prirodne vrijednosti i potencijali.pdf

5/19/2018 prirodne vrijednosti i potencijali.pdf

1/79

LLEEAAPPOOppiinneeFFoojjnniiccaaPrirodne vrijednosti i potencijali opine Fojnica

SSaarraajjeevvoo//FFoojjnniiccaa,,aauugguusstt 22000044..


2/79

Opina Fojnica LEAP

2

Ovaj projekat je finansiran od strane Rebulike Austrije Austrijske Agencije za razvoj

Uz tehniku pomoRegionalnog centra za okoli/ivotnu sredinu

za Srednju i Istonu Evropu - Ureda za Bosnu i Hercegovinu


3/79

Opina Fojnica LEAP

3

SSAADDRRAAJJ

1 PODRUJE ISTRAIVANJA 5

1.1. GEOGRAFSKI POLOAJ PODRUJA ISTRAIVANJA 5

1.1.1. Astronomsko-geografski poloaj 5

1.1.2. Fiziko-geografski poloaj 6

1.1.3. Administrativno-politiki poloaj 8

1.2. FIZIKOGEOGRAFSKE I BIOGEOGRAFSKE KARAKTERISTIKE

PODRUJA ISTRAIVANJA 9

1.2.1. Geoloko-petrografske karakteristike 9

1.2.2. Geomorfoloke karakteristike 15

1.2.3. Klimatske karakteristike 21

1.2.4. Hidrografske karakteristike 36

1.2.5. Pedoloke karakteristike 49

1.2.6. Fitogeografski poloaj 52

1.2.7. Karakteristike biodiverziteta 56

1.3. DRUTVENO-GEOGRAFSKE KARAKTERISTIKE 58

1.3.1. Stanovnitvo 58

1.3.2. Naselja 62

2. PRIRODNI RESURSI 66

2.1. Rudna i mineralna nalazita 66

2.2. Poljoprivredna zemljita 67

2.3 ume i umska zemljita 70

3. PRIVREDA 71

3.1. Vodoprivreda 72

3.2. Drutvena infrastruktura 75

4. POSEBNO ZATIENI PROSTORI 76

4.1. Regionalne vrijednosti 764.2. Lokalne prirodne vrijednosti 76

5. KULTURNO ISTORIJSKO NASLIJEE 78


4/79

Opina Fojnica LEAP

4


5/79

Opina Fojnica LEAP

5

1 PODRUJE ISTRAIVANJA

Da bi se podruje istraivanja to potpunije obrazloilo i razumjelo neophodno

je da se ono najprije poloajno odredi u odnosu na najvanije pokazateljeireg i ueg geografskog poloaja, a zatim da mu se predstave osnovne

fizikogeografske i biogeografske karakteristike.

1.1. GEOGRAFSKI POLOAJ PODRUJA ISTRAIVANJA

Osnovne odrednice geografskog poloaja odreene prirodne cjeline su njen

astronomski, fizikogeografski i administrativno-politiki poloaj.

1.1.1. Astronomsko-geografski poloaj

Opina Fojnica se rasprostire priblino izmeu 43o55'i 44o00'N, to praktino

znai da se nalazi gotovo na polovini meridionalnog rastojanja izmeu

ekvatora i sjevernog geografskog pola (Karta 1.). Ona u stvari pripada

prijelaznoj zoni izmeu krajnjih junih dijelova sjevernog umjerenog

landaftnog pojasa u sjeverne dijelove sjevernog suptropskog landaftnog

pojasa. U odnosu na granicu (prijelaznu zonu) sektornosti prostor se nalazi

zapadno i pripada priatlantskom zapadnom landaftnom sektoru sjevernog

suptropskog i umjerenog pojasa u BiH. Pomenuta granica takoer mu, sa

aspekta zonalno-pojasnih tipova landafta, definie poloaj u zapadni dio, u

kojem egzistira umsko-travni tip visinske pojasnosti. U okviru postojeih

fiziko-geografskih landaftnih regiona prostor Opine pripada

unutranjodinarskoj bosanskoj landaftnoj oblasti i to sredinjobosanskom

landaftnom podruju, na prijelazu u vanjskodinarsku bosanskohercegovaku

landaftnu oblast i u visokogorsko bosanskohercegovako landaftno

podruje.


6/79

Opina Fojnica LEAP

6

1.1.2. Fiziko-geografski poloaj

Geoloki poloaj terena odreen je njegovom cjelokupnom pripadnou

paleozojskim geolokim formacijama, koje dominiraju u irem regionu. Njihovu

spoljanju granicu tvore uglavnom formacije mezozojske i djelimino (naistoku i sjeveroistoku) kenozojske starosti. Konkretnije, ovaj prostor tvore

uglavnom staro i mladopaleozojske geoloke formacije koje imaju dosta

sloenu litostratigrafsku osnovu, nastalu kao posljedica brojnih strukturnih

poremeaja koji su se, kroz brojne tektonske faze i podfaze, odvijali u

geolokoj prolosti ovog podruja. U navedenom irem terenu su

fragmentarno uoljive i formacije sa slatkovodnim pliocenskim nevezanim i

kvartarnim, uglavnom glacijalnim i fluvioglacijalnim sedimentima. Intenzivan

utjecaj tektonike na formiranje primarnih crta reljefa vidljiv je i kroz nekoliko,

uglavnom, sekundarnih rasjeda, koji se prostiru po unutranjosti i obodu

podruja.

S generalnog geomorfolokog aspekta teren pripada Evroazijskom

morfosistemu mlaeg ulananog gorja. U uem pogledu pripada zapadnoj

sredozemnoj zoni, u okviru koje je dio geomorfostrukturne cjeline sredinjih

bosanskih Dinarida ili dinarske miogeosinklinale. S morfoklimatskog aspekta

cijelo podruje pripada fluvijalno-erozionoj oblasti sjevernog umjerenog

pojasa, sa dominantnim fluvijalno-erozionim i fluvijalno-akumulativnim tipom

reljefnih oblika. U odnosu na regionalno-morfoloki poloaj moe se

konstatovati da je to sredinji planinsko-kotlinski prostor sa dominantnim

sredogorskim i visokogorskim tipom reljefa. Karakteristike supstrata

kombinovane sa lokalnom topografijom i razvijena hidrografska mrea

odreujue su za osnovne kvantitativno-kvalitativne karakteristike povrinske

morfoskulpture.

Za ope klimatske karakteristike, osim poloaja u krajnjem junom dijelu

sjevernog umjerenog pojasa, u zoni prijelaza u sjeverne sijelove sjevernog

suptropskog pojasa, za iri prostor opine Fojnica jako je bitno da je lociran u

prostoru koji je gotovo podjednako podloan utjecaju toplih i vlanih

maritimnih zranih masa sa Atlantika i suhog i hladnog kontinentalnog zraka iz


7/79

Opina Fojnica LEAP

7

unutranjosti azijskog kontinenta. U toku godine, osim pomenute zonalne

cirkulacije, postoji i meridionalna cirkulacija, kojom hladni i suhi arktiki

maritimni zrak iz prostora Arktika, preko niskog skandinavskog gorja,

srednjeevropskih nizija, snienja na karpatskom planinskom sistemu I

Panonskog basena dospijeva u doline Vrbasa i Bosne, doprinosei takopovienju klimatskih kontrasti u cijelom prostoru. Uvaavajui ove injenice i

jo neke regionalne i lokalne klimatske modifikatore (visina i pravac pruanja

dominantnih planinskih sistema, opte reljefne karakteristike terena i sl.),

moe se konstatovati da navedeni prostor pripada irem podruju sa

izmijenjeno planinskim i planinskim tipom klime.

Sveukupna teritorijalna pripadnost crnomorskom rijenom slivu, osnovna je

odlika hidrografskog poloaja cjelokupne ire regije. Okosnicu hidrografske

mree ine rijeke Vrbas i Fojnika rijeka, u dijelu tokova koji kontaktiraju ovo

podruje, koji se nalazi u njihovim izvorinim oblastima. Osim njih, postoji vei

broj manjih vodotoka koji, cijelom svojom duinom ili donjim dijelovima toka,

pripadaju opinskom podruju. Svi oni u stvari predstavljaju lijeve ili desne

pritoke navedenih glavnih vodotoka. Najvei od njih su Jezernica i Bistrica,

koji samo u gornjim dijelovima tokova pripadaju irem terenu Prokokog

jezera. Takoer se moe konstatovati da svi pomenuti vodotoci sa ovog

podruja imaju preovlaujui kontinentalni pluvijalno-nivalni reim

vodosnadbijevanja sa maksimom u aprilu i martu.

Prostorna rasprostranjenost pedolokog supstrata ire regije kojoj pripada

Fojnica, u direktnoj je vezi sa osnovnim odlikama matinog stijenskog

materijala, optim klimatskim karakteristikama, dominantnim tipom reljefom,

razvijenou hidrografske mree i zastupljenou pojedinih vrsta ivih

organizama koji uestvuju u procesu humusne razgradnje. Uvaavajui

navedene faktore moe se konstatovati da u navedenom podruju du veih

rijenih dolina dominiraju hidromorfna tla s veim brojem razliitih podtipova,

dok su u irem podruju oko njih razvijeni distrini kambisol i ranker iz

automorfnog razdjela tala.


8/79

Opina Fojnica LEAP

8

Za iri biogeografski poloaj ovog podruja odreujui faktor su

fizikogeografska obiljeja bosanskih Dinarida, koja su rezultirala

obrazovanjem tri razliite biogegografske regije i jednim glavnim vegetacijskim

pojasem kojeg tvore liarske listopadne ume klase Querco-Fagetea.

Analizirano podruje s biogegrafskog aspekta pripada Evrosibirsko-boreoamerikoj regiji, s dominantnim biomom bukovih bukovo-jelovih uma

unutar kojeg je najzastupljeniji ekosistemom bukovih i bukovo-jelovih uma

evropske bukve. Pored njih, u ogranienim arealima rasprostranjenja,

zastupljeni su i ekosistemi planinskog bora krivulja.

1.1.3. Administrativno-politiki poloaj

Opina Fojnica sa aspekta administrativno-politikog ustroja pripada

srednjobosanskom kantonu. Povrina opine iznosi 299,98 km2, dok ukupan

broj stanovnika prema popisu iz 1991.godine iznosi 16296 stanovnika. Prema

ovim podacima prosjena gustina naseljenosti iznosi 53,8 st / km2. Od

najvanijih bosanskohercegovakih saobraajnica, za ovo podruje su vane

dvije (koje su meridionalnog pravca pruanja), koje su smjetene dolinama

rijeke Bosne i Vrbasa. Trea znaajnija saobraajnica prostire se sjeverno od

ove oblasti i ima preovlaujui upredniki pravac pruanja, tako da povezuje

prve dvije na relaciji Jajce Zenica (Karta 2. i 3.).

Sa aspekta regionalnogeografske pripadnosti istraivano podruje pripada

makroregionalnoj cjelini planinsko-kotlinske Bosne, odnosno gornjovrbasko-

plivskoj mezoregionalnoj cjelini (Nurkovi, 1988).


9/79

Opina Fojnica LEAP

9

1.2. FIZIKOGEOGRAFSKE I BIOGEOGRAFSKE KARAKTERISTIKE

PODRUJA ISTRAIVANJA

1.2.1. Geoloko-petrografske karakteristike

Svojim poloajem u centralnim Dinaridima - lee u zoni paleozojskih kriljaca i

mezozojskih krenjaka - izmeu busovake i vrbaske dislokacije, naslage

centralnobosanskog palozoika ine sloen strukturni kompleks. Kako to

navode ii& Pami(1979) prve podatke o paleozojskim naslagama planine

Vranice dali su Mojsisovics, Tietze & Bittner (1880). Na njih su se nadovezali

Katzer (1903; 1926), pa Milojkovi (1929), te Jaki (1929). Prouavanja

paleozojskih tvorevina u centralnoj Bosni poelo je relativno rano. Meutim,

mnoge nejasnoe jo uvijek ostaju. Za donji dio kriljevitih naslaga, koje lee

ispod devonskih, jo nije naen zadovoljavajui stratigrafski poloaj. Tome je

svakako doprinio i metamorfizam izvren u uslovima facije zelenih kriljaca,

koji u dubljim dijelovima prelazi u faciju epidot-amfibolsku. U paleozojskim

naslagama centralne Bosne izdvojene su tvorevine od nesigurnog silura do

permotrijasa. O eventualnom prisustvu ordovicijskih naslaga moe se samo

nagaati. Na Vranici su utvrena sva tri dijela devona: donji, srednji i gornji

(ii & Pami, 1979). U donjem dolaze karbonatne stijene (krenjako-

dolomitska facija), dok je u srednjem devonu izdvojena krenjaka od

dolomitske oblasti. Paleozojskim naslagama centralne Bosne pripadaju tereni

izmeu Jajca na sjeverozapadu, Tarina i Konjica na jugoistoku, Busovae na

istoku, te Donjeg i Gornjeg Vakufa na zapadu.

Geoloka graa cjelokupne regije planine grupe Vranica rezultat je vrlo

dugog geolokog razvoja, to je rezultiralo obrazovanjem veoma sloenih

strukturnih i litostratigrafskih odnosa. U geolokom pogledu ovo podruje

spada u bosanskohercegovake kriljave planine skupa sa Velikim Ivanom,

Bitovinjom, Zecom, Matorcem, i itom. Ove planine se pruaju u pravcu

jugoistok-sjeverozapad. Najvie planine itavog podruja obrazuju jedinstvenu

morfoloku cjelinu koja proizilazi iz jedinstvene geoloke podloge. Sve ove

planine su u niim - padinskim dijelovima, izgraene od kriljaca i riolita, za

razliku od najviih dijelova, gdje se javljaju krenjaci, dolomiti i mermeri. Na


10/79

Opina Fojnica LEAP

10

Vranici se mogu nai i silikatne i karbonatne stijene. Od karbonatnih stijena

najznaajniji su krenjaci, dolomiti, rjee mermeri trijaske ili uope

paleozojske starosti. esti su krenjaci sa prelazima u dolomite. upljikavi

krenjaci su dalji oblik karbonatnih stijena na kojima se uglavnom razvijaju

kalkomelanosoli. Od predstavnika karbonatnih supstrata bitno je istai i pojavutercijernih sedimenata, i to istih ili laporaca sa glincima. Silikatne stijene su

zastupljene predstavnicima eruptivnih i kristalastih kriljaca. Od eruptivnih

stijena najznaajniji su kvarcporfiri, koji su uglavnom paleozojske starosti.

Glavni izlivi kvarcporfira prave slivove koji su ralanjeni i poremeeni

erozijom. Uglavnom se u osnovnoj masi nalaze kristali kvarca, feldspata,

neto muskovita, a u pojedinim varijetetima i biotita. Od kristalastih kriljaca

zastupljeni su gnajsevi, mikaisti, filiti i argiloisti. Gnajsevi su zastupljeni na

podruju Matorca i Sjekire. Kvarciti i kvarcni pjeaari zauzimaju uglavnom

grebene. Sjeverne padine Vranice su graene od kiselih silikatnih stijena, gdje

dominantnu ulogu imaju kristalasti kriljci.

Devonski teren na podruju Loike, Krstaca, i Smiljevae smatra se posebnim

zbog pruanja krenjakog kompleksa u cjelini, koje je SE-NW ili skoro:

sjever-jug. Krenjake naslage na jugu grade Golet, Glavicu, i Loika, te

Krstac i Smiljevaku kosu na sjeveru. U podini prevladavaju sericitno-hloritno-

kvarcni kriljci. Mjestimice su vrlo rasprostranjeni rioliti. Krenjaci grade

najvie vrhove (Loika, Glavica). Oni su uslojeni i ponekad jae dolomitini

(Treskavica). Na Smiljevakoj kosi iznad Prokokog jezera su masivni. Na

kontaktu sa riolitima (Krstac) javljaju se mermeri. Dolomiti, inae podreenog

znaenja, smei su i karakteristinog izgleda. Ima ih u podnoju Smiljevake

kose, uz obalu jezera, te na riolitima. Devonske naslage strukturno ine blago

zatalasanu plou, rasjedima razbijenu u vie blokova. Pored draka krinoida

skoro svuda mogu nai, istina rijetko, korali i stromatoporide.

Srednji i gornji pliocen, kvartar

Krajem tercijara dolazi na Zemlji do velikih klimatskih kolebanja koja se

zavravaju kvartarnim glacijacijama. Istvoremeno, vre se snana tektonska

kretanja koja zahvaaju i nau zemlju. Dinaridi se intenzivno izdiu i izlau


11/79

Opina Fojnica LEAP

11

denudaciji i eroziji, prvo glacijalnoj, a kasnije jo i lednikoj. Rijeke prenose

ogromne mase materijala koje taloe po svojim dolinama ispunjavajui mjesta

koja tektonski tonu. Njihovi sedimenti ouvani su do danas u manjoj koliini u

obliku terasa, dok u tektonskim potolinama dostiu veliku debljinu. Na visokim

planinama, kao to je Vranica, mogu se nai gotovo svi genetske tipovekvartarnih naslaga, ali posebnu panju privlae naslage lednikog porijekla

(ii & Pami, 1977). ii & Pami (1977) navode da je Katzer (1902)

smatrao da se na Vranici mogu izdvojiti dvije glacijalne epohe: starija nia i

mlaa via. Starija bi imala snijenu granicu na 1 100 m, a mlaa na 1 600 m.

Isti austori navode da je Grund (1910) naao na Vranici 27 cirkova i sedam

velikih dolinskih gleera, dok Katzer (1924) Prokoko jezero naziva

gleerskim, jer je u njemu naao gleerske nanose.

Geoloko-petrografske karakteristike opine Fojnica odraz su opih

geotektnoskih odnosa koji postoje u iroj regiji. Ukupan broj postojeih

geolokih formacija koje dominiraju u povrinskom rasprostranjenju opine

iznosi 10 koje se pojavljuju na ukupno 34 izolirana areala (Karta 4).

Najvee povrinsko rasprostranjenje imaju formacije karbona openito

(oznaka C) sa ukupnom povrinom od 10811,3 ha. One se rasprostiru na

ukupno 3 odvojena areala od kojih najvei sa 10516,0 ha zauzima gotovo

cijelu junu polovinu opine. Karbonske tvorevine praktino nigdje nisu

pouzdano utvrene niti hronoloki posebno izdvojene, to je uglavnom razlog

za njihovo uopeno oznaavanje. Njima pripada metamorfni kompleks stijena

kojeg izmeu ostalog tvore grauvakni metapjeari, koji su superponirani u

odnosu na devonske tvorevine.

Na drugom mjestu po vrijednosti povrinskog rasprostranjenja dolaze

formacije riolita i kvarcporfirita (oznaka xPz2) koje na ukupno 14 izdvojenih

areala zauzimaju ukupnu povrinu opine od 7604,3 ha. Najkrupnije

individualne cjeline ovih formacija se nalaze u sjevernim dijelovima opine sa

vrijednou od 2306,965, odnosno 2201,240 ha povrinskog rasprostranjenja.


12/79

Opina Fojnica LEAP

12

Silur devonske formacije (oznaka S,D) predstavljene dolomitima,

vapnencima, klastitima i skriljavcima se u dva odvojena areala rasprostiru na

oko 6301,9 ha. Najrasprostranjeniji su u sjevernim i sjeveroistonim

dijelovima dijelovima opine gdje su im povrinski izboji ogranieni

formacijama riolita i kvarcporfirita ili se nalaze u njihovoj podini.

36,0

7,4

1,51,0

21,0

4,5

0,8

25,3

0,71,7

C

D

nlT

O,S

P3

Q2

S,D

T1

T21

xPz2

36,0

7,4

1,51,0

21,0

4,5

0,8

25,3

0,71,7

C

D

nlT

O,S

P3

Q2

S,D

T1

T21

xPz2

Grafikon 1. Povrinska rasprostranjenost geolokih formacija na prostoru

opine Fojnica

Silurske tvorevine u ovom prostoru jo uvijek nisu jasno izdvojene osim na

osnovu superpozicije silurskih naslaga koje ine podinu devonskim. Uglavnom

se radi o pelitskim, pelitsko-psamitskim i rjee isto psamitskim koje su

naknadno metamorfisane u kriljce. Ove naslage na analiziranom prostoru

(centralna Vranica) tvore planinske vrhove. Obino se pojavljuju uz rasjede iliunutar riolitskih masiva. U mineroloko-petrografskoj strukturi dominiraju

tamnosivi do sivocrni sercitno-hloritno-kvarcni kriljci sa primjesama finog do

sitnozrnog i izrazito bijelog kvarcita. Pored njih utvreni su i alevroliti, kvarcno-

grafitini kriljci, soivasta leita krenjeka ili dolomita te tamne kriljave

silicijske stijene. Navedene mineroloko-petrografske sastojine su najee


13/79

Opina Fojnica LEAP

13

manje promijeane sa naslagama donjeg devona, zbog ega su i dobile

navedenu oznaku.

Naslage Devona: klastiti, krenjaci i filitoidi (oznaka D) se uglavnom

rasprostiru po zapadnim i junim dijelovima opine. Broj izdvojenih cjelina saovim naslagama iznosi 6 sa ukupnom povrinom rasprostranjenja od

2224,7 ha. Naslage donjeg devona su predstavljene svijetlosivim sprudnim do

sivoplavim ploastim krenjacima, masivnim dolomitima i rjee mermerima,

koji u ovisnosti od prostora mijenjaju svoje maseno uee.

Znaajnije povrinsko rasprostranjenje ostvaruju i naslage Verfena openito

(oznaka T1) koje su petrografski predstavljene kriljavim i pjeskovitim

laporcima, crvenkastim i sivozelenim pjearima, krenjakim pjearima i

glinenim kriljcima. U minerolokoj strukturi dominiraju zelenkasti kriljavi

alevroliti sa primjesama natirija. Njihovo ukupno povrinsko uee u okviru

dvije izolovane cjeline iznosi 1358,2 ha.

Manje povrinsko rasprostranjenje imaju formacije iz kvartarne periode

odjeljak Holocen openito (oznaka Q2) koji je razvijen u prostoru aluvijalne

ravni Fojnike rijeke nizvodno od grada Fojnice. Vrlo ogranieno

rasprostranjenje imaju i aluvijalni nanosi u kompozitnim proirenjima rijeke

eljeznice. Ukupna povrna koju imaju holocenske naslage na podruju

opine iznosi oko 496,8 ha. Monost glinovito-pjeskovito-ljunkovitih

sedimenata ovih aluviona nije posebno istraivana iako im pretpostavljena

debljina nije vea od nekoliko metara. Njihova mineroloko-petrografska

struktura u svakom sluaju je odraz paleoklimatskih uvjeta pod kojima je

vreno taloenje izumrlog biljnog i ivotinjskog svijeta i erodovanog

pedolokog supstrata. S tim u vezi pretpostavljeno je prisustvo tamnosmee

do modrosive laporovite gline i urosmeeg sitnozrnog pijeska sa znaajnijim

primjesama ljutura od izumrlih pueva. Takoer se mogu pretpostaviti i

ostaci izumrle vegetacije posebno zajednica Querceto-carpinetum.

Naslage koje se nalaze na prijelazu iz Anizijskog u Ladinski kat koje

predstavljaju porfiriti, keratofiri, kvarckeratofiri, andeziti i daciti (oznaka T)


14/79

Opina Fojnica LEAP

14

imaju povrinsko rasprostranjenje od 439,7 ha. One su sadrane u samo

jednom podruju na krajnjem jugu opine. Ove naslage predstavljaju dio

vulkanogeno-sedimentne serije koja pripada anizijskom katu na prijelazu u

ladinski. Silifikovani glinoviti kriljci ukastozelene i crvene boje sa pelitskom

strukturom. Odlomci plagioklasa, karbonata i hlorita dominiraju u minerolokojstrukturi.

Formacije ordovicijum silur (oznaka O,S) koje petrografski predstavljaju

klastiti, mramori i filiti su povrinski zastupljene u dva manja izolovana

podruja na jugu opine sa ukupnom povrinom od 309,5 ha. Ove naslage su

jako metamorfisane. Hloritsko-sercitski kriljci i rjee metamorfisani pjeari

se javljaju u niim dijelovima stratigrafskog stuba, dok su u gornjim njegovim

horizontima zastupljeni argiloisti, tamni alevroliti, sercitsko-hloritski pjeskoviti

kriljci i kriljavi pjeari.

Anizijski kat: dolomiti, krenjaci i roznjaci (oznaka T21)su takoer zastupljeni

na samo dva mala podruja povrine od 241,5 ha, koja su locirana u

jugoistonom dijelu opine. Dolomiti su svjetlosivi, masivni i raspadnuti na

povrini, na osnovu ega se mjestimino obrazuju tanke nakupine

dolomitinog pijeska. Krenjaci su tamnosive i rumenkaste boje, ploasti i

uglavnom dobro uslojeni. Ove naslage uglavnom stoje u konkordantnom

odnosu na verfenske laporce i ploaste krenjake donjeg trijasa.

Najmanju povrinsku zastupljenost imaju gornjo permske naslage (oznaka P3)

koje ine kalciti i sericitsko - kloritski kriljci koje se u okviru jedne cjeline u

jugoistonom dijelu rasprostiru na 209,8 ha povrine.

Na prostoru opine su registrovana i dva velika rasjeda sa ukupnom duinom

od 18,6 km. Prvi se protee du sjeverozapadnog dijela opine na ukupnoj

duini od oko 9,1 km, dok se dugi, u ukupno 4 odvijena dijela, rasprostire du

krajnjih junih dijelova opine.


15/79

Opina Fojnica LEAP

15

1.2.2. Geomorfoloke karakteristike

Cjelokupni prostor Bosne i Hercegovine (pa samim tim i ira regija opine

Fojnica) pripada zapadnom dijelu sredozemne zone mlaih vjenanih planina.

Skelet savremenog reljefa izgraen je tokom alpskog tektonskog ciklusa, tj.tokom staroalpske tektogeneze kada su pored spoljanjih i unutranjih izdvojeni

i sredinji bosanski Dinaridi. U toku mezoalpske tektogeneze obrazovane su

osnovne tektonske navlake, a u mladoalpskoj je obrazovana savremena

morfostrukturna osnova reljefa sa periodom intenzivnog ubiranja, rasjedanja i

navlaenja (paleogena tektonika) i periodom radijalne tektonike i razlamanja

veformiranih struktura koja traje i danas (neotektonski period). Ovi procesi se

manifestuju kao diferencirana kretanja zemljine kore u vidu relativnih vertikalnih

pomjeranja, tj. pojedini se blokovi izdiu, a drugi tonu, pri emu cijeli Dinarski

masiv ima trend izdizanja. Ove savremene tektonske crte reljefa djelimino su

modelirane naknadnim djelovanjem ukupno etiri kvartarne glacijacije sa

periodima interglacijacija i evstatikim kolebanjima morskog nivoa. Recentnim

egzogenim procesima u uvjetima humidne klime formiran je veoma kompleksni

morfoskulpturni sklop.

Istaknuti odnosi vrlo ilustrativno pojanjavaju morfogenetski faktor koji je

uzrokovao svu recentnu morfostrukturno-morfoskulpturnu sloenostcjelokupnog reljefa u podruju grupe Vranica, koja pripada prijelaznoj zoni iz

spoljanjih u unutranje Dinaride. Ove planine pripadaju planinsko-kotlinskoj

oblasti Bosne i Hercegovine sa meugorskim, unutargorskim i predgorskim

reljefom, koja se prostire od peripanonske Bosne na sjeveru do pregibne zone

izmeu vanjskih i sredinjih Dinarida, koju ine visoke dinarske planine:

Grme, Srnetica, Vitorog, Vranica, Bitovinja, Bjelanica, Treskavica, Zelengora

i Magli, prema jugu. Orografski pravci planina "grupe" Vranice (NW-SE)

najee se poklapaju s poloajem osa nabora. Postoje takoer i orografskipravci (SW-NE) koji markiraju pruanje variscijskih struktura .

Planina Vranica pripada grupi visokih planina u Bosni i Hercegovini. Istom

paleozojskom geolokom graom se odlikuju Dobruka planina, Zec-planina,

Bitovnja, Kreuika planina, it i Pogorelica, te su one u geolokoj i


16/79

Opina Fojnica LEAP

16

geografskoj literaturi nazivaju grupa Vranica. Granice ovog podruja

uokviruju dolina rijeke Vrbasa Prozora i dolina rijeke Rame na jugozapadu,

doline rijeka Lave i Kozice odnosno Kiseljaka na sjeveroistoku, te dolina

rijeke Neretve, Konjica, Treanica, i Bradina na jugoistoku. Najvii vrhovi koji

ujedno predstavljaju morfostrukturnu okosnicu cjelokupnog podruja su:Nadkrstac (2110 m), Krstac (2069 m), Loika (2107 m), Treskavica (2023 m),

Tikva (1922 m), Straica (1806 m) i dr. Jednoobraznost geoloke grae

uvjetovala je u velikoj mjeri i jednoobraznost erozije i denudacije. Zbog toga

su planinska bila iroka i zaobljena, a padine neposredno iznad dolina,

duboko ralanjene i sloene. U prvom sluaju voda i snijeg nisu imali

ruilaku snagu, dok su u drugom sluaju kanalisane vode ruile i modelirale

terene graene od kriljaca na relativno strmim padinama.

Najveim dijelom tereni u prostoru grupe Vranica imaju duboko vertikalno i

horizontalno ralanjenje sa visokim, gotovo vertikalnim, uglovima nagiba i,

uope, vrlo izraenom ukupnom energijom reljefa. Ovo je izrazito planinsko

podruje u kojemu dominira arijaka struktura sa irokim navlakama. Planine

su sa stanovita strukturne geomorfologije tipa morfotektonskih antiformi (horst

antiklinale i horstantiklinorijumi) sa visinama esto preko 2.000 m. Nii,

meuplaninski (unutargorski) prostor je ispresjecan velikim brojem rijenih

dolina koje su, najee, polifazne, poligenetske, polimorfne, esto kompozitne

i kanjonaste, a u cjelini se ispoljavaju kao antecedentne i epigenetske forme.

Imaju jako neusaglaen i stepenast uzduni profil. Pravac pruanja im je, u

zavisnosti od ugla koji imaju u odnosu na direktrise osnovnih morfostruktura,

transverzalan, dijagonalan ili poprean. Malo vea podruja sa uravnjenijim

terenom susreu se u kompozitnim proirenjima Vrbasa, Bistrice i Fojnike

rijeke (Voljevako, Gornjo Vakufsko, Fojniko, Gromiljako i dr.). Tektonski su

predisponirana i naknadno oblikovana uglavnom polifluvijalnim procesima.

U ukupnoj morfoskulpturi dominiraju fluvijalni oblici predstavljeni, s jedne

strane, rijenim koritom i dolinskim stranama (fluvioerozivne forme), a s druge

strane, proluvijalnim plavinama, aluvijalnim akumulativnim terasama, aluvijalnim

polojnim ravnima te rijenim adama (fluvioakumulacione forme).


17/79

Opina Fojnica LEAP

17

Na padinskim stranama je zastupljena padinska morfoskulptura formirana

fluviodenudacionim procesima spiranja, oburvavanja, jaruanja, osipanja,

teenja i klienja. Pored njih, fragmentarno, najee kao relikti, susreu se

paleoglacijalni oblici.

Na planini Vranici je bila razvijena specifina dolinsko-cirkna i ravnjako-

supodinska mreasta glacijacija, kao i glacijacija na planinskim padinama,

sedlima i vrhovima. Samo najnepristupanija mjesta, sa izrazito strmim i

otrim formama, nisu mogla biti prekrivena snijegom i ledom. Na njima je bio

razvijen antiplanacioni i gravitacioni proces sa mraznim raspadanjem. Neki

geomorfolozi smatraju da je ta glacijacija bila intenzivnija od one koju danas

vidimo u Alpama. Oni takoer smatraju da je tektonsko izdizanje Dinarida u

risu i virmu, pored opteg zahla

enja, dovelo do planinske glacijacije, a da jeza ranijih glacijalnih epoha reljef bio nizak, odnosno da je leao ispod snijene

granice, tj. hionosfere. Od navedenih elemenata glacio-nivaciono-kriogene

paleogeomorfoloke morfoskulpture danas susreemo samo reliktne forme

reljefa koji samo detaljnom rekonstrukcijom ukazuju na svoje porijeklo. Ovaj

tip morfoskulpture zauzima samo oko 1,2 % teritorije opine i pripada klasi

ovog tipa reljefa > 800.

U uvjetima navedenih geoloko-tektonskih odnosa i pod direktnim uticajimaklime i rijene mree razvijena je vrlo raznovrsna morfoskulptura, koja je

genetski uvjetovana. Konkretnije, na opinskom podruju su prisutni

akumulativno-erozivni oblici fluvijalne, pluvijalne, nivalne, merzlotne,

gravitacione, lakustrijske i krke morfoskulpture (karta br.6.).

Fluvijalni (akumulativni i erozivni) oblici su razvijeni neposredno uz i u rijenim

koritima i predstavljeni su uglavnom slabije razvijenim jednostranim ili

dvostranim aluvijalnim ravnima i terasama na kontaktu s njima. To su uglavnommakro i mezo reljefne forme koji su primarno tektonski predisponirane a u

kasnijim fazama razvoja su naknadno fluvijalno oblikovane Pored njih prisutne

su brojne mikrofluvijalne forme od kojih su posebno karakteristini plavinski

nanosi i manja rijena ostrva koji predstavljaju akumulativne oblike. Zbog

slabije razvijenosti fluvioakumulativnom tipu morfoskulpture pripada reljefna


18/79

Opina Fojnica LEAP

18

klasa od 30 100, na koji otpada oko 3 % povrine opine. Fluvioerozivni rad

vodotoka je posebno vidljiv u procesima regresivne erozije pod ijim se

uticajima sniavaju i destruiraju razvoa, pa vodotoci poprimaju piraterijska

obiljeja. Intenzitet fluvijalne destrukcije je vidljiv uglavnom cijelom duinom

pritonih tokova Fojnike rijeke i eljeznice, osim u neposrednom prostoruua. Zato je uzduni profil, shodno geolokoj grai terena, tih tokova uglavnom

izrazito neusaglaen i karakterie se prisustvom brojnih malih brzaka i

vodopada ije dimenzije rijetko kada prelaze 1 m.

64%

26%

5%

3% 1%1%

Fluvio-denudacioni, kl.rel jefa 300 - 800 Fluvio-denudacioni, kl.reljefa > 800

fluvio-krski, kl.reljefa 5 - 30 Fluvijalni akumulativni, kl.reljefa 30 - 100

Fluvi jalni erozivni, kl .rel jefa 30 - 100 Glacijalno-nivacioni , k l. rel jefa >800

64%

26%

5%

3% 1% 1%

Fluvio-denudacioni, kl.rel jefa 300 - 800 Fluvio-denudacioni, kl.rel jefa > 800

fluvio-krski, kl.reljefa 5 - 30 Fluvijalni akumulativni, kl.reljefa 30 - 100

Fluvijalni erozivni , k l. rel jefa 30 - 100 Glacijalno-nivacioni, kl .rel jefa >800

Grafikon 2. Povrinska rasprostranjenost geomorfolokih formacija na prostoruopine Fojnica

Na padinskim stranama su vrlo intenzivni fluviodenudacioni procesi spiranja,

oburvavanja, jaruanja, klienja i teenja kojima se produktivni pedoloki sloj i

nevezani stijenski materijal doprema u neposrednu aluvijalnu zaravan (posebno


19/79

Opina Fojnica LEAP

19

na strmim dolinskim stranama onih vodotoka ija izvorina elenka se nalazi u

prostoru najveih planinskih vrhova). Pored njih, kao vrlo vaan geomorfoloki

agens je pisutno fiziko (temperaturno i mrazno) razoravanje, bioloko

raspadanje i hemijsko rastvaranje matinog stijenskog materijala, to znaajno

doprinosi cjelokupnoj poveanoj eroziji. Najei nain transporta materijala odmjesta nastanka pri planinskim vrhovima jesu lijebovi decimetarskih do

metarskih dimenzija koja se nazivaju tocila. Oni se zavravaju na neposrednom

kontaktu sa aluvijalnim ravnima, pa se na tim mjestima obrazuju manje ili vee

stijenske nakupine, razliitog stepena usitnjenosti i oblikovanosti, koji se

nazivaju sipari. Spajanjem vie odvojenih siparskih konusa u jedan se obrazuju

plazevi. To su mjesta glavne akumulacije destruiranog stijenskog materijala i

pedolokog supstrata sa padinskih strana, koji onda dalje predstavljaju

izvorine oblasti za dodatne geomorfoloke procese na njima. Intenzitet ovih

procesa direktno je ovistan, osim o klimatskim specifinostima, i o ukupnoj

(horizintalnoj i vertikalnoj) ralanjenosti reljefa kao i o vrsti geoloke podloge. S

tim u vezi fluviodenudacioni proces je diferenciran na dvije reljefne klase:

I klasa reljefa: od 300 800 na koju otpada oko 64 % i

II klasa reljefa: > 800 na koju otpada oko 26 % od ukupne povrine opine.

Kao vrlo ilustrativan primjer raznovrsnosti morfoskulpture jesu urnisi i urniska

tocila, odnosno komadi stijenskog materijala vrlo velike monosti, koji se nakon

otkidanja od matinih karbonatno-dolomitinih kompleksa preneseni u pridnene

padinske dijelove. Na mjestima odvajanja tragovi su vidljivi u obliku urniskih

ogledala, nia i potkapina. Njihovo odlaganje uglavnom je haotino, s obzirom

da je duina transporta uvjetovana njihovom monosti, intenzitetu agensa i dr.

Glavne izvorine oblasti za njih su vii hipsometrijski nivoi veine

morfostruktura, to potvruje njihov identini mineroloko-petrografski sastav.

Fluviokka morfoskulptura je rasprostranjena na krenjako-dolomitskom

supstratu, i predstavljena je brojnim mezo i mikro reljefnim formama.

Najznaajniji i pojavno najfrekventniji predstavnici ovih formi su vrtae, koje su

uglavnom do metarskih dimenzija. Pored njih mogue je utvrditi prisustvo

manjih morfolokih uvala ija geneza je vie vezana za rad stalne tekuze vode


20/79

Opina Fojnica LEAP

20

nego iskljuivo za samo krki proces. Brojni su primjeri prisustva manje

razvijenih rebrastih i mreastih krapa decimetarskih dimenzija koje su

razvijene na ogolienim krenjako-dolomitskim stijenskim masama nastalih na

strmim padinskim stranama. Intenzitet cjelokupnog fluviokrkog procesa vidljiv

je posebno u jugoistonim dijelovima opine gdje zauzimaju oko 5 % odukupne povrine opine. Razvijenost ovog tipa morfoskulpture je oznaena

reljefnom klasom od 5 30, odnosno slabo razvijenim morfolokim formama

reljefa.

Posebno mjesto u formiranju reljefa pripada glacijalnim pojavama u diluvijumu,

to se oituje u gornjim regionima sa ostacima kretanja gleera i morena, pri

emu je vrlo esto ostala gola stijena ili veliki blokovi kamenja. Pojava velikih

nagiba i otrih grebena je esta pojava, to uvjetuje odreenu dinamiku

stvaranja tla i njegovog odravanja.


21/79

Opina Fojnica LEAP

21

1.2.3. Klimatske karakteristike

Opte klimatske karakteristike ovog podruja su odraz kvantitativnih vrijednosti

klimatskih elemenata i kvalitativno-kvantitativne veliine uticaja nekolikoosnovnih klimatskih faktora od kojih su najvaniji: fizikogeografski poloaj,

reljef, stepen kontinentalnosti, estine i pravci ciklonskih i anticiklonskih putanji i

sl. Na osnovu navedenih injenica moe se konstatovati da je za utvrivanje

klimatskih karakteristika navedenog terena neophodno najprije izvriti pregled

osnovnih klimatskih elemenata, zatim izanalizirati uticaje pomenutih klmatskih

faktora, a nakon toga utvrditi klimatski tip i njegove osnovne karakteristike. U

skladu s ciljem istraivanja u ovome radu e biti prezentovane osnovne

karakteristike samo nekoliko glavnih klimatskih elemenata i sa vrlo kratkim

predstavljanjem klimatskih faktora i prezentovanjem utvrenog klimatskog tipa.

Orografski sklop terena Bosne i Hercegovine se u velikoj mjeri modifikatorski

odraava kako na njene ope klimatske karakteristike tako i na klimu pojedinih

njenih segmenata. Prostor peripanonske Bosne iroko je otvoren za upliv

hladnog kontinentalnog zraka koji dolazi sa sjevera i sjeveroistoka. Dolinama

veih rijeka (Vrbasa i Bosne), koje imaju preteno meridionalni pravac pruanja,

ovi utjecaji se proiruju duboko u unutranjost planinsko-kotlinskog prostora,tako da ostvaruju i konkretne uticaje i u prostoru planina gupe Vranica. Juni i

jugozapadni dijelovi Bosne i Hercegovine se rasprostiru neposredno uz

jadransku obalu. Najzapadnija taka se nalazi na Pljeevici, na svega 60 km

zrane linije od mora. Idui ka jugoistoku ona se sve vie pribliava obali, i na

velikom dijelu to rastojanje iznosi svega 1 km, a u zalivu Neum - Klek granica

izbija na morsku obalu. S obzirom na ovakvu situaciju, logino bi bilo oekivati

da se morski utjecaji osjeaju duboko u unutranjost Bosne i Hercegovine, to

u stvarnosti nije tako. Naime, primorska fasada planinskih sistema Dinare i

Velebita ograniava ove utjecaje na usko priobalno podruje. Dublje u

kontinentalnu unutranjost jadranska klima prodire jedino dolinom Neretve i

njenih pritoka, iako taj utjecaj stoji u obrnutom odnosu sa udaljenou od

morske obale. Ustvari, prava jadranska klima osjea se otprilike do Mostara, a

u znatno izmijenjenoj varijanti ti se utjecaji ire u gornjem dijelu toka i dolinama


22/79

Opina Fojnica LEAP

22

njenih pritoka kao i u bonim krkim poljima. Na osnovu toga moe se zakljuiti

da su na ope klimatske karakteristike analiziranog prostora uticaji jadranske

(maritimne) klime dosta slabo izraeni.

Barometarske depresije i preovlaujue prostorne putanje po kojima se

uglavnom kreu ostvraju takoer su od velikog znaaja za postojee klimatske

odnose. Od veeg broja njih, koje se kreu nad i u neposrednoj blizini Bosne i

Hercegovine vanije su samo putanje koje imaju oznaku V. Putanjam Vkreu

se depresije preko Sredozemnog mora. Putanja Va ima smjer: Biskajski zaliv -

dolina Rone - sjeverna Italija - sjeverni Jadran (Rijeki zaliv). Depresije koje se

kreu ovm putanjom utjeu na pluviometrijski reim sjevernog Jadrana, naroito

u kasnu jesen i sredinom proljea. Prije nego to dospije do Rijekog zaliva, od

putanje Vase odvaja krak koji skree ka jugoistoku (paralelno sa Apeninima)

prema Grkoj i dalje, prema Libanu. Ovaj krak je oznaen sa Ve. U Rijekom

zalivu se putanja Va rava u tri pravca: Vb, Vci Vd. Putanja Vb je usmjerena

ka sjeveroistoku (Bratislava Krakov - Varava). Ovom putanjom depresije se

najee kreu u proljee i jesen i tada utjeu na pluviometrijski reim

sjeverozapadnih i, donekle, sjevernih dijelova nae zemlje. Putanja Vc je

kanalisana Posavinom i Podunavljem ka Crnom moru. Njome se depresije

najee kreu u periodu maj - juni (glavni maksimum) i u drugoj polovini jeseni

(sekundarni maksimum). Ove zrane mase u navedenim periodima donoseobilje vlage sa Atlantika, koja se izluuje u naoj Posavini i njenom obodu.

Putanja Vd je usmjerena obalskim pojasom Jadranskog mora i dalje, preko

june Makedonije, zavrava u Egejskom moru. Tu se rava u dva pravca Vd1i

Vd2. Vd1 je usmjerena ka crnom moru, a Vd2 zavrava u istonom

Sredozemlju. putanjom Vd depresije se uglavnom kreu u martu, novembru i

decembru i tako direktno odreuju pluviometrijski reim naeg primorja i

Hercegovine.

Planinsko podruje bosanskohercegovakih Dinarida ima svjeu planinsku

klimu okarakterisanu vrlo snanim modifikatorskim uticajem reljefa koji ima

vrlo znaajnu ulogu u distribuciji padavina. Na prostoru grupe planine Vranice

je naglaena raznolikost klimatskih faktora, to je prije svega uvjetovano

geografskim poloajem, nadmorskim visinama i raznolikou reljefa. Ovo se


23/79

Opina Fojnica LEAP

23

posebno manifestira niskim zimskim temperaturama i svjeim ljetima, kao i

poveanjem koliine padavina i veim udjelom snijega u godinjoj koliini

padavina. Kie su este i u toku ljeta (Spahi, 2002). Vlaga u Bosnu i

Hercegovinu dolazi sa zapada i juga, tako da Dinaridi djeluju kao efikasna

prepreka na kojoj se kondenzuje veliki procenat vlage koju donose kinivjetrovi. Vranica ini prepreku za toplija mediteranska strujanja sa juga, a

Vlai sa ograncima Vranice (it, 1700 m) za strujanja sa zapada. Sa

sjevera ovo podruje stoji pod uticajem kontinentalne klime. Stoga se planine

izdvajaju kao otoci iznad susjednih nizinskih podruja koja se odlikuju manjom

koliinom padavina.

Cjelokupna statistiko-klimatska analiza numerikih pokazatelja u prostoru

Brko distrikta zasnovana su na rezultatima kontinuiranih mjerenja glavnih

klimatskih elemenata, obavljenih na meteorolokoj stanicama: Travnik,

Prozor, Bugojno i Sarajevo (Karta 6). Iako navedene meteoroloke stanice

svojom topolokom lokacijom ne pripadaju direktno neposrednom prostoru

Prokokog jezera, njihovi podaci mogu posluiti kao bazno polazite u

procjeni opih klimatskih karakteristika terena.


24/79

OpinaFojnicaLEAP

24

Karta6.To

pografskipoloajmeteorolokihs

tanica

c

c

c

c

M.S.Travnik

M.S.Bugojno

M.S.Prozor

M.S.Saraje

vo

5000

0

5000

10000

metara

N


25/79

Opina Fojnica LEAP

25

Meteoroloka stanica Travnik je locirana na 44 14 sjeverne geografske irine

i 17 40 istone geografske duine, pri vremenskoj razlici u odnosu na Grini

G = +1h 11min, na nadomrskoj visini od 581 m.

Srednja godinja temperatura zraka za dati desetogodinji period (1973-1984)

je bila 8,4 C. Najhladniji mjesec u godini je januar (srednja dnevna

temperatura zraka -1,49 C), dok je najtopliji mjesec bio juli (srednja dnevna

temperatura zraka 17,17 C ). Najnia srednja dnevna temperatura zraka je

zebiljeena u januaru 1983. godine (-4,8 C), dok je najvia srednja dnevna

temperatura zraka od 18,1 Czabiljeena u julu 1984. godine.

Na osnovu raspoloivih podataka o toplinskom karakteru, klima se na ovoj

stanici moe oznaiti kao umjereno topla (ut).

Ukupne mjesene padivine u datom periodu se kreu u rasponu od 544 mm u

februaru do 1054 mm u oktobru. Srednje godinje koliine padavina iznose

990,1 mm.

Rezultati analize mjesenog kinog faktora (Tab. 1) za meteoroloku stanicu

Travnik pokazuju da januar, februar, novembar i decembar imaju perhumidnu

klimu. Pet mjeseci u godini (mart, april, maj, septembar, i oktobar) imaju

humidnu, dok juni ima semihumidnu klimu. Juli i avgust su jedini mjeseci u

godini koj imaju obiljeja semiaridne klime.

Humidnost klime na meteorolokoj stanici Travnik je predstavljena

klimadijagramom (Graf. 1).


26/79

Opina Fojnica LEAP

26

Grafikon 3. Klimadijagram za meteoroloku stanicu Travnik

Meteoroloka stanica Prozor je locirana na 43 50 sjeverne geografske irinei 17 38 istone geografske duine, pri vremenskoj razlici u odnosu na Grini

G = + 1 h 10 min, i nadmorskoj visini od 800 m.


na ovoj meteorolokoj stanici iznosi 8,8 C. Najhladniji mjesec u godini je

januar (srednja dnevna temperatura zraka -0,49 C), dok je najtopliji mjesec

juli (srednja dnevna temperatura zraka 17,69 C). Najnia srednja dnevna

temperatura zraka u datom periodu je zabiljeena u januaru 1983. godine (-

3,9 C), dok je najvia srednja dnevna temperatura zraka zabiljeena u julu

1976. godine (21,6 C).


27/79

Opina Fojnica LEAP

27

Ukupna mjesena koliina padavina se kree u rasponu od 803 mm u

septembru do 1698 mm u decembru, pri emu je srednja godinja koliina

padavina 1245,1 mm.

Na osnovu obraenih podataka se moe konstatovati da se prema toplinskomkarakteru klima na ovoj meteorolokoj stanici moe oznaiti kao umjereno

topla (ut).

Rezultati analize mjesenih kinih faktora za meteoroloku stanicu Prozor

(Tab. 2) pokazuju da sedam mjeseci godinje (januar, februar, mart, april,

oktobar, novembar, i decembar) imaju perhumidnu klimu. Mjesec maj je jedini

mjesec u godini koji ima humidnu klimu, dok juni i septembar imaju

semihumidnu, avgust semiaridnu, a juli aridnu klimu.

Humidnost klime na meteorolokoj stanici Prozor je predstavljena


Grafikon 4. Klimadijagram za meteoroloku stanicu Prozor


28/79

Opina Fojnica LEAP

28

Meteoroloka stanica Bugojno je locirana na 44 04 sjeverne geografske

irine i 17 28 istone geografske duine, pri vremenskoj razlici u odnosu na

GriniG = + 1 h 10 min, i nadmorskoj visini od 562 m.


na meteorolokoj stanici Bugojno iznosi 8,7 C (Graf. 3). Najniu srednju

mjesenu temperaturu zraka ima januar (-1,1 C), a najviu juli (17,7 C).

Najvia srednja dnevna temperatura zraka je zabiljeena 1984. godine u

mjesecu julu (18,5 C), dok je najnia srednja dnevna temperatura zraka

zabiljeena 1983. godine u mjesecu januaru (4,8 C).

Ukupne mjesene koliine padavina variraju izmeu 488 mm u februaru do

1082 mm u oktobru, dok srednja godinja koliina padavina iznose

881,8 mm.

Prema toplinskom karakteru klima na ovoj meteorolokoj stanici se moe

oznaiti kao umjereno topla (ut).

Analiza mjesenog kinog faktora prema Graaninu (Tab. 3) pokazuje da

etiri mjeseca u godini (januar, februar, novembar, i decembar) imaju klimu

perhumidnog karaktera, dok tri mjeseca u godini (mart, april, i oktobar) imaju

humidan karakter klime. Mjeseci maj i septembar imaju semihumidan karakter

klime, a juni, juli i avgust semiaridan karakter klime.

Humidnost klime na meteorolokoj stanici Bugojno je predstavljena



29/79

Opina Fojnica LEAP

29

Grafikon 5. Klimadijagram za meteoroloku stanicu Bugojno

Meteoroloka stanica Sarajevo je locirana na 43 52 sjeverne geografske

irine, 18 26 istone geografske duine, pri vremenskoj razlici u odnosu na

Grini G = + 1h 14 min., na nadmorskoj visini od 630 m.


za ovu stanicu iznosi 9,48 C (Graf. 4) Najniu srednju mjesenu temperaturu

zraka ima januar (-0,4 C), a najviu juli (18,55 C). Najvia srednja dnevna

temperatura zraka (19,4 C) je zabiljeena u julu 1973. godine, kao i u julu i

avgustu 1984. godine. Najnia srednja dnevna temperatura zraka (-4,1 C) je

zabiljeena u januaru 1983. godine.

Ukupna mjesena koliina padavina varira izmeu 604 mm u januaru, i 1083

mm u oktobru. Srednja godinja koliina padavina za navedeni period iznosi

939,3 mm.

Prema toplinskom karakteru klima na ovoj meteorolokoj stanici se moe

oznaiti kao umjereno topla (ut).


30/79

Opina Fojnica LEAP

30

Analiza mjesenog kinog faktora (Tab. 4) za meteoroloku stanicu Sarajevo,

pokazuje da etiri mjeseca u godini (januar, februar, novembar, i decembar)

imaju perhumidan karakter klime. Mjeseci mart, april, i oktobar se odlikuju

humidnom klimom, dok se maj, juni i septembar odlikuju semihumidnom

klimom. Mjeseci juli i avgust imaju semiaridan karakter klime.Humidnost klime na meteorolokoj stanici Sarajevo je predstavljena


Grafikon 6. Klimadijagram za meteoroloku stanicu Sarajevo


31/79

OpinaFojnicaLEAP

Tabela1:Osnovnipluvio-termikiparametrizameteorolokustanicuTravnik

Mjesec

I

II

III

IV

V

VI

VII

VIII

IX

X

XI

XII

God.

Sred.mjes.temper.(C)

-1,49

1,04

5,31

7,58

12,71

15,99

17,17

16,67

14,36

9,19

3,03

-0,36

8,5

Sred.mjes.padav.(mm)

72,30

54,40

67,10

69,90

91,70

99,40

78,20

83,40

95,20

10,54

87,50

85,30

74,6

KFm

-

52,31

12,64

9,22

7,21

6,22

4,55

5,00

6,63

11,47

28,88

-

12,0

Oznakahumiditeta

ph

ph

h

h

h

sh

sa

sa

h

h

ph

ph

ph/p

Tabela2:Osnovnipluvio-termikiparametrizameteorolokustanicuProzor

Mjesec

I

II

III

IV

V

VI

VII

VIII

IX

X

XI

XII

God.

Sred.mjes.temp.(C)

-0,49

1,37

4,66

7,37

12,78

16,04

17,69

17,32

14,40

9,37

3,89

1,20

8,8


83,60

89,60

97,00

10,76

98,20

89,50

53,80

87,40

80,30

14,89

12,51

16,98

61,2

KFm

-

65,40

20,82

14,60

7,68

5,58

3,04

5,05

5,58

15,89

32,16

141,50

14,8

Oznakahumiditeta

ph

ph

ph

ph

h

sh

a

sa

sh

ph

ph

ph

ph


32/79

OpinaFojnicaLEAP

Tabela3:Osnovnipluvio-termikiparametrizameteorolokustanicuBugojno

Mjesec

I

II

III

IV

V

VI

VII

VIII

IX

X

XI

XII

God.

Sred.mjes.temper.(C)

-1,10

1,18

5,14

7

,61

13,04

16,42

17,75

17,01

14,13

9,45

3

,46

0,35

8,1


49,60

48,80

59,10

6

1,40

77,90

81,50

63,10

79,40

75,30

10,82

8

6,30

91,20

65,4

KFm

-

41,36

11,50

8

,07

5,97

4,96

3,55

4,66

5,33

11,45

2

4,94

260,60

12,4

Oznakahumiditeta

ph

ph

h

h

sh

sa

sa

sa

sh

h

p

h

ph

ph/h

Tabela4:Osnovnipluvio-termikiparametrizameteorolokustanicuSarajevo

Mjesec

I

II

III

IV

V

VI

VII

VIII

IX

X

XI

XII

God.

Sred.mjes.temp.(C)

-0,40

1,83

5,96

7,97

13,76

17,05

18,55

17,89

15,17

10,32

4,16

1,53

9,5


68,90

60,40

64,20

81

,40

82,70

90,90

74,10

69,90

77,50

10,83

86

,60

85,40

71,1

KFm

-

33,01

10,77

10

,21

6,01

5,33

3,99

3,91

5,11

10,49

20

,82

55,82

13,8

Oznakahumiditeta

ph

ph

h

h

sh

sh

sa

sa

sh

h

ph

ph

ph/h


33/79

Opina Fojnica LEAP

33

Orografske karakteristike reljefa su uvjetovale i velike razlike u temperaturi

izmeu podnoja planine (Fojnica, 680 m) i najviih vrhova (Nadkrstac, 2110 m).

Godinje padavine u Fojnici iznose 1234 mm, a srednja godinja temperatura je

8,2C (Vukorep, 1979). Istraivanja su pokazala da temperatura zraka generalno

opada sa porastom nadmorske visine, pri emu se ravnomjernije i jae opadanje

javlja tek na nadmorskim visinama od 1700 1800 m (Jovii, 1977). Meutim,

ove promjene u znatnoj mjeri ovise od topografije kao i visine planinskog

podruja. Za izraunavanje srednje godinje temperature zraka na istraivanom

podruju planine Vranice koritena je funkcija koju je predloio Jovii (1977) a

iji su parametri prilagoeni ovom podruju. Dobiveni rezultati pokazuju da je

prosjena srednja godinja temperatura zraka na 1600 m 4,2 C, na 1800 m

2,7 C dok na vrhu Vranice (Nadkrstac, 2110 m) iznosi 0 C. Stopa evaporacija je

niska usljed niskih temperatura. Najvei procenat gubitka vode otpada na

oticanje putem povrinskih voda.

Na osnovu nekoliko prezentovanih klimatskih elemenata moe se zakljuiti da

ovo podruje karakterie planinski tip klime. Osnovne odlike ovog tipa klime

jesu niske temperature, snien zrani pritisak, snani vjetrovi, smanjena vlanost

zraka i visoka godinja koliina padavina sa zna

ajnim u

eem izlu

evina u

vrstom (snijenom) obliku.

Prosjeni godinji broj sati stvarnog sijanja Sunca se kree u granicama od 1600

do 1700 sati godinje, to otprilike odgovara bosanskohercegovakom prosjeku.

Konkretnije, vrijednost kvantitativna vrijednost godinje izohele na liniji Jajce -

Travnik - Bjelanica Kalinovik iznosi preko 1600 sati i ima trend porasta prema

najviim dijelovima planina ove oblasti. Ovakav zakljuak se namee kao

posljedica zakonomjernog porasta prozranosti zraka sa porastom nadmorske

visine u centralnom - planinskom dijelu Bosne i Hercegovine. Na osnovu toga se

moe sasvim pouzdano zakljuiti da i neposredni prostor Prokokog jezera ima

blisku godinju vrijednost insolacije: izmeu 1550 do 1600 sati. Ovo je svakako

prosjek, s obzirom da na vrijednost insolacije direktni utjecaj ostvaruju lokalne


34/79

Opina Fojnica LEAP

34

morfoloke specifinosti prostora posebno uglovi nagiba i ekspozicije terena,

pa su u vezi s tim prisutna poveanja ili smanjenja vrijednosti u odnosu na

navedeni prosjek.

Srednja godinja temperatura zraka u ovom klimatskom tipu je u prosjeku ispod

9 C. Najtopliji mjesec ima srednju temperaturu iznad 10C s tim da ne prelazi

gornji termiki prag od 18C. Najhladniji mjesec je januar sa negativnom

srednjom temperaturom koja je ispod -3 C. Ukupno etiri mjeseca (decembar

april) u prosjeku imaju negativnu temperaturu. Prosjeno godinje kolebanje

temperatua nije veliko i kree se u rasponu od 18 C do 19 C. Vrlo ralanjen

reljef na mikro i mezo planu izuzetno pogoduje obrazovanju karakteristinih

termikih obrta temperaturnih inverzija. One su naroito razvijene tokomzimskog dijela godine, posebno u nonim satima, kada prisustvo debelog

snijenog pokrivaa uzrokuje vrlo intenzivno rashlaivanje topografske povrine.

Negativne zimske temperature i visoka koliina padavina uvjetuje obrazovanje

snijenog pokrivaa vrlo velike monosti (i do nekoliko metara debljine) usljed

ega je njegovo prisustvo pomjereno do u kasno proljee.

Osnovni tipovi godinjih doba koja se ovdje pojavljuju su umjereno toplo (Fojnicai nii hipsometrijski nivoi) do prohladno ljeto (Prokoko jezero i vii hipsometrijski

nivoi) i umjereno hladne, hladne i surove zime.

Isparavanje u ovom prostoru je poveano i generalno raste sa porastom

nadmorske visine jer se smanjuje zrani pritisak. Ali, poto sa porastom

nadmorske visine temperature opadaju, to se moe zakljuiti da apsolutna

vlanost opada sa porastom nadmorske visine. Oblanost je tokom ljeta najvia

pri vrhu planina i smanjuje se sa opadanjem nadmorskih visina, zbog pojave

dolinskih vjetrova. Zimi je situacija obrnuta.

Godinja visina padavina po pravilu je velika, ali i na njen godinji tok znaajan

uticaj ostvaruju morfoloke specifinosti terena. U prosjeku ona se u ovom


35/79

Opina Fojnica LEAP

35

prostoru kree od oko 1200 mm pa do oko 1500 mm, i vremenski su gotovo

ravnomjerno rasporeene, pa sunih mjeseci gotovo i da nema. Konkretnije

godinje relativno kolebanje padavina iznosi oko 5 % - 8,6 %. Glavni maksimum

padavina je u poznoj jeseni ili na samomo poetku zime (novembar decembar)

dok glavni minimum padavina nastupa u obino u avgustu.

Dominantni vjetrovi su takoer uvjetovani reljefnim sklopom, koji ga svojom

morfologijom modificira i u smislu pravaca i intenziteta puhanja. U sutini mogu

se utvrditi dvije vrste vjetrova koji imaju dnevni period. To su dolinski i gorski

vjetar ili danik i nonik. Pored njih, svakako su mogue pojave vjetrova

regionalnog prostornog obuhvata ija pojava je vezana za prisustvo

barometarskih depresija. Njihov intenzitet esto puta moe imati orkanskikarakter (preko 20 m/s).

U ovakvim klimatskim uvjetima prestaje kompaktna zona ume i mogue su

pojave vrlo oskudnih areala rasprostranjenja krljavih stabala bukve, smre i

klekovine bora. Dominantni tip vegetacije je travna koju predstavljaju planinski

panjaci unutar kojih su prisutne brojne rijetke i endemine vrste.

Shodno svim iznesenim karakteristikama glavnih klimatskih elemenata i klimatskih

faktora mogue je, pored ve iznesenog (opisnog) klimatskog tipa odrediti

klimatski tip ovog podruja i sa aspekta Kepenove klasifikacije klime. Konkretnije,

u irem prostoru se mogu utvrditi dva glavna klimatska tipa (Karta 8 - Geografski

raspored glavnih klimatskih tipova u Bosni i Hercegovini (po W. Kppenu)). Prvi od

njih ima oznaku Cf i zastupljen je po najniim hipsometrijskim nivoima masiva

Vranice (oko Fojnice i okoline) i njegovom neposrednom obodu do nadmorske

visine od oko 1.000 m. Na osnovu utvrenog termikog reima ovog prostornog

dijela masiva i iznesenih statistikih pretpostavki pluviotermikog reima, ovaj

glavni klimatski tip se dalje moe izdiferencirati u klimatski podtip Cfb

umjerenotopla vlana klima s toplim ljetom.


36/79

Opina Fojnica LEAP

36

Na nadmorskim visinama od preko 1.000 m se moe utvrditi Df glavni klimatski tip,

koji se, analogno godinjem termikom reimu, moe izdiferencirati u dva

klimatska podtipa. Dfb klimatski podtip ili vlana borealna klima s toplim ljetom se

prostire u visinskom pojasu od 1.000 do 1.500 m nadmorske visine, dok je od

1.500 m nadmorske visine pa do najviih vrhova je zastupljen Dfc klimatski podtip

ili vlana borealna klima sa svjeim ljetom.

1.2.4. Hidrografske karakteristike

Planine "grupe" Vranice ine vododjelnicu slivova Jadranskog i Crnog mora.

Bosna i Vrbas prikupljaju vode crnomorskom, a Neretva jadranskom slivu. Glavnipovrinski vodotoci se nalaze po obodu planine Vranice. Rama, Neretvica i

Neretva su kolektori povrinskih voda na jugozapadnim padinama, Lava,

Fojnika rijeka i Lepenica sa Bosnom na sjeveroistonom, a Vrbas na

jugozapadnom dijelu podruja. Kao i uvijek, geoloko-geomorfoloke

karakteristike terena uslovljavaju karakter uzdunih rijenih profila. Na planinskim

bilima nagib je blag, za razliku od padinskih dijelova uz Vrbas i Fojniku rijeku.

1.2.4.1. Rijeni sistem i rijena mrea

Prostor opine Fojnica ima razvijenu rijenu mreu koja gotovo cjelokupno (preko

90 % povrine oine) pripada neposrednom slivnom podruju Fojnike rijeke.

Samo krajnji sjeverni dijelovi opine koji hidrografski gravitiraju toku Kozice

pripadaju slivu rijeke Lave. Prema nainu postanka cjelokupna rijena mrea

ima obiljeja normalne hidrografske elenke, zbog ega se unutar nje mogu

izdvojiti svi rangovi vodotoka: curci, manji potoci, potoci, manje rijeke i rijeke.Vrlo

karakteristino za postojeu hidrografsku elenku je i prisustvo velikog broja

izvora kontaktnog tipa koji su dovoljno vodoizdani da se od njih direktno

obrazuju manji tokovi. U odnosu na geoloku grau terena i preovladavajue

fizikogeografske uvjete prostor opine Fojnica ima povrinski tip rijene mree


37/79

Opina Fojnica LEAP

37

sa gotovo neznatnim udjelom podzemnog oticanja. Na bazi toga realno je

oekivati da je i duina povrinskog oticanja (l0) dosta velika. Konkretnije,

koristei osnovnu formulu za duinu povrinskog oticanja, prema kojoj je l0

priblino jednaka polovini obrnuto srazmjerne veliine gustine rijene mree,

dobije se vrijednost od oko 1 km. Navedena vrijednost ukazuje da gotovo

polovina padavinske vode u slivu Fojnike rijeke ispari prije nego to dotekne u

vodotok.

Ukupan broj vodotoka koji obrazuje cjelokupnu povrinsku rijenu mreu iznosi

820, dok ukupna duina svih tokova, odreena planimetrisanjem duina

vodotoka sa topografskih karta razmjere 1 : 25000 (listovi: Bitovnja planina, it,

Nadkrstac, Merdanii, Fojnica, Kiseljak i Busovaa) iznosi 600,62 km. Okosnicu

cjelokupne rijene mree ini Fojnika rijeka, sa pritokom eljeznicom. Nastaje

sutokom tokova Jezernice i Borovnice u prostoru Tovarita odakle i nosi

navedeni hidronim, sa duinom od 38,17 km. Izvorinu elenku joj predstavljaju

navedeni tokovi Jezernice (9,14 km) i Borovnice (6,19 km) i potoka Pavlovac

(5,66 km) sa pritokama, s tim da se za izvorite uzima dua pritoka Jezernica, pa

se moe konstatovati da nastaje u prostoru Prokokog jezera (Suhojezerski

potok). Ukupni rijeni pad joj iznosi 1339 m, dok prosjeni pad ima vrijednost od

24,3 . Njena rijena dolina se moe okarakterisati kao polimorfna s veim

brojem manjih kompzitnih proirenje i suenja. U jednom takvom veem

dolinskom proirenju, u prostoru sutoke Fojnike rijeke i eljeznice, smjeten je

manji grad i opinsko sredite Fojnica. Dugi glavni vodotok je rijeka eljeznica

ija duina u dijelu koji pripada opini Fojnica iznosi 28,64 km.

Postojea rijena mrea se u odnosu na stalnost vodosnadbijevanja moe

izdiferencirati na stalne i periodine tokove (karta 7.). Stalni vodotoci su ono kod

kojih je ukupno priticanje vode u rijeno korito vee od gubitka vodeisparavanjem ili poniranjem, ili konkretnije kod kojih snadbjevenost rijenog korita

vodenom masom pozitivna tokom cijele godine. Ukupan broj stalnih vodotoka na

cijeloj teritoriji opine iznosi 211, koji ostvaruju ukupnu duinu od 354,22 km ili

oko 59 % od duine cjelokupne rijene mree. Osim spomenutih glavnih tokova


38/79

Opina Fojnica LEAP

38

Fojnike rijeke i eljeznice glavni stalni tokovi su: Jezernica, Borovnica, Zavol,

Runjeviki potok, Mujagin studenac, Grozniavica, Odove bare, Robov potok,

Poarna, Puhovaki potok, Kalimanac, Javorovaki potok, Konjuh, Neretvica,

Bukovski potok, Korita, Pavlovac, Jastrebac, Bistrica, Antonov potok, Kajesevac,

Ponjusina, Ripulja, Parezski potok, Brtlonjak, Banove sjee, Stupnjak, Ljutes,

Buk, Zahor, Hamac, Bukovik, Brloki potok, Radi potok, Veliki Vranjak, Mali

Vranjak, Boanija, Strugovi, Moila, Zahorski potok, upljiki potok, Brloni

potok, emernika rijeka, Kozica, Studenac, Poljanski potok, Luki potok, Garski

potok, Razdolje, Sajevica, Brvanjski potok, Srdeljski potok, Ljeevaki potok,

Lijeva rijeka, Popratinski potok, Boevaki potok, Gorocvijet, Rastinica,

Zeleniki potok, Dehenemski potok, Otigoski potok, Ploarski potok, Ludeki

potok, Rastov, potok, Krivodol, Treniki potok, Bikavac i Mraki potok. Periodinivodotoci su oni kod kojih je pozitivan vodni bilans vodene mase u rijenom koritu

prisutan samo tokom jednog dijela godine, odnosno tokom padavinske sezone.

Broj periodinih tokova (ili suica i suhaja) na podruju opine iznosi 609 to je

oko 74 % od ukupnog navedenog broja vodotoka. Njihova ukupna duina iznosi

246,34 km ili 41 % od cjelokupne duinske sume vodotoka cijele opine. Glavniji

periodini tokovi su: Suhojezerski potok, Korito, Brezovik, Vuak, Podrosulja,

Markov potok, Raanski potok, Vratolomski potok, Lastva, Milodraka

esma,

Lajeviki potok, Jeli, Javorak, Mlinski potok, Pusine, Osojski potok, Zdrava

voda, Vujak, Slanci, Asin potok, Plandiki potok i Bijela voda. Osim navedenih

tipova vodotoka na teritoriji opine je identificirano nekoliko vodotoka koji imaju

karakter ponornica. Oni su vezani za krka podruja, posebno u irem prostoru

Uketovca i Orlovae. Na bazi iznesenih injenica se moe konstatirati da

dominantnu ulogu u povrinskoj rijenoj mrei, bez obzira na njihov manji broj,

imaju vodotoci koji imaju stalni reim vodosnadbijevanja.

Rangiranje rijene mree na nivou opine je izvreno prema Sherveovoj

klasifikaciji i u odnosu na generalisanu mreu vodotoka koja je dobivena

planimetrisanjem sa karte razmjere 1 : 200000 (listovi Sarajevo i Travnik) (karta


39/79

Opina Fojnica LEAP

39

8.). Najvei rang od 37 je utvren kod Fojnike rijeke, dok eljeznica na uu ima

rang 37.

estina vodotoka je odreena odnosom broja tokova s jedne i povrine opine

Fojnica s druge strane, odnosno:

Df= N / F

Na ovaj nain je izraunata prosjena estina vodotoka koja za cijeli prostor

opine iznosi 2,7 / km2, to se uklapa u prosjek planinsko-kotlinskog prostora

Bosne i Hercegovine, gdje su tokovi kratki ali esti.

Gustina rijene mree odreena po Neumannovom obrascu predstavlja odnos iz

duine svih vodotoka s jedne i povrine opine Fojnica s druge strane, odnosno:

Gf= L / F

Na ovaj nain odreena gustina rijene mree iznosi 2,0 km/km2, to je za oko

40 % iznad bosanskohercegovakog prosjeka.

Analizirana na planu rijena mrea opine Fojnica pripada dendroidnom tipu, to

je posljedica dominantne nekarbonatne grae terena.

1.2.4.2. Rijeni reim

Vodostaj

Ovaj osnovni hidroloki pokazatelj rijenot reima nainstrumentalno je mjeren

samo na Fojnikoj rijeci i to na vodomjeru Fojnica podstijene. Broj vodomjera je1911, tip vodomjera je vodomjerna letva a poetak rada vodomjera datira od

1956.godine.

Usrednjeni rezultati godinjeg toka srednje visine vodostaja u

etrdesetogodinjem periodu predstavljeni su na narednom grafikonu.


40/79

Opina Fojnica LEAP

40

Grafikon 7. Godinji tok srednjih mjesenih vodostaja na Fojnikoj rijeci (u cm)

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

110

120

130

140

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII

cm

Srednji mjeseni vodostaj Prosjeni godinji vodostaj

Prosjeni godinji vodostaj izmjereni u navedenom vremenskom periodu (1956.

1985.) iznosi 99,1 cm, ali je uoljiva izrazita neravnomjernost u godinjem toku.

Konkretnije, u godinjem hodu srednjih vodostaja mogu se izdvojiti dva

karakteristina vremenska intervala unutar kojih su evidentni visoki odnosno

snieni vodostaji. Period visokih vodostaja pada u vremenskom intervalu od

februara do maja, sa prosjekom od 119,1 cm, sa maksimumom u aprilu 130,5

cm. Snieni vodostaji su registrovani u periodu juni oktobar sa periodskim od

80,3 cm. Minimum vodostaja nastupa u augustu kada iznosi svega 70,3 cm.

Analizom grafikona godinjeg toka moe se uoiti prisustvo jo po jednog

sekundarnog maksimuma odnosno minimuma vodostaja. Sekundarni maksimum

pada na decembar sa vrijednou od 112,1 cm, dok sekundarni minimum

nastupa u januaru kada mu je vrijednost bliska godinjem prosjeku - 99,2 cm.


41/79

Opina Fojnica LEAP

41

Slian godinji hod imaju srednji visoki vodostaji (Grafikon 8). Oni predstavljaju

aritmetiku sredinu najviih voda tokom svih dvanaest mjeseci u

etrdesetogodinjem periodu. Prosjeni godinji visoki vodostaj na Fojnikoj rijeciiznosi 150,5 cm.

Grafikon 8. Godinji tok srednjih mjesenih visokih vodostaja na Fojnikoj rijeci (u cm)

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

110

120

130

140

150160

170

180

190

200

210


cm

Srednji visoki mjeseni vodos taji Srednji godi nji protic aj

Povieni visoki vodostaji nastupaju tokom perioda febrar maj sa prosjekom od

177,7 cm. Maksimum visokih vodostaja nastupa tokom aprila kada iznosi 189

cm. Periodski minimum srednjih visokih vodostaja takoer nastupa u identinom

vremenu sa srednjim, odnosno u vremenskom intervalu od juna do septembra,

kada prosjek iznosi 113,4 cm. Najmanju mjesenu vrijednost srednjeg visokog

vodostaja ima takoer august sa 93,7 cm. Za visoke vode je neto izraeniji

sekundarni novembarsko-decembarski maksimum vodostaja sa vrijednou od

190,9 cm. Ova poveanje visokih voda povezano je sa sekundarnom


42/79

Opina Fojnica LEAP

42

padavinskom sezonom u periodu kasna jesen rana zima. Visina kinih

padavina tokom nje je dosta visoka i vremenski postojana to rezultira

znaajnijim poveanjem dotoka padavinske vode u rijena korita odnosno

porastom nivoa vode u njima. Sekundarni padavinski minimum, je slino kao i

kod srednje vidsokih voda, vezan za januar, ali je i on sa vrijednou od 146,3

cm znatno izraeniji od spomenutog analoga. Ovo je posljedica prije svega

sniene koliine padavina jer je to vrijeme drugog padavinskog minimuma u

planinsko-kotlinskoj oblasti BiH. Zbog preovlaujuih negativnih zimskih

temperatura padavine se uglavnom izluuju u vrstom stanju i vezane su za

mjesto, pa je zbog praktino zanemarljivog otapanja njihov dotok u rijena korita

izrazito malen.

Trei karakteristini pokazatelj vodostaja su srednje niske (male) vode, koje su

predstavljene na grafikonu br. 9.

Grafikon br.9. Godinji tok srednjih mjesenih niskih vodostaja na Fojnikoj rijeci (u cm)

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

110


cm

Srednji niski mjeseni vodostaji Prosjeni godinji vodostaj


43/79

Opina Fojnica LEAP

43

One prestavljaju aritmetiku sredinu najniih vodostaju tokom svih dvanaest

mjeseci u analiziranom etrdesetogodinjem periodu.

Prosjeni godinji niski vodostaj ima vrijednost od 78,3 cm, ali je izrazita

neravnomjernost u godinjem hodu i ovdje izrazita. Vrijeme nastupanjapovienijih malih voda pada na prvu polovinu godine (januar juni) sa

periodskim prosjekom od 89,7 cm. Masimalni niski vodostaji nastupaju tokom

aprila sa vrijednou od 105,2 cm. Druga polovina godine (juli decembar) se

karakterie sa smanjenim niskim vodostajima to reprezentira polugodinji

prosjek od 66,8 cm, sa minimumumom niskih voda u augustu od svega 61,3 cm.

Ovakav vremenski reim rasporeda niskih voda ima slinu uzroniku analogiju

koja je utvrena i kod visokih voda, a to su prije svega pojave uglavnokratkotrajnih (viednevnih) sunih perioda tokom kojih se dotok vode u rijena

korita znaajno smanji. Ovo je posebno karakteristino za dva najtoplija mjeseca

juli i august kada je vremenski kontinuitet sniene visine padavine (a time i

dotoka vode u rijena korita) praktino prisutan tokom cijele njihove duine

trajanja. Povoljnija situacija sa aspekta reima hranjenja vodotoka je tokom

proljenih mjeseci kada se osim prisustva prve padavinske sezone vodotoci

dodatno vodosnadbijevaju sa otopljenom vodom od snijenog pokrivaa,ime je

mogunost pojave bezvodnih perioda smanjen na najmanju moguu mjeru.

Proticaj

Proticaj je funkcija vodostaja i predstavlja najvaniji element rijenog reima koji

predstavlja promjene koliine vode u vodotocima.

Godnji hod srednjih mjesenih proticaja u viegodinjem periodu na Fojnikoj

rijeci je predstavljen na grafikonu br.10. Prosjeni godinji srednji proticaj iznosi18,2 m-3 sec-1. U godinjem hodu ovog tipa proticaja se mogu izdvojiti dva

karakteristina perioda.


44/79

Opina Fojnica LEAP

44

Grafikon 10. Godinji tok srednjih mjesenih proticaja na Fojnikoj rijeci (u m-3 sec-1)

0

2

4

6

810

12

14

16

18

20

22

24

26

28

30

32

34


m-3sec-1

Srednji mjeseni proticaji Srednji godinji proticaj

Period povienih vodostaja je vremenski pozicioniran na januar maj tokom

kojeg prosjek iznosi 26,9 18,2 m-3 sec-1 sa maksimom u februaru 30,1 m-3 sec-1

i aprilu 33,6 m-3 sec-1. Preostali (dui) dio godine se karakterie vrijednostima

ispod godinjeg prosjeka. Periodski srednjak iznosi 11,9 m-3 sec-1, sa minimalnim

proticajima tokom augusta 9,3 m-3 sec-1, septembra 10,3 m-3 sec-1i oktobra

8,9 m-3 sec-1. Ovakav godinji hod srednjih proticaja je posljedica itavog niza

faktora od kojih su najznaajniji fizikogeografski izraeni preko veliine utjecaja

klimatskih elemenata (visinae padavina, temperature i isparavanja), reljefa

(posebno njegove ralanjenosti), geoloke gra

e, tipova tla i gustine rije

ne

mree. Na vrijednosti proticaja posebnu ulogu ostvaruju i antropogeni faktori

rijenog reima koji se na prostoru opine ogledaju preko intenziteta obrade tla,

stepena urbanizacije, intenziteta umske sjee i izgradnje vjetakih

hidroakumulacija.


45/79

Opina Fojnica LEAP

45

Srednji maksimalni mjeseni proticaji su predstavljeni na grafikonu br.11. Njihov

godinji prosjek iznosi 43,7 m-3 sec-1to je za oko 2,4 puta vie od prethodnog

analoga (srednji proticaji).

Grafikon 11. Godinji tok srednjih mjesenih maksimalnih proticaja na Fojnikoj rijeci.

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

50

55

60

65

70

75


m-3sec -1

Srednji maksimalni mjeseni p rot icaj i S rednj i godinj i p rot icaj

Odreene razlike postoje i kad je u pitanju godinji hod. Konkretnije, period

povienih maksimalnih vodostaja vremenski obuhvata takoer pet mjeseci ali u

intervalu decembar januar, sa vrijednou prosjeka od 65,0 m-3 sec-1.

Maksimalni proticaji nastupaju u decembru 70,6 m-3 sec-1 i martu 67,1 m-3

sec-1

. Period smanjenih maksimalni vodostaja nastupa tokom perioda maj novembar, sa periodskim prosjekom od 28,5 m-3 sec-1. Minimumi ovih vodostaja

su vremenski pozicionirani na juni 21,2 m -3 sec-1i oktobar 21,0 m-3 sec-1.


46/79

Opina Fojnica LEAP

46

Treu karakteristinu kategoriju proticaja predstavljaju srednji minimalni mjeseni

proticaji, iji godinji prosjek na Fojnikoj rijeci iznosi svega 9,9 m-3 sec-1(grafikon

br. 12).

Grafikon 12. Godinji tok srednjih mjesenih minimalnih proticaja na Fojnikoj rijeci.

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

1011

12

13

14

15

16

17

18

19

20


m-3sec -1

Srednji minimalni mjeseni prot ic aji S rednji godi nji prot ic aj

Vrijeme nastupanja povienih minimalnih proticaja je pozicioniran na period

januar maj sa periodskim prosjekom od 14,1 m-3 sec-1. Masimalnu mjesenu

vrijednost ima april sa 19,3 m-3 sec-1. Preostali dio godine (juni decembar) ima

periodski prosjek ispod godinjeg sa svega 6,9 m-3 sec-1. Minimum ovog tipa

proticaja nastupa u augustu 5,4 m-3 sec-1i oktobru 5,7 m-3 sec-1.

Na osnovu iznesenih stavova o kvantitativno-vremenskoj dinamici godinjihtokova vodostaja i proticaja moe se definisati i tip rijenog reima na Fojnikoj

rijeci. U odnosu na klasifikaciju M.Pardea, prilagoenu fizikogeografskim

karakteristikama opine Fojnica, utvreni tip rijenog reima se moe

okarakterisati kao pluvijalno-nivalni umjereno-kontinentalna varijanta.


47/79

Opina Fojnica LEAP

47

1.2.4.3. Jezera

Na prostoru opine Fojnica se moe identificirati nekoliko prirodnih akvatorija, od

kojih je najvanije Prokoko jezero. Locirano je na jugoistonoj strani Vranice, u

podgorini najvieg vrha Nadkrstac (2110 m) na nadmorskoj visini od 1485 m.

Slika br.1. Batimetrijski plan prokokog jezera. (Izvor: Spahi, 2001.)

5 7 mPros ena dubina

1 3 0mMaksimalna dubina

276.214 7Za remina ezera

1 4Koefici ent razuenosti

1.060 0 mDuina obalne lini e

133 4 mSredn a irina ezera

191 3 mMaksimalna irina

426 0 mDuina ezera

48.330 0Povrina ezera


48/79

Opina Fojnica LEAP

48

Postanak jezera se uglavno vezuje sa antropogenim utjecajima u smislu

zaepljavanja odvodnih kanala koji su locirani po dnu jezerske kotline za potrebe

napajanja stoke. Osnovni pokazatelji morfometrijskih karakteristika ovog jezera

predstavljeni su na slici br.1. Prema planu Srednjebosanskog kantona/upanije o

valorizaciji prirodne sredine Prokoko jezero predstavlja nukleus zatienog

prirodnog podruja spomenik prirode.

Pored Prokokog jezera na prostoru opine posebno u njegovim krajnim

zapadnim i jugozapadnim dijelovima utveno je prisustvo vie jezerskih

akvatorija vrlo malih dimenzija (karta 7.). Najznaajnija je skupina od ukupno 9

manjih jezera u prostoru izvorine elenke rijeke Bistrice, od kojih najvee ima

povrinu od 2936,5 m2. Nastala su ispunjavanjem veih vrtaa padavinskom

vodom, i hidroloki reimi su im uglavnom povezani sa godinjim tokom visine

padavina. U drugoj oblasti, du istonih padina prokoke kotline je registrovano

ukupno 7 malih jezeraca, iji postanak je slian prethodnim.

1.2.4.4. Izvori

Na prostoru opine Fojnica postoji veliki broj izvora koji su gravitacionog tipa i

razliitog stepena vodoizdanosti. Veoma su razliiti i po vremenu trajanja pa se

mogu okarakterisati kao oni koji imaju stalni, periodini ili povremeni karakter.

Njihov ukupni broj na opinskoj teritoriji, odreen sa TK = 1 : 25000 (karta 7.)

iznosi oko 140, meu kojima su najvaniji: Kuljavica, Klade, Vodice, Poarna,

Ilijino vrelo, Biliino vrelo, Kotline, Muka voda, Studenac, estanovac, Veselica,

Jasen vrela, Strievica, Pusina, Tugola, Rosilj, Moila, Drenakovac, Kolovoja i

Studenac.


49/79

Opina Fojnica LEAP

49

1.2.5. Pedoloke karakteristike

Budui da vegetacijski pokrivamora biti adekvatan kako bi sprijeio eroziju tla i, u

zonama koje su tome podlone, rezistentan na djelovanje lavina, kapacitetprihvata je nii za ovakva tla u odnosu na slina tla u nizinskim podrujima (Karta

9).

1%3% 1%2%

5%

88%

Litosol,kalkomelanosol i mozaik litosol-kalkomelanosol na krenjacima i dolomituKalkokambisol i mozaik kalkomelanosol-kalkokambisol na krenjaku

Rendzina i kompleks litosol-rendzina na dolomitu

Kompleks ranker-distrini kambisol na kiselim silikatnim stijenama

Distrini kambisol na kiselim silikatnim stijenama

Fluviosol

1%3% 1%2%

5%

88%

Litosol,kalkomelanosol i mozaik litosol-kalkomelanosol na krenjacima i dolomitu

Kalkokambisol i mozaik kalkomelanosol-kalkokambisol na krenjaku

Rendzina i kompleks litosol-rendzina na dolomitu

Kompleks ranker-distrini kambisol na kiselim silikatnim stijenama

Distrini kambisol na kiselim silikatnim stijenama

Fluviosol

Grafikon 13. Uee glavnih tipova tala na podruju opine Fojnica.

Na silikatnim kiselim supstratima nalaze se svi lanovi serije od rankera,

distrinog kambisola, luvisola, brunipodzola i podzola te pseudogleja. Na

karbonatnim supstratima se takoer mogu nai svi lanovi razvojne serije kao to

su kalkomelanosoli, rendzine na dolomitu i laporcu, te kalkokambisoli i luvisoli na


50/79

Opina Fojnica LEAP

50

krenjacima. Najznaajniji tip tla je distrini kambisol koji zauzima najvee

povrine i pokazuje najveu heterogenost u svojim svojstvima (Vukorep, 1979).

Pojedini tipovi tla su iskljuivo uvjetovani reljefom, kao to su to rankeri ili luvisoli

na kiselim silikatnim stijenama. Od planinskih tipova tla, pored raznih skeletnih,

netipskih tala, po stijenama, kamenjarima, toilima, morenama, zatim tala koja su

zadrala boju podloge (litohromatska tla) potebno je istai vrlo rasprostranjene

planinske crnice, tipska tla planinskog pojasa. U ovisnosti od podloge planinske

crnice se dijele na karbonatne i beskarbonatne. Kisele crnice mogu nastati i na

karbonatnoj podlozi, na mjestima na kojima nije osigurano naknadno

snabdijevanje karbonatima. Crna boja potjee od humusa koji se tamo

nagomilava, jer nema povoljnih uslova za mikrobioloko razaranje organske

materije. Ovaj proces nagomilavanja humusnih materija javlja se ve naapsolutnoj visini od 1000 m, a tipino je razvijen u onom dijelu planinske zone

koja prima vie padavina.

1.2.5.1. Tla na silikatnim supstratima

Tresetno tlo. Osnovna karakteristika ovog tipa tla je bogatstvo organskom

materijom, kisela reakcija, i bogatstvo hranjivim materijama. Tresetna tla serazvijaju na vrlo vlanim stanitima sa prilino stabilnim nivoom podzemne vode.

Dubina je do 15 cm, a pH vrijednost varira izmeu 3.4 i 6.6. Sadrina humusa u

% apsolutno suhog tla varira izmeu 4.5 i 30.3. Sadraj fizioloki aktivnog P2O5

se kree izmeu 0.5 i 29.0, a K2O5izmeu 6.3 i 38.5 mg/100 g tla.

Ranker (humusno/silikatno tlo) pripada klasi A-C i razvija se na filitima i

kvarcporfirima. Vrlo je malo zastupljeno, i to uglavnom na najviim nadmorskim

visinama, a preovladavaju litini rankeri na kvarcporfiritu i filitu. Na drugim

silikatnim stijenama je vrlo rijedak, ili ga nema kao to je to sluaj sa verfenskim

sedimentima. Sadraj humusa varira i kree se do 20%. Ovo su kisela do jako

kisela tla (pH 4.1 - 5.6), dubine do 30 cm, najee pod travom, malog kapaciteta

za vodu, a slabo su snabdjevena i sa hranjivim elementima. Sadraj fizioloki


51/79

Opina Fojnica LEAP

51

aktivnog P2O5se kree izmeu 0.7 i 9.5, a K2O5izmeu 2.5 i 24.5 mg/100 g tla.

Snabdijevenost fosforom koji je pristupaan za biljke je niska. Rankeri su po

mehanikom sastavu ilovae.

Podzol predstavlja terminalnu fazu razvoja tala na kiselim silikatnim stijenama.

Ovaj tip tla se razvija na relativno suhim stanitima bora krivulja na filitima i

kvarcporfirima. Ova tla su jako kisela i slabo snabdijevena bazama i hranjivim

materijama. Prema nainu postanka razlikuju se primarni podzoli koji su nastali iz

rankera i sekundarni podzoli koji su nastali iz distrinih kambisola.

Dubina je do 15 cm, a pH vrijednost varira izmeu 3.4 i 4.4. Sadraj humusa u %

apsolutno suhog tla varira izmeu 12.6 i 30.3. Sadraj fizioloki aktivnog P2O5se

kree izmeu 0.5 i 7.5, a K2O5izmeu 6.3 i 13.2 mg/100 g tla.

Distrini kambisol ili kiselo smee tlo je najrasprostranjeniji tip tla na istraivanom

podruju. Sree se pod razliitom vegetacijom, a razvija se na filitima,

kvarcporfirima, argiloistima, mikaistima, gnajsevima i verfenskim sedimentima.

Ovako velika heterogenost geoloke podloge uslovljava veliki broj varijeteta. Ova

tla su duboka, kisele reakcije, a stepen zasienosti tla bazama ne prelazi 30%.

Siromana su fosforom i kalcijem, a bogata kalijem.

1.2.5.2. Tla na karbonatnim supstratima

Kalkomelanosol ili krenjaka crnica je najmlai predstavnik serije tala na

krenjacima. Zauzima relativno velike povrine a javlja se uglavnom na viim

nadmorskim visinama pod rudinama ili umom bora krivulja. Ovo je plitko tlo,

bogato humusom, koje ima prakastu do zrnastu strukturu. Plitkoa ograniava

biljnu produkciju.

Organogeni kalkomelanosol je najmlai predstavnik klase tala A-C i razvija se

pod borom krivuljom. Ovo su vrlo humozna tla praskaste strukture. Totalna sjea

omoguava odnoenje eolskom erozijom ovog tipa tla. To su slabo kisela do


52/79

Opina Fojnica LEAP

52

neutralna tla. Sadre vioske koncentracije biljkama dostupnih fosfora i kalija.

Dubina organogenog kalkomelanosola je do 30 cm, a pH vrijednost varira

izmeu 6.9 i 7.8. Sadraj humusa u % apsolutno suhog tla varira izmeu 13.7 i

24.1. Sadraj fizioloki aktivnog P2O5se kree izmeu 1.5 i 40.0, a K2O5izmeu

6.3 i 11.5 mg/100 g tla.

Organomineralni kalkomelanosol je obino pod umskom vegetacijom. Ovaj tip

tla je neto dublji u odnosu na prethodni. Struktura je obino zrnasta, ima visok

kapacitet apsorpcije, i siromani su biljci pristupanim hranjivima, a posebno

fosforom.

Dubina organomineralnog kalkomelanosola je do 30 cm, a pH vrijednost varira

izmeu 5.9 i 6.4. Sadraj humusa u % apsolutno suhog tla varira izmeu 4.5 i8.7. Sadraj fizioloki aktivnog P2O5se kree izmeu 1.0 i 2.3, a K2O5 izmeu

6.9 i 8.7 mg/100 g tla.

Rendzina na dolomitu je lan iz klase A-C koji se formira na karbonatnim

supstratima. Ovo tlo je vrlo esto krajnji stadij razvoja, i ima neutralnu do slabo

alkalnu reakciju. Ovo je srednje duboko tlo.

1.2.6. Fitogeografski poloaj

Specifian geografski poloaj planine Vranice ima utjecaj i na ekoloke prilike

ovog podruja, to je dovelo i do razlike o poimanju fitogeografske pripadnosti

planine Vranice kod pojedinih autora. Lakui (1970) smatra da vegetacija

subalpinskog i alpinskog pojasa na podruju Dinarida pripada provinciji alpsko-visokonordijske regije koja se diferencira na etiri sektora. Prema fitogeografskoj

klasifikaciji on je ovo podruje svrstao u oblast kontinentalnih Dinarida (Lakui,

1970, 1975). Istraivano podruje je udaljeno zranom linijom od Jadranskog


53/79

Opina Fojnica LEAP

53

mora oko 100 km, a od Posavine oko 90 km. U vegetacijskom pogledu ovaj

prostor pokazuje brojne slinosti sa Alpama, Karpatima.

1.2.6.1. Flora i fauna

Documents

prirodne vrijednosti i potencijali.pdf