionalni, vjerski), bez obzira na to da li ti problemi stvarno postoje ili ne postoje. Propagandna aktivnost, u kojoj dominira pravilo dramatskog tumaenja problema traje iz dana u dan, dok se kod recipijenata ne stvori poeljno stanje duha, pogodno za usmjeravanje miljenja i ponaanja ljudi u odreenom pravcu. Ovog se pravila pridravaju najee oni koji imaju agresivne namjere i namjere da ih ostvare svim sredstvima. Pravilo dramatizovanja koristi po pravilu politika i ratna propaganda velikosrpska propaganda u konfliktnim situacijama. 5. Orkestracija sutina ovog propagandnog pravila je u sinhronizovanoj i ofanzivnoj aktivnosti koja se organizuje i usmjerava iz jednog centra. Pravilo se prepoznaje po nekoliko karakteristinih faza: propagandna akcija poinje gromoglasno, bombastinim najavama nekog problema, potom se javnost bombarduje vijestima, informacijama, komentarima, izjavama na temu novopostavljenog pitanja ili otkrivenog problema. itava kampanja je meutim sredstvo ostvarenja odreene politike. Pravilo orkestracije ima bitnu psiholoku dimenziju. Ono se temelji na injenici da se na stavove, miljenja i ponaanja moe djelovati samo trajnim, intenzivnim i optimalnim pobuivanjem u komunikacijskom procesu. Pridravanje pravila orkestracije spreava da doe do zaborava, do marginaliziranja problema suprotnim porukama. U propagandi se posebno vodi rauna o poetku, zenitu i zavretku orkestarcije. Smisao takvog angaovanja je u nastojanju da se radi realizacije neke propagandne akcije postignu maksimalni rezultati uz optimalno koritenje kadrova i sredstava. 6. Koncentracija djelovanja Koncentracija propagandnog djelovanja je postupak racionalizacije tema i ciljeva i usmjeravanja djelovanja na bitne probleme. Od uspjenog pronalaenja centralne teme zavisi esto uspjeh propagandnih akcija. U politici i ratu obino su centralne teme neke univerzalne vrijednosti: religiozni (odbrana kranstva, islama, svetih mjesta), vani ratovi ili politiki dogaaji (jaanje saveznitva, pobjeda na izborima, upotreba novih oruja), ili socijalna situacija (programi zapoljavanja, izgradnja stambenih naselja). Koncentraciju djelovanja, prema nainu ispoljavanja mogue je podijeliti na: idejnu (odbrana zemlje, politikog sistema), psiholoku (unoenje nesigurnosti), etiku (ruenje

24

moralnih normi) i personalnu (atak na odreenu linost u cilju njegovog smjenjivanja ili afirmisanja). 7. Ofanzivnost Ofanzivnost je pravilo iji je smisao u stvaranju situacija i stanja koje obezbjeuju ponaanje recipijenata prema eljama i namjerama propagandista. Ofazivnost je najee uslovljena snagom ideje koja se propagira i opravdanosti ciljeva kojima se stremi. Sutina ofanzivnog djelovanja je u stalnom angamanu prema objektu propagande. 8. Kontinuitet Kontinuitet u djelovanju jedan je od uslova uspjenosti propagande. Svaka isprekidana prezentacija poruka negativno se odraava na efekat njihovog utjecanja. Kontinuirana aktivnost ini uvjerljivim argumentaciju kojom se koriste propagandisti. 9. Ponavljanje Ponavljanje je jedno od bitnijih pravila koja esto koristi svaka propaganda. Njemaki propagandisti su u Drugom svjetskom ratu naglaavali znaaj ovog pravila. Ponavljanje omoguuje bolje uenje i pamenje. Ponavljanje po pravilu produbljuje i obogauje saznanja. Jaa osjeanja, uvjerenja i podstie na angaovanje. Ponavljanje kao pravilo posebno je korisno u ratu. Ukoliko se poruke ee ponavljaju vea je mogunost da budu prihvaene. 10. Diferenciran pristup Diferenciran pristup je pravilo koje esto koriste ratna i politika propaganda. U primjeni ovog pravila primjenjuju se etiri propagandne tehnike: posredno i neposredno djelovanje, integrisanje i dezintegrisanje. U propagiranju svojih ciljeva propaganda nekad nastupa otvoreno, neposredno bez uvijanja uz ultimativno insistiranje na odreenim ciljevima. Postupak integrisanja zahtijeva plansko biranje odgovarajuih rjeenja. Unaprijed se posebno odreuju: - specifine tehnike stvaranja razdora, - ciljne grupe na koje se eli djelovati, - propagandna argumentacija, - mediji putem kojih se eli djelovati, i - nosioci propagandne aktivnosti. 11. Kontrapropaganda Kontrapropagandno djelovanje je tehnika koja se temelji na principu interakcije u propagandnom komuniciranju. S tim u vezi propagandna aktivnost nije jednosmjerna, od nje se ne trai samo da bude djelotvorna, ofanzivna, uinkovita, nego i da efikasno djeluje na predupreivanju, suzbijanju i smanjenju uinka protivnike propagande. Taj postupak propagandnog djelovanja u suprotnom pravcu nosi naziv kontrapropaganda. Postoji nekoliko pravila kontrapropagandhne aktivnosti: a. nunost praenja protivnike propagande i uoavanja njenih bitnih taaka, b. potreba selekcije slabih taaka protivnike propagande, c. iznalaenje onih slabih taaka prema kojima je mogue uspjeno djelovati i d. dovoenje protivnika u kontradikciju sa injenicama. C. PROPAGANDA U SISTEMU KOMUNICIRANJA Potrebu da propagira sebe, svoja dostignua, preimustva, svoju kulturu i civilizaciju ima svaka drava kojoj obiljeje daju njene osnovne funkcije (sudstvo, vojska, policija, poreski, obrazovni

25

sistem). Jedna od najvanijih funkcija drave je njen informativno-propagandni sistemkoji identifikuje i legitimira svaku dravu, ne samo na njenom propstoru, u oima njenih graana, nego i u meunarodnim relacijama. Informativno-propagandni sistem (IPS) je istovremeno element identiteta naroda i drave. Fukciju tog identiteta on obezbjeuje djelovanjem u dva osnovna pravca: 1. djelovanjem prema vlastitoj populaciji, prema domaoj javnosti i 2. djelovanjem prema inostranoj javnosti i meunarodnim faktorima. U savremenim uslovima IPS su osnovno obiljeje drave. Oni identifikuju dravu, odnosno vlast i narod. Preko IP sistema prezentiraju se osnovne informacije, ne samo o dravi nego i narodu. Sve to govori da odnos drave i IPS vrlo sloen. Postavlja se pitanje ta je to IPS? To je zapravo skup organizacija i ustanova iz oblasti javnog i drutvenog komuniciranja, povezanih u odreenu cjelinu, ustrojenih po principu koordinacije ili subordinacije. Po tome koji je princip u sistemu dominantan zakljuuje se da li je taj sistem demokratski ili nedemokratski. Svaki IPS ine njegovi elementi. IP sistem drave sadri obino sedam osnovnih elemenata koji uvezani i organizovani ine jednu cjelinu. To su: 1. normativna regulativa u kojoj su sadrane norme ponaanja u oblasti komuniciranja uopte, pa i propagande. Osnovna norma je ustav zemlje, zatim meunarodne norme, te zakonski i drugi akti. Normativnom regulativom se obezbjeuje sloboda tampe, potvruju meunarodne konvencije o radio difuziji, onemoguava penetracija vrijednosti koje su zabranjene meunarodnim normama (genocidna politika), obezbjeuje zatita dostojanstva linosti i istine. S tim ciljem garantuje se pravo na reagovanje (ispravku). 2. informativna agencija koja odgovarajuim kanalima u zemlji (dopisnici i saradnici) i saradnjom sa drugim agenicijama prikuplja informacije za domau i inostranu javnost. Agencija ima dopisniku mreu u zemlji i van nje, a dunost joj je da na odgovarajui nain javnostiprezentira dravu i njenu vlast. 3. radio-dufizija je jedan od najvanijih elemenata IP sistema u savremenim uslovima. Ona je obino tehnoloki povezana u zemlji i oslonjena na odgovarajue sisteme u inostranstvu. Veina drava ima centralne, regionalne i lokalne studije. Oni pokrivaju podruje drave i pripremaju programe za inostranstvo. Za prijenos televizijskog programa veliku vanost imaju sateliti, jer omoguavaju preovladavanje prostornih prepreka. 4. tampa (listovi i asopisi) su takoer element IP sistema svake zemlje. tampa se moe dijeliti na osnovu vie kriterija: usmjerenosti, vlasnitvu, sadraju i sl. tampu cjelovitog IPS obino ine: - zvanini dravni listovi ili listovi bliski vladi, - stranaki listovi, - preduzetni listovi, regionalni listovi, - listovi iji su osnivai grupe i pojedinci, - specijalizovani listovi i asopisi (za ene, za omladinu, zatitu prirode isl.) - nezavisna glasila ( listovi, radio i tv stanice kod kojih atribut nezavisni podrazumijeva odstustvo odluujeeg utjecaja dominantnih struktura vlasti). 5. u IP sistemu, po pravilu, postoje elementi koji se odnose na edukaciju kadra za informativno-propagandno djelovanje. To su instituti, zavodi, katedre na fakultetima i dr. 6. u svakom sistemu postoje odreeni organ koji brinu o odgovarajuem nivou subordinacije i koordinacije. U nekim zemljama postojala su posebna ministarstva za propagandu, ministarstva za informisane, savjeti i sl. pored obaveze u vezi sa

26

prezentiranjem podataka o radu organa vlasti ti mehanizmi su zadueni da brinu o stavranju odgovarajue slike o dravi u inostranstvu. 7. element sistema su i izvor informisanja. Radi se o ustanovama koje raspolau podacima i injenicama od znaaja za javnost ali i onim ustanovama koje te podatke obrauju i prezentiraju neposredno ili posredno (putem medija). Postoje dvije vane funkcije IP sistema. Prvo, na unutranjem planu IPS podstie pozitivne vrijednosti, afirmira i propagira norme i kulture civilizacije u cjelini, obavjetava o stvaralatvu svojih graana u sadanjosti i prolosti. Meunarodne konvencije uz to obavezuju svaku dravu da cjelinom svog IP sistema titi prava ljudi, podstie civilizacijske vrijednosti meunarodne zajednice i afirmie progres u svim domenima. Drugo, posredstvom IP sistema drava promovie vlastite interese i interese svog naroda u svijetu. To obezbjeuje tekuim informisanjem, ali i posebnim IP aktivnostima. Bez odgovarajueg IP sistema drava ne moe vrijednostima i dostignuima svoga naroda obezbijediti odgovarajue mjesto u svjetskom duhovnom prostoru. IP sistemi se obino temelje na principima: objektivnosti, otvorenosti, slobode tampe, zakonitosti, profesionalne slobode, potovanja meunarodnih konvencija. Suvremeni IP sistemi se mogu posmatrati uglavnom na tri nivoa: - na nivou nacionalnog ili dravnog komuniciranja, - na niovu regionalnog komuniciranja i - na niovu planetarnog (svjetskog) komuniciranja. Nacionalni sistem informisanja BiH je dio regionalnog, evropskog sistema IP. Utemeljen je na graanskoj tradiciji. Evropskim IPS dominiraju IP sistemi tri najmonije zapadnoevropske zemlje: Velika Britanija, Francuska i Njemaka. Novinske agencije i radio-difuzije ovih drava obezbjeuju veinu informacija za potrebe evropske javnosti i javnosti svijeta o Evropi. I svjetskim informativnim prostorom trenutno dominiraju zemlje Zapada, prvenstveno SAD. Iz Amerikog IP sistema distribuiraju se u svjetsku javnost dvije treine informacija i podataka. Dominacija IP sistema SAD-a izraava se u monopolu: - u oblasti tehnologije za prijenos podataka, - u oblasti organizacije, i - u oblasti jezika. U oblasti tehnoloke baze za prijenos podataka peimustvo SAD ogleda se u injenici da ameriki sateliti prenose 85 odsto svih informacija koji se upuuju gledaocima, itaocima i sluaocima u