PROGRAM

9:00-9:30 Registracija učesnika i provera prethodnog znanja (ulazni test)

9:30-10:00 Intervencije farmaceuta: pojam i značaj Prof. dr Ljiljana Tasić

10:00-10:45 Implementing Practice Change – Challenging for Pharmacists and for Pharmacy Dr Martin Henman

10:45-11:15 Identifikacija farmakoterapijskih problema u sprovođenju koncepta farmaceutske zdravstvene zaštite Prof. dr Branislava Miljković, Doc. dr Sandra Vezmar Kovačević

11:15-11:30 Pauza

11:30-12:00 Prevencija kardiovaskularnih komplikacija kod metaboličkog sindroma Doc. dr Radmila Veličković Radovanović

12:00-12:30 Ishrana i dijetetski suplementi u smanjenju rizika od malignih bolesti Prof. dr Budimka Novaković

12:30-13:00 Racionalna primena dijetetskih suplemenata Prof. dr Slađana Šobajić

13:00–13:30 Pauza

13:30-14:00 Racionalna primena biljnih i tradicionalnih lekova Prof. dr Nada Kovačević

14:00-14:30

Primena biljnih proizvoda za smanjenje rizika i prevenciju kardiovaskularnih oboljenja Prof. dr Dušanka Kitić

14:30-15:00 Primena biljnih proizvoda za smanjenje rizika i prevenciju metaboličkog sindroma Doc. dr Biljana Božin

15:00-15:15 Pauza

15:15-16:45 Radionice:

Prevencija kardiovaskularnih komplikacija kod metaboličkog sindroma doc. dr Radmila Veličković Radovanović, ass Aleksandra Catić Đorđević

Ishrana i dijetetski suplementi u smanjenju rizika od malignih bolesti prof. dr Budimka Novaković, doc. dr Brižita Đorđević, ass Neda Lakić, ass Jelena Jovičić

Primena biljnih proizvoda za smanjenje rizika i prevenciju kardiovaskularnih oboljenja prof. dr Dušanka Kitić, ass Dragana Pavlović, ass Milica Kostić

16:45-17:00 Pauza

17:00-17:15 Provera znanja – izlazni test

17:15-17:30 Zaključne napomene i podela sertifikata

Uloga farmaceuta u prevenciji i kontroli hroničnih bolesti jasno je prepoznata i predstavlja sastavni deo brojnih inicijativa pokrenutih od strane WHO, FIP i drugih međunarodnih institucija. Kao opšti prioritet prihvaćena je inicijativa za smanjenje rizika od kardiovaskularnih bolesti, malignih oboljenja, hroničnih respiratornih bolesti i dijabetesa. Incidencija i prevalencija navedenih bolesti se kontinuirano povećava, kao rezultat produženog životnog veka i načina života okarakterisanog nedostatkom fizičkih aktivnosti, nepravilnom/prekomernom ishranom i pušenjem. Globalno, masovne nezarazne bolesti odnose milione godina izgubljenog zdravog života i uzrok su ogromnih zdravstvenih direktnih i indirektnih troškova. Pod pojmom intervencije farmaceuta podrazumevaju se sve aktivnosti farmaceuta koje mogu dovesti do odgovarajućih promena u pogledu unapređenja terapije i javnog zdravlja u celini (instrukcije o pravilnoj primeni lekova, dijetetskih suplemenata i medicinskih sredstava, edukacija i pružanje informacija o leku, sprovođenje neophodnih promena u režimu doziranja, upućivanje na lekara specijalistu). Klinička, socijalna i ekonomska korist od intervencija farmaceuta je naučno i praktično dokazana. Preduslov za adekvatno uključivanje farmaceuta u aktivnosti na prevenciji i kontroli hroničnih bolesti podrazumeva jasno definisanje odgovarajućih intervencija i njihovu implementaciju u farmaceutsku praksu. Uspeh implementacije ovakvog programa podrazumeva kontinuirano unapređenje stručnih znanja i veština, razvoj partnerstva unutar struke, kao i sa drugim zdravstvenim radnicima, kao i savladavanje otpora promenama i ostalih izazova u farmaceutskoj praksi. Cilj kursa je unapređenje stručnog znanja i obuka za sprovođenje odgovarajućih intervencija farmaceuta koje će doprineti prevenciji i kontroli navedenih hroničnih bolesti i bezbednoj primeni lekova i dijetetskih suplemenata. CILJEVI EDUKACIJE: 1. upoznavanje sa vrstama i značajem intervencija farmaceuta u prevenciji i kontroli hroničnih bolesti, kao i odgovarajućim izazovima za farmaceutsku praksu; 2. identifikacija farmakoterapijskih problema u sprovođenju farmaceutske zdravstvene zaštite; 3. unapređenje znanja koja se odnose na pravovremenu i opravdanu nutritivnu intervenciju u smanjenju rizika za nastanak hrničnih bolesti (medicinska nutritivna terapija); 4. unapređenje znanja koja se odnose na racionalnu primenu dijetetskih suplemenata, biljnih i tradicionalnih lekova; 5. upoznavanje sa međunarodnim inicijativama usmerenim ka prevenciji bolesti i unapređenju javnog zdravlja. ISHODI EDUKACIJE: 1. poznavanje različitih vrsta intervencija farmaceuta i prevazilaženje izazova za njihovo sprovođenje u okviru farmaceutske zdravstvene zaštite; 2. poznavanje različitih kategorija farmakoterapijskih problema i načina za njihovu identifikaciju i rešavanje; 3. unapređena stručna znanja vezana za uticaj ishrane, primene medicinske nutritivne terapije, dijetetskih suplemenata i biljnih lekova u prevenciji i kontroli hroničnih bolesti; 4. poznavanje globalnih inicijativa i uloge farmaceuta u prevenciji i kontroli hroničnih bolesti i iniciranje sistemskih i lokalnih aktivnosti u prevenciji bolesti i unapređenju javnog zdravlja.

PREDAVAČI

Prof. dr Ljiljana Tasić

Univerzitet u Beogradu – Farmaceutski fakultet

Dr Martin Henman School of Pharmacy and Pharmaceutical Sciences,

Trinity College, University of Dublin

Prof. dr Branislava Miljković Univerzitet u Beogradu – Farmaceutski fakultet

Doc. dr Sandra Vezmar Kovačević

Univerzitet u Beogradu – Farmaceutski fakultet

Doc. dr Radmila Veličković Radovanović Univerzitet u Nišu – Medicinski fakultet

Prof. dr Budimka Novaković

Univerzitet u Novom Sadu – Medicinski fakultet

Prof. dr Slađana Šobajić Univerzitet u Beogradu – Farmaceutski fakultet

Prof. dr Nada Kovačević

Univerzitet u Beogradu – Farmaceutski fakultet

Prof. dr Dušanka Kitić Univerzitet u Nišu – Medicinski fakultet

Doc. dr Biljana Božin

Univerzitet u Novom Sadu – Medicinski fakultet

1

Intervencije farmaceuta: pojam i značaj Prof. dr Ljiljana Tasić, Farmaceutski fakultet Univerzitet u Beogradu Pod pojmom intervencije farmaceuta podrazumevaju se sve aktivnosti farmaceuta koje mogu dovesti do odgovarajućih promena u pogledu terapije i javnog zdravlja u celini. Inervencije (aktivnosti) farmaceuta su integrisane u okvirima farmaceutske zdrvstvene delatnost tj. farmaceutske prakse koja je usmerena na stalno poboljšanje i unapređenje zdravlja i bezbednosti pacijenata. Svoje intervencije farmaceuti sprovode tokom procesa propisivanja, izdavanja i upotrebe lekova sprečavanjem ili smanjenjem broja potencijalnih grešaka koje mogu nastati u ovim procesima. Intervencije se mogu klasifikovati kao: intervencije u specifičnim grupama pacijenata (dijabetičari, astmatičari); intervencije informisanja i savetovanja (pisana i usmena informacija kod izdavanja lekova); savetovanje i monitoring kod samomedikacije (kompleksna intervencija); edukacija i promocija zdravlja (kompleksna intervencija). Za kvalitetnu zdravstvenu zaštitu značajno je sagledati sve delove sistema (metode, ljude, opremu i okruženje) koji treba da ostvari očekivane učinke po zdravlje pri čemu je rizik sveden na minimum. Naučnim dokazima su prepoznati rizici po zdravlje pacijenata (genetske predispozicije, nepravilna ishrana, loši životni stilovi, ekološka sredina, stres itd.) ali su brojne studije dokazale da se rizici nalaze i u radnom okruženju (obučenost ljudi, nedovoljna motivacija, loša organizacija); ovi rizici se mogu prevenirati (npr. Prevencija grešaka u vezi sa lekovima) kroz edukaciju, motivaciju i timski rad zdravstvenih radnika, kao i iznalaženjem odgovarajućih modela rada. Rezultati intervencija farmaceuta dokazani su u mnogim studijama, koje su obuhvatile kliničke, socijalne i ekonomske dokaze o koristima, u poboljšanju mnogih ishoda u vezi sa zdravljem pacijenta, uključujući i veću bezbednost pacijenta, poboljšanu kontrolu bolesti, efektivnije troškove zdravstvene zaštite, poboljšanje adherence i unapređenje kvaliteta života. Dr sc Ljiljana Tasić je redovni profesor Farmaceutskog fakulteta Univerziteta u Beogradu. Učestvuje u organizaciji i realizaciji svih vidova nastave; osnivač je Katedre za socijalnu farmaciju i farmaceutsko zakonodavstvo; Rukovodilc Centra za razvoj farmaceutske prakse. Oblasti istraživanja prof Tasić su politika lekova; regulativa (farmacija i zdravstvo), sistemi kvaliteta u farmaciji; kvalitet života u vezi sa zdravljem; javno zdravlje; marketing u farmaciji; istraživanja učinka zdravstvenih tehnologija na zdravlje, ekonomiju i društvo. Rukovodilac je projekta „Promocija zdravlja i prevencija bolesti žena Srbije kroz farmaceutsku praksu“; učesnik na projektu „Lekovi i ksenobiotici“. Autor je ili koautor više od 140 objavljenih naučnih publikacija i saopštenja, kao i ekspertskih izveštaja; šest knjiga; učesnik na šest međunarodnih projekata i realizator većeg broja konsultantskih projekata.

2

Implementing Practice Change – Challenging for Pharmacists and for Pharmacy

Prof. dr Martin Henman, The School of Pharmacy and Pharmaceutical Sciences, Trinity College Dublin Two major problems limit the possibilities of practice change in pharmacy: 1. Short term needs and acute demand of medicines supply exert a greater

influence on pharmacists than the deferred benefits of collaborative, cognitive and preventative services.

2. Perceptions of medicines as simple tools and pharmacists as suppliers of these tools limits the preparedness of other health care professionals, health service managers and policy makers to consider pharmacy and pharmacists as collaborators and suppliers of other forms of health care.

The profession of pharmacy and pharmacists have found it difficult to develop and deliver pharmaceutical care especially in community practice. Representative and Regulatory bodies have provided a regulatory framework and Continuing Professional Development to help pharmacists improve their clinical and communication skills while community pharmacy has established commercial pharmaceutical services in order to survive as businesses and this, rather than pharmaceutical care, has become a driving force for practice change in some countries. Primary Care is usually considered to begin when a patient contacts a General Practitioner and care is delivered by independent contractors supplying services to the State. Since medicines use is a collaborative process involving prescribers, patients and pharmacists, collaborative care such as pharmaceutical care should be the aim of the State but in most countries health service managers and policy makers have avoided restructuring Primary Care to enable this. Faced with a limited opportunity to intervene on behalf of patients and a continuing need to manage the income-generating aspects of their practices, community pharmacists have been unwilling to create and sustain practice change without substantial external support. Dr Martin Henman is Associate Professor in the Practice of Pharmacy and Co-ordinator of the Centre for the Practice of Pharmacy in Trinity College Dublin. He practised as a hospital pharmacist before undertaking a PhD in Pharmacology and gaining a Certificate in Health Economics. He was a founder tutor of the Irish Centre for Continuing Pharmaceutical Education. In 2006, Dr Henman was presented with a Provost’s Teaching Award for the excellence of his contribution to teaching and learning in Trinity College. He helped publish the first Pharmacy manpower study in Ireland, the first study of Drugs and Therapeutics Committees in the Irish Hospital sector and reported the effect of de-listing OTC medicines from the national prescribing list. He is examining medication use in the elderly (The Irish Longitudinal Study of Ageing - TILDA) and also medicines use and standards in people with Intellectual Disability. Dr Henman was a member of the EAFP Task Force that proposed the introduction Pharmaceutical Care in the undergraduate syllabus. He is a founder member of Pharmaceutical Care Network Europe and a Consultant to the Council of Europe, identifying and developing indicators of Pharmaceutical Practice.

3

Implementacija promena u praksi – izazovi za farmaceute i farmaciju Prof. dr Martin Henman, Farmaceutski fakultet, Triniti Koledž, Dablin Dva osnovna problema su prepoznata kao ograničavajuća za promene u farmaceutskoj praksi: 1. činjenica da su farmaceuti u svom radu u većoj meri izloženi pritisku da odgovore na kratkoročne potrebe i trenutne zahteve za snabdevanje lekovima, nego da se posvete razvoju saradnje, usluga edukacije i prevencije, čije se koristi ispoljavaju tek nakon izvesnog perioda vremena. 2. činjenica da se lekovi posmatraju kao relativno jednostavni proizvodi, a farmaceuti kao snabdevači lekovima, ograničava spremnost drugih zdravstvenih radnika, zdravstvenih menadžera i nosioca politike da prepoznaju i prihvate ulogu apoteke i farmaceuta kao saradnika i pružaoca ostalih formi zdravstvene zaštite. Farmaceutska profesija i farmaceuti se suočavaju sa poteškoćama u razvoju i pružanju farmaceutske zdravstvene zaštite, naročito u apotekama otvorenog tipa. Sa jedne strane, stručna i regulatorna tela pružaju okvir za rad i sistem kontinuiranog stručnog usavršavanja s ciljem unapređenja kliničkih znanja i veština komunikacije farmaceuta, a sa druge strane, apoteke su uspostavile komercijalne usluge u cilju opstanka poslovanja, pre nego usluge farmaceutske zdravstvene zaštite, što je u nekim zemljama postala osnovna pokretačka snaga za promene prakse. Uobičajeno se smatra da primarna zdravstvena zaštita započinje posetom pacijenta lekaru opšte prakse i usluga je isporučena od strane nezavisnog isporučioca koji ugovara usluge sa državom. Kako je primena lekova proces saradnje koji uključuje propisivača, pacijenata i farmaceuta, zajednička zdravstvena zaštita, kao što je farmaceutska zdravstvena zaštita bi trebala da bude cilj države. Međutim, u mnogim zemalja zdravstveni menadžeri i nosioci politike izbegavaju restruktuiranje sistema primarne zdravstvene zaštite koje bi omogućio pružanje adekvatne farmaceutske zdravstvene zaštite. Suočeni sa ograničenim mogućnostima da intervenišu u korist pacijenata i stalnom potrebom da obezbede prihode i nesmetano finansijsko poslovanje, farmaceutima u apotekama otvorenog tipa će biti otežano da kreiraju i održe promene u praksi, bez značajne spoljne podrške. Dr Martin Henman je profesor Farmaceutske prakse i koordinator Centra za farmaceutsku praksu na Triniti koledžu u Dablinu. Nakon završenih studija farmacije u Velikoj Britaniji, Dr Henman je radio kao bolnički farmaceut. Završio je doktorske studije iz oblasti Farmakologije, kao i specijalizaciju iz oblasti ekonomije u zdravstvu. Osnivač je Irskog Centra za kontinuiranu farmaceutsku edukaciju. Dobitnik je godišnje nagrade Univerziteta za doprinos nastavi i učenju 2006. godine. Učestvovao je u sprovođenju prve studije vezane za stručne kadrove u farmaceutskoj zdravstvenoj delatnosti, kao i prve studije o Komisijama za lekove i farmakoterapiju u okviru bolničkog sektora u Irskoj, kao i ispitivanje o efektima isključivanja lekova čiji je režim izdavanja „bez recepta“ sa pozitivne liste. Bavi se istraživanjima vezanim za primenu lekova kod starijih osoba, kao i kod osoba ometenih u mentalnom razvoju. Dr Henman je bio član Radne grupe Evropskog udruženja farmaceutskih fakulteta (EAFP) koja je predložila uključivanje farmaceutske zdravstvene zaštite u nastavne sadržaje studija farmacije. Jedan je od osnivača Evropske mreže za farmaceutsku zdravstvenu zaštitu i konsultant za razvoj indikatora farmaceutske prakse pri Savetu Evrope.

4

Identifikacija farmakoterapijskih problema u sprovođenju koncepta farmaceutske zdravstvene zaštite

Prof. dr Branislava Miljković, doc. dr Sandra Vezmar Kovačević, Farmaceutski fakultet Univerzitet u Beogradu Primenu farmakoterapije prati pojava problema vezanih za upotrebu lekova (drug related problem – DRP). Identifikacija farmakoterapijskih problema, u konceptu sprovođenja farmaceutske zdravstvene zaštite, je osnovna aktivnost i odgovornost farmaceuta u cilju ostvarivanja ciljeva terapije. DRP, prema definiciji, predstavljaju događaj ili okolnosti pri primeni leka koji interferiraju sa željenim ishodom terapije. Podela DRP je univerzalna i odnosi se na sve pacijente bez obzira na starost, pol, vrstu bolesti. Takođe, može se primenjivati kako u bolničkoj tako i u ambulatornoj praksi. Klasifikacija Evropske mreže farmaceutske zdravstvene zaštite (Pharmaceutical Care Network Europe-PCNE) (verzija V6.2) sadrži 4 osnovne kategorije DRP, 8 kategorija uzroka nastalih DRP, 5 kategorija mogućih intervencija u cilju prevencije, prevazilaženja i/ili umanjenja DRP i 3 kategorije ishoda sprovedenih intervencija. Klasifikacija DRP omogućava stvaranje sistematičnog procesa u svrhu rešavanja problema čime, farmaceut ostvaruje značajan i dokumentovan doprinos ishodu lečenja pacijenta. Takođe, klasifikacija DRP na jasan i koncizan način definiše profesionalnu odgovornost farmaceuta što je od velike koristi u timski orijentisanom zdravstvenom sistemu. Primenom klasifikacije, rad farmaceuta koji pruža zdravstvenu zaštitu, se može porediti sa radom drugih članova zdravstvenog tima. Poznavanje, razumevanje, identifikacija, klasifikacija DRP, kao i poznavanje uzroka nastalih DRP od suštinskog je značaja za sprovođenje farmaceutske zdravstvene zaštite. Otuda je odgovornost za identifikaciju, rešavanje i prevenciju DRP primarni doprinos farmaceutske zdravstvene zaštite pacijentovom zdravlju. Kontinuirano praćenje i dokumentovanje kategorija DRP omogućava izradu efikasnog, racionalnog, razumljivog i konzistentnog plana farmaceutske zdravstvene zaštite za svakog pacijenta. Dr sc Branislava Miljković je redovni profesor i šef Katedre za farmakokinetiku i kliničku farmaciju na Farmaceutskom fakultetu Univerziteta u Beogradu. Diplomirala je, magistrirala i doktorirala iz oblasti farmakokinetike na Farmaceutskom fakultetu Univerziteta u Beogradu i završila poslediplomske studije iz kliničke farmacije na Univerzitetu Robert Gordon u Velikoj Britaniji. Obavljala je poslove prodekana za nastavu (2004-2007) na Farmaceutskom fakultetu Univerziteta u Beogradu. Profesorka Miljković je autor i koautor preko 150 radova i saopštenja i nekoliko poglavlja u knjigama. Oblasti istraživačkog interesa su farmakokinetika, interakcije lekova, bezbednost lekova, metabolizam lekova. Dobitnik je nagrade ICN Galenika za magistarski rad (1990), za doktorsku disertaciju (1995), godišnje nagrade (1996) European College of Neuropsychopharmacology i nagrade Ministarstva nauke, tehnologije i razvoja Republike Srbije za uspešnog mladog naučnika (2000). Profesorka Miljković je ekspert Agencije za lekove i medicinska sredstva Srbije. Dr sc Sandra Vezmar Kovačević je docent na Katedri za farmakokinetiku i kliničku farmaciju, Farmaceutskog fakulteta Univerziteta u Beogradu gde učestvuje u nastavi za studente diplomskih studija iz Farmakokinetike, Kliničke farmakokinetike i Kliničke farmacije. U okviru predmeta klinička farmacija teorijski i praktično obrađuje sadržaje komunikacije u farmaciji. Doktorirala je iz oblasti klinička farmacija na Institutu za Farmaciju, Rajnskog Fridrih Vilhelms Univerziteta u Bonu, Nemačka. Član je komisija za izradu i odbranu diplomskih radova. Učestvuje u realizaciji nastave akademske specijalizacije Farmaceutska medicina na Medicinskom fakultetu u Beogradu. Recenzent je radova za časopis Acta Chromatographica i Vojno-sanitetski pregled. Član je Saveza Farmaceutskih udruženja Srbije. Saradnik je na projektu Ministarstva nauke Republike Srbije “Eksperimentalna i kliničko-farmakološka istraživanja mehanizma dejstva i interakcija lekova u nervnom i kardiovaskularnom sistemu”.

5

Prevencija kardiovaskularnih komplikacija kod metaboličkog sindroma Doc. dr Radmila Veličković Radovanović, Medicinski fakultet Niš, Klinički centar Niš Metabolički sindrom je skup poremećaja koji obuhvata abdominalni (centralni) tip gojaznosti, povišen krvni pritisak, povećane trigliceride, smanjen HDL holesterol i rezistenciju na insulin. Od metaboličkog sindroma boluje 20-25% odraslog stanovništva. Osnovni faktor rizika za njegov razvoj je abdominalna gojaznost koja predstavlja i prvi symptom. Metabolički sindrom se definiše postojanjem tri ili više kriterijuma: glukoza ≥5.6mmol/l, serumski trigliceridi >/= 1.7 mmol/L, serumski HDL holesterol < 1.04 mmol/L, krvni pritisak ≥ 130/85 mm Hg, obim struka > 94 cm kod muškaraca ili > 80 cm kod žena. Osobe koje boluju od ovog sindroma imaju povećan rizik za oboljevanje od bolesti srca, krvnih sudova i dijabetesa tip II. Osnovni cilj terapije je lečenje gojaznosti i sprečavanje daljeg porasta telesne mase, kao i korekcija pridruženih poremećaja (hipertenzije, dislipidemije, hiperglikemije). Ciljne vrednosti BMI su ispod 25 i krvnog pritiska < 130/80mmHg. Prvi korak u terapiji je uvođenje dijete, zasnovane na principima zdrave ishrane uz odgovarajuću fizičku aktivnost. Vežbanje dovodi do povećanja osetljivosti tkiva na dejstvo insulin, smanjujući nivo cirkulišućih kateholamina i krvnog pritiska. Kod osoba sa metaboličkim sindromom kod kojih nefarmakološke mere nisu dale očekivane rezultate neophodna je primena hipolipemika, antihipertenziva i lekova koji smanjuju insulinsku rezistenciju i hiperglikemiju. Intervencije farmaceuta igraju značajnu uloga u prevenciji kardiovaskularnih komplikacija kod metabolickog sindroma. Dr sc Radmila Veličković Radovanović je docent na Medicinskom fakultetu u Nišu, odsek Farmacija od 2006. Šef je predmeta Farmakokinetika i Farmakoterapija. Specijalista kliničke farmakologije od 1993. Osnivač i rukovodilac Službe za farmakoterapiju KC Niš. Član Etičkog odbora KC Niš od 2002. i predsednik od 2007. Predavač na 18. CME. Autor i koautor je preko 200 stručnih i naučnih radova (7 autorskih radova na SCI), publikovanih u zemlji i inostranstvu na kongresima, domaćim ili stranim časopisima i zbornicima. Uredjivač i autor monografije: Racionalna primena antibiotika u kliničkoj praksi, Medicinski fakultet Niš (2004) i udžbenika Farmakoterapija (2011). Koautor u 4 monografije i 6 udžbenika. Član Predsedništva Udruženja kliničkih farmakologa Srbije, Evropskog udruzenja za antimikrobnu terapiju (ESCMID), ACRP (udrušenja profesionalaca iz oblasti kliničkog istrazivanja) i Evropskog udruženja za kliničku farmakologiju i terapiju (EACPT). Član Komisije za registraciju medicinskih sredstava Agencije za lekove i medicinska sredstva Srbije od 2004.

6

Ishrana i dijetetski suplementi u smanjenju rizika od malignih bolesti Prof. dr Budimka Novaković, Medicinski fakultet Univerzitet u Novom Sadu Nastanak malignih bolesti rezultat je interakcije činilaca životne sredine i naslednih činilaca. Značajan broj genetskih abnormalnosti koje povećavaju rizik za maligne bolesti nisu nasledne već su rezultat oštećenja DNA koje se događaju tokom života. Uzroci oštećenja DNA podrazumevaju unutrašnje činioce (metabolizam nutrijenata, ćelijske hormone) i/ili spoljašnje činioce (ishrana, nedovoljna fizička aktivnost, pušenje, izloženost hemijskim agensima i radijaciji). Epidemiološke studije ukazuju da su ishrana i način života najuticajniji spoljašnji činioci na pojavu malignih bolesti. Promene humanog genoma usled uticaja istih činilaca životne sredine nisu iste kod svih ljudi, te je naučni izazov istraživača da prepozna jedinstvenu kombinaciju činilaca koji objašnjavaju zašto će se u jedne osobe razviti maligna bolest, a u druge neće. Narastajuća su znanja da mnoge maligne bolesti nisu izazvane mutacijama gena nego hemijskim promenama koje mogu izmenti funkciju gena. Opisane promene nazivaju se epigenetičke promene i epidemiološke studije pokazuju da ishrana i način života mogu biti uzrok epigenetčkim promenama. Postupcima medicinske nutritivne prevencije može se smanjiti rizik za nastajanje malignih bolesti.

Dr sc Budimka Novaković, specijalista higijene, subspecijalista ishrane zdravih i bolesnih ljudi, redovni je profesor Medicinskog fakulteta Univerziteta u Novom Sadu i Medicinskog fakulteta Univerziteta u Banja Luci. U nastavnom procesu radi u oblasti diplomskog i poslediplomskog obrazovanja studenata farmacije i medicine. Rukovodi subspecijalizacijom Ishrana zdravih i bolesnih ljudi. Mentor je mnogobrojnih diplomskih, specijalističkih, subspecijalističkih, magistarskih i doktorskih radova. Član je Društva lekara Srbije, Lekarske komore Srbije, Republičke komisije za dijabetes, Stručnog saveta za biološku sigurnost Srbije. Recezent je u dva inostrana časopisa sa SCI liste, član je uredništva dva časopisa zemalja iz okruženja i jednog domaćeg časopisa.

7

Racionalna primena dijetetskih suplemenata Prof. dr Slađana Šobajić, Doc. dr Brižita Đorđević, Farmaceutski fakultet Univerzitet u Beogradu U savremenom društvu uočava se težnja ka postizanju visokog kvaliteta života, a zahvaljujući napretku nauke, ishrana se izdvojila kao jedan od značajnih faktora koji utiče na kvalitet života. Dok se nekada hrana posmatrala isključivo kao sredstvo kojim se izbegavaju deficiti i sa deficitima povezane bolesti, danas se sve više govori o uticaju pojedinih sastojaka hrane na brojne fiziološke funkcije i njihovu ulogu u promociji i zaštiti zdravlja. Dijetetski suplementi, čija je osnovna uloga da dopunjuju ishranu, predstavljaju relativno novu grupu proizvoda čijom primenom se postižu hranljivi ili fiziološki efekti u organizmu. Primena suplemenata u slučajevima nutritivnih deficita je dobro proučena i zasnovana na čvrstim naučnim dokazima. Mnogo je delikatnija uloga suplemenata u smanjenju rizika od pojedinih bolesti, posebno bolesti povezanih sa ishranom, ali i njihova primena u dijetoterapiji pojedinih oboljenja. U ovoj oblasti primene postoji tendencija da se efekti suplemenata proglase terapijskim, bilo da se u tom smislu deklariše namena i priroda efekta, bilo da se nekritički povećavaju doze aktivnih sastojaka suplementa. Pored prepoznavanja namene suplemenata i procene njihove efikasnosti za predviđenu namenu, zdravstveni radnici bi morali poznavati i osnovne rizike primene suplemenata, kako bi pomogli pacijentima u izboru proizvoda i njihovoj racionalnoj primeni. Dr sc Slađana Šobajić je redovni profesor na Farmaceutskom fakultetu Univerziteta u Beogradu. Koautor je oko 80 naučnih i stručnih radova štampanih u celini, od čega 22 rada u časopisima sa SCI liste. Koautor je jednog udžbenika za univerzitetske studije. Na savetovanjima i kongresima učestvovala je sa 70 naučnih saopštenja štampanih u izvodu. Naučno-istraživački rad dr Slađane Šobajić se odvija od 1996. godine u okviru projekata koje finansira Republičko Ministarstvo za nauku. Član je uređivačkog odbora časopisa «Hrana i ishrana/Beograd» i član redakcije časopisa «Arhiv za farmaciju/Beograd». Dr Slađana Šobajić je bila koordinator tri kursa kontinuirane edukacije farmaceuta, član naučnog odbora evropskog kongresa ECSS, stručni koordinator letnje škole EPSA, predsednik naučnog odbora više nacionalnih simpozijuma i ko-predsednik naučnog odbora više nacionalnih kongresa. Dr Slađana Šobajić je učestvovala 2005. godine na FAO/WHO Meeting on enhancing developing country participation in scientific advice activities, održanom u Beogradu, nakon čega je izabrana u FAO Food composition expert roster za 2007-2011.Dr Slađana Šobajić je dugogodišnji član i generalni sekretar Jugoslovenskog društva za ishranu, a od 2008. godine vrši funkciju predsednika Društva za ishranu Srbije. Član je Farmaceutskog društva Srbije, član i predavač po pozivu društva «Sremuš – ishrana u prirodi“, predsednik sekcije za sanitarnu hemiju Saveza farmaceutskih društava Srbije.

8

Racionalna primena biljnih i tradicionalnih biljnih lekova

Prof. dr Nada Kovačević, Farmaceutski fakultet Univerzitet u Beogradu Samomedikacija se definiše kao izbor i upotreba medicinsko-farmaceutskih proizvoda za individualno tretiranje samoprepoznate bolesti ili simptoma. Za samomedikaciju se mogu koristiti lekoviti proizvodi koji imaju: nisku toksičnost, veliku terapijsku širinu, bezbednost u predoziranju, minimalne interakcije i dobro poznate indikacije. Lekovi koji imaju ovakve karakteristike nalaze se na režimu izdavanja bez lekarskog recepta i, pored određenih sintetskih lekova, obuhvataju i lekove koji sadrže aktivne komponente biljnog porekla. Biljni lekovi su lekovi blažeg delovanja i koriste se preventivno, za terapiju oboljenja u početnim fazama ili blažih oblika bolesti, odnosno, kao dopunska terapija lekovima kod razvijenih faza oboljenja. Najčešće se koriste kod hroničnih stanja i bolesti, kod poremećene funkcije organa respiratornog, digestivnog, urinarnog i genitalnog trakta, kao i kod različitih promena na koži, kod oštećenja, upala i infekcije sluznica. Poznato je da se efekti primene biljnih lekova mogu zapaziti tek posle 2-3 nedelje uzimanja preporučenih terapijskih doza. Pored lekovitih proizvoda, biljke mogu biti i sastojak dijetetskih proizvoda. Dijetetski proizvodi koji sadrže biljne sastojke, najčešće, su, po važećem Pravilniku o zdravstvenoj ispravnosti dijetetskih proizvoda, svrstani u grupu biljnih dodataka ishrani. Bez obzira kojoj kategoriji pripadaju, biljni proizvodi moraju da zadovolje određene standardne zahteve kvaliteta. Informacije i izjave o nameni i načinu primene koje prate proizvode, moraju biti usaglašene sa kategorijom kojoj oni pripadaju, jer se samo na taj način može osigurati njihova bezbedna i efikasna primena. Dr sc. Nada Kovačević, specijalista Lekovitog bilja, redovni je profesor i dekan Farmaceutskog fakulteta Univerziteta u Beogradu. Učestvuje u realizaciji svih vidova nastave u okviru uže naučne oblasti Farmakognozija. Rukovodilac je projekta ”Ispitivanje lekovitog potencijala biljaka: Morfološka, hemijska i farmakološka karakterizacija (broj 173021)” Ministarstva prosvete i nauke Republike Srbije. Mentor je četiri magistarske teze, tri doktorske disertacije i tri specijalistička rada. Autor univerzitetskog udžbenika ”Osnova farmakognozije” i stručne publikacije „Sto lekovitih biljaka: kroz tradiciju i savremeni život srpskog naroda“. Kao autor ili koautor, objavila je više od 50 radova u međunarodnim i oko 60 u nacionalnim časopisima. Prof. Kovačević je ko-urednik časopisa Arhiv za farmaciju, član redakcije časopisa Lekovite sirovine i Phytotherapy Research, član naučnog veća Galenika a.d. i predsednik Republičke stručne komisije za farmaciju.

9

Primena biljnih proizvoda za smanjenje rizika i prevenciju kardiovaskularnih oboljenja

Prof. dr Dušanka Kitić, Medicinski fakultet Univerziteta u Nišu Kardiovaskularna oboljenja (KVO) su vodeći uzrok morbiditeta i mortaliteta danas. U 2008. godii je oko 17,3 miliona ljudi u svetu preminulo od KVO, a procenjuje se da će se do 2030. godine, ovaj broj povećati na 23,6 miliona. Jedan od primarnih zadataka Svetske zdravstvene organizacije (SZO) je smanjenje rizika od nastanka KVO. Adekvatni programi za smanjenje rizika od nastanka kardiovaskularnih bolesti u mnogim zemljama sveta su značajno redukovali učestalost njihove pojave. U prevenciji KVO preporučuju se i koriste mnogi biljni proizvodi. Faktori rizika, vezanih za ove bolesti, na koje upotreba biljnih proizvoda može uticati su: povišen krvni pritisak, povišene vrednosti lipida u krvi, povišen nivo šećera u krvi, gojaznost i stres. Odluka koji biljni proizvod preporučiti pacijentu, u kom obliku i dozi je česta nedoumica lekara i farmaceuta. Dr sc Dušanka Kitić, vanredni je profesor Medicinskog fakulteta Univerziteta u Nišu i Adjunct Assistant Professor Michigan State University, USA. Šef je Katedre za farmaciju Medicinskog fakulteta Univerziteta u Nišu. U nastavnom procesu radi u oblasti diplomskog i poslediplomskog obrazovanja studenata farmacije i poslediplomskog obraozvanja studenata medicine. Mentor je mnogobrojnih diplomskih radova i jednog doktorskog rada. Predavač je i jedan od organizatora dva International Training Workshop-a, održanih na Medicinskom fakultetu u Nišu u saradnji sa Michigan State University, USA vezanih za interakciju lekovitog bilja i životne sredine. Učestvuje kao predavač na mnogim kontinuiranim medicinskim edukacijama akreditovanim od strane Zdravstvenog saveta Srbije. Učestvovala je i učestvuje, kao istraživač, u realizaciji 7 projekta finansiranih od strane Ministarstava prosvete i nauke Republike Srbije i dva međunarodna kao i International Society for Human and Animal Mycology (ISHAM) i komisije KS H 054 za etarska ulja Instituta za standardizaciju Srbije.

10

Primena biljnih proizvoda za smanjenje rizika i prevenciju metaboličkog sindroma

Doc. dr Biljana Božin, Medicinski fakultet Univerzitet u Novom Sadu Metabolički sindrom (MS) je čest metabolički poremećaj i predstavlja uvodno stanje u pojavu šećerne ili bolesti krvnih sudova, dve najčešće bolesti savremene civilizacije. Između 20 i 30% populacije u industrijski razvijenim zemljema boluje od metaboličkogi sindroma. Način i stil života (smanjena fizička aktivnost, tzv. sedanteran način življenja) i progresivno povećanje telesne težine predstavljaju značajne faktore rizika za nastanak MS. Samo lečenje je kompleksno i, osim smanjenja telesne težine, povećane fizičke aktivnosti i promene stila života, podrazumeva i adekvatno lečenje pojedinih komponenti metaboličkog poremećaja kao što su povišen krvni pritisak, poremećaj metabolizma masti i glikoze ili već manifestna šećerna bolest. Iako je veliki broj biljaka tradicionalno upotrebljavanih u prevenciji i terapiji različitih oboljenja prihvaćen i od strane konvencionalne medicine, u lečenju metaboličkog sindroma prihvaćen je relativno mali broj droga. Kao antilipidemici primenjuju se beli luk (Allium sativum), gugul guma (Comiphora mucul), artičoka (Cynara scolymus) i grčko seme (Trigonella foenum-graecum), dok se u prevenciji i koterapiji dijabetesa koristi samo gimnema (Gymnema sylvestre). Najveći broj fitopreparata na tržištu reklamira se kao “veoma efikasan” u terapiji gojaznosti, ali je njihova delotvornost uglavnom nepotvrđena. U najvećem broju slučajeva ovakvi preparati sadrže veći broj različitih biljaka, pri čemu se u njihovom kombinovanju ne vodi računa o mogućem sinergističkom, aditivnom ili antagonističkom efektu, neželjenim efektima i toksičnosti, kao i eventualnim interakcijama sa pojedinim grupama lekova. Dr sc Biljana Božin je docent i šef Odseka za farmaciju Medicinskog fakulteta Univerziteta u Novom Sadu. Učestvuje u realizaciji nastave iz grupe predmeta Farmakognozija sa fitoterapijom za studente farmacije Medicinskog fakulteta u Novom Sadu. Autor je i recenzent brojnih radova iz navedene oblasti objavljenih u vodećim međunarodnim časopisima, koa što su Journal of Agricultural and Food Chemistry, Food Chemistry, Current Pharmaceutical Design, Planta Medica i drugih. Rukovodilac je dva međunarodna projekta bilateralne saradnje (Srbija-Slovenija i Srbija-Portugalija) i jednog projekta Pokrajinskog sekretarijata za nauku i Tehnološki razvoj. Učesnik je dva projekta republičkog Ministarstva obrazovanja i nauke i IPA prekograničnog projekta između Srbije i Italije (IPA adriatic cross-border cooperation programme).

11

RADIONICE

Prevencija kardiovaskularnih komplikacija kod metaboličkog sindroma Doc. dr Radmila Veličković Radovanović, ass Aleksandra Catić Đorđević Medicinski fakultet Univerzitet u Nišu Metabolički sindrom je bolest koja je usko povezana sa povećanim rizikom od nastanka srčanog i moždanog udara i ateroskleroze. Smatra se da 20-25% odraslih osoba boluje od metaboličkog sindroma, a sistematski pregledi pokazuju da je u sve većoj meri prisutan i kod dece. Donedavno nije smatran bolešću, ali se danas dijagnostifikuje na osnovu sledećih parametara: (i) obim struka (preko 94 cm za muškarce, odnosno, 80 cm za žene), (ii) nivo triglicerida veći od 1,7; (iii) nivo serumskog HDL niži od 1,04; (iv) pritisak 130/85 mmHg i viši; (v) intolerancija na glukozu, odnosno, vrednosti glukoze u serumu 6.4. Uloga farmaceuta 1. Procena rizika – aktivnosti koje farmaceut preuzima kako bi procenio rizik

nastanka metabolickog sindroma; 2. Prevencija – na koji način farmaceut savetodavno utiče na pacijenta sa

metaboličkim sindromom. Moguća uloga dijetetsih suplemenata u sprečavanju nastanka metaboličkog sindroma

3. Lečenje – terapijski plan farmaceuta i farmaceutske intervencije, sa posebnim osvrtom na praćenje neželjenih dejstava odabrane terapije, kao i potencijalnih interakcija.

Cilj radionice je evaluacija uloge farmaceuta i značaja učešća farmaceuta u prevenciji i lečenju metaboličkog sindroma i u prevenciji bolesti za koje metabolički sindrom povećava rizik nastanka. Osnovno je utvrditi potreban nivo znanja farmaceuta, kao i redosled aktivnosti farmaceuta u javnoj apoteci, pri neposrednom kontaktu sa pacijentom i motivaciji pacijenta sa metaboličkim sindromom. Praćenje ishoda farmaceutskih intervencija znatno olakšava definisani plan aktivnosti. Ishrana i dijetetski suplementi u smanjenju rizika od malignih bolesti Prof. dr Budimka Novakovića, doc. dr Brižita Đorđevićb, ass Neda Lakića, ass Jelena Jovičić Bataa

aMedicinski fakultet Univerzitet u Novom Sadu bFarmaceutski fakultet Univerzitet u Beogradu U pokušaju da spreče razvoj malignih bolesti, pojedinci često koriste dijetetske suplemente. Osećaj da se "čini nešto za zdravlje" jedan je od razloga primene dijetetskih suplemenata. Ljudi sa rizikom za razvoj malignih bolesti koriste suplemente kako bi "prevenirali" nastanak bolesti. Mnoštvo informacija o dijetetskim suplementima, često protivrečnih, kojima je javnost izložena putem različitih izvora, preko naučne, pa do popularne literature, otežava odabir odgovarajućeg suplementa. Odluka o upotrebi dijetetskih suplementa može biti dobar zdravstveni izbor. Pod određenim okolnostima, dijetetski suplementi mogu biti nepotrebni ili predstavljati rizik za zdravlje. Zbog toga je važno da se odluka o vrsti, farmaceutskom obliku i dozi dijetetskog suplementa donosi u konsultaciji sa lekarom ili farmaceutom.

12

Kako odabrati odgovarajući dijetetski suplement? Kojim znanjima farmaceuti i drugi zdrastveni radnici treba da raspolažu kako bi osobama koje žele da koriste dijetetske suplemente obezbedili adekvatnu pomoć?

Primena biljnih proizvoda za smanjenje rizika i prevenciju kardiovaskularnih oboljenja

Prof. dr Dušanka Kitić, ass Dragana Pavlović, ass Milica Kostić Medicinski fakultet Univerzitet u Nišu U osnovi savremene uloge zdravstvenog radnika stoji promocija zdravlja i davanje saveta pacijentima za pravilnu upotrebu lekova i biljnih proizvoda. Mnoštvo biljnih lekovitih proizvoda namenjenih prevenciji i dopunskoj terapiji različitih oboljenja kardiovaskularnog sistema ostavljaju pacijenta u nedoumici koji da odabere. Zadatak farmaceuta i lekara je da bude upoznat sa njihovim sastavom i namenom da bi mogao da preporuči proizvod koji je u skladu sa stanjem pacijenta, uz procenu eventualnih rizika koje njegova upotreba nosi. Pravilna komunikacija ca pacijentom može olakšati odabir pravog biljnog lekovitog proizvoda, ali i redukovati pojavu neželjenih reakcija i interakcija. Koji su lekoviti biljni proizvodi za koje postoji klinička potvrda efikasnosti? Koje su terapijske doze biljnih droga/ekstrakata u određenoj indikaciji? Kako ispravno usmeravati razgovor sa pacijentom da bi se odabrao odgovarajući biljni proizvod i smanjila incidenca interakcija i neželjenih reakcija?

13