Preview - Uvod u Stari Zavjet

8/11/2019 Preview - Uvod u Stari Zavjet

1/30

John DRANE

Uvod u Stari zavjet


2/30

BIBLIOTHECA FLACIANA

SVEZAK XII

John DraneUvod u Stari zavjet

RECENZENTI

dr. Davorin Peterlindr. Niko Bili

UREDNIKdr. Lidija Matoevi


3/30

John DRANE

Uvod u Stari zavjet

PREVEOGiorgio Grlj

REVIZIJA PRIJEVODA

Bruna VeliDavorin Peterlin

Teoloki fakultetMatija Vlai Ilirik

ZAGREB, prosinac 2009.


4/30

NASLOV IZVORNIKAIntroducing the Old Testament, John Drane.

Oxford, Lion Hudson plc, 2000.

NAKLADNIKTeoloki fakultet Matija Vlai Ilirik,Radieva 34, Zagreb

ZA NAKLADNIKAdr. Lidija Matoevi

PRIJEVODGiorgio Grlj

Biblijski navodi preuzeti su iz Biblije u izdanju Kranske sadanjosti (Zagreb, 1995.)

JEZINA LEKTURABranka Kosanovi

PRIJELOM I GRAFIKA PRIPREMATeofil Dereta

OPREMA KORICAMario Anii i Jele Dominis, _ured

TISAK I UVEZ

Grafiki zavod Hrvatske,Radnika cesta 210, Zagreb

Text copyright 1987/2000 John Drane. Original edition published in English under the titleIntroducing the Old Testamentby Lion Hudson plc, Oxford, EnglandCopyright Lion Hudson plc 1987/2000 za hrvatski prijevod Teoloki fakultet Matija Vlai Ilirik,Radieva 34, Zagreb, 2009.

Sva prava pridrana. Ni jedan dio ove knjige ne smije se bez odobrenja nakladnika reproduciratiili prenositi u bilo kojem obliku, ni na koji nain, elektroniki ili mehaniki, ukljuujuifotokopiranje, snimanje ili pohranjivanje u bazu podataka.

Izdanje ove knjige pripomoglo je novanom potporom Ministarstvo kulture Republike Hrvatske.

CIP zapis dostupan u raunalnom kataloguNacionalne i sveuiline knjinice u Zagrebu pod brojem 723874.


5/30

SADRAJ

Predgovor hrvatskom izdanju (B. Luji) ...........................................................

1. Uvod u Stari zavjet .............................................................................................Pripovijest .........................................................................................................

Bijeg iz Egipta ...............................................................................................Slabljenje Izreala ..........................................................................................

Razumijevanje pripovijesti .............................................................................Pripovijest i vjera ..............................................................................................Redoslijed knjiga ..............................................................................................

Knjievne vrste .............................................................................................Dijelovi hebrejske Biblije ..............................................................................

2. Utemeljenje nacije ..............................................................................................Nacionalni identitet .........................................................................................

Osnivai ........................................................................................................Rani izriaji vjere ..........................................................................................

Roenje nacije ...................................................................................................Izlazak ...............................................................................................................Savez ..................................................................................................................Obeana zemlja ................................................................................................

3. Zemlja kojom tee med i mlijeko ......................................................................Kanaan i njegova povijest ................................................................................Nastanak Izraela ...............................................................................................

Oruana borba .............................................................................................Mirna infiltracija ..............................................................................................

Drutveni prevrat .........................................................................................Suci .....................................................................................................................

4. Kralja poput drugih naroda ...........................................................................Samuel i Koveg ................................................................................................aul ....................................................................................................................David .................................................................................................................Davidov uspon na vlast ....................................................................................

13

171920212226303032

38404142

47505154

6060626364

6669

8182838787

V


6/30

Novi kralj i novi putovi..................................................................................Stari putovi i nove ideje .................................................................................

Salomon ............................................................................................................Imperij ..........................................................................................................Savezi ...........................................................................................................

Hram .................................................................................................................Umjetnost i znanost ........................................................................................Svoenje rauna ...............................................................................................Nakon Salomona ..............................................................................................Drutvo i religija ...............................................................................................

Psalmi ...........................................................................................................

Mudrost ............................................................................................................to je mudrost? .............................................................................................

5. Dva kraljevstva ...................................................................................................Podijeljeno kraljevstvo .....................................................................................

Povratak izvorima ........................................................................................Politike promjene ........................................................................................Problemi vezani uz religiju ...........................................................................

Novi savezi ........................................................................................................Ponovni napredak .........................................................................................

Propadanje i slom .........................................................................................Rastua nesigurnost .....................................................................................

Novi prosperitet i lana sigurnost ..................................................................Nacionalno buenje ......................................................................................Napredak Asirije ..........................................................................................

6. Juda i Jeruzalem ................................................................................................Opasnost i nesigurnost ...................................................................................Lano pouzdanje ..............................................................................................

Reforma u Jeruzalemu ....................................................................................Ulazak Asiraca .............................................................................................Posljednji asirski potez ..................................................................................Reforma i obnova ..........................................................................................Izgubljena knjiga ..........................................................................................Babilonci .......................................................................................................

Jeremija i pad Jeruzalema ...............................................................................Pogreno povjerenje ......................................................................................

909192939394969798

100101

102103

111111111112115116117

118122123124127

134134136

136138138139140142145145

VI


7/30

Primicanje kraja ...........................................................................................Mrani dani Jeruzalema ..............................................................................

7. Sruene nade i novi obzori ................................................................................Suoavanje s propau .....................................................................................Na obali rijeka babilonskih ..............................................................................Novi poetak .....................................................................................................

Povratak u Jeruzalem ...................................................................................Zbunjenost i oaj ...........................................................................................

Obnova Saveza .................................................................................................Izgradnja zidina ...........................................................................................

Primanje Zakona ..........................................................................................

8. Izazov novoga doba ............................................................................................Novo carstvo .....................................................................................................idovi i Grci .......................................................................................................

Rastue napetosti .........................................................................................Nacionalni ponos i religiozni ar...................................................................

Ouvati vjeru ....................................................................................................Estera ...........................................................................................................Judita ...........................................................................................................

Tobija ............................................................................................................Kraj prie ...........................................................................................................

9. ivi Bog ...............................................................................................................Tko je Bog? ........................................................................................................Bog je nevidljiv ..................................................................................................Bog i prirodne sile .............................................................................................

Bog i filozofi ..................................................................................................Kakav je Bog? ....................................................................................................

Djelatni Bog ..................................................................................................Nalaenje Boga tijekom kasnije povijesti .....................................................Osobni Bog ...................................................................................................Rijei kojima se Bog opisuje ..........................................................................

Kada je Bog odsutan ........................................................................................Osobno otuenje ..........................................................................................Narodni oaj .................................................................................................

Kako se Boga moe spoznati? .........................................................................

146147

156156160170172176178178

180

188189190191192194195202

203203

207207209210210211

212215217219224225226227

VII


8/30

Boja milost ..................................................................................................Boja rije .....................................................................................................

10. Bog i svijet .........................................................................................................Otkrivanje Boga u prirodi i povijesti ............................................................Razmiljanje o svijetu ....................................................................................

Razumijevanje pria iz Knjige Postanka ....................................................Pripovijesti kao knjievnost .......................................................................Poruka pripovijesti .....................................................................................

Mukarci, ene i Bog ......................................................................................U odnosu na svijet ......................................................................................

U odnosu na Boga .......................................................................................U odnosu na druge ......................................................................................Prekinuti odnosi i novi poetak ....................................................................

Korijen problema .......................................................................................Potraga za odgovorom ................................................................................

11. ivjeti kao narod Boji .....................................................................................Vjera i ponaanje ............................................................................................Otkrivanje Boje volje putem mudrosti ......................................................

Razumijevanje mudrosti ........................................................................

Mudrost u praksi ........................................................................................Otkrivanje Boje volje u Zakonu ..................................................................

Deset zapovijedi .........................................................................................Knjiga Saveza .............................................................................................Ponovljeni zakon ........................................................................................Sveeniki zakoni ........................................................................................

Od teorije do prakse ........................................................................................Kazneni zakon ...........................................................................................Graanski zakon ........................................................................................

Obiteljski zakon .........................................................................................Drutveni zakon .........................................................................................Tumaenje Boje volje ...................................................................................

Starozavjetna etika je teoloka ..................................................................Starozavjetna etika je dinamina ..............................................................Starozavjetna etika je drutvena ...............................................................Starozavjetna etika je osobna ....................................................................

227228

232232234235236243244245

245246247247248

253253255255

256262264264265265265266267

268269271271272273274

VIII


9/30

12. tovanje Boga ...................................................................................................tovanje svetoga Boga ...................................................................................

Bog je beskonaan ......................................................................................Bog je dobar ................................................................................................Bog je ljubav ...............................................................................................

Mjesto bogosluja ..........................................................................................ator sastanka ili ator Boje prisutnosti ..................................................Mjesna svetita ..........................................................................................Hram ..........................................................................................................Sinagoga .....................................................................................................

Narav bogosluja ............................................................................................

Pjevanje i glazba .........................................................................................Molitva .......................................................................................................Ples i drama ................................................................................................rtvovanje ..................................................................................................Svetkovine ................................................................................................Subota (abat) ...........................................................................................Pasha ..........................................................................................................Svetkovine vezane uz urod .........................................................................

13. Od hebrejske Biblije do Staroga zavjeta .........................................................

Pitanje vjere ....................................................................................................Traganje za rjeenjima ...............................................................................Povezivanje ................................................................................................

Pitanje ponaanja ..........................................................................................Revizija povijesti ........................................................................................Moralne napetosti ......................................................................................Tekstovi i itatelji .......................................................................................

Uvid u drugaiju budunost ..........................................................................Novi savez ..................................................................................................

Mesija .........................................................................................................Novi svijet ..................................................................................................

Druge knjige o Starome zavjetu ............................................................................Kazalo imena i pojmova ........................................................................................Kazalo sekundarnih izvora ...................................................................................Biljeka o autoru .....................................................................................................

280280280281282283283285286288290

291292292293298298299299

307

307308311315316317318320321

321322

324329332333

IX


10/30

Izdvojeni lanci

1. poglavljeOd koliko se knjiga sastoji Stari zavjet? ......................................................................Arheologija i Stari zavjet ..............................................................................................

2. poglavljeJesu li Abraham, Sara i njihova obitelj bili stvarni ljudi? ..........................................Koveg saveza ...............................................................................................................Forma saveza .................................................................................................................Datiranje izlaska i zauzimanja Kanaana ....................................................................

3. poglavljeKanaanci i Izraelci .........................................................................................................ivot u danima sudaca .................................................................................................Izrael i kanaanska religija .............................................................................................Deuteronomistika povijest ........................................................................................

4. poglavljeZar je aul meu prorocima? ....................................................................................Izrael postaje drava .....................................................................................................Pripovijesti o Davidu i Salomonu ................................................................................Psalmi i izraelsko bogosluje .......................................................................................Mudrosne knjige ...........................................................................................................

5. poglavljeIlija i religija Baala .........................................................................................................Knjiga proroka Amosa ..................................................................................................Asirci ..............................................................................................................................

Hoea i pad Samarije ....................................................................................................Datiranje starozavjetnih dogaaja ..............................................................................

6. poglavljeTri proroka .....................................................................................................................Ostale tradicije povezane s Jeremijom .......................................................................Pisma iz Lakia ..............................................................................................................Proroci ............................................................................................................................

2635

43525355

67727578

84899599

105

120125128

130132

143148149150

X


11/30

7. poglavljeKnjiga tualjki ...............................................................................................................Ezekiel ............................................................................................................................Petoknjije .....................................................................................................................Izaija iz Babilona ...........................................................................................................Hagaj i Zaharija .............................................................................................................Dva odmetnika .............................................................................................................Povijest Ljetopisca ........................................................................................................Prognanici u Egiptu ......................................................................................................

8. poglavljeDanielova knjiga i makabejska kriza ...........................................................................

Knjige o Makabejcima ..................................................................................................

9. poglavljeBoje ime .......................................................................................................................Borba sa skrivenim Bogom ..........................................................................................

10. poglavljePostanak u svom kontekstu ......................................................................................Pogled u budunost ....................................................................................................

11. poglavljeMudrost i vjera ...........................................................................................................Pravosue ....................................................................................................................Pojedinci i zajednica ...................................................................................................

12. poglavljeRazumijevanje psalama .............................................................................................Razumijevanje rtvovanja ........................................................................................Kraljevi, sveenici i proroci u bogosluju .................................................................

158

162165173177181183185

196

205

221229

239249

259274277

291294302

XI


12/30


13/30

13

PREDGOVOR HRVATSKOM IZDANJU

Knjiga Uvod u Stari zavjetautora Johna Dranea, koju u hrvatskom prijevodunudi Teoloki fakultet Matija Vlai Ilirik, vaan je dogaaj za hrvatskobiblijsko-teoloko trite iz vie razloga. Od njih bih ovdje naveo samo dva. Prvirazlog su nain i metoda kojima autor pristupa Starome zavjetu pribliavajui iotvarajui ga suvremenome itatelju, a drugi je u pravome smislu obogaivanjehrvatskoga teolokog prostora novim vrijednim biblijsko-teolokim djelom.

Ponajprije, kakav je to pristup po kojemu je ova knjiga znaajna? Autorpristupa Starome zavjetu kao zbirci razliitih knjiga i razliitih knjievnih vrsta,nastalih u razliito vrijeme, koje nose vlastitu poruku, ali i koje imaju nedvojbenozajedniku nit poveznicu. Takav pristup vidljiv je i iz metode pomou koje autorizvodi zacrtani zadatak.

Naime, autor u postmodernistikom duhu uvezuje starozavjetne dogaajeu povijesni kontekst koji na jedinstven nain postaje interpretativna kategorijanjegove hermeneutike. Povijest ne slui iskljuivo samo za tono vremenskoodreivanje nekoga dogaaja ili neke biblijske osobe ve prije svega predstavljairi kontekst u kojem se ne utvruje samo povijesna injeninost nego i

nerazdvojna povezanost pojedinoga lika ili dogaaja uz drutveni, politiki,religijski, kulturalni i narodni okvir. Sam autor to ovako iznosi kao svoju zadau:Veliku pozornost moramo prvo posvetiti okolnostima starozavjetne vjere unjenom drutvenom i povijesnom kontekstu. Kada je razumijemo u njenomvlastitom svijetu, bolje emo je moi protumaiti u svojemu.

To u konkretnoj izvedbi znai da autor knjige Uvod u Stari zavjet najprijeuvodno objanjava neka vana pitanja za razumijevanje starozavjetnihdogaanja, obraujui potom potomke izraelskoga naroda, boravak Izraelacau Egiptu i njihov bijeg iz Egipta te raanje nacije. U konstituiranje naroda

spadalo bi svakako i sklapanje saveza s Gospodinom pomou kojega Izrael ulaziu partnerski odnos i dobiva mogunost slobodnoga izbora. Autor naznauje daunutar tog okvira treba razumjeti i biblijske knjige Petoknjija.

Nakon iskustva izlaska iz Egipta i voenja kroz pustinju autor je posvetioznaajnu ulogu zemlji u koju je Izrael uao kao u prostor ostvarivanja ivota islobode. U toj zemlji Izraelci su bili stavljeni pred nove kunje: prihvatiti tuebogove, njihovu religiju i kulturu ili se boriti protiv strane religije i tuih bogova.U tom sklopu veliku ulogu igraju Ilija i Elizej. Uvoenje kraljevstva kao i u drugih


14/30

14 Predgovor hrvatskom izdanju

okolnih naroda otvorilo je prostor nastanku povijesnih knjiga: Knjigama oSamuelu, Knjigama o Kraljevima, Ljetopisima, Psalmima, Mudrosti i mudrosnojknjievnosti. U kontrastu kraljevskoj instituciji prikazani su proroci kaokonkretna i radikalna kritika te kraljevske institucije i njezina ponaanja.

Slom kraljevstva i boravak naroda u babilonskom suanjstvu bilo je zacijelojedno od najvanijih razdoblja izraelske povijesti zbog gubljenja svih ustanovakoje su davale postojanost i vrstinu narodu. No nita manje vano razdobljenije bilo ni ono po povratku iz suanjstva kada su nastali novi izazovi novogadoba. Tada su nastale i knjige posuanjskih proroka, ali i knjige kao to su Estera,Judita, Ruta, Tobija, Danielova knjiga, Knjige o Makabejcima.

Zadnji dio Uvoda u Stari zavjetgovori o najvanijoj temi Biblije o Bogu i o

vjeri u njega kao o temeljnoj snazi koja je omoguavala opstanak naroda. Tu suznaajna poglavlja o ivome Bogu ili o Bogu ivota, o odnosu Boga i svijeta, oivotu naroda kao Bojega naroda te konano o tovanju Boga. U zadnjem dijeluautor se ponovno vraa naelnoj temi s poetka knjige: od hebrejske Biblije doStaroga zavjeta.

Prilikom itanja ove knjige pada u oi da su njezin stil i jezik vrlo jednostavni,razumljivi, informativni, a opet ne i dosadni zbog turosti pojedinih informacija.Knjiga je iva upravo zbog svoga narativnog stila pisanja, zbog odmjerenaodnosa informacije i formacije, zbog sposobnosti autora da i teka i zamrenapitanja iskae jednostavno i razumljivo, zbog nastojanja da biblijske tekstove

kontekstualizira i u nae vrijeme. Knjiga se ita s uitkom i lakoom iako sadrimnotvo informacija i vanih podataka. Njezin pomalo meditativni ton i nainpisanja ine je privlanom i iroj italakoj publici.

Nakon ukratko iznesenih podataka o novosti pristupa i uporabljene metodeu prikazivanju pojedinih dogaaja ili povijesnih razdoblja obrazloit u i drugi,na samom poetku spomenut, razlog vanosti ove knjige za hrvatski biblijsko--teoloki prostor. Naime, naa biblijsko-teoloka literatura je bespogovornoprilino oskudna, osobito kada je rije o knjigama koje poput ove informiraju, alisvojim informacijama pomalo i formiraju itateljsku publiku. Stoga je prijevodove knjige na hrvatski jezik i njezino objavljivanje istinsko teoloko obogaenje

upravo na naem teolokom prostoru. Knjiga e zacijelo biti rado itana literaturana teolokim fakultetima kao prirunik, ali nita manje nee biti prihvaena i odonih koji se ele informirati o najvanijim podacima u vezi s biblijskim knjigamai temama koje proimaju te knjige. Rado e je imati svi oni koji e htjeti doznatinajnovije i saete informacije o biblijskim dogaajima, njihovoj interpretaciji uovome vremenu, kao i o njihovoj primjeni u svakidanjem ivotu.

Zbog svega toga knjigu treba od srca preporuiti svim studenticama istudentima teologije, ali jednako tako i svima ostalima kojima je na srcu


15/30

Predgovor hrvatskom izdanju 15

biblijska poruka i koji se zduno trude pravilno je razumjeti, autentino je ivjetii drugima je posredovati. Takoer treba zahvaliti i Teolokom fakultetu MatijiVlaiu Iliriku to nam je podario jo jednu vrijednu biblijsko-teoloku knjigu nahrvatskom jeziku te time otvorio putove za bolje razumijevanje biblijske poruke.

Boo LujiU Zagrebu, prosinca 2009.


16/30


17/30

17

1. UVOD U STARI ZAVJET

Od svekolike literature naslijeene od starih civilizacija nijedna nije takoizuzetna ili provokativna kao hebrejska Biblija. Ona je jedan od najveihklasika, koju kao sveto pismo neobino cijene tri velike svjetske religije islam,idovstvo i kranstvo. To joj nije samo osiguralo preivljavanje ve i iznimnoirenje te je postala trajni izazov ljudima koji su udaljeni od kulturolokog ireligioznog konteksta u kojemu je nastala. I premda su njezine pripovijesti

nastale davno i na nepoznatim mjestima, i dananji itatelj trajno ostaje njomezapanjen. tovie, u postmodernom drutvu u kojem raste skepticizam gledemodernog i znanstvenog, mnogi su dananji duhovni tragatelji snano privuenimogunou pronalaska novih smjernica za budunost otkrivanjem duhovnihistina koje su tijekom stoljea ostale zakljuane u starim i neobinim tekstovimakoji svjedoe o drugim svjetovima i drugaijim nainima postojanja. HebrejskaBiblija ili Stari zavjet svakako je ovijena tajnovitou. Na njenim stranicamanalazi se bogato literarno blago cijeloga naroda staroga Izraela ije pripovijestiobuhvaaju vrijeme formiranja svjetske civilizacije kakva je danas poznata,poinjui s kamenim dobom i zavravajui u vrijeme Rimskoga Carstva. Zato

su i njeni najmlai dijelovi stari vie od 2000 godina, dok e porijeklo njezinihnajstarijih dijelova vjerojatno zauvijek ostati u izmaglici starine. Nadalje, onanije dosadna knjiga. Njenu jedinstvenu mjeavinu epskih pripovjedaka, povijesti,refleksivne filozofije, poezije i politikih komentara pomijeanih s elementimapustolovine, uzbuenja i napetosti mogli bismo prije oekivati u holivudskimtrilerima. U stvari, njezine su pripovijesti postale predloci za mnoge velikefilmove, istovremeno nudei osobno nadahnue milijunima ljudi irom svijetakoji je jo redovito itaju.

ak i povran pogled otkriva da Stari zavjet, naravno, nije jedna knjiga. U stvari,

rije je o cijeloj knjinici i sama je raznolikost njezinog sadraja ta koja djelomiceobjanjava njezinu trajnu ivost. Njezine velike epske pripovijetke o narodnimjunacima kao to su Mojsije, Debora, David ili Estera, preko refleksivnih knjigapoput Joba i Propovjednika sadre poneto za svaki ukus i mnoga raznolikaraspoloenja i emocije. arobne i ponekad uznemirujue pripovijesti oosobnim spletkama i strastima stoje ruku pod ruku s filozofskim istraivanjimao smislu ljudskog ivota. Pokuaj da se te, naizgled sasvim razliite knjige,dovedu u neku vezu nije, meutim, lak posao i tijekom posljednjih 200 godina


18/30

18 Uvod u Stari zavjet

pojavilo se mnotvo teorija kojima su strunjaci nastojali razumjeti i objasnitinjihov nastanak i znaaj za svijet u kojemu su njihovi autori ivjeli i djelovali.Veina hipoteza nije dugo poivjela, te su tijekom posljednjih dvadeset godinadvadesetog stoljea mnoga gledita, koja su ranije generacije smatrale znanstvenoneupitnima, doivjela propast. Ali jedno je uvjerenje preivjelo: ako elimo upotpunosti razumjeti knjige hebrejske Biblije, moramo zaroniti u stvarnostsvijeta u kojemu su nastale. Tumaenje te literature je sloen i vieslojan zadatak,ali kljuni imbenik u tome je oduvijek bio zahtjev da se otkrije to su te knjigeznaile svojim suvremenicima, u kakvom su se odnosu nalazile prema potrebamai enjama svojih autora i njihovih izvornih itatelja te to razumijevanje drugihkultura onoga vremena moe rei o starome izraelskom narodu. Da bismo mogli

odgovoriti na ta pitanja trebamo uvid u mnoge znanstvene discipline, ukljuujuiarheologiju, socioloku analizu, teoriju knjievnosti i povijesna istraivanja kao imetodologije koje su ue povezane s prouavanjem religije.

Veim dijelom devetnaestoga i dvadesetoga stoljea strunjaci su esto isticalirazliitost grae od kojih se ta zbirka sastoji, no u zajednici u kojoj je nastalasmatralo se da su objedinjene jednostavnom injenicom da tvore dijelove jednepripovijesti. Povrh toga, sr te zajednike pripovijesti bio je skup duhovnihopaanja pa je bez te spoznaje praktiki nemogue razumjeti to su starozavjetnipisci nastojali izraziti. Bez obzira na razliitost njihovih zanimanja i ciljeva, kao istoljea koja su ih razdvajala, svi su bili uvjereni da su njihove knjige, jednako kao

i iskustvo naroda koje su odraavale, nastale ne samo kao posljedica drutvenih,ekonomskih ili politikih pritisaka, ve zbog Bojeg djelovanja po svima njima.Osim to pojedinane pripovijesti hebrejske Biblije odraavaju tipine ljudskeinterese, hebrejska Biblija je duboko duhovna knjiga koja potvruje da ovaj svijeti sva njegova dogaanja nisu tek plod puke sluajnosti, ve su na neki nain djeloboanskoga bia koje je Bog cijelog stvorenja i cijele povijesti. tovie, taj Bognije ocrtan kao udaljena, nespoznatljiva boanska sila, ve je shvaen kao osobas kojom ljudsko bie moe uspostaviti i uspostavlja osobni odnos. Ta porukanalazi se na prvim stranicama prve knjige (Postanak), i viestruko je objanjena

i naglaena u ostatku hebrejske Biblije. Dananji e se itatelj nesumnjivo narazliite naine postaviti prema tako izravnim religijskim tvrdnjama, od kojihemo neke razmotriti u kasnijim poglavljima. Ali, bez obzira kakvu reakciju toizazvalo, svako razumijevanje Staroga zavjeta koje ozbiljno ne uzima u obzirnjegov svjetonazor vjerojatno ostvaruje tek vrlo ogranien uvid u njegovoznaenje i smisao.


19/30

Uvod u Stari zavjet 19

Pripovijest

Jedna od potekoa s kojom se esto susree itatelj koji po prvi puta pristupaStarome zavjetu pokuaj je da se odredi glavna nit pripovijesti u mnogimpojedinanim pripovijestima od kojih se sastoji. To je djelomice povezano snainom na koji su knjige nastajale tijekom stoljea, i injenicom da je zbirkakao cjelina prola kroz nekoliko urednikih zahvata prije no to je poprimiladananji oblik. Stoga na njezinim stranicama nije teko uoiti oprena gledita.Primjerice, okvir cijele zbirke jasno podrazumijeva da Bog o kome ona govori imasveopu vlast nad cijelim svijetom, dok se ini da vei dio pripovijesti odraavaupravo suprotno, jer se u ranim pripovijestima Bog pojavljuje kao iva stvarnostu ivotu samo jedne etnike skupine. Tim emo se prividnim napetostima

unutar pripovijesti podrobnije pozabaviti u kasnijim poglavljima. No, ovdje ebiti korisno dati pregled cijele pripovijesti. Strunjaci esto zaboravljaju injenicuda, bez obzira na nastanak pojedinih knjiga, poredak tih knjiga u konanomobliku hebrejske Biblije svjedoi o namjeri da one prenesu cjelovitu poruku kojasaima i tumai pripovijesti pojedinih pisaca. I premda je opravdano teoretiziratio razvojnim fazama pojedinih biblijskih knjiga, znaenje cijele zbirke trebaprosuivati na temelju konanog proizvoda. Ba kao to je ukus kuhanog jela vieod zbroja pojedinih njegovih sastojaka, tako i znaenje Staroga zavjeta nadilaziuvide sadrane unutar njenih pojedinanih dijelova.

Na poetnim stranicama mogue je nai ocrtanu veliku, meunarodnupozornicu. Iako je glavna pozornost usmjerena na ivot specifine skupineljudi, najranije epizode obuhvaaju vei dio staroga svijeta. Ipak se uskoroglavna pozornost usmjerava na brani par bez djece Abrahama i Saru kojiivi u mezopotamskom gradu Uru (Post 11,31 12,5). Taj par zaudo postajeroditeljima velikog naroda, koji se do kraja uvodnih pripovijesti naseljava u takoidilinu zemlju za koju bi se moglo rei da njome tee med i mlijeko (Pnz 6,3).Izmeu tih dviju toaka, knjige Postanka, Izlaska, Levitskoga zakonika, Brojevai Ponovljenog zakona, biljee mnoge pripovijesti vrijedne pamenja o djeciroenoj u toj obitelji, te o tome kako su oni nehotice zavrili kao robovi u Egiptu.

U pripovijesti o najranijim danima Izraelove povijesti, ovo razdoblje prisilnogarobovanja postaje stoerna toka njihova iskustva, ali tek pod Mojsijem,dinaminim voom odgojenim u kraljevskome dvoru u Egiptu, postaje sredinjielement u Izraelovoj nacionalnoj svijesti. Generacije kasnijih pisaca nisu sumnjaleda je i to bilo dio Bojega plana za njegov narod. Prorok Hoea iz osmog stoljeaprije Krista pronicljivo i s osjeajem za bitno ocrtava Boga kao ljubeeg roditelja(vjerojatno kao majku s obzirom na pojedinosti opisa), a Izrael kao Boje dijete:Dok Izrael bijae dijete, ja ga ljubljah, iz Egipta dozvah sina svoga... A ja sam


20/30


Efrajima hodati uio, drei ga za ruke njegove; al oni ne spoznae da sam se zanjih brinuo. Uima za ljude privlaio sam ih, konopcima ljubavi bijah im kao onajkoji je u eljustima njihovim vale oputao; nad njega se saginjah i davah mu jesti(Hoea 11,1, 3-4). Nakon gotovo 200 godina i nakon mnogih novih nevolja, to jepresvjedoenje jo uvijek bilo od sredinjeg znaenja, kao to to naglaava Ezekielkad kae narodu: Ovako govori Jahve Gospod: Onoga dana kad izabrah Izraelai ruku stavih na potomstvo doma Jakovljeva te im se objavih u zemlji egipatskoj,zakleh im se: Ja sam Jahve, Bog va! Toga im se dana rukom podignutom zaklehda u ih izvesti iz zemlje egipatske u zemlju koju za njih izabrah, u zemlju kojomtee med i mlijeko, od svih zemalja najljepu. (Ezekiel 20,5-6).

Bijeg iz EgiptaIzraelova se sudbina poela oblikovati dramatinim bijegom iz egipatskog

ropstva, koji se kasnije naziva izlazak. No, izmeu izlaska i ulaska u zemljukojom tee med i mlijeko (Kanaan), smjetena je pripovijest o Bojem Zakonudanom Mojsiju na brdu Sinaj. Kad su starozavjetni autori razmatrali nain na kojisu Izraelci kao narod doivljavali Boga, oni su uvijek tom Zakonu (Tori) pridavalisredinje mjesto. Okolnosti davanja Zakona opisane su kao zastraujue iozbiljne: Brdo Sinaj zavilo se u dim, jer je Jahve u obliku ognja siao na nj. Dizaose dim kao dim iz pei. Sve se brdo silno treslo. Zvuk trube bivao sve jai. Mojsijeje govorio, a Bog mu grmljavinom odgovarao (Izlazak 19,18-19). Ljudimaothranjenima na vrijednostima zapadne demokracije zakoni hebrejske Biblije(uglavnom se nalaze u knjigama Izlaska, Levitskoga zakonika i Brojeva) moguizgledati kruti i nerazumni. Moda je iznenaujue da ih izraelski narod nikadnije tako shvaao. Premda je Bogu trebalo iskazivati tovanje i ast, obdravanjezahtjeva Zakona nikad se nije dralo tekim teretom. Upravo suprotno, te jezahtjeve trebalo obdravati radosno jer se narod sjeao dogaaja prije sinajskogognja i dima te uviao da je Boji zakon vrsto utemeljen u njegovoj ljubavi i da jetrajna poslunost izraz svojevoljne pobonosti pune ljubavi onih koji su zahvalnina neoekivanoj i nezasluenoj dobroti. Nije sluajno da Deset zapovijedi ne

zapoinju nalogom, ve podsjeanjem na Boju ljubav i dobrotu: Ja sam Jahve,Bog tvoj, koji sam te izveo iz zemlje egipatske, iz kue ropstva (Izlazak 20,2).Nomadski je nain ivota, koji je postojao jo od Abrahama i Sare, s vremenom

ustupio mjesto zemljoradnikom ivotu u novoj zemlji. Ovdje je Izrael poeopostavljati nova pitanja o svojoj vjeri u Boga. Do sada su ga poznavali kao BogaJahvu kome je Mojsije sluio kao Bogu pustinje. Ali sad su ih poela muiti novapitanja. Zna li taj Bog kako se uzgaja ito i ima li ikakvoga iskustva u uzgoju ovacakako bi mogle imati vie janjadi? U naem tehnoloki razvijenom vremenu ova


21/30


pitanja moda zvue naivno, ali za ljude onoga vremena to su bila najvanijapitanja. Sam ivot ovisio je o odgovorima na njih te borba za iznalaenjemodgovora na njih na ovaj ili onaj nain dominira ostatkom pripovijesti. Kadase Izrael nastanio u svojoj novoj zemlji, tu su ve obitavali drugi bogovi i boicekoji su imali ve dugo i naizgled uspjeno iskustvo u pitanjima poljoprivrede.Tu je zapoela duga bitka izmeu odanosti Jahvi, Bogu pustinje ili bogovima iboicama kanaanske zemlje: Baalu, Aeri, Anat i drugim lanovima njihovapanteona. Izraelski narod bio je u napasti da zaboravi svoga Boga i zamijeni ga timdrugim bogovima. Kasnija povijest Izraela opisuje kako su od najranijih vremenapostojali junaci poput takozvanih sudaca koji su bili spremni oduprijeti se tojduhovnoj izdaji. Ali prolaskom vremena stvari su ile od zla ka gorem te zato

nalazimo velike proroke kako tijekom vie narataja protestiraju zato to je Izraelnapustio svoga pravog Boga da bi sluio lanim boanstvima.

Slabljenje Izreala

Pripovijest opisuje povijest izraelskoga naroda koja dosee svoj vrhunac uvrijeme Davida i Salomona (prema nekima u razdoblju od 1010. do 930. pr. Kr.).Meutim, nakon njih veliko je kraljevstvo oslabilo i podijelilo se. Naposljetku jepropalo najprije sjeverno kraljevstvo (Izrael), a zatim i juno (Juda). Proroci su,od radikalnog i glasnog Ilije do introspektivnog Jeremije, i na sjeveru i na jugugovorili protiv drutvene i politike korupcije za koju su vjerovali da je dovela doneizbjenoga raspada cijele nacije. Premda su se razlikovale okolnosti u kojimasu proroci govorili ljudima svoga vremena, sve je ujedinjavalo uvjerenje da je dopropasti Izraela dolo zbog zanemarivanja Zakona koji im je dan na brdu Sinaj izbog sve vee naklonosti prema palestinskim bogovima i boicama.

Do 586. pr. Kr. cijeli je narod bio uniten. Te je godine babilonski kraljNabukodonozor II. osvojio grad Jeruzalem. Hram i druge znaajne zgrade bilesu unitene. To je bila katastrofa ogromnih razmjera, ije su se posljedice ponarodnu svijest osjeale jo mnogo stoljea. Ipak, jo je jednom iz pepela porazaniknuo novi ivot pod novim vodstvom koje je, ako ita, imalo iru viziju od

svojih prethodnika. Veliina nesree prisilila ih je ne samo da nanovo promislenacionalnu strategiju nego jo vie i narodnu vjeru. Oni koji su preivjeli mranavremena pokuali su si ih nekako objasniti i zakljuili da je i ta nova nesreabila dijelom Bojeg plana za njegov narod. Razmatrajui pouke prolosti, bili suvrsto uvjereni da Bog nee zaboraviti svoja ranija obeanja. Dogodit e se novostvorenje i novi izlazak jo veega obujma jer e cijeli svijet postati mjestom Bojeobnovljene djelatnosti, a uloga Izraela u tom novom svijetu bit e uloga svjetlostinarodima da spas Boji do nakraj zemlje donese (Izaija 49,6).


22/30


Time se pripovijest zaokruuje. Ona je zapoela s Abrahamom i Sarom iobeanjem da e po njihovoj obitelji Bog blagosloviti mnoge narode (Postanak12,1-3). Sljedea su stoljea obiljeena mnogostranim ozbiljnim izazovima tomobeanju. Izrael je uvijek bio pod politikim i ekonomskim pritiskom Egipana,Kanaanaca Asiraca ili Babilonaca. Prijetnja vjerskom ivotu Izraelaca dolazila jeiznutra jer su Izraelci dolazili u napast da zaborave Jahvu, Boga svojih otaca, iokrenu se drugim oblicima bogosluja u religijama koje su, kako su prorociprigovarali, doputale da se njihova moralna i duhovna odgovornost zagubi usvetitu, umjesto da postane temelj svakodnevnoga obiteljskog i drutvenogivota. No, Boja se namjera za ovaj svijet nikada nije promijenila: Jahve jevjernost svoju pokazao... ja Jahve koji sam prvi i bit u ovaj isti s posljednjima(Izaija 49,7; 41,4).

Razumijevanje pripovijestiNije preteko stvoriti opi dojam o pripovijesti Staroga zavjeta. Kad jednom

ipak zagrebemo ispod povrine, u toj emo najdivnijoj knjizi pronai i mnogezagonetke. U kasnijim emo se poglavljima pozabaviti nekim sloenijimpitanjima iz drugih gledita, ali za poetak evo nekoliko openitih naznaka onekim najvanijim znaajkama Staroga zavjeta i njegovoga sadraja koje eodrediti opa naela tumaenja, a koja e posluiti pri razradi pojedinih pitanja.

* Veina dananjih itatelja sa Starim se zavjetom vjerojatno susree kao s

prvim dijelom kranske Biblije. injenica da ga se uobiajeno zove Starimzavjetom podcrtava ovu tvrdnju, jer u tom kontekstu on nije star zato toje nastao davno, nego zato to stoji u opreci sa zapisima rane Crkve koje seuobiajeno naziva Novim zavjetom. Budui da je kranska vjera izrasla izidovstva, nimalo ne iznenauje to su krani podrazumijevali da te dvijeodvojene zbirke spisa ine jednu cjelinu. Kranska je tradicija oduvijek dralada su dogaaji iz kojih je izrasla kranska vjera bili nastavak Bojeg odnosa sljudima koji je zapoeo sa starim Izraelom, kako je to zapisano u Starome zavjetu.To svakako predstavlja osobito tumaenje tih knjiga, jer Stari zavjet nisu napisalikrani, niti je njegova poruka sutinski i nuno kranska. Davno prije pojave

kranstva, te su knjige bile svete knjige idovstva (judaizma) te su se na njegaprvobitno i odnosile. Da bismo ih u potpunosti razumjeli moramo ih itati unjihovom izvornom kontekstu i u svjetlu njihove temeljne duhovne orijentacije.Iako krani s pravom mogu smatrati da je Stari zavjet nepotpun bez kranskognastavka, nemogue ga je u potpunosti razumjeti ukoliko se promatra iskljuivokroz kranske naoale. Zato mnogi suvremeni pisci potpuno izbjegavaju nazivStari zavjet i umjesto toga rabe naziv hebrejsko Sveto pismo ili hebrejskaBiblija. U ovoj se knjizi rabe oba ova naziva i manje vie kao istoznanice.


23/30


* Takoer je vano drati na umu da se Stari zavjet uvelike razlikuje odsuvremenih knjiga. Razlikuje se i od knjiga od kojih je sastavljen Novi zavjet, akoje svoje ishodite imaju u istome drutvenom i religioznom kontekstu. Osimtoga, premda je mogue biti prilino siguran u identitet novozavjetnih autora isvrhu njihova pisanja, kod Staroga zavjeta to nije sluaj. Za svega nekoliko knjigaStaroga zavjeta se sa sigurnou moe rei tko ih je napisao ili kada su nastale.Stari je zavjet zapravo antologija nastala kao posljedica urednikih zahvata, tj.zbirka spisa vie autora iz raznih vremenskih razdoblja. Nitko nikada nije sjeoi objedinio Novi zavjet u jednu cjelovitu zbirku, ve je on nastao spontano izobiaja njihovoga javnog itanja u ranoj Crkvi. Ali netkojestodluio urednikiurediti i organizirati knjige Staroga zavjeta u sustavnu pripovijest ivota

izraelskoga naroda. U stvari, to je uinilo nekoliko ljudi ili skupina ljudi. Najranijeureena zbirka Staroga zavjeta je najvjerojatnije nainjena u vrijeme kraljevanjaDavida i Salomona koji su ostvarili okolnosti, stabilnost i ekonomski napredak,potrebne kao bitne preduvjete za takav poduhvat. Prirodno je da je izraelskinarod upravo u to vrijeme pokazao zanimanje za svoju prolost prisjeajui sepovijesti svojih prethodnika kao naina uspostave i obiljeavanja sve razvijenijenacionalne svijesti. Prije toga su nesumnjivo imali vlastite plemenske povijestikoje su se uvale i prenosile usmenom predajom s jednog narataja na drugi, alikoje nisu nikad zapisane. Ljudi iji su se ivoti sastojali od svakodnevne borbe zapreivljavanje nisu imali ni vremena ni elje za stvaranjem knjievnih djela. To je

bilo ostavljeno u zadatak knjievnicima koji su djelovali u oputenijoj atmosferiIzraelovih kraljevskih palaa.Naravno, ti su istraivai mogli ispriati pripovijest samo do svoga vremena.

Zadatak ouvanja i tumaenja Izraelove povijesti bio je nedovren i trajanzadatak koji je trajao tijekom mnogih narataja. Vei dio Staroga zavjetapovezan je s imenima proroka i mnoge knjige sadre njihove rijei i djela kojase tiu razliitih vidova ivota naroda i nacionalne politike. Dijelove povijesnihknjiga bez sumnje su napisali ljudi na koje su proroci snano djelovali premda sezavrni dio Staroga zavjeta odigrao tek nakon to je Nabukodonozor iz Babilonasruio izraelsku dravu, a o emu su proroci tako jasno bili govorili i na to su

bili upozoravali. Nakon te tragedije pojavili su se novi voe koji su zapoeliskupljati krhotine nacionalne povijesti i kulture. Oni su svjesno primijenilipouke prolosti na izgradnju svoje budunosti. Tako su poeli prikupljati sva djelaizraelske nacionalne knjievnosti, a i sami su zapisivali svoje procjene o vanimnacionalnim postignuima. I upravo je iz tog posuanjskog preispitivanja nastalahebrejska Biblija u obliku u kakvom postoji i danas.

* Jo jedna znaajka Staroga zavjeta je nevjerojatno veliki vremenski rasponkoji pokriva. Dok je cijeli Novi zavjet napisan u kojih ezdeset ili sedamdeset


24/30


godina, starozavjetna pripovijest obuhvaa mnogo stoljea. Velike se raspravevode oko toga gdje uistinu zapoinje povijesni prikaz u pravom smislu rijei, aliak i ako je tono (kako to mnogi misle) da zapoinje s Davidom i Salomonom,to nas jo uvijek vraa u vrijeme od tisuu godina prije kranske ere. Tomeipak valja dodati da Stari zavjet govori i o stvarima koje daleko prethode tomvremenu. Prvi dio njegovih tekstova smjeta radnju u svijet u koji je civilizacijaprodrla tek nedavno. Ta pripovijest zapoinje u dananjem Iraku, koji se u starovrijeme nazivao plodni polumjesec, u dijelu svijeta u kojem su se odigrali mnogivelianstveni dogaaji i mnogo prije no to je zapoela Izraelova povijest. Tamosu nastajala i nestajala velika carstva a tri tisue godina prije Krista Sumerani izstare Mezopotamije zapisali su svoje tradicionalne prie i vjerovanja i ostavili ih

u nasljee svojim potomcima. Jedan od njihovih najpoznatijih nasljednika bioje babilonski kralj Hamurabi iji je zakonik zapisan na glinenim ploicama kojih1700 godina pr. Kr., a koji i danas kao trajni spomenik svjedoi o kulturi starogavremena. I mnogi su drugi tekstovi staroga svijeta doli na svjetlo dana u Nuziu Iraku, u Ebli u sjevernoj Siriji i u Ugaritu na jugu. Takoer postoje i mnogi drugizapisi i spomenici drugih velikih i starih civilizacija smjetenih uz rijeku Nil uEgiptu.

U usporedbi s tim carstvima, ljudi koji su napisali Stari zavjet nedvojbeno subili novopridolice na svjetskoj pozornici. Njihovu su kulturu ve uobliili druginarodi te je stoga potrebno poznavati pripovijesti i tih drugih naroda kako bi se

bolje i potpunije razumjela izraelska povijest. Sudbina je Izraela bila neraskidivopovezana s potezima dviju velikih sila onoga vremena: jedne s rijeke Nil i druges obala rijeka Tigris i Eufrat. Ali Stari nas zavjet zatim vodi u vrijeme u kojemuvie nema tih velikih carstava budui da ih je Izrael sve nadivio. Posljednjeknjige izraelske narodne knjievnosti odraavaju teme razdoblja uspona i padaAleksandra Velikoga, i razdoblja koje je najavilo uspon Rimskoga Carstva, sljedeevelike supersile svjetske povijesti.

Nije udno to se suvremeni itatelj ponekad zbuni itajui Stari zavjet jernjegove stranice obuhvaaju gotovo polovinu ljudske povijesti prema zapisima

i shvaanjima zapadne civilizacije. Nadalje, okolnosti ranih dijelova pripovijestiuvelike se razlikuju od okolnosti kasnijih dijelova, dok nijedan njegov dio nemaslinosti s dananjim svijetom.

* Posebnost Staroga zavjeta moe se zamijetiti i kad se promatra iskljuivokao knjievni tekst. Kao to je ve primijeeno, to je prije svega knjiga natopljenaduhovnim vrijednostima. Svrha joj nije pruiti ono to bi se moglo nazvatinepristranim i neovisnim izvjeem o dogaajima koje opisuje. Starozavjetna jepripovijest napisana s jednim ciljem, a njenim su se razliitim dijelovima sluili


25/30


mukarci i ene koji su ivjeli u razliitim vremena kako bi govorili ljudima svojeganarataja. Neki su na temelju toga zakljuili da je njezina pripovijest u sutiniizmiljena neka vrsta prie s moralnom porukom vrijedna u onome u emueli pouiti, ali bez doticaja sa stvarnim dogaajima. No stvari su ipak dalekosloenije. Primjerice, mnogi se dogaaji opisani u Starome zavjetu pojavljuju i uzapisima drugih onovremenih naroda, to u najmanju ruku zahtijeva da se ispitaodnos izmeu tih razliitih izvjea. Istina je da vjerojatno ne postoji neto poputpovijesnih golih injenica, bilo biblijskih bilo drugih a i kad bi postojale bilebi daleko manje korisne no to to ljudi esto zamiljaju. Razumjeti prolost aliisto tako i sadanjost znai protumaiti dogaaje, staviti ih u njihov konteksti usporediti s drugim vidovima ljudskoga iskustva radi uoavanja njihovoga

punog znaaja. Povjesniar koji bi turo i nezainteresirano izvijestio o proteklimdogaajima ne bi bio dobar povjesniar. Prosudba drugih o znaenju dogaaja ustvari omoguuje stjecanje osobnoga miljenja i razumijevanja.

U svakodnevnom ivotu to se sve podrazumijeva i poznato je da, primjerice,neki dokumentarni film odraava svjetonazor i stavove svojega autora, ali to sene dri zaprekom za razumijevanje filma. O nekim pitanjima mogue je imatidrugaije miljenje, ali je ipak potpuno jasno da za potpuno razumijevanje nekesituacije nije dovoljno uzeti u obzir samo injenice ve treba poznavati i nazorizvora podataka. Isto je i sa Starim zavjetom. to se jasnije shvate namjereonih koji su napisali i ostavili te knjige, to e se vjerojatnije doi do korisnoga

razumijevanja njihovoga znaenja i smisla.Valja podsjetiti i na to da ti spisi ne predstavljaju prikaz i procjenu povijesti

samo jedne osobe: rije je o nacionalnoj batini. Ljudi koji su napisali i uredili teknjige i sami su bili dio toga naroda i njegove povijesti. Neovisnom promatraunije lako u potpunosti dokuiti njihovo znaenje. No mogue je nai korisneanalogije u slikama srednjovjekovnih umjetnika koji su slikali Isusov ivot injegovo vrijeme. Raspee je bila omiljena tema i zato postoje brojna velika djelakoja prikazuju Isusa raspetoga izmeu dva razbojnika. Ali, pogledamo li paljivijeta djela, zapazit emo da ljudi oko kria izgledaju kao da tu ne pripadaju. Umjesto

rimskih vojnika vidimo europske vojnike iz srednjega vijeka. I ljudi su prikazaniiz istog vremena kao to ni mjesto dogaanja nije Jeruzalem iz 33. god. poKr., ve Venecija ili Rim oko 1500. god. po Kr. Kad dananji likovni kritiarianaliziraju te slike, obino ne smatraju da bacaju sumnju na stvarnost Isusovaraspea. U stvari, neki i nesvjesno slijede umjetnikov primjer i uitavaju slikusebe samih i dananjega drutvenog okruenja. Na neki nain, to je upravoono to su starozavjetni autori inili kad su opisivali narodnu povijest. Iznarataja u narataj znali su da je pripovijest o njihovim narodnim junacima i


26/30


junakinjama bila njihova osobna pripovijest. Oni su bili dio nje jer su u njoj vidjelineprestanu Boju interakciju sa svojim narodom. To im je uvjerenje omoguiloda u neuspjesima i pobjedama prolosti prepoznaju stvarnost i potencijale svogavremena, i dalo im slobodu da reinterpretiraju tradicionalne pripovijesti kako biosposobili nove narataje za suoavanje s izazovima svojega vremena.

Pripovijest i vjeraA to s religijskim obiljejima starozavjetnih knjiga? Mogue je, naravno,

itati Stari zavjet, a nikad ne otkriti element vjere koju sadri. Svakako, ako sepojam duhovnosti ili vjere ogranii na skup paljivo sroenih vjeroispovijesti ilidoktrina, onda u Starome zavjetu ima malo grae koja odgovora tom opisu. Istina

je da su pripovijest i vjera tako usko isprepleteni da je nemogue i nepotrebnopokuati razdvojiti ih. Ali ak ako to i prihvatimo i pristanemo na otvorenijipristup, jo uvijek nije lako uoiti ita to se opravdano moe nazvati vjeromStaroga zavjeta, i to iz nekoliko razloga:

* Ve je napomenuto da Stari zavjet nije jedna cjelovita knjiga. On se sastojiod mnogo razliitih knjievnih vrsta i one sve zajedno obuhvaaju veliki diotisuugodinje povijesti staroga Izraela. Ve je iz tog jednog razloga lake uoitivjeru pojedinih starozavjetnih autora, nego otkriti cjeloviti sustav koji se moeopisati kao starozavjetna vjera. Doista, veina strunjaka smatra da se unajboljem sluaju moe govoriti o vjeri proroka, ili vjeri psalmista i tako dalje.

* Je li Stari zavjet ikad bio napisan s namjerom da odredi to ljudi morajuvjerovati, ili je pak rije o svjedoanstvu o onome to su ljudi staroga Izraela zapravovjerovali? Kao povijesna knjiga Stari zavjet sadri oba elementa, ali ovisno otome na to stavimo naglasak mogue je doi do oprenih zakljuaka. Primjerice,proroci su objavili da pravo bogosluje mora u se ukljuiti i svakodnevni ivot i dase ne smije svesti na rituale koji se odvijaju u svetitu ali i proroci i povjesniarise u potpunosti slau da se malo tko u starome Izraelu ikada toga pridravao.Slinu razliku u miljenjima mogue je nai i po mnogim drugim pitanjima,to znai da od samog poetka moramo jasno rei to je ono to traimo kad

govorimo o vjeri Staroga zavjeta: tragamo li za religijskim vjerovanjima koja suse uglavnom obdravala u Izraelu ili iz starozavjetnih zapisa pokuavamo izluitineku vrstu normativnoga vjerovanja.

Od koliko se knjiga sastoji Stari zavjet?

U hebrejskom izvorniku nalazi se trideset i devet knjiga. Sve kranske Biblijeukljuuju tih trideset i devet knjiga kao dijelove Staroga zavjeta, ali neke imaju idodatna djela, koja se ponekad nazivaju apokrifi ili pak deuterokanonske knjige.


27/30


Te su knjige uglavnom napisane na grkom u stoljeima koja su neposrednoprethodila kranskoj eri i nikad nisu postale sastavnim djelom hebrejske Biblije.

Razliite verzije Staroga zavjeta sadravale su razliite odabire tih knjiga, nooni su obino ukljuivali sljedee knjige: Tobiju, Juditu, Knjigu Mudrosti, 1. i 2.Ezrinu, Jeremijino pismo, 1.-4. Makabejaca, Manaeovu molitvu, Psalam 151 irazliite dodatke knjigama Estere i Daniela.

Nakon vremena Perzijskoga Carstva svijet se vrlo brzo mijenjao i starihebrejski jezik je ubrzo pao u zaborav. Znali su ga samo pripadnici idovskoganaroda (potomci staroga Izraela) koji su ivjeli u raseljenitvu. U Isusovo jevrijeme, primjerice, vie idova ivjelo u Aleksandriji u Egiptu nego u Jeruzalemu.Jezik kojim su ti raseljenici (pripadnici idovske dijaspore) govorili bio je grki. Dovremena Novoga zavjeta hebrejsko je Sveto pismo uvelike itano u svom grkomprijevodu, u verziji koja je bila poznata kao Septuaginta (LXX). Kroz tu grkuverziju dodatne su knjige pronale put u kranski kanon Staroga zavjeta, injihovo je ukljuenje u kransku Bibliju povezano s razvojem Septuaginte.

Danas se o Septuaginti uobiajeno govori jednostavno kao o grkom Staromzavjetu. Meutim, injenice nisu tako jednostavne. Suvremeni prevoditelji bi svojrad zapoeli cjelovitom Biblijom na hebrejskom i grkom i preveli je na svoj jezik.Ono to danas poznajemo kao Septuagintu nikada nije bila cjelovita Biblija svedo ranih stoljea kranske ere. Prije toga nisu bili poznati postupci za uvezivanjetako velikoga knjievnog opusa u jedan tom. Pisani je materijal mukotrpnoprepisivan na zasebne listove koji su se zatim lijepili ili priivali ime je nastaladugaka traka koja je sadravala tekst jedne knjige. Ona bi se zatim zamatala u

svitak radi lake pohrane, to znai da je za cijelu hebrejsku Bibliju trebao velikibroj svitaka. Nadalje, razliiti su ljudi marljivo izraivali svoje prijevode Starogazavjeta na grki. Kad su krani napokon sastavili grki Stari zavjet u jedan tom,oni su jednostavno izabrali od prijevoda koji su im stajali na raspolaganju.

U danima prije no to je Stari zavjet i doslovno mogao postati jednom knjigom,uvezan u jedne korice, brojni su svici s tekstom dijelova Staroga zavjeta esto biliuvani pohranjeni u malim kutijama. Te su kutije sve bile istih dimenzija i koristilesu se kao klasifikacijski sustav. Ako je neka kutija imala praznoga prostora, bilo jenormalno da se preostali prostor ispuni knjigama slinoga sadraja. Vjerojatnosu na taj nain deuterokanonske knjige postale dijelom izvornih spisa hebrejskeBiblije. One se po sadraju i stilu nisu bitno razlikovale od drugih knjiga

prevedenih s hebrejskog, pa je bilo logino da se pohrane zajedno. Vremenom suautomatizmom prihvaene kao sastavni dijelovi tekstova koji su sainjavali grkuverziju Staroga zavjeta. Kad su rani krani uvezli grki prijevod Staroga zavjetau jedan tom, bilo je prirodno da ukljue i ta djela, premda ona nikad nisu biladijelom hebrejskog pisma koje je nastalo u ozraju ivota staroga Izraela.

Poput izvornih trideset i devet knjiga, i ove knjige sadre razliite knjievnevrste. Neke su oito povijesne u uem smislu (1. i 2. Makabejaca), dok sudruge filozofske i knjige vjerske poezije (Knjiga Mudrosti, Sirah), tree noveles moralnom porukom (Tobija, Judita i dodaci knjigama Estere i Daniela), ili


28/30


apokaliptiki spisi koji tvrde da izlau vienja budunosti (Ezrine knjige).Premda te knjige poznajemo prvenstveno iz ranokranskih prijepisa grke

Septuaginte, malo je vjerojatno da sve potjeu iz istog izvora. Dijelovi nekihod njih otkriveni su napisani na hebrejskom, dok su drugi zasigurno prvotnonapisani na grkom. Neki drugi zacijelo su najprije napisani na hebrejskom, alisu sauvani jedino u svojoj grkoj ili latinskoj verziji. Nejasno je kako je idovskazajednica u Egiptu, gdje je nastala grka verzija Staroga zavjeta, prihvaala teknjige, premda nema dokaza da im je to bilo vano sve do pojave kranstva kadje za idovstvo postalo znaajno odrediti koje knjige smatrati autoritativnim,to je djelomice bio odgovor na kransku uporabu dijelova hebrejskoga Pisma.Novi zavjet mjestimice se poziva na deuterokanonsku knjievnost (usporediprimjerice Hebrejima 1,3 s Knjigom Mudrosti 7,25; Hebrejima 11,37 s 2.Makabejaca 5-7; Ivan 10,22 s 1. Makabejaca 4,59 i 2. Makabejaca 10,1-8), akranski pisci drugoga stoljea redovito navode te knjige ili se pozivaju na njih.Meutim, sa irenjem sve veeg broja svakojakih dokumenata koji su za sebetvrdili da su kranska Evanelja kranima se nametnula potreba da tonoodrede koje se knjige mogu prihvatiti kao autoritativne, a to je opet neizbjenodovelo do odluivanja o obliku Staroga kao i Novoga zavjeta. Jeronim (345. 419. po Kr.) smatrao je knjige hebrejske Biblije posebno autoritativnima doksu druge mogle biti od koristi za opu izobrazbu, te ih je stoga ukljuio u svojprijevod Biblije na latinski (Vulgatu). Meutim, u isto je vrijeme Augustin (354. 430.), jedan od najveih teologa rane Crkve, deuterokanonske knjige drao upotpunosti autoritativnima. I sljedee su generacije krana zadrale taj podvojeni

stav. Protestantski reformator Martin Luther je, primjerice, slijedei Jeronimovoshvaanje, deuterokanonska djela drao korisnima, ali ne i autoritativnima,dok ih je Westminsterska vjeroispovijest iz 1646. u potpunosti odbacila kaonebiblijska. Stoljee ranije rimokatoliki sabor u Trentu je ustrajao na gleditu dasu ona (izuzimajui 1. i 2. Ezrinu, kao i Manaeovu molitvu) sastavni dio kanona.Pravoslavna je crkva, sa svoje strane, oduvijek prihvaala ak i obimniju zbirkuknjiga kao autentini dio kranskoga starozavjetnog Pisma.

* Ono to sve ini jo sloenijim jest spoznaja da tijekom izraelske povijesti nipraksa ni ideali ljudi poput proroka nisu ostajali statini, ve su se stalno mijenjalikako bi se prilagodili novim okolnostima. Dobar je primjer pitanje braka i obitelji.U Ezrino vrijeme (krajem starozavjetnoga razdoblja), pretpostavljalo se da se

jedan mukarac eni jednom enom, a da su oboje podrijetlom Izraelci. U ranijaje pak vremena bilo prihvaeno da jedan mukarac ima vie ena. Ta praksa nesamo da nikad nije bila izriito zabranjena, ve su gotovo svi najvaniji likovistarozavjetnih pripovijesti imali vie seksualnih partnerica koje nisu nuno bilenjihove supruge. Isto tako sve nisu bile ni Izraelke: popis Salomonovih enanalikuje adresaru svih naroda staroga svijeta! Ista se raznolikost moe vidjeti uzakonima koji se tiu hrane, obdravanja subote ili obrezanja. U vrijeme prijebabilonskog izgnanstva Izraelci su ih vrili prilino neobvezatnije nego nakonnjega.


29/30


U svjetlu tako kompleksnih problema neki sumnjaju da e ikad biti mogueodrediti i izraziti ita to bi odraavalo duhovni ili religiozni nauk hebrejske Biblije.

Prema tom gleditu, najbolje to se moe postii mogao bi biti paljivo istraenopis povijesti religije Izraelaca koji prati put kojim se ona razvijala i mijenjalatijekom mnogih generacija. Ta vrsta povijesnoga razumijevanja sigurno je odkljune vanosti u svakom pokuaju razumijevanja poruke Staroga zavjeta, pa jeveliki dio ove knjige zaokupljen raspravom o pitanjima koja e pomoi razumjetikako je vjera Staroga zavjeta povezana sa svijetom u kojemu je nastala. Pritom ju jepotrebno usporediti s vjerovanjima i oekivanjima okolnih naroda toga vremenakako bismo jasno mogli razluiti po emu se ona od njih razlikuje. Mnoge njeneznaajke koje mogu izgledati udne i neobine dananjem itatelju bile su sasvimprirodni dio svakodnevice staroga Bliskog istoka. Pojave poput ivotinjskih rtavai veliki dio strukture izraelskoga bogosluja bile su zajednike mnogim razliitimkulturnim krugovima starozavjetnoga vremena. Razumijevanje tog kontekstaesto e dati vrijedan uvid u religijske teme samoga Starog zavjeta. ak je i jezikkojim se oslovljava Jahve ponekad veoma slian, ako ne i istovjetan, pojmovimakoji se pojavljuju u drugim religijama toga vremena, a to takoer moe pomoi ushvaanju punoga znaenja naizgled nejasnih odjeljaka Staroga zavjeta.

Osim svijeta staroga Izraela, Stari zavjet svakako ima i drugi kontekst, a tajje odreen okolnostima suvremenoga tumaa. idov e vidjeti neto drugo uhebrejskoj Bibliji od onoga to vidi kranin; Musliman e pak poruku doivjeti nasvoj poseban nain, dok e svjetovni ateist imati drugaiju perspektivu za razlikuod sljedbenika pokreta New Age koji e imati svoj pogled na stvar. Nastojei biti

svjesni razliitih uvida do kojih je mogue doi ovisno o motritima i osobnimgleditima, ipak moramo rei da namjera ove knjige nije dati cjeloviti prikaz svihmoguih pristupa. Ova knjiga, kao i njezin nastavak Uvod u Novi zavjet, pristupatumaenju Staroga zavjeta iz jasnoga kranskog svjetonazora. Kad Staromezavjetu prilazimo s kranskoga motrita, nije dovoljno drati ga samo dijelomreligiozne povijesti staroga svijeta. Iskljuivo povijesna i knjievna pitanja nisunevana, ali ona ne tvore cijelu priu pa je potrebno pozabaviti se i teolokimpitanjima. Ona ukljuuju i pitanja o tome kako religiozne ideje Staroga zavjetapovezati s kranskom vjerom kako je izloena u Isusovu uenju i u ostatku Novogazavjeta, te je li mogue starozavjetne ideje uskladiti s kranskim vjerovanjem.ak i mnogi krani imaju potekoa s uklapanjem opisa starozavjetnoga Boga u

poruku Novoga zavjeta, a u nekim se krugovima jednostavno prihvaa postojanjenepremostivoga jaza izmeu etikih obzora dvaju dijelova kranske Biblije.A to je s pitanjima kao to je pitanje ivotinjskih rtava? Za veinu zapadnihkrana rije je o potpuno neprihvatljivom obiaju. Meutim, otkriva li to neketemeljne istine o Bojoj naravi i o istinskoj vjeri i njezinoj primjeni, ili je pak rije osporednoj sitnici onovremene kulture koju se olako moe odbaciti?

Sve su to velika pitanja, moda i preteka da se s njima temeljito pozabavimou knjizi ovog obujma. Rije je ipak o kljunim pitanjima s kojima se mora suoitisvaki kranski itatelj Staroga zavjeta, i zato su vrijedna truda. Pitanja vjere su


30/30


posebno obraena pri kraju knjige, i nain na koji su obraena odraava pitanjakoja bi suvremeni itatelj mogao postaviti. Ali prije no to doemo do toga, veliku

pozornost moramo prvo posvetiti okolnostima starozavjetne vjere u njenomdrutvenom i povijesnom kontekstu. Kada je razumijemo u njenom vlastitomsvijetu, bolje emo je moi protumaiti u svojemu.

Redoslijed knjigaKnjievne vrste

Stari zavjet je cjelovita knjinica i sadri mnoge knjige razliitih knjievnihvrsta. Kad bismo ih zasebno donijeli u koju suvremenu knjinicu, sigurno sesve ne bi nale zajedno na istoj polici budui da pripadaju razliitim knjievnim

vrstama, od kojih svaka ima svoj poseban stil i zahtijeva razliite metodetumaenja prilagoene svom posebnom doprinosu cjelini.

POVIJESTNeke se knjige jasno razlikuju kao povijesne knjige: Postanak, Joua, Suci, Prva

i Druga knjiga o Samuelu, Prva i Druga knjiga o Kraljevima, Prva i Druga knjigaLjetopisa, Ezra, Nehemija. Sve one pripovijedaju povijest naroda, koja se zatimnastavlja u deuterokanonskim knjigama Prvoj i Drugoj knjizi o Makabejacima.Ali ni jedna od njih ne biljei puke povijesne dogaaje. Sve one izvjeuju o nekimdogaajima, a isputaju druge, a one dogaaje koje obrauju uvijek i tumae

objanjavajui njihov znaaj u svjetlu vjerskih nazora njenih autora. Najblieonome to se najee naziva povijesnom graom mogue je nai u pojedinimdijelovima Ljetopisa.

ZAKONDruge knjige (Izlazak, Levitski zakonik, Brojevi i Ponovljeni zakon) oito su

zakonski propisi, iako se oni uvelike razlikuju od suvremenoga zakonika zapadnekulture. Oni sadre mjeavinu graanskih i vjerskih zakona, kao i stanovitepripovijesti koje se lako mogu nazvati i nekom vrstom povijesti.

POEZIJAStari zavjet sadri mnogo poezije, a neke su knjige iskljuivo poezija: religiozna

poezija u Psalmima i Tualjkama te ljubavna pjesma koja tvori Pjesmu nadpjesmama. Ali i mnoge druge knjige sadre poeziju, ukljuujui Joba, Izreke, i (oddeuterokanonskih knjiga) Knjige Mudrosti i Siraha. I proroci su izgleda izreklibrojne svoje poruke u poetskom obliku radi ega se lake pamte i ponavljaju.

Documents

Preview - Uvod u Stari Zavjet