1

PRIRA^NIK za koristewe na

DNК (DNА) kako materijalen dokaz

S K O P J E 2008

2

Bro{urata e finansirana od programata Tempus CD_JEP - 41105-2006 (MK) kako proekt pod naslov

EDUCATION SYSTEM IN THE FORENSIC SCIENCES FOR THE REPUBLIC OF

MACEDONIA

финансиран од Европската унија со

300 000 ЕВРА.

http://www.pmf.ukim.edu.mk/eduformak/

3

Interno izdanie na Prirodno-matemati~kiot fakultet - Skopje Gazi Baba BB Lektorirano od licenciran lektor: Natalija Glinska-Ristova

4

С О Д Р Ж И Н А Voved - Za kogo e nameneta ovaa bro{ura 5

[to e DNK (DNA)? 6 Jadrena DNK (DNA) 6 Mitohondriska DNK 8 Kako se profilira DNA? 10 Koi tipovi DNA profili postojat? 12 Celosni/delumni DNA profili 13 DNA smesi 15 LCN (low copy number) DNA (profili so mal broj kopii)

16

Y - STR DNA profili 17 Mitohondriska DNA 17 Spravuvawe so kontaminacijaта 20 Principi za evaluacija na DNA dokazi - Kako se procenuva vrednosta na DNA dokazot

23

[to zna~i verojatnost za sovpa|awe od eden na bilion ?

29

Svedo~ewe na nau~nikot 32 Dodatok Re~nik na poimi i skratenici 33

5 Voved За кого е наменета оваа брошура? Ovaa bro{ura e nameneta za forenzi~arite vo Republika Makedonija, za da im poslu`i kako potsetnik vo rabotata pri obezbeduvaweto na DNA dokaznite materijali. Ovoj prira~nik mo`e da im poslu`i i na полициските инспектори, на istra`nite sudii i на advokatite, za da im dade osnovи i razbirawa зa analizata na DNA i nejzinata interpretacija кога е vklu~ena kako dokazen materijal во предистра`на, истражна и судска постапка за докажување на krivi~nite dela. Sudiite i advokatite }e imaat mo`nost da se obu~at stru~no i da se koristat pred sudot so DNA dokazni materijali. Ovaa bro{ura }e im pomogne i vo soo~uvaweto so ekspert za vakvi dokazi vo svojstvo na sudski ve{taci (ve{ti lica od oblasta na DNA analizite). Vo ovaa bro{ura se vklu~eni poglavja vo koi se opi{ani и најnovi i napredni postapki pri profilirawe na DNA. Za re~nikот na termini koristeni vo ovaa bro{ura poglednete go dodatokot na str. 30.

6

[to e DNK (DNA)? DNK (DNA) e kratenka za

deoksiribo-nukleinska kiselina (acid)

Toa e imeto na kompleksno hemisko soedinenie koe se nao|a prakti~no vo sekoja kletka na teloto. Toa e kako eden mnogu dolg, minijaturen del od ni{ka koja ja sodr`i kodiranata sekvenca koja

gi odreduva na{ite fizi~ki karakteristiki i gi upravuva site hemiski procesi vo teloto на една индивидуа.

Vo sinxirot na DNK postojat ~etiri organski bazi (adenin=A, gvanin=G, timin=T i citozin =C) Bazite vo sinxirot megusebe se povrzani kako parovi.

DNA se nao|a vo dva razli~ni dela od

sekoja kletka: во jadroto i во mitohondriite.

• Jadrena DNK (DNA) Re~isi site kletki vo teloto (освен црвените крвни зрнца) sodr`at jadro. Kodiranata genetska informacija, koja se sodr`i vo jadrenata DNA, preku hromozomite se prenesuva od edna generacija na druga, so {to ednata polovina od jadrenata DNA individuata ja

7 nasleduva od majkata a drugata polovina od tatkoto. Za ilustracija mo`e da se ka`e deka • jadrenata DNA kaj identi~nite

bliznaci se o~ekuva da bide ista; • bra}ata i sestrite od isti roditeli

nasleduvaat razli~ni kombinacii na jadrenata DNA pa zatoa nivnata DNA na nekoj na~in se razlikuva;

• DNA na individui koi ne se vo srodstvo se razlikuva u{te pove}e;

• sekoja nova generacija nosi razli~na kombinacija na genetskiot materijal od prethodnata generacija.

Dokolku be{e mo`no da se ispita{e celiot DNA molekul od sekoja li~nost vo svetot, toga{ “e mo`e{e, koristej}i ja samo DNA tehnologijata, na sekoja odredena li~nost da ‚ se pripi{e EDINSTVEN DNA primerok (osven na ednojaj~eni bliznaci). Kako i da e, pra{awe e dali ova nekoga{ bi mo`elo da se izvede. So ovaa problematika se zanimava HUMAN GENOME proektot, koj na po~etokot na ovoj milenium treba{e da ja dade celosnata genetska karta na eden ~ovek. Namesto toa, tehnikite koi gi koristitat forenzi~arite se osvrnuvaat samo na minoren broj sekvenci od sevkupnosta od komponenti na molekulot na DNA. Sekoja od ovie komponenti e poznata kako lokus. Lokusite se izbrani bidej}i toa se mesta kade {to se znae deka ima zna~ajni varijacii me|u lu|eto, predizvikani od kratki delovi na DNA kodot koi se povtoruvaat nekolku pati ednopodrugo. Tie

8

se narekuvaat kratok tandem na povtoruva~ki lokusi (angl. = STR). Iako koj i da bilo daden set od komponenti (profil na DNA) nema da e edinstven za sekoja individua, razvieni se metodi za presmetuvawe na verojatnosta so koja DNA profilot na edna li~nost slu~ajno bi se sovpadnal so onoj od druga. Po definicija STR pretstavuva povtoruvawe na kratka sekvenca od DNK od 1 do 4 parovi od bazi . Primer za STR: Vo sekvencata od DNK so sledniov redosled na bazi:

CTAAG CTAG CTAG AACTGC postojat dve povtoruvawa na tandemot CTAG, t.e.

CTAAG CTAG CTAG AACTGC Kako i da e, DNA profiliraweto e visoko diferencijalna alatka vo forenzikata, bidej}i verojatnosta za povtoruvawe na individualniot profil e sveden na broj pomal od 1 na celokupnoto naselenie na Zemjinata topka vo poslednite sto godini. Zatoa DNA mo`e da poslu`i kako ekstremno mo}en dokaz za prezentacija pred sudot.

• Mitohondriska DNK Mitohondriskata DNA (mtDNA) se prenesuva od majkata na deteto bez nikakov pridones od tatkoto. Zatoa se narekuva i matrijahalna DNK. Site bra}a i sestri }e imaat ist tip mtDNA i taa }e bide prenesuvana ponatamu po maj~inska

9 linija niz mnogu generacii bez pozna~ajni promeni. Analizata i interpretacijata na mtDNA e razli~na od onaa na jadrenata DNA.

Ovaa bro{ura se zanimava, pred sé, so analizata i interpretacijata na

profili dobieni od jadrenata DNA, no sodr`i i kratok koncept na analizata

na mtDNA PRIMER za odreduvawe na tatkovstvo Ako se koristi za identifikacija lokusot imenuvan kako D3S1358 i pritoa e poznat genotipot (parovite od alelite) na deteto (16,17) i majkata (15,16), i za pretendentite na tatkovstvo: ma` A so genotip (14,15) i ma` B so genotip (13,17), toga{ ma`ot B e mo`en tatko na deteto, a ma`ot A se eliminira od mo`nosta za tatkovstvo.

10

Kako se profilira DNA? Profiliraweto na DNA do`ivea brz razvoj i primena vo forenzi~kata nauka od docnite 80-ti godini. Golem napredok se postigna so avtomatizacijata i kompjuterizacijata na tehnikata, a isto taka imalo i podobruvawa vo pogled na ~uvstvitelnosta i primenata na metodot. Denes, forenzi~arite profiliraat DNA, koristej}i napredna oprema i metodi.

Osnovnite ~ekori na tehni~kiot proces se: • EKSTRAKCIJA - DNA se izolira i

oddeluva od preostanatiot kleto~en materijal;

• KVANTIFIKACIJA - se meri koli~estvoto na ekstrahiranata DNA od primerokot za da se odredi optimalnoto koli~estvo DNA potrebno za sledniot ~ekor vo procesot;

• AMPLIFIKACIJA - veri`na reakcija na polimeraza (PCR =Polymerase Chain Reaction) pri koja posebni oblasti od DNA molekulot koi se od interes (lokusi) se obele`uvaat i se proizveduvaat mnogukratni kopii;

• ELEKTROFOREZA - po fazata na amplifikacija, DNA se separira soglasno so goleminata na molekulite (nivnite joni) so nivno dvi`ewe pod dejstvo na elektri~no pole;

• ANALIZI - DNA se meri na takov na~in koj ovozmo`uva pogodno sporeduvawe so drugi DNA profili kako i skladirawe

11

na profilot vo Nacionalnata DNA baza na podatoci.

STR analizite se standarden metod koj se koristi i za inteligentni celi i pri dokazi. STR nemaat nikakva funkcija pri predavaweto na fizi~kite karakteristiki. Vsu{nost, konkretnata funkcija na STR lokusite sé u{te e predmet na rasprava pome|u nau~nicite.

Od forenzi~ka gledna to~ka, важно е да се потенцира дека еден определен STR lokus se sostoi od dve aleli, edna nasledena od majkata i druga od tatkoto. Другото битно својство е што brojot na povtoruvawata za sekoja alela mo`e da varira nezavisno od drugite. Sekoja alela ima свое ime koe go otslikuva brojot na povtoruvawa. “Alela 12” bi zna~ela prisustvo od 12 povtoruvawa, “alela 14” bi значелa 14 povtoruvawa itn.

Taka, дефинираниот lokus koj e utvrden so, na primer genotip (12,14) na primer uka`uva deka toj/taa ima edna alela od 12 povtoruvawa na toj lokus i druga od 14 povtoruvawa na istiot lokus. НАПОМЕНА: Sekako e mo`no edna li~nost za daden lokus da nasledi alela so ist broj povtoruvawa и od dvata roditela, taka {to li~nost koja nasledila, na primer, alela so po 11 povtoruvawa od dvata roditela bi imala lokus (11,11).

12

Koi tipovi DNA profili postojat? Jadrena DNA (SGM / SGM Plus profil) SGM e vtorata generacija na multipleks sistem koja be{e vovedena vo Britanskata policija vo 1995 godina za celite povrzani so DNA inteligentni bazi na podatoci i pro{irena vo 1996 za analizi na biolo{ki materijali, sobrani od mestoto na zlostorstvoto. Sistemot e naso~en kon analiza na {est STR lokusi i oznaka za polot na individuata. Verojatnosta deka dvajca koi ne se vo rodninska vrska }e imaat ist SGM profil e od redot na eden na 50 milioni. SGM Plus sistemot ,pak, be{e voveden vo 1999 godina. Toj se testira vrz istite {est STR lokusi kako i SGM, zaedno so polovata oznaka i u{te ~etiri novi STR. Toa go pravi ovoj metod daleku podiferencijalen (poprecizen) od SGM. Isto taka toj e i poosetliv, {to se dol`i na podobruvawata napraveni vo procesot. На тој начин форензичарот, poradi zgolemenata osetlivost, mo`e da ги доanalizira primerociте koi prethodno ne mo`ele da bidat uspe{no analizirani so SGM. Poradi poklopuvaweto na {este STR lokusi dvata sistema se kompatibilni. Pa taka, primeroci koi se obrabotuvani so SGM Plus mo`at da bidat sporeduvani so prethodno obraboteni primeroci od

13 нacionalnata DNA бaza, koi биле tretirani so SGM sistemot. SGM profilite, isto taka mo`at da bidat nadgradeni so SGM Plus za da se podobri nivoto na diferencijacija i da se namali rizikot od “slu~ajno poklopuvawe”. Vakvo slu~ajno poklopuvawe nastanuva koga DNA profilite od dve individui se poklopuvaat samo po ~ista slu~ajnost. ИЛУСТРАЦИЈА СО ПРИМЕР: Ќe razgledame eden hipoteti~ki slu~aj. Eden primerok na DNA којшто бил zemen od слузницата на внатрешната страна на obrazite ili od korenот na vlakno bil analiziran so SGM vo 1997 i potoa negoviot profil bil vpi{an vo Nacionalnata DNA baza na podatoci. Vo 1999, drug primerok od DNA vo sosem drug slu~aj e obraboten so SGM Plus, i pri vnesuvaweto na negoviot profil vo Bazata, se poka`uva deka toj se sovpa|a so prviot od 1997 godina. Li~nosta od koja бил zemen primerokot vo 1997 godina, koga bila ispra{anа za kriminalnoto delo od 1999 godina taa se izjasnila kako nevinа, izjavuvaj}i deka nikoga{ ne ni bil/а na mestoto na zlostorstvoto. Toga{ FSS mo`e da go “nadgradi” prviot profil koristej}i SGM Plus. Ako profilite sé u{te se sovpa|aat, toga{ se zgolemuva silata na dokazot protiv dadenata li~nost. Dokolku, pak, dvata profila pove}e ne se sovpa|aat, toga{ toj mo`e da se eliminira kako можна li~nost od koj poteknuva primerokot DNA.

Celosni / Delumni DNA profilи Celosen SGM Plus DNA profil se dobiva koga analizite od site 10 STR lokusi i poznat e indikatorot na polot. Celosen

14

profil bi se o~ekuval od primeroci koi ne se uni{teni, kako referentni primeroci od krv, od слузницата во устата (внатрешната страна на образите), од свежо zemeni primeroci od mestoto na zlostorstvoto. Delumen DNA profil,pak, se dobiva koga ne bilo mo`no da se dobijat rezultati od eden ili pove}e STR lokusi ili, pak, od indikatorot na polot. Ova mo`e da se slu~i koga analiziraniot primerok se uni{til otkako nekoj period bil izlo`en na nadvore{noto vlijanie, i/ili koga ima mnogu malku materijal na raspolagawe. Delumnite DNA profili, dobieni od primerok zemen po odvivaweto na nekoj kriminalen akt mo`e da traat i da bidat ispituvani vo Nacionalnata DNA baza na podatoci sé dodeka ispolnuvaat nekoi minimum kriteriumi. Sepak, kolku e ponecelosen profilot, tolku pogolem broj drugi profili }e se sovpa|aat so nego i }e bide pomala negovata informaciona vrednost. Delumnite profili vo koi има samo nekolku komponenti na DNA i koi ne gi ispolnuvaat minimum kriteriumite za da bidat obraboteni, se u{te mo`e da se ispituvaat vo Nacionalnata DNA baza na podatoci so sproveduvawe na nesigurnata ({pekulativna) postapka “one-off”. Informaтивната vrednost na takvite ispituvawa zavisi od ona {to drugite informacii mo`e da go obezbedat za da se namali golemiot broj sovpa|awa na profilite кои биле dobieni na takov na~in.

15 DNA smeсi Me{an profil }e se dobie koga DNA od dve ili pove}e edinki se nao}aat vo primerokot. Ova mo`e da se slu~i ~esto, na primer, pri siluvawe ili насилен akt pome|u napa|a~ot i `rtvata, при што обајцата aktivno u~estvuvale vo nasilstvoto.

Koga spermata se zema od `rtvata koja e siluvana, ponekoga{ e mo`no fizi~ki da se oddelat ma{kie i `enskite komponenti na smesata, па na toj na~in da se dobijat DNA profilite na dvete одделни individui.

Onamu kade {to fizi~koto

oddeluvawe ne e mo`no, sé u{te postoi mo`nost za identifikacija na profilot na sekoj u~esnik, vo zavisnost od relativniot odnos na DNA na sekoj od niv. Ova e olesneto koga postoi samostoen primerok na DNA na barem eden od u~esnicite, ~iјшто DNA e zastapen vo smeсata.

Za dvokomponentni smesi, koga relativniot odnos e nekako sli~en, постои tehnika na prebaruvawe po vise~ka lista- (pendulum list search = PLS) - za identifikacija i davawe prioritet na mo`nite kombinacii od individualni profili koi bi mo`ele da bidat zastapeni vo me{aniot profil.

16

LCN (low copy number) DNA (profili so mal broj kopii) LCN DNA profiliraweto ja koristi zgolemenata osetlivost na SGM Plus sistemot i ovozmo`uva uspe{ni analizi na primeroci od koi prethodno ne se o~ekuvalo rezultati (na pr., ostatok od kletka na otpe~atok od prst ili na tkaenina od vnatre{nata strana na rem~eto na ra~niot ~asovink). LCN DNA profiliraweto ovozmo`ува analiza на primeroci od tаканаречени “ladni” slu~ai od koi prethodno ne bilo mo`no da se dobie DNA profil. Vakvite primeroci ~esto bile skladirani i se ~uvale vo tekot na mnogu godini so nade` deka podobruvawata na forenzi~kata tehnika }e ovozmo`at ovie slu~ai da bidat povtorno razgledani vo nekoj podocne`en period.

LCN DNA profilite naj~esto se delumni i/ili me{ani. Isto taka se slu~uva da ne mo`e da se utvrdi vidot na te~nosta od koj e dobien profilot. Zatoa e va`no za LCN DNA profilite da se vodat diskusii pome|u detektivite, advokatite i nau~nicite za da pomognat pri evaluacijata na naodite. Y - STR DNA profili Ma{kiot Y hromozom vo jadrenata DNA sodr`i STR lokusi. Ovie Y-STR lokusi se prenesuvaat po ma{ka linija, od tatkovcite na sinovite bez promeni niz

17 mnogu generacii. Tie se razlikuvaat od onie koi se koristat pri SGM/SGM Plus profiliraweto no mo`at da se koristat za dobivawe na Y-STR profili. Y-STR profiliraweto e korisno pri sporeduvawe na ma{kite komponenti vo smesa koja sodr`i ma{ki i `enski DNA i za identifikacija na rodninite po ma{ka linija koi se is~eznati. Bidej}i ostanuva nepromenet niz mnogu generacii, isto taka, mo`e da obezbedi indikacii za etni~koto/geografskoto poteklo.

Y-STR profiliraweto mo`e da bide korisno i pri istraga na семејства identifikuvani so pomo{ na tehnikata za istra`uvawe na семeјства. Ova }e ‚ ovozmo`i na policijata maksimalno da ja zgolemi upotrebata na DNA primerocite koi gi sobrala bez da prави javen upad. Mitohondriska DNA (mtDNA) Mitohondriite se nao|aat vo sekoja kletka od teloto i претставуваат органели кои ја obezbeduvaat energijata што e potrebna za odvivawe na kleto~nite procesi. Tie poseduvaat svoja DNA, koja e razli~na od jadrenata DNA i sodr`i mnogu pomalku informacii. Kako i da e, taa e mnogu pozastapena vo sekoja kletka. Delumno, poradi vakvata zastapenost, analizata na mitohondriskata DNA (mtDNA) e mnogu osetliva i mo`e da se koristi koga konvencionalnite STR tehniki (kaj koi se koristi jadrenata DNA) ne daваат celosen profil (na pr., koga se analizira kosa koja bila otstraneta pred podolgo vreme, stari koski ili zabi).

18

Tehnikata koja se koristi za analiza na mtDNA gi detektira razlikite vo individualnite osnovni segmenti od koi e izgraden mtDNA molekulot i e poznata kako “sekvencionirawe na mtDNA”. Sekvencioniraweto na mtDNA e so mnogu pomala diferencijabilnost od STR analizata na jadrenata DNA, no sepak e mnogu korisno ако se zema vo kontekst na drug dokaz. Poradi toa {to mtDNA se nasleduva po majkata, i site individui koi se vo srodstvo po maj~ina linija }e imaat ist mtDNA profil. Profiliraweto na mtDNA e isto taka, idealno za identifikacija na tela (na pr. mасовни гроbници или po masovno uni{tuvawe), koga ostatocite mo`at da bidat mnogu izgoreni ili raspadnati, koristej}i primeroci od rodnini po maj~ina linija za sporedba. Bidej}i mtDNA e relativno stabilna niz generaciite, taa, isto taka, mo`e da bide iskoristena za da obezbedi indikacii za etni~koto poteklo. Nekoi od nedostatocite na analizite na mtDNA se slednive:

• site rodnini po majkata se o~ekuva da imaat isti mtDNA profili, {to ja uslo`nuva interpretacijata na poklopuvaweto pome|u primerokot od osomni~eniot i onoj od mestoto na zlostorstvoto;

19

• mtDNA profilite koi ne se kompatibilni so STR profilite ne e mo`no da bidat provereni vo Nacionalnata baza na DNA podatoci.

• mtDNA analizite ne se podlo`uvaat na analizite od me{anite profili, taka {to samo primerocite za koi se znae deka poteknuvaat od dadena individua (na pr., od koska, kosa ili izmet) se soodvetni za ponatamo{na analiza.

Za sli~na namena, kako Y-STR, mtDNA mo`e da se koristi pri potragata na ~lenovi od semejstva i krvni lozi po `enskata linija.

20

Spravuvawe so kontaminacijaта Sekakov kontakt pome|u osomni~eniot ili `rtvata i drug objekt ili mesto kade {to bilo izvr{eno zlostorstvo mo`e da rezultira вo prenesuvawe na заскитана DNA i nejzino zemawe pri pribiraweto na dokazi. Ova, strogo кажано, ne e kontaminacija, no sekako deka e va`en faktor што treba da bide zemen predvid. Zborot “kontaminacija” se koristi za da se obele`i prisustvo na kakva i da bilo DNA vo primerok koj e zemen po zlostorstvoto. Toa mo`e da bide za vreme na istragata na mestoto na zlostorstvoto ili za vreme na pribiraweto ili analizata na primerokot. Toam mоже да потекнува од bilo koj od u~esnicite vklu~eni vo deloto, od kontaktot so DNA od drugi ne{ta, od materijalite koi se koristat za pribirawe na dokazite ili analizite, ili od okolinata. Toa ne мора да биде strogo povrzano so zlostornikot ili `rtvata. Форензичарите treba да vodат ogromna gri`a pri analizite na primerocite vo laboratorija za da go oбезбедат integritetot na DNA profilite koi se dobieni od primerocite od mestoto na zlostorstvoto, kako i onie od referentnite primeroci. Toa vklu~uva:

• upotreba na za{titna obleka od strana na personalot;

• mnogu strogi protokoli pri ракувањето so primerocite i nivnata obrabotka;

21

• kontrola na okolinata vo soglasnost so me|unarodnite na~ela za osiguruvawe na kvalitetot;

• sledewe na materijalite koi se koristat za sproveduvawe na analizite za da se osigura deka tie ne sodr`at DNA;

• proverka na kontaminacijata {to mo`e da ja predizvika personalot;

• obezbeduvawe duplikati od analizite i

• мониторинг na laboratoriskata oprema i okolina.

Ova im ovozmo`uva na форензичарите da go svedat na minimum rizikot od kontaminacija i благовремено да prezemat soodvetni korektivni dejstva koga }e дојде до контаминација. Takvite dejstva mo`e da vklu~at povtorna analiza na primerokot, ako e toa soodvetno, ili pak kontaminacijata da se zeme predvid pri izlo`uvaweto na informaciite na istra`niot sudija ili prezentiraweto na dokazot pred sud. Sli~en stepen na predostro`nost mora, isto taka, da se prezeme i na samoto mesto na zlostorstvoto, kade {to rizikot za kontaminacija e pogolem. Zna~itelni koli~estva DNA mo`e da bidat ostaveni od istra`nite lica i od onie koi se vklu~eni vo pribiraweto dokazi. So po~ituvawe na najdobrata pratika vo upravuvaweto so mestoto na zlostorstvoto (na pr. nosewe rakavici, maski za lice, rabotna obleka i kapi) rizikot od

22

kompromitirawe na potencijalnite dokazi mo`e mnogu da se namali.

Forenzi~arite imaat obvrska da pomognat pri spravuvaweto so rizikot od kontaminacija preku obezbeduvawe oprema za kontrola na kvalitetot na primerocite, i isto taka i da ja podigaat svesta za antikontaminacionite praktiki kaj istra`nite lica preku koristewe sovremena literatura, kursevi za obuka i Prira~nik za mestoto na zlostorot.

Identifikacijata na kontaminacijata od strana na individui vo istra`nite i analiti~kite procesi e olesneta so dostapnosta na eliminacionite bazi na podatoci. Edna od niv, policiskata eliminaciona baza na podatoci (PED), sodr`i profili od onie vraboteni vo policijata koi naj~esto go posetuvaat mestoto na zlostorstvoto ili se soo~uvaat so `rtvata/osomni~eniot. Profilite od ovie poedinci od PED se sporeduvaat so odreden profil od primerok od mestoto na zlostorstvoto koga se smeta deka e mo`no da se slu~ilo kontaminirawe od strana na taa li~nost. Drug slu~aj na prisustvo na profil od personalot na forenzi~koto oddelenie mo`e da se slu~i dokolku do{lo do kontakt na nekoj od niv so predmet zemen od mestoto na zlostorstvoto ili so sredstvata koi se koristat za ispituvawe i obrabotka na primerocite. Site profili koi poteknuvaat od forenzi~arite rutinski se proveruvaat od nivnata eliminaciona baza na podatoci za personalot (SED).

23

• Principi za evaluacija na DNA dokazi Kako se procenuva vrednosta na DNA dokazot? Ako se ustanovi deka DNA profilot na osomni~eniot e razli~en od profilot dobien od primerokot od zlostorot, toga{ e razumno (vo ramkite na o~ekuvanata gre{ka pri obrabotkata) nekontroverzno da se zaklu~i deka DNA od primerok od mestoto na zlostorot ne poteknuva od osomni~eniot. Ako pak dvata profila ne se razlikuvaat - ima sovpa|awe, toga{ rabotite ne se ni odblizu tolku ednostavni. Se postavuva edno o~igledno pra{awe: dali toa zna~i deka primerokot zemen od mestoto na zlostorstvoto bil ostaven od osomni~eniot? Za `al ne postoi ednostaven odgovor. Najkorisno e da se razgledaat mo`nostite koi se vo kontekst na mo`ni idni postapki. Vo toj slu~aj, ako e diskutabilno potekloto na DNA od primerokot od zlostorstvoto, obvinitelstvoto i odbranata }e imaat sprotivstaveni gledi{ta. Bi mo`ele da o~ekuvame deka obvinitelstvoto }e i predo~i na porotata da veruva na eden iskaz od vakov vid:

24

DNA od primerokot zemen od mestoto na zlostorstvoto poteknuva od obvinetiot. Stavot na odbranata bi bil deka DNA vo istiot primerok NE poteknuva od obvinetiot. Bidej}i DNA mora da poteknuva od nekoj, bi mo`ele da go formulirame iskazot na odbranata: DNA od primerokot zemen od mestoto na zlostorstvoto poteknuva od nepoznato lice. Sudijata i porotnicite na kraj }e mora da odlu~at koj od ovie dva iskaza }e go zemat kako to~en. Tie }e bidat zapoznaeni ne samo so sovpa|aweto na DNA tuku i so drugi nenau~ni dokazi, vklu~uvaj}i gi i mo`nite dokazi (na pr., dali obvinetiot mo`el da bide na mestoto na zlostorstvoto vo soodvetnoto vreme), kako i ona {to obvinetiot }e go ka`e vo svoja odbrana (na pr., negovoto/nejzinoto alibi). Pritoa, nau~nikot e toj koj{to mo`e da im pomogne na sudot i porotata da ja donesat presudata vo logi~en, balansiran i jasen analiti~ki duh. Denes pome|u statisti~arite i pravnicite koi se zanimavale so problemot {iroko e prifateno misleweto deka nau~nicite treba, vo kontekst na ovaa dilema, da gi postavat slednive pra{awa: Kolkava e verojatnosta na sovpa|awe na DNA ako e to~en iskazot na obvinitelstvoto ?

25 Kolkava e verojatnosta na sovpa|awe na DNA ako e to~en iskazot na odbranata ? Vo ovoj konkreten slu~aj ({to ne va`i i za slu~aj na DNA smesi) odgovorot na prvoto pra{awe e dosta ednostaven - sovpa|aweto e tokmu ona {to nie bi o~ekuvale da go vidime. Zna~i, prepu{teni sme na vtoroto pra{awe koe mo`e da go preformulirame kako: Kolkava e verojatnosta na sovpa|awe na DNA ako DNA od primerokot zemen od mestoto na zlostorstvoto poteknuva od nepoznato lice? Ova ne e tolku ednostavno pra{awe bidej}i e nepohodno da se razjasni {to se misli pod “nepoznato lice”. Kako {to sekoe lice svojata DNA ja nasleduva od negovite majka i tatko sleduva deka e poverojatno lu|eto {to se vo bliska rodninska vrska da delat ist profil otkolku lu|e koi ne se vo nikakva rodninska vrska. Navistina, ednojaj~anite bliznaci re~isi sigurno }e imaat ist profil.

• Verojatnosta so koja dvajca lu|e so isti roditeli }e imaat ist SGM Plus profil e od redot 1 na 10 000.

• Verojatnost za par od prvi bratu~edi e od redot 1 na 100 milioni.

• Za lu|e koi ne se vo nikakvo srodstvo, verojatnosta za sovpa|awe spored tekovnata taktika {to se primenuva e proglasena na eden na

26

milijarda - poradi pri~ini koi }e bidat objasneti podolu.

Od ova sleduva deka ako nau~nikot saka efikasno da ‚ pomogne na porotata, toj treba da poseduva kakvi i da bilo informacii koi ovozmo`uvaat razjasnuvawe na poimot “nepoznato lice”. Ako e poznato, na primer, deka obvinetiot ima bliski rodnini koi realno bi mo`ele da bidat zemeni predvid kako osomni~eni za kriminalno delo, toga{ najdobar na~in da se namali neizvesnosta bi bila da se zemat DNA primeroci od tie rodnini za da se vidi dali }e mo`e da se eliminiraat. Ako toa ne e vozmo`no, toga{ nau~nikot mo`e da ja naso~uva porotata so razli~nite relevantni verojatnosti za sovpa|awe. Sepak, pogre{no bi bilo da se zaklu~i deka sudijata so porotata ima ednostavna zada~a. Ako pretpostavime deka okolnostite se takvi {to bliskite rodnini ne pretstavuvaat tema na rasprava, toga{ pra{aweto {to treba da ‚ se postavi na odbranata vo vrska so iskazot e: Kolkava e verojatnosta na sovpa|awe na DNA ako DNA od primerokot zemen od mestoto na zlostorstvoto poteknuva od nekoe nepoznato lice koe ne e vo srodstvo so obvinetiot? Bidej}i verojatnosta za sovpa|awe kako odgovor na ova pra{awe spored tekovnata taktika {to se primenuva od forenzi~arite e proglasena na eden na

27 milijarda, toga{ izjavata {to bi ja dal nau~nikot doslovno treba da bide od ovoj oblik:

ako DNA od primerokot zemen od mestoto na zlostorstvoto poteknuva od nekoe nepoznato lice koe ne e vo srodstvo so obvinetiot, verojatnosta za sovpa|awe bi bila od redot eden na milijarda. [to zna~i verojatnost za sovpa|awe od eden na milijarda ? Vidovme deka eden celosen SGM Plus profil se sostoi od deset lokusi ( zasega go ostavame indikatorot na polot nastrana) i kaj sekoj lokus se identifikuvaat dve aleli - edna nasledena od majkata i edna od tatkoto. Dokolku sakame da ja presmetame verojatnosta za sovpa|awe na eden edinstven lokus, }e se povikame na bazata podatoci od primeroci zemeni od lu|e od relevantnata populacija za da izvr{ime procena na toa kolku se retki ili kolku sé ~esti tie dve komponenti. Potoa bi izvr{ile presmetka na verojatnosta za sovpa|awe za toj konkreten lokus. Bazata na podatoci koja ja koristime ne treba da bide mnogu obemna - obi~no od 100 do 200 individui se dovolni za da se obezbedat jasni proceni za mo`nosta za sovpa|awe na eden lokus. Presmetuvawata se vr{at so pomo{ na formuli koi se priznaeni kako kognitivni od {irok internacionalen krug nau~nici i statisti~ari.

28

Formulite vklu~uvaat faktor na korekcija koj, pak, dozvoluva odredena verojatnost deka humanata populacija mo`e, vo pomal stepen, da se strukturira spored prisustvoto na grupi koi te`neat kon neme{awe so drugi grupi.

Zna~i, dokolku imame soodvetna baza na podatoci, mo`e da ja presmetame verojatnosta za sovpa|awe za sekoj od desette lokusi - ovie posebni verojatnosti bi bile od redot 1 na 10 ili 1 na 100.

Toga{ se soo~uvame so pra{aweto: kako da gi kombinirame ovie verojatnosti? Postoi me|unaroden konsenzus koj e vo korist na praktika, na nivno mno`ewe i toa vodi do neverojatno mala verojatnost za sovpa|awe - mo`ebi od redot eden na trilion (edinica so 12 nuli) ili eden na kvadrilion (edinica so 15 nuli). Kako i da forenzi~arot ne treba da ja sledi ovaa praksa, bidej}i se smeta deka tekovnite razbirawa na ~ove~kite genetski faktori koi se vklu~eni vo ovie presmetki ne garantiraat tolku mnogu, beskrajno mali broevi. Vsu{nost, ako imame sovpa|awe pome|u dva celosni SGM plus profila, ne se vr{i presmetuvawe na verojatnosta za sovpa|awe za konkretniot slu~aj. Namesto toa, ako go zememe predvid alternativniot iskaz za nepoznato lice, koe ne e vo srodstvo so osomni~eniot, toga{ se povikuvame na verojatnosti za sovpa|awe “od redot eden na milijarda”

29 (milijarda e iljada milioni, ili edinica so devet nuli). ZABELE[KA: Na zemjinata topka `iveat

ne{to pove}e od MILIJARDA `iteli. Ovaa verojatnost se dava nezavisno od sekoja baza na podatoci. Se povikuvame na istata brojka bez razlika na etni~kata grupa na koja ‚ pripa|a nepoznatoto lice. Opravduvaweto za vakvo ne{to be{e objaveno vo literaturata pred nekolku godini, a spored na{ite soznanija toa dosega nikoga{ ne bilo dovedeno vo pra{awe. Ednozna~na verojatnost Pra{awe koe ~esto se postavuva e: Mo`e li DNA sovpa|awe da doka`e identitet vo otsustvo na kakov bilo drug dokaz? No postoi li takov slu~aj kade {to nema nikakov drug dokaz? Vo kraen slu~aj }e postojat dokazi povrzani so vremeto/mestoto na zlostorstvoto i nekoi informacii, iako ne tolku jasni i neednozna~ni, povrzani so toa, kade bil obvinetiot vo toa vreme. Navistina mo`e da postoi svedok i alibi koi se na stranata na obvinetiot, kako vo slu~ajot na R vs Dennis John Adams. Apelacioniot sud, vo R v G Adams and Doheny zazema mnogu poednostavno gledi{te vrz problemot, prepora~uvaj}i

30

deka e dosta osetlivo da se razgleduva brojot na drugi lu|e kaj nekoja populacija ili po{iroko, od koi bi se o~ekuvalo da go poseduvaat istiot profil so obvinetiot. Eden ponaiven priod bi bil da se pra{a nau~nik:

kolku drugi lu|e vo svetot bi se o~ekuvalo da go poseduvaat istiot DNA profil kako i obvinetiot? Ako ja trgneme privremeno temata za bliskite rodnini nastrana, toga{ mo`e da se ka`e deka

verojatnosta za sovpa|awe od eden na milijarda povlekuva deka bi se o~ekuvalo da ima u{te 10 drugi lu|e vo svetot so istiot profil. Te{ko e da se sogleda kako pomaga ova, bidej}i nikoga{ nema da postoi slu~aj vo koj, prakti~no, celata svetska populacija }e se smeta za osomni~ena za dadeno zlostorstvo. Ako zlostorstvoto e siluvawe vo Hadersvild, dali 70 - godi{na starica koja `ivee vo Peking seriozno bi ja zele predvid kako mo`na osomni~ena za toa zlostorstvo? Ova sogleduvawe izgleda deka e prepoznato vo R v Doheny and Adams kade {to be{e predlo`eno deka pojdovnata to~ka bi mo`ela da bide britanskata populacija - ili, vo slu~aj na siluvawe, ma{kata populacija vo zemjata. No i ovde bi bilo neprakti~no da se

31 zemat predvid site ma{ki vo zemjata kako osomni~eni. Sudskite vlasti vo pogorniot slu~aj predlagaat da se razgleda poograni~eno naselenie, odredeno od okolnostite na samiot slu~aj. Tie kako primer gi naveduvaat seksualno aktivnite ma{ki edinki vo Man~ester. Ova, pak, ne vodi kon drugo ograni~uvawe. Da zamislime deka sudot odlu~il deka, spored okolnostite na slu~ajot, razumno e da se zeme predvid naselenie od milion ma`i. Toga{, odgovaraj}i na pra{aweto: Kolku drugi ma{ki edinki vo ova naselenie bi se o~ekuvalo da go delat dadeniot DNA profil? Verojatnosta za sovpa|awe od eden na bilion sugerira deka odgovorot e eden ~ovek na iljada. Ova sekako e ne{to so {to bi se o~ekuvalo porotata da ima problem pri razbiraweto i zatoa treba da se sledi nekoj podobar priod na problemot. Mo`no e toa da se napravi so presmetuvawe koe e poznato kako “ednozna~na verojatnost”. Za da se izvr{i toa, na nau~nikot mora da mu bidat dadeni podatoci za brojot i prirodata na naselenieto koe se zema predvid. Ovde e neophodno da se vklu~i i zna~eweto na verojatnosta na bliski rodnini. Ako, na primer, obvinetiot ima dvajca bra}a, koi ne bile isklu~eni pri profiliraweto, i mo`e realno da bidat zemeni predvid

32

kako mo`ni osomi~eni, toga{ tolerancija za dvajca bra}a mora da bide vklu~ena vo presmetkata. Isto taka, nau~nikot mo`e da gi zeme predvid i rodninite kako {to se ~i~kovci i prvi bratu~edi.

• Svedo~ewe na nau~nikot Vo minatoto se praktikuvalo nau~nicite da dodadat nekakov vid usno objasnuvawe (kako “mnogu silna poddr{ka”) za da ovozmo`at te`inata na dokazot da bide DNA sovpa|aweto. Od razli~ni pri~ini ovaa praktika se napu{ta. Prvi~nata izjava {to }e ja dade nau~nikot }e zavisi od informaciite {to gi ima na raspolagawe. Ako postojat jasni indikacii za poinakva izjava, nau~nikot }e ja citira soodvetnata verojatnost za sovpa|awe. Vo slu~aj koga e sigurno deka bliski rodnini ne se zemaat predvid kako osomni~eni, taa verojatnost e “od redot eden na milijarda”. Dokolku ne postojat precizni alternativi, i osobeno vo slu~aj koga osomni~eniot ne dava zabele{ka, sovpa|aweto }e bide objaveno preku kratka izjava zaedno so standardnoto objasnuvawe na opsegot na verojatnostite koi bi mo`ele da bidat relevantni.

Vo slu~aj na drugi jasni indikacii, nau~nikot mo`e da dade dopolnitelna pismena izjava vo koja }e gi zeme predvid novite informacii.

33 DODATOK Re~nik na poimi i skratenici Verojatnosen odnos Verojatnosta na dokazot {to go dava izjavata na obvinitelstvoto podelena so verojatnosta na dokazot {to go dava izjavata na odbranata. Verojatnost za sovpa|awe Verojatnosta so koja nepoznato lice }e ima odreden profil za koj ve}e e poznato deka mu pripa|a na drugo lice. DNA (DNK) Deoksiribonukleinska kiselina (acid) Istra`uvawe na familija Koristewe na faktot deka nekoi elementi od DNA se nasleduvaat. Profili od nepoznati lica mo`e da se ispituvaat vo Nacionalnata baza na DNA podatoci za da se najdat profili na potencijalni rodnini na zlostornikot. Krivi~no-praven primerok Primerok koj ne e zemen od intimen del (tuku od ko`a na obrazi ili koren od vlakno) celosno zakonski zemen od osomni- ~enoto uapseno lice, obvineto ili osudeno za daden prestap za informacioni celi. LCN Low copy number (mal broj kopii) - proces na analiza i interpretacija koj se koristi na primeroci koi sodr`at ekstremno mali ko- li~ini na DNA.

34

mtDNA Mitohondriska DNA Nacionalna baza na DNA Relaciska baza koja sodr`i DNA profili od podatoci krivi~no-pravni primeroci , referentni primeroci,primeroci od volonteri i neotkrieni primeroci od zlostorstva koi se sporeduvaat me|u sebe kako i mnogu novi profili koi postojano pristignuvaat vo Bazata. PCR Polymerase chain reaction - tehnika koja se kori-sti za naso~uvawe i pro{iruvawe na odredeni delovi od DNA. Pendulum list search (PLS) Tehnika za identifikacija i istra`uvawe na individualni DNA profili koi se sodr`at vo dvokomponentni me{ani profili. Primerok od mestoto na zlostorstvoto Primerok zemen od mestoto na zlostorstvo-to ili od `rtvata od koj mo`e da se dobie DNA profil za informacioni celi ili kako dokaz. Referenten primerok Primerok zemen od lice za sporedba so odreden primerok od mestoto na zlostor- stvoto i upotreben kako dokaz pred sudot. SGM Second generation multiplex - sistem za profili- rawe koj e razvien i koristen od britanskata policija od 1995 do 1999 godina.

35 SGM Plus Sistem za profilirawe koristen od britanskata policija od juli 1999. Toj e so pogolema osetlivost i diferenciona sposobnost od SGM, no kompatibilen so nego. Slu~ajno sovpa|awe Slu~aj koga DNA profili od dve indivi- dui, koi ne se ednojaj~eni bliznaci, se sovpa- |aat sosem slu~ajno. STR Short tandem repeat (povtoruvawe na kratok tandem) - nekodiran del od DNA koj e cel vo SGM/SGM Plus profilira~kite metodi i ~ija dol`ina varira kaj razli~ni individui. Y-STRs STR koi se sodr`at vo ma{kiot Y hromozom vo jadrenata DNA.

36