APTEFF, 31,1-748(2000)UDC628.116.16.664.663.6BIBLID. 1450-7188, (2000)31, pp. 3-22Pregledni radOSNOVI PROCESA ANAEROBNOG PRECISCAVANJA OTPADNIHVODA PREHRAMBENE INDUSTRIjE I INDUSTRIjE PICAMile T. Klasnja, Marina B. ScibanDefinisane su otpadne vodeprehrambene industrije i industrijepica sa aspekta preciscavanja(porekloi kolicinaotpadnili voda, vrstai koncentracija zagadenja). Razmatranjcutica]nepreciscenihotpadnih vodanarecipijent, kaoi nacini resavanja problema otpadnih voda.Razmatrano je anaerobno preciscavanje otpadnihvoda prehrambene industrije i industrije pica:(1) osnovi anaerobnogpreciscavanja (metansko vrenje; [aktori metanskog vrenja),' (2) [ormulisanjetehnoloskogprocesaanaerobnogpreciscavanjo: (i) dejinisanjeopstesemeprocesa; (ii)izborpostupka (tipovi digestora, jednostepeni-dvostepeni postupak, rad u psihrofilnoj, mezofilnoj itermofilno] oblasti); (iii) definisanje parametaraprocesa(hidraulickoiorganskoopterecenje,kolicina i sastavbiogasa, itd.); (3) efckti primeneanaerobnogpreciscavanja (efikasnostpreciscavanja, specificna produkcija biogasa, produkcija viska anaerobnog mulja).KLJUCNE RECI: prehrambena industrija, industrija pica, otpadna voda,anaerobno preciscavanje, procesUVODOtpadnevodeprchrarnbcncindustrije, i industrijepica (kojasc, barkad suupitanjuotpadne vodc, zastita okoline uopste, obicno razmatra zajedno sa prehrambcnom industrijorn,zastapostoje valjani razlozi,s obziromnaslicnost otpadnihtokovaiz procesaproizvodnje),predstavljaju, zarazliku oc\ uobicajenog misljenja u delustrucne javnosti, velikog zagadivacaokoline. Primer Katastra zagadivaca voda nateritoriji Vojvodinc, s obziromnakoncentracijufabrika prchrambene industrijc u tomdcluzemlje, to najbolje dokazuje: industrija u Vojvodiniprodukuje80%odcelokupnekolicineotpadnihvoda(stanovnistvo+industrija), odnosno88%organskogzagadcnja, izrazenogkao HPK; aunutar industrijeje udcoprchrambcncindustrijcukolicini otpadncvode31%, ali uHPK opterecenjucak82%, dok proizvodnjaalkoholnih picaprodukujc 2,9%industrijskih otpadnih voda, ali i 6,1% HPK optereccnja (1).ProblemotpadncvodenekeIabrikeprehrambeneindustrijei industrijcpicanije sarno(tehnicko-tehnoloski) problemcfluenta, tj. otpadnogtokaprocesa proizvodnje; vee tajproblem, kaostose zna, ima vise aspckata. Otpadna voda jc zagadivac, samim tim blizai daljaDr MileKlasnja, vanr. prof., mrMarina Sciban, asistcnt, Univcrzitctu Novom Sadu, Tchnoloski fakultct, 2]()OONoviSad, Bulcvar CaraLazara1, .Iugoslavija.3okolinafabrike trpi steteod ispustanja neprcciscenihotpadnihvocla (ckoloski aspekt).Problematika otpadnih voda je zakonski regulisana, nadrzavnornnivou(2,3), ali jc deoregu-lative prenet i naopstinski nivo(uslovizaispustanje otpadnihvodau javnukanalizaciju, naprimer(4)), audoglednoj buducnosti rnozeseocekivati regulisanjcnanivourecnihslivova(5); odnosno, urazmatranjuukupneproblematikc otpadnih vodaseu obzirmorajuuzimatipropisi, ali, pogotovo danaskodnas, i praksaprimenetihpropisa(pravni aspekt). Konacno,resavanjeprohlemaotpadnihvodaima svoju CCflU(6), stojeizuzetnovazan, iii odlucujuci,faktor u donoscnju odluke daIi dase problem otpadnih veda uopsie resava, i u izhorunacinaresavanjaproblema(ekonomski aspekt). Ikonacno, neresenproblem otpadnevodeIabrikemozehiti postavljenkaojednaod barijeraizvozu, stose nasimfahrikamaprehramhencindustrije i desava,Svi ovi aspekti su, unacclu, poznati, ali oni nasimstrucnjacimaobicnonisu poznati udovoljnoj meri, tj. u mcrikojajeneophodna zakvalifikovanoodlucivanje prilikomresavanjaproblema otpadnih voda. Problcmatika otpadne vode Iabrike jeste tcsno povezana sa samomproblernatikorn procesa proizvodnje hrane iii pica;ali ona isto tako zahteva i specificna znanja,radi se0 spccificniminformacijama.Pogotovo se u nasoj strucnoj javnosti nedovoljno zna0procesu anaerobnog preciscavanjaotpadnihvoda, koji jeunasoj praksi i slabozastupljen(7), narocitozaobraduindustrijskihotpadnih voda (obrada tecnihstajnjaka jcdoneklc unasi primenjena,i0 toj problcmatici sevisekodnasi zna(8, 9,10,11,12)).Upravo iz tihrazloga, dase pruzc neke odtihspccificnihinforrnacija vezanih za otpadnevode, ito0anaerobnorn preciscavanju otpadnih voda, u ovom radu cc se izncti osnove proccsaanaerobnog preciscavanja otpadnih voda prehrambene industrije i inclustrije pica, kao jednomodnacinaresavanjaproblema otpadnihvodasvezastupljenijemusvetu(danassirornsvetaradehiljadeindustrijskihpostrojenjazaanaerobnopreciscavanjeotpadnihvoda, velikbrojnjihbaszaobradu otpadnih voda fabrikaprehrambene industrijei industrije pica(13)).OTPADNE VODE PREHRAMBENE INDUSTRIJEI INDUSTRIJE PICAResavanje problemaotpadnihvodaprehramheneindustrijei industrijc pica pocinjcnjihovim upoznavanjern, karakterizacijom tih otpadnih voda (poreklo i kolicina otpadnih voda,vrstai koncentracijazagadenja), na osnovucegasc utvrdi velicinastetepoekosistemodispustanjanepreciscenih otpadnihvoda, anaosnovusvegatoga sedefinisunacini resavanjaproblema, od kojihjeanaerobnopreciscavanjesanizomprednosti, stocebiti prikazanoutekstu.Karakterizacija otpadnih vodaPoporeklu, otpadnavodanekefabrike uvekje, zapravo, zbirviseotpadnihvoda kojcnastaju unutar fabrike. Ukolikofabrikaraspolazc sarnosa jednimkanalizacionimsistemom,sto je najcesci slucaj u nasoj prehrambenoj industriji i industriji pica, naizlivu iz te kanalizacijejavlja se tzv. zbirna otpadna voda Iabrikc. Medutim, sa aspckta resavanja problema industrijskihotpadnih voda nije dovoljno da se znaju sarno karakteristike zbirne otpadnc vode, vee se morajupoznavatii pojedine otpadne vode kojejesacinjavaju.Otpadnevodefabrikesastojeseod: (i)otpadnihvodaizprocesaproizvodnje(cestoihzovu tehnoloskim otpadnim vodama), (ii) sanitarne, tzv. fekalne, otpadnc vade, i (iii)oborinskevode (kisa, topljenje snega).Iz proizvodnje nastaje upravilu vise otpadnih voda: iz pojedinihfazaprerade, pojedinih pogona. Tehnoloske otpadne vode mogu se podeliti i na otpadne vode4iz samogprocesa, otpadnevode odpranja, odhladenja, otpadnevodeizenergane. Vecinaprocesauprehrambenoj industriji i industriji picajejos uvcksarzna, sto ima zaposledicuvclikevarijacijcu kolicini i u stepcnuzagadenosti otpadnih voda. Otpadne vodeiz pojedinihfaza prcrademoguse veoma razlikovati po koncentraciji zagadenja (primeri utabeli 1).Sanitarna, fekalna, otpadnavodapoticeizmokrihcvorovaufahrici (toaleti, kupatila) i izkuhinjerestoranaunutarfabrike. Sanitarnaotpadnavoda jeposvomsastavuveomaslicnaotpadnoj vodi dornacinstva, cije su karakteristike, kolicina i zagadenje, uglavnom dobro poznate(sanitarna otpadna voda jeslabo zagadena voda). Oborinska, atmosferska, voda dospeva sakrovovafabrickihzgradai safabrickogkruga. To je upravilusasvimslabozagadenavoda,ukolikosepazi nacistocufabrickogkruga(daseneprosipajusirovinci proizvodi, otpadniproizvodi; tedanakrug nedospeva otpadno uljetransportnih vozila, i slicno).Prema tome, kada se zna porekloneke otpadne vode ima se, poznavajuci tehnoloski procesproizvodnje, i pre hilo kakvih merenja, gruba predstava 0kolicini i stepenu zagadenosti otpadnihvoda; odnosno, utvrdivanje porekla otpadne vode je prvi korak u karakterizaciji otpadnih vodaneke fahrike prehrambene industrijei industrije pica.Tabela1. Zagadenje zbirne otpadne vode fabrikc i pojedinihotpadnih voda i tokova kojejesacinjavajuMlekara ( 14) Vrcdnost * Pivara(15) HPK. mgllZbirna otpadnavoda Zbirna otpadna voda: 1500- HPK 600- 8500 Varionica~ BPKj 300- 4800 - Voda od ispirania tropa 23000- Ukupan azot 20 - 200 - Voda od izbaciv. tropa 33000- IJkupan fosfor 5 - 75 - Ispiranje dna bistrenika 8000~ Masti 50 - 2600 - Voda od potiskivanja: 3322-pI! 3.6 -10.4 sladovinc u virpulOtp. voda topionicc sira Vrioni podrum-HPK 1400-3600 - Voda od prethodnogisp. 1070- Masti 756-10995 - Voda adispiranja- pH 8.7 -I 1.2 Sud za kvasacKisela surutka - Voda od prethodnogisp. 19400- HPK 75150 - Voda od ispiranja 29- Organski azot 1030 Filtracija i druk tankoviDeprotcinisanasurutka - voda adispiranja 35360- HPK 57000 Pranjc flasu son* vrcdnostisvih pokazatelja scm pH su u mg/\.Drugi korak u karakterizaciji otpadnih voda fabrike, nakon utvrdivanja porckla, jc dobijanjepodataka0kolicini otpadnih voda. Do kolicine otpadnc vode sc dolazi na dva osnovna nacina,merenjem otpadne vode i procenom(naosnovu: norrnativa, kolicinc utrosene vode). Najboljejc meriti, pogotovo stosetakona najsigurnijinacin dolazi dopodataka0 dinamici nastajanjaotpadnih voda, tj. 0promeni kolicine otpadne vode sa vremenom, sto je sa aspekta preciscavanjaizuzetno vazno. Medutim, u nasoj praksi se pokazalo da je rnercnje, iii procena, kolicine otpadnihvoda veliki problem (16);te da jemalo fabrika u kojima postoje prihvatljivo precizni podaci0kolicini otpadnihvoda, iakopostoji obavczapostavljanjauredajazamerenjei registracijukolicine otpadnih voda (2).5Kolicinasanitarneotpadnevodamozesedostatacnoproceniti naosnovupodatakaizliterature zakolicinu otpadne vode po stanovniku. Kolicina oborinske vode se moze relativnotacnoproceniti na osnovupodataka0 padavinamanajblizemetereoloskestanicci vclicinepovrsine krovova zgrada i fabrickog kruga, mada se mnogo tacnijipodaci dobijaju postavljanjemkisomera u samojIabrici.Analizom otpadnih voda se utvrduje vrsta i koncentracija zagadenja. Iskustvo nase praksepokazuje danajveciproblemnije, stobi seocekivalo, sarna analiza (mada i tuimagresaka),vee dasenajvece greske prave pri uzorkovanju otpadnih voda, transportui cuvanju uzoraka.Najveciproblem u pravilu je uzorkovanje, odnosno dobijanje dovoljno reprezentativnih uzorakazaanalizu, pogotovokadaseznadajeosnovnakarakteristika vecine otpadnihvodafabrikaprehrambene industrije i industrije picaneravnomernost kolicine i koncentracije zagadenja, sobziromnasarzni karakter vecine procesa.Na osnovupodataka0 kolicini otpadnevodei koncentraciji zagadenjaizracunavajusepokazatelji neophodni kako za procenu uticaja otpadnih voda na okolinu tako i za preciscavanjetih otpadnih voda. Osnovni pokazatelji su hidraulicko i organsko opterecenje, tj. kolicina otpadnevode i kolicina organskog zagadenja (izrazenog obicno prcko HPK iii BPKJ kojcsa otpadnomvodom dospeva u recipijent iii u preciscavanje, izrazeno po vremenu, po jcdinici zapreminc iiipovrsine,i slicno(riaprimer: rnvrn', kgHl'Kzrn ', itd.).Uticaj otpadnih voda narecipijcntNajveci deo zagadenja otpadnih voda prchrambeneindustrijei industrije pica pot iceodorganskih matcrija. Kada se takve otpadne vode ispustaju neprccisccnc u prijemnike, recipijente(vodotoci i akumulacije vode), dolazi do spontane razgradnje (biorazgradljivog dela) organskihmatcrija mikrotlorom koja normalno postoji u vodi recipijenta, za sta se trosi rastvoreni kisconikiz vode. Ukoliko je kolicina organskog zagadenja koja se sa otpadnim vodama unosi u recipijcnttolika da prevazilazi kapacitet reoksigenacijcvode, ado toga dolazi rclativnolakozbogkoncentracije bioloski razgradljivogorganskogzagadenja (tabela2) i sporogprocesareoksigenacije vode, tocedovesti dosmanjenjakoncentracijerastvorenogkiseonikau vodi.Time se ugrozava, unajgoremslucaju i unistavaaerobni zivi svct urecipijentima (akoTabela2. Sadrzaj organskog zagadenja (BPKJi glavnih nutrienata (azota i Iosfora) upojcdinim otpadnim vodarna prehrambene industrije i industrijepica, u porcdenju saotpadnim vodama dornacinstva(18)Otpadna vodaiz BPKjUkupni N Ukupru I' NI 1'1proizvodnje I prerudc: [mg/l] [rng/l] Img/I]BPK, BI'K,Krornpirov cips 2000 250 25 0.13 0,013Prcradakrompira 2500 125 60 OJ)5 ()J)24Slatkisi (bombon) 3500 40 0,6 (J,OI -Konzcrvisano povrcc 1700 45 15 0,03 0,01Mlckaru 500-2000 30-150 20-100 0,07 n,05Bezalkoholna pica 180-370 6-40 6-9 0.08 0,03Vocni sokovi 2500-4000 10-30 8-30 0,007 0,007Pivara 800-2000 30-100 10-30 0.05 0.0201p.voda dornacinstva 315 58 13 0,18 0,046koncentracija rastvorcnog kiseonika u vodi padne ispodkriticnih1,5-2,0[mg/l]); atakodc seumanjuje kvaliteti upotrebna vrednost voderecipijenta jer pojava anaerobnihuslova u vodiimazaposledicunastajanjematerijasaizrazitoneugodnimmirisomi ukusom, tepromenuboje vode. Semtoga, otpadne vode prehrambene industrije i industrije pica sadrze azot i Iosfor(tabela 2), koji suglavni makronutrijenti biljaka, takoda ispustanjeovakvihotpadni vodapospesujeeutrofikacijuvode recipijenta(prekomeranrast vodenogbilja, sasvimpoznatimposledicama pokvalitet i upotrebnu vrednost vode), sto je narocito nepovoljno za akumulacijevode(17) i spore vodotoke, zastasu vojvodanskikanali i derdapskaakumulacija eklatantanprimer.Naciniresavanja problema otpadnih vodaKaraktcrizacija otpadnih voda i poznavanje zahteva zajednice (zakoni, propisi, pravilniei)suos nova za nalazcnjcoptimalnogresenjaproblemaotpadnihvodafabrika prehrambeneindustrije i industrijc pica. Prcciscavanje otpadnih voda ovihindustrija, s obziromna velicinustctckoje po rccipijcntcima ispustanjenepreciscenihotpadnihvoda, cesc, preiIi kasnije,nametnuti kao obavezno, a postavljace se (sarno) pitanje izbora nacina preciscavanja (ncke odIabrika prehrarnbcne industrije, kaostosu secerane, vee preciscavaju svojeotpadne vode,alivelikavecinanasihIabrikahranei pica, scmeventualno jednostavnemehanickcprethodneobrade (resetke, sita), nepreciscavaju svojeotpadne vode).U slucaju prcciscavanja javljaju se dve osnovne alternative, u zavisnosti od togada Ii fabrikaispusta otpadne vode: (i)u javnu kanalizaeiju (tzv. indireksni zagadivac), kada sc mora izvestidelimicno prcciscavanjeotpadnihvodado nivoazagadenjadozvoljenogza ispustanjeukanalizaeiju(4) (upravilupriblizno nivouzagadenja otpadne vode domacinstva(vidi tipicnevrednosti u tabeli2)); iIi (ii)direktno u reeipijent otpadnih voda (obicno neki vodotok), kadase mora izvesti potpunopreciscavanje, do prcostale koneentracije zagadenja koje nece pogorsatikvalitet vode recipijenta (19).Dalje alternative preciscavanja, unutar kojihse posmatrai primena anaerobnog procesapreciscavanja(slika1), su: (i)prcciscavanjezbirneotpadnevodefabrike(uslucajufabrikeindircktnogzagadivaca, primenomaerobnogili anaerobnogproccsa; uslucajudirektnogzagadivacaaerobnimproeesomiIi kombinaeijomaerobnogi anaerobnogprocesa), i(ii) izdvajanjejakozagadenihotpadnihvodafabrike i njihovazasebnaanaerobnaobrada(indirektni zagadivac)ili anacrobno/acrobna obrada (direktni zagadivac).ZBIRNA~ ANAEROBNO ~ KANALIZACIJAOTPADNAVODAZBIRNA~ ANAEROBNO ~ AEROBNO ~ PRIJEMNIKOTPADNAVODAJAKOZAGADENE~ ANAEROBNO ~MIX ~ KANALIZACIJAOTPADNEVODEAOSTALEOTPADNEVODEJAKOZAGADENE~ ANAEROBNO ~ AEROBNO ~ PRIJEMNIKOTPADNEVODEAOSTALEOTPADNEVODESlika1. Mesto anaerobnog preciscavanja u proecsupreciscavanja otpadnih voda industrijc7Da bi se razumelo ovakvo pozicioniranje anaerobnog proccsa u okviru scrna preciscavanjaotpadnevode fabrike, trebauporediti osnovnekaraktcristike aerobnogi anaerobnogpreciscavanja, s obzirom dasctadvanacina preciscavanja javljaju i kao konkurcntni (iIi-iIi)ikao dopunjujuci (i-i) proeesi. Osnovnekarakteristikeaerohnogprocesasu: (i)pogodanzaslabo i srednje zagadene vode, (ii)visoka efikasnost preciscavanja, (iii) velikutrosak encrgijeza prcciscavanje, (iv) organsko zagadcnje se najvecim delom trosi za rnetabolizarn i rast hiornaseradnih mikroorganizama (aerobnog aktivnog mulja), (v) nastajanje velikog viskaaktivnog mulja(cijajeobrada skupa), (vi) manji investicioni i znacajno veci cksploatacioni troskovi; doksuodgovarajuce karaktcristike anaerohnog procesa u odnosu naaerobni: (i)pogodan za jako iveoma jako zagadene otpadne vode, (ii)manjacfikasnost preciscavanja, (iii) znacajno manjiutrosakenergije, (iv) organskozagadenjesc najvecimdelomprevodi usmesugasova, tzv.biogas, koji se moze koristiti kaoenergcnt, (v) nastajanje mnogo manjcg viskaaktivnog mulja,(vi) znatno veci investicioni, a manji eksploatacioni troskovi (8). Iznavedenoguporedivanjaaerobno / anaerobnojasnoje zastose anaerobnopreciscavanjeprimenjujcuslucajevimanavedenim naslici 1:zbirna otpadna voda fabrike kojase izliva u javnu kanalizaciju mozc se delimicno precistitianaerobnimputem, jcr jecfikasnost anaerobnog preciscavanja dovoljna daohczbcdidarezidualnozagadenje ne budevece od dozvoljcnogza ispustanje ujavnukanaJizaciju(20); a tehnoekonomski parametri su na strani anaerobnog procesa, u odnosu naaerobnikao alternativu(primeriznemackeprakse: smanjenjeorganskogoptereccnjaza80%,obrada 45000[m']otpadne vode godisnjc, troskovi anaerobnog delimicnog prcciscavanja3,47[DM/m'],aaerobnog 3,76[DM/m'] (21));ukoliko sc zbirna otpadna voda fabrike ispusta direktno u recipijent, tada se mora obavitipotpunopreciscavanje, stose moze izvesti, jednostavnijei lakse, aerobnimprocesom(22,23,24), ali se koriscenjern kombinacije: anaerobni proces za uklanjanjc najveceg deJaorganskog zagadenja - aerobni proces sarno za ukJanjanje preostalog zagadenja, ostvarujeistiefckat uz manje troskove;razdvajanjcm jako zagadcnih otpadnih vodaodostalih, slabozagadcnih, otpadnihvodafabrike, koje se ukanalizacijumoguispustati bezikakvogpreciscavanja, iposebnomobradomtih jako zagadenih otpadnih voda(kojih jepokolicini nekoliko putamanjeodostalih otpadnih voda fabrike) anaerobnim putem, postize se puno iskoriscenjc potencijalaanaerobnogprocesa: preciscavanjeseobavljaumanjem, investicionoi eksploatacionojeftinijem, postrojenju(25), uzenergetski pozitivanproces (visakenergijeza pokricedel a energetskih potreba fabrike);uslucaju da se otpadnevodefabrikc ispustajudircktno u rccipijcnt, odvojenimanaerobnim preciscavanjem jako zagadenih otpadnih voda (primeritihotpadnih vodautabeJi 1) postizuse vee nabrojaneprednosti, a unarednom, aerobnorn, stepenuscdovrsava uklanjanjezagadenjaizanaerobnoobradenevodei preciscavajuse ostalc,slaboi slabijezagadeneotpadnevodefabrike; odnosnoobezbeduje se visokstepenpreciscavanjasvihotpadnihvoda, koji je neophodanuslov uslucajufabrikc direktnogzagadivaca.8ANAEROBNOPRECISCAVANJE OTPADNIH VODA PREHRAMBENEINDUSTRIJE I INDUSTRIJE PICAOsnovi anaerobnog prcciscavanjaMetansko vrenjc jebioloskaosnovaanaerobnogpreciscavanja, i rnozesedefinisati kaoniz biohemijskihrcakcijaposredovanihslozenornbakterijskommikroflorom. Mctanskimvrenjemseorganskamaterija(organskozagadenje otpadne vode)prevodi usmcsugasova,tzv. biogas, u kojoj su osnovne komponente metan i ugljendioksid. Deo organskc materije nijebioloskirazgradljiv u anacrobnim uslovima i cininajvccideo rezidualnog zagadcnja otpadncvode, preostaoposle anaerobnogpreciscavanja. Bakterije metanskog vrenjaostvarujusvojuaktivnost udefinisanim uslovima, koje karakterise odsustvokiseonika, rcdukciona sredinaiodrcdjcni interval pH.Metansko vrcnjc sc uprosceno opisuje kaoproccs kojise sastoji iz dyefaze: acidogeneze,u okviru kojesc odvija hidroliza makromolekula (u otpadnim vodama prehrambcne industrijci industrije picato su u prvom redu biopolimeri: ugljeni hidrati, proteini, lipidi) i Iermentacijaproizvoda hidrolize u organske kiseline (najvecimdelorn), alkohole, amonijak, ugljendioksidi vodonik;i metanogeneze:nastajanja metana i ostalih gasova (najvise ugljendioksida, zatim, umnogo manjim konccntracijama, azota, vodoniksulfida), iz produkata acidogenezeprekursoramctanogeneze. Bakterijskaflora koja posredujehidrolizu i acidogenezu (tzv. acidogenebakterije) je veorna raznovrsna, i sastoji se odnizaobligatnih i nekih fakultativno anaerobnihbakterija. Stvaranje metana posrcduju tzv. metanogene bakterije. Izolovano je tridesetak vrstametanogenihbakterija (26). Metanskovrenjese i dalje deli, na sest razlicitih stcpeni:(i)hidroliza biopolimcra domonomcra (aminokiseline, seceri i rnasnekiscline dugih lanaca),(ii) fermentacija aminokiselina i secera, (iii) anaerobna oksidacija masnih kiseline dugih lanacai alkohola, (iv) anaerobna oksidacija intermedijernihprodukata,kaostosuisparljive masnekiseline, (v)konverzija acetata u metan, i (vi)konverzija vodonika u metan (27). Medutim, zapotreberazmatranjaosnovatehnoloskogprocesaanacrobnogpreciscavanja otpadnihvoda,dovoljnoce biti da semetanskovrenjeposmatrakaodvofazni proces, (I) acidogenezai(II) metanogcneza, koje izvode dye glavne grope bakterija, acidogene i metanogene, a koje semedusobnoznacajnorailikujuuodnosu na svoju fiziologiju, potrebeza nutrientima,karakteristikama mctabolizrna i rasta (kinetici), optimalnim uslovima srcdine, i po osetljivostinapromenesredine; stojc sveododlucujucevaznosti urazumevanjuprocesaanaerobnogpreciscavanja,njegovom formulisanju,vodenjui kontroli.Osnovni faktori koji kontrolisumetansko vrenje, samimtimi anaerobnopreciscavanje,su: temperatura, pH, nutricione potrebe,inhibicije.Procesanaerobnogprcciscavanjeje, iztermodinamickih razloga, znatnosporiji odaerobnog, a temperatura mctanskog vrenja veoma uticena brzinu odvijanja anaerobnog proccsa.Iz tog razloga velika vccina modernih postupaka anaerobnog preciscavanja sakontrolom tem-perature, tj. koji se ne odvijaju na ambijentalnimtcmperaturarna, rade sa grcjanimfermentorima, u mezofilnoj (30-40IlC) iii u termofilnoj temperaturnoj oblasti(50-7511C). Optimum pHacidogenihbakterija jepH 5,5-6,0 (28), a metanogenih pH 6-8(29).Usvajasedaje normalanpHrasponmctanizacije, kadaseradi 0 jcdnostepenimprocesimapH6-8; ajavljase kao rezultat interakcijepuferskogsistemaugljendioksid-bikarbonati iisparljivih masnihkisclina i amonijaka. Vaznojeobezbediti dovoljan puferskikapacitet kakoisparljive masnekiseline, glavni suspstrat metanogeneze, nebi snizile pH u fermentoruispodvrcdnosti optimalnihza dclovanje metanogenihbakterija. Nutricione potrebeanaerobnogprocesapreciscavanjasumale, uporcdcnjusaaerobnimpreciscavanjern (oko 1/5 potrebaaerobnog procesa (30)), a posledica su malog rasta bakterijske biomase. To jerazlog da odnos9makroclernenata (ugljcnika, azota, Iosfora, sumpora) u otpadnirn vodarna mozc da huck visok,racunatkaoodnos NiP prernaugljeniku(obicnoizrazcnorn prcko BPK,iii HPK;primcri zaotpadne vode prehrambene industrije u tabcli 2), a daseanacrobno prcciscavanjc normalnooclvija; odnosno, da ce malo kojoj otpadnoj vodi prilikomanacrobnogprcciscavanja hitipotrcbandodataknekogod nutrijcnata. Takodesc tzv. organski nutricnti, arninokiseline ivitamini,u opstern slucajunalaze u dovoljnimkolicinama zanonnalanmetabolizarn(31).Postojanje inhibicijametanskog vrenja i inhihitora u otpadnim vodarna moze odlucujuceda uticena uspesnost,pai nasamumogucnost primcne, anaerobnog procesa preciscavanja.Akceptori elektrona , kao stosu sulfati i nitrati, inhibisu mctanogcnezu, Sulfati su osohito vazni,jcrsu ccst sastojakotpadnihveda, aupojedinimotpadnimvodamaiotpadnimtokovimaprehrarnbeneindustrijei industrijepica irna ih uvelikimkoncentracijama(otpadnavodaproizvodnje kvasca, dzibra iz proizvodnje alkohola iz melase). Prilikomanacrobnogpreciscavanja otpadnih voda bogatih usulfatima, sulfatrcdukujucc baktcrijesuukompeticijisa bakterijamakojeprodukujurnctan za raspolozivedonoreelcktrona, pri ccrnuje minosHPK:sulfat kljucni faktor kojiutice nakompeticiju (32). Pri tome je, posvoj prilici, izrazenijainhibicija procesa usledpovecane koncentracije samih sulf'ata, nego usled nastalogvodoniksulfida(33). Dodatni veliki problemkoji scjavlja jeprelazakdelavodoniksulfidaIIbiogas, asagorevanjemtog biogasastvarajuse veorna korozivni produkti, takoda sc preupotrebebiogas dobijenizotpadnihvoda sa povecanorn koncentracijomsulfatamoraprcciscavati (34), kao i inhibitorni efekat sulfida zaostalihuanaerobnoobradenoj otpadnojvodi, izkojese, upojedinimslucajevima, takodemorauklanjati (35). Postojenacini da sckonccntracija nastalog vodoniksulfida u biogasu smanji modifikovanjern procesa anaerobnogpreciscavanja (36), zajednickirn anaerobnim preciscavanjcrn otpadne vode bogatc i sirornasncu sulfatima (37), iii cak u samorn procesu proizvodnje iz koje nastajc otpadna voda sa vclikomkoncentracijorn sulfata (38), cime se problemi sa HoSu biogasu znatno smanjuju, sto ornogucavakorisccnje biogasa za neke namene i bez prcciscava-nja.l.lparljive masne kiseline (formiat, acctat,butirat, propionat) su glavni metanogcni supstrati. Njihova akurnulacija, izazvana poremecajernprocesametanskogvrcnjahilokojcvrste, posledicaje cinjcniceda jc, II opsternslucaju,metanogcneza faza koja ogranicava ukupnu brzinu proccsa. Pri tome je toksicna nejonizovanafrakcija kiselina jer lakse prodirc u celiju, a dotoga dolazinanizim pH, s obzirom daseradi0slabim kiselinarna, Prcma tome, i pH i ukupnakoncetracija kiselina jevazna kod utvrdivanjaove vrsteinhihicije. NavrednostirnapHdobrovodcnogprocesametanskogvrenja, kojesuobicno u intervalu pH7-8, retko dolazi doinhibicije isparljivim masnim kiselinama, tako da jepovecanjekonccntracije isparljivihmasnihkiselinau praviluposlcdica, aneuzrokinhihicijcmctanogerieze. Uanaerohnimuslovirna se organski azot, koga irna II rnanjimiii vecirnkoncentracijamaprakticnousvimotpadnimvodamaprehrambcneindustrije, rcdukujedoamonijaka, koji u povisenim koncentracijama uzrokujc inhibiciju metanogcna, kao najosetljivijegrupc bakterija u procesu metanskog vrenja (3Y).Mcdutim, adaptacijom metanogenog muljana povisene koncentracije amonijaka rnoze se ostvariti uspcsna metanogcneza pri vrlo velikimkoncentracijamaamonijaka(40). Inhibitornodelovanjcmaterijakojesuinacepoznatekaotoksikanti, teskihmetalai sirokclepczcorganskihtoksicnihjedinjenja, nije intercsantnourazrnatranju anacrobnog prcciscavanja otpadnih voda prehrambcne industrije i industrije pica,jer setematerije iIi ncnalazcu ovimotpadnim vodama, iIi scnalazc1I konccntracijamakojesasvim sigurno nece izazvati inhibicijll, pogotovo aklimatizovane l1likrollore mctanskog vrcnja(kaostotopokazujll i slucajcvi obradeotpaclnihvodahcmijskeinclllstrijc: saopstavasc, naprimer, 0uspesnom anaerobnom procesu preciscavanja pri stalnoj koncentraciji tetrahloretanaU otpadnoj vodi svedo130[mg/I],iii udarnojdozi do400[mg/IJ (41); iIi 0razgradnjinajvecegdel a(viseod80%) 2,4,6-trihlorfenola pri njegovoj koncentracijiod25[mg/l] (42).10FormuIisanje tehnoloskog procesa anaerobnog preciscavanjaTchnologija anaerobnog preciscavanja obuhvata primeren tehnoloski proces, odgovarajucetchnicko-tehnolosko resenje (postupak) i pouzdano vodenje i kontroluprocesa.Definisanje opste semeprocesaOpstascma procesaanaerobnogprcciscavanja, primenjivazaobraduvecineotpadnihvoda industrije prikazana jcnaslici 2.Otpadnc vode prehrambcne industrijc i industrijc pica sad ric, u zavisnosti od konkretnogproizvodnog procesa, manju iIi vccukoncentraciju tzv. grubog materijala, kao stosu: semenkc,peteljke i pokozica voca i povrca, komadici kostii koze zivotinja, delovi klasa i stabljike zitarica,plevicazrnazitarica, itd. Saytaj matcrijal je iiibioloski ncrazgradljiv(kosti, naprimer) iIiteskorazgradIjiv, takodabi scnakupljaoutipovima anaerobnogfermentora, tzv. digestora,koji se najcescc koriste za obradu industrijskihotpadnihvoda, srnanjujuci efikasnostpreciscavanja otpadnih voda i izazivajuci probleme u radu. Iz tog razloga se kaoprva opcracijauproccsuanaerobnogprcciscavanjapostavIjaukIanjanjegrubihnecistocasitom, obicnosaotvorimavelicincoko1 [rnm] iIi, uslucajuvcccgsadrzajaisiregdiapazonavelicinagrubihnecistoca, kombinacijomgrubogsita(naprimer, velicineotvora3,5[rnm] ) i finogsitasaotvorimaodI [mrn] (43).OTPADNAVODA...SITO .. qrubenecistoce... ...PUFERTANK..... suspendovane cesticeujednacavanje opterecenjai korekcija pHANAEROBNO jednoslepeno / dvostepenopsihrofilno/ mezofilno/ termofilno...ANAEROBNO OBRA8ENAOTPADNAVODASlika 2. Opsta serna procesa anaerobnog preciscavanjaotpadnih voda industrijePojedini tipovi digestora (0 tipovima digestora vise u kasnijem tekstu), kao sto je anaerobniIiltar, su osetljivi napovecanu koncentraciju suspendovanih cestica, sto jecosta karakteristikaotpadnih voda fabrikaproizvodaca hrane i pica, pogotovo nafrakcijususpendovanih cestica,tzv. inertnecestice, koje suteskoiiinisu uopstebioloski razgradljive(zrncapeska, cesticezemljespranesa povrca, na primer). Suspendovanecesticese uklanjajuugravitacionomtalozniku, Upojedinimslucajevima(klanice, uljare) najveci problemsuuljai masti, koji upovecanimkoncentracijama takode mogu dasmetaju, tako dase tad a postavlja i gravitacioniIIhvatacmasti (mozeukombinaciji sa taloznikorn) iii uredaj za flotaciju dispergovanimiIirastvorenim vazduhom.Navedenoje, daje jednaodosnovnihkarakteristikaotpadnihvoda vccine fabrikaprehrambeneindustrijei industrijepicaneravnomcrnost i protokavodc i konccntracijezagadenja uvodi, zbogsarznogkaraktcravecineproizvodnihprocesa. Poznatoje dasuanaerobne bakterijeizuzetno zilavi organizmi, sposobnidase odrzeu vcoma promenljivimiveoma teskim uslovima sredine; alije isto tako osnovni postulat ndustrijske primene anaerobnogprocesa preciscavanja, od koga se zahteva da funkcionisu savisokom i konstantnom efikasnoscuuz istovremenovelikkapacitet obradc, da jepotrebnoodrzavati stouzi opsegizabranihparametara procesa, od kojih suhidraulicko i organsko opterecenje medunajvaznijima. Iz tihrazloga jeu savrernenoj praksi u semi procesa anaerobnog preciscavanja prakticno obavezanstepen ujednacavanja protoka i opterecenja, ukoliko jeneophodno i uz korekeiju pH otpadnevode (iznenadne promene pH za nekoliko jedinica se mogu ocekivati uslcd ispustanja alkalnihiii kiselihrastvoraizsistemaza pranje, iii odispustanjaiskoriscenograstvorasredstvazaregeneraciju jonoizmenjivaca), kojise odvija u tzv. pufer tanku, egalizacionom tanku, koji jeupravilu opremljensistemomzamesanje(rnehanickommesalicorniiimesanjebarbotiranjemgasa) i po potrebi dodatnom oprcmom za neutralizaciju (sudovi za rastvaranje ncutrali-zacionogsreclstva, clozir pumpe).Pripremljena otpaclna vocla ide na sarno anaerobno prcciscavanjc, kojc sc moze izvesti navisenacina,naprimer kao jednostepeni iii dvostepeniproces, LIZ rad u psihrofilnoj (15-25C),mezofilnoj iii termofilnoj oblasti, itcl., 0cernu vise II narednim poglavljima. Anaerobno obradenaotpadnavoda, ukojoj jepreostalarelativnomalakoncentracijazagadenja, sc ispusta ukanalizacijuiii seclalje aerobnopreciscava (slikaI).Izbor postupkaPre nego sto se prede na razmatranje tehnicko-tehnoloskih resenja (postupaka) anaerobnogpreciscavanja, treba istacidaseizbor postupka svodi, unajvecojmeri, naizbor tip ai rescnjasamogdigestora, jerje upravodigestor (anaerobni fermentor, anaerobni reaktor) "srce'"postrojenja za anaerobno preciscavanje, odkoga odlucujuce zavise performanse prcciscavanja.Izbor postupka anaerobnog preciscavanja zavisi u najvecoj meri odkarakteristika otpadnevode iii otpadnog toka (rnuljevi, cvrsti otpad) kojise obraduju (43). Samim tim, znaci danamje izbor vee donekle suzen, jer, bez obzira koliko se otpadnc vode i otpadni tokovi prehrambencindustrijc i industrije pica medu sobom razlikuju, oni se jos vise razlikuju od, na primer, otpadnihvodahemijskeindustrijeiii odtecnihstajnjaka. Iztihrazloga, tzv, prvageneracijadigestora(digestori sa: (i) klipnimtokom, (ii)potpunimmcsanjern i (iii)potpunimmesanjern ireeirkulacijom anaerobnog aktivnog mulja iz taloznika posle digestora), razvijena prvenstvenozaanaerobnu obradu viskaaerobnog aktivnog mulja i tecnih stajnjaka, tj. muljeva i otpaclnihvoda sa veoma velikom koncentracijom suspcndovanih materija (I ],43)) u savremcnoj praksisc prakticno viseneprimenjuje za obradu industrijskih otpadnih voda.Za anaerobno preciscavanje otpadnih voda prehrambcne industrijc i inclustrijc pica koristese danas mahom digestori kojima jc zajednicka karakteristika veomaveliku koncentracija aktivncbakterijskebiomase, stosepostizerazlicitimtehnickirnrcsenjimasamogdigestora; cimeseneutralise osnovna mana anaerobnog preciscavanja -mnogo sporiji proces u odnosu na aerobnopreciscavanje - jer se nakupljanjem biomase ostvaruje visoka efikasnost preciscavanja uz veomavelika organska i velika hidraulicka opterecenja.Najzastupljeniji u savremenoj industrijskoj praksi je tzv. digestor sa slojem mulja (uobicajenaje skracenica UASB - Upflow Anaerobic Sludge Blanket), nakupljenog u donjoj zoni digestora,obicno u obliku peleta, sa uzlaznim tokom otpadne vode kroz sloj mulja. Visoka koncentracija12biornasc postize se separatorornugradenimuvrhudigestora, kojimse razdvajabiogas,preciscena otpadna voda,i mulj koji se vraca, sedimentira kasloju mulja(44). Pokazalo sedaUASBmozeda obradujeotpadnevodeudostasirokomintervalukoncentracijeorganskogzagadenja(HPK, BPK,), odsrednje, pai slabozagadenih, svedootpadnihvodai otpadnihtokova savelikimi vcorna velikimorganskim sadrzajern, kao sto sudzibre(45, 46) iIi surutka(47). UASB digester dohro podnosirazmerno velika hidraulicka opiereccnja, zbog toga sto jemulj pelctiran,sadohrimtaloznirnkarakteristikama. Povccana koncentracija suspendovanihccstica U otpadnojvodi ncsmcta, ukolikosutcsuspcndovancccsticeuvelikoj meri bioloskirazgradljive, U suprotnom dolazi donakupljanja bioloski nerazgradljivih materija u sloju mulja.Modifikacijc UASB postupka koje prevazilaze ograniccnja prvobitnog UASB-a su(i)postupaksa ckspandovanim slojcrn pclctiranog mulja (EGSB- Expanded Granular Sludge Bed), odnosnoUASB digestor sarecirkulacionorn petljom (povrat dela anaerobno obradene otpadne vode),cimcse postizcckspandovanje, delomi Iluidizovanje, slojamulja, stoomogucavaobraduiotpadnih voda sa povecanorn koncentracijom bioloski tesko iii nerazgradljivih suspendovaniuhcestica, jersezbogpovccanogprotokakrozsamdigestorne akumulisuuslojumulja(48); i(ii) postupaksa tzv. internomcirkulacijom(IC- Internal Circulation), odnosnodigestor ukorne sezapravonalaze, jedaniznaddrugog, dva UASB rcaktora, i sajos dodatnimspoljnimscparatoromiznad digest ora, iz kogase mulj vraca udonji UASB, cimcse postizevcornaveliko hidraulicko optcrcccnjc sto ornogucujc obradu i slabo zagadenih otpadnih veda i rad nanizimtemperaturama(49).Pozastupljenosti, poslc UASB digestora i njegovih rnodifikacija, za obradu otpadne vodeindustrijc dolazi anaerobni filtar, odnosno digcstor sa biomasom imobilisanom nancpokrctnomnosacu, pri ccrnusc srccuizvcdbcsa uzlaznimi sa silaznimtokomotpadnevode (50). Usavrcmcnoj praksi no sac jc u pravilu izradcn odsinstctskih polimcra, sa vertikalno postavljcnirniIizakoscnirnkanalima. Anaerobni Iiltar dobropodnosi velikahidraulickaoptcrcccnjc, apoznata je njcgova osctljivostnapovccanukonccntracijususpcndovanih cestica.Koliko scmozc vicleti iz raspolozivih podataka, svi ostali tipovi digestora sudalcko rnanjczastupljcni uprcciscavanjuotpadnihvodaindustrijc, scmdoncklctzv. hibridnog digestora, tj.kombinacijc UASBrcaktora, udonjerndclu, i anaerobnogfiltra ugornjemdeludigestora(51 ), cimcsepostizc veornadobro zadrzavanje biomasc. Postupak saf!uidizovunim slojemjcuglavnom jns u poluindustrijskoj fazi razvoja (52). Zagovara se primena stepenovano visefaznogdigcstora (MPSA - Staged Multi-Phase Anaerobic) (48), kao i digestora sa pulsirajucim slojem(P-SBR - PulsedSequencing BatchReactor)(53), itd.Navedenojc, daje anaerobnovrenje u osnovi dvofazni proces (1. acidogeneza,2. mctanogeneza), saznacajnirnrazlikarnaizmeduIaza, pogotovouuslovimaradai kinetici,sto jcdovelo dorcscnja anaerobnog preciscavanja kao (i)jedllostepellog procesa (acidogenezai metanogeneza u jcdinstvcnorn reaktorskom prostoru, sa uslovima sredine i kinetikom koji sukomprornis optimuma te dvc faze), iIi kao (ii) dvostepenog procesa (acidogeneza i metanogenezau posebnim digestorima, sa optimizovanim uslovima rada). U savrernenoj praksi se za otpadnevode prehrambene industrije i industrije pica sve cesee primenjuje dvostepeni proces (slika 3).Razloga ima vise: (i) u slucaju obrade zbirne otpadne vode Iabrike, kada digestor prvog stepenaobicno SlllZi i kao pufer tank, za ujcdnacavanje protoka i optcrecenja, i za izvodenje acidogeneze(54), itada je digestorprvog stcpenaobavcznoreaktorsamesanjern; (ii) akoseanaerohnoobradujll samo jako zagadenc otpadne vode, postavlja seu pravilu pufer tank, kao naslici 3, advostepenom anaerobnol11 obradom se postizu bolji efekti nego jednostcpenol11: veca efikasnostpreciseavanja, kvalitetniji biogas (55); (iii)obradaotpadnogtoka sa ekstremnovelikomkoncentracijomorganskog zagadenja, kao sto jemelasna dzibra i surutka (HPK okoi prcko80OO() mg/l), tcskose, caki anaerobnimprocesom, karakteristicnimpotomestopodnosivelikaorganskaoptereeenja, izvodi jednostepeno; dokdvostcpeni procesc1aje holjecfektc13(56, 57), za ukupnokraccvremezadrzavanjanegopri jednostepenomradu(tj. zapreminadigestora I i IIstepena ukupno je manja odzaprernine digestora u korne seizvodi proces kaojednostepen)(47).INFLUENTBIOGAS(CH4, CO2)..nEFLUENTPUFER TANKuravnotezen]eoptereceniaDIGESTOR IacidogenezaDIGESTOR ITmetanogenezaSlika3. Serna dvostepenog procesa anacrobnog prcciscavanjaotpadnih voda industrijcU vecini slucajeva se anaerobno preciscavanje obavlja, u cilju ubrzanja proccsa, u mezofilnojtemperaturnoj oblasti (uobicajeni intervalkoriscenihradnihtemperatura je30-401lC),cernupogoduje i cinjenica davelika vecina otpadnih voda prehrambcncindustrijci industrije picaimapoviscnu tcmperaturu. Visoke performanse savremenih anaerobnih procesa preciscavanjaindustrijskihotpadnihvodaomogucavaju, uslucajuobradezbirne otpadnevodefabrikasamanjom konccntracijom organskog zagadenja i nizom temperaturom (otpadna voda sladare,naprimer),dasedobri rezultatiostvarei pri nizirntemperaturama- prishrofilnaanaerobnaobrada (58),pri cernu serederadi saodrzavanjernkonstantnc radnc temperature, a ccsec scradi naambijentalnimtemperaturama, kojesuobicno u intervalu15-2511C.Pojedinc otpadnevode i otpadni tokovi prehrarnbene industrije su vcoma zagrcjani, kao stosu vode odljustcnjai blansiranja povrca parom(80-901lC)iii dzibre iz proizvodnjc alkohola (>901lC),i zanjihovuanaerobnu obradu je pogodno koristiti termofilni proccs (interval radnih temperatura 50-7011(:,obicno se koriste temperature u intervalu 50-5511C),kogakarakterise, u porcdenju sa mczofilnimprocesom, sposobnost podnoscnjavecihorganskihoptcreccnja, odnosnokracevremezadrzavanja pri istomnivouopterecenja (59).ParametriprocesaTemperatura i pHsu, kao stojepokazano, meduosnovnimparametrimaprocesaanaerobnog preciscavanja, Kod digestora sakontrolom radne temperature, jednom izabranatemperatura treba daseodrzava ustouzernintervalu, narocitoutermofilnomrezirnurada.14Kod jcdnostcpenih postupaka anaerobne abrade pH je obicno u intervalu 7-8. Kod dvostepenihprocesa se, razumljivo, acidogeneza vodi na nizem pH, saopstava se0optimumu pH 5-6 (60),pH 6,5-5,7(61); dokjcu metanogenezi pH oka 7,5 iIi visi.Osnavni parametri anaerobnogpreciscavanjekaotehnoloskog procesasuhidraulickoopterecenje, tj. kolicina unete otpadne vode po jedinici radne zapremine digestora na sat iIi nadan(odnosno, vreme zadrzavanja otpadnc vode u digestoru, koje jeobrnuto proporcionalnohidraulickom opterecenju) i organsko opterecenje, tj. kolicina unetog organskog zagadenja pojedinici radnezapreminedigestoranasat iii nadan (izrazenonajcesceu[kg HPK/m3dan]).Hidraulickoi organskoopterecenjesuumedusobnoj vezi, prekokoncentracijeorganskogzagadenja otpadne vode. Bitniparametri procesa, kojim se utvrduju glavniefckti anaerobnogprocesasu: alkalitet, koncentracijaisparIjivihmasnihkiselina, koncentracijapreostalogorganskog zagadenja,kolicina proizvedcnog biogasa, sastav biogasa (CH4,CO2,H2,H2S).Prematome, uspesno pracenje i kontrola procesa anaerobnog preciscavanja zahtevanizmerenja, nasamompostrojenju(protok otpadne vode i recirkulacionogtoka, temperatura,pH, protok biogasa,), i u pratecoj laboratoriji (HPK, isparIjive masne kiseline, alkalitet, analizabiogasa) (62, 63); narocito sc ukazuje na alkalitet i koncentraciju vodonika iIi metana kaonaosetljive promenljive koje uranoj fazi ukazuju na destabilizacijuproccsaanaerobnogpreciscavanja, omogucujuci brzoreagovanje(64).Efekti primene anaerobnog preciscavanjaOsnovni razlog primene anaerobnog procesa obrade otpadnih voda prehrambene industrijei industrije pica je, svakako, prcciscavanje,u prvom redu smanjenje koncentracije organskogzagadenja, ali se puna vrednost anaerobnog preciscavanja, u odnosu na aerobno, ostvaruje tekvalorizacijornostalihpotencijalaanaerobncobrade: koriscenjemproizvedenogbiogasa, iustcdarnautroskovimanastalimzbogdalekomanjeprodukcijeviskabiomaseanaerobnihbakterija(anaerobni mulj) uodnosunavisak aerobnogaktivnogmulja izbogpogodnihkarakteristikaanaerobnogmuljasa aspektadaljeobrade. Iztih razloga, efekti primeneanaerobnog preciscavanja su: (i) efikasnost preciscavanja, (ii)kolicina i kvalitet proizvedenogbiogasa, i (iii) produkcija anacrobnog muija.Efikasnost preciscavanja, u prvom rcdu efikasnost uklanjanja organskogzagadenja, mora seposmatrati It zavisnosti od koncentracijezagadenjauotpadnoj vodi iIi otpadnomtoku,hidraulickogiorganskogopterccenjaprocesa, biorazgradljivosti zagadenja, postojanja ikoncentracije inhibitornih supstanci, radne temperature procesa, vrsteprimenjenog postupka(tehnickogresenja). Sarnose utakvoj meduzavisnosti rnoze praviinooceniti podatak 0efikasnosti preciscavanja. Dobaruviduredvrednosti hidraulickogi organskogopterecenjakojese primenjuje u obradi otpadnih vodai tokova prehrambene industrije i industrije pica, iostvareneefikasnosti prcciscavanja, mozesedobiti izsledecihprimera: (i) otpadnevodeprehrambeneindustrijesa malimorganskimzagadenjem, dvostepenaobrada(1. stepenanaerobni filtar, 2. stcpen UASB reaktor), radna temperatura 15-301lC~ organsko opterccenjedo5,0 [kg HPK/m) dan](65); (ii) konccntrovanaotpadnavoda rnlekare(HPK 60271Img/l])~ opterecenjc 3,84[kg HPK/m) dan] (66); (iii) otpadne vodeproizvodnje bezalkoholnih pica,mezofilno(351JC) ,hibridni digestor, opterecenjepreko10 [kg HPK/m)dan] (maksimaino16,5 [kg HPK/m) dan]), vreme zadrzavanja manje od 1 dan~ efikasnost ukianjanja HPK (E11PK)oko80%(51); (iv) otpadne vodeiz proizvodnje vocnih sokova i iz pivare,UASB digestor~EII PK preko80%(67); (v) hiadne(l4-221JC)i relativnorazblazene(HPK1200-1700 [mg/lJ)otpadne vode, prethodnoprcciscavanje, UASBdigestor ~ ostvare na EII PK 75-80%(projektovano>60%) (54); (vi) otpadne vode siadare, HPK 282-1436[rng/l], EGSB digestor,pri radu na 16IJC~ EII PKoko56%pri opterecenju4,4-8,8[kgHPK/m) dan] i vremenu15zadrzavanja oko2,4 h; pri raduna20llC~ EIII'K66%pri opterecenjuR,8[kg HPK/mJdan]ivremenuzadrzavanja2,4 h, a~ EIII'K72%pri opterecenju14,6 [kg HPK/mJdan]i vremenuzadrzavanja 1,5 h (58); (vii) otpadne vode od ljustenja i blansiranja sargarepe i krompira (temp.80-90C, HPK14000-79000 [mg/I]), UASBdigestor, termofilno(5511C)~ EIII'K>RO%priopterecenju oko 4 [kg HPK/mJdan] (59); (viii) surutka (HPK do 77000[mg/lj), UASB digestor~ EHI'K>90%pri mezofilnomradu (3511C)i optereccnju 28,5[kgHPK/mJdan] i prisubmezofilnom radu(20-30C) i opterecenju 9,5 [kg HPK/m] dan]; a pri radu bez termostatiranjadigestora, sa ambijentalnomtemperaturomoko24C i prioptcrecenju6,5[kg IIPK/mJclan]~ EHPKblizu 95%(68).Biogas kojinastajeuprocesuanaerobnogpreciscavanja jeznacajanizvorenergije. Koli-tina proizvedenog biogasa po jediniciuncte iIi razgradene organske materije -prinos biogasa(mvkg HPKcNETOiIi mvkgHPKRAZeiRAfJENC) zavisi uodredenoj meri oduslova rada; dokjekoncentracija metana u biogasu i kolicina proizvedenog hiogasa po jedinici zapremine digestorau jedinici vremena -produktivnost proizvodnje biogasa (mvm'dan)veoma zavisna od uslovarada. Naprimer,sadrzaj metana u biogasuiz dvostepenog procesa(tipicna scma na slici 3),pri cemuse u pravilukoristi samobiogasiz digestora drugog stepena, znatno je visi negoizjednostepenog procesa. Podaci su razliciti, ali se red vrednosti moze dobro sagledati iz sledecihprimera: (i) biogas iz:(a) vodeodispiranjapivskogtropa(velika koncentracijaorganskogzagadenja), specificna proizvodnja0,4990,080[rnvkgIIPK,V\ZGRADFNo], i (b) zbirneotpaclnevocle pivare(relativnomalakonc. org. zagadenja), specificna proizvoclnja 0,4230,1 01 [m]/kg HPKRAZGRADENO]; preracunato na metan:(aa)iz vode od ispiranja tropa, spec. proizvoclnja0,3090,054[rnVkgHPKRAZGRADENOI, (bb)izzbirne otpaclne vode, spec. proizvoclnja0,3220,071[rnVkg HPKRAze,RADENO] (15); (ii) spec. proizvodnja hiogasa 0,41 [m]/kgHPKRAZGRADENO]' sadrzaj metana84-87% (69); (iii) spec. proizvoclnjametana0,212[rn"kg HPKUKLONJENCJ iIi 0,153 [rrr'zkgHPKDODATO] (70); (iv) spec. proizvoclnja hiogasa oko 0,2ImJ/kg HPKuNETO] (71).Dobro voden proces anaerobnog preciscavanja otpadnih vocla prchrambeneinclustrije iindustrije pica je u pravilu energetski pozitivan, odnosno kolicina cnergije proizveclenog biogasaje veca od energetskih potreba samog anaerobnog procesa. Bez obzira sto neto energija biogasamozda nije znacajna vrednost na nivou cele zemlje (na primer, netoencrgija hiogasakoji hi sedobioobraclomotpaclnihvoda nasihpivaraseprocenjujecia je ekvivalentnaencrgiji oko793 500[m' J zemnog gasa (72), iz nasih fahrika kvasca ekvivalentna energiji oko 528 000[m]],a iz dzibreod proizvodnje alkohola energijioko 1 307 000 [rri'] zemnog gasa(73)), ta energijaje znacajan resurs na nivo Iabrikc. Sa viskornenergije biogasa se moze pokriti velik cleoukupnihenergetskih potreba preciscavanja, u slucaju kompletnog (anaerobno-aerobnog) prcciscavanja,sto ilustruju podaci tabele 3, iIi sc ta energija moze koristitiza ostale potrehe fabrike,a koje surnogucnosti takvogkoriscenja ilustruju podaci u tabeli4.Tabela 3. Energetski hilanspostrojenja za anaerobno-aerobnopreciscavanje otpaclnih voda jeclne Iabrike (74)16Proizvodnja biogasaUkupna potrosnja el. strujcSopstvena struja iz biogasaStruja iz spoljnjegizvoraUdeo sopstvene struje0,77m3/m3otpadne vode2,40 kWh/m3otp, vode1,780 kWh/m3otp. vode0,62 kWh/m3otp. vade74%Tabela 4. Mogucnostikoriscenja energije biogasa u fabrici (75)l3iogas saX(l'Yr., metanaimadoujutoplotnu vrcdnost oko XkWh/m'.M0 g u cnost i : iz 10 kwhtoplotnc cncrgijcbiogasa dobija sc:X,5 kWh korisnctoplotnc cncrgijc iz kotla; cirnc scstcdi drugih I() kWhprimarnc cnergijc,naprimeriz zcmnog gasa;6,7kWh cncrgijehiadnocc, ugrudnjornapsorpcionograshladnog postrojcnjcm; ukoliko scumcstoapsorpcionogkoristi kornpresionorashladnopostrojcnjc, tada jczadobijanjc 6,7kWheucrgijehludnoce porrcbno ?kWhclcktricnc cncrgijc, odnosnotime sc 1I proizvodnji strujc zatunarnenustcdioko 4kWh primarnc cncrgijc;3.2kWh clcktricnc cncrgijc, prnizvcdcnc1I gas mororu I gcncratorll, cimc sc stcdi oko 6.5kWhprimarnc cncrgijc:3,2kWh clektricnc cnergijc + 5.5kWh toplotnccucrgijc, proizvcdcncu gas-motorul gcncratoru saizrnenjivaccrntoplotcizduvnihgasova,cimesc stcdi oko 13 kWhprimarnc cnergije;3.2kWh elcktricnc energijc + 3.7kWhcncrgijchladnocc,proizvcdcnc1I gas-motoru ,' gcucrutoru saizmcnjivuccm toplotcizduvnih gasovakoji jcpovczan saupsorpcionimrushladnirnpostrojcnjcrn.cirnc sc stcdi daljih 1,2 kWh clcktricnccncrgijc, odnosno ukupno scstcdi oko(} kWh primarnccncrgijc,Uanacrohnomprocesupreciscavanjanastajedalekomanji visak mulja, sto jc znatnaprednost anacrobnog u odnosu na aerobno preciscavanje (karakteristicnog pOvelikoj produkcijimulja), postotroskovi abrademuljapredstavljajuznacajnustavkuuukupnimtroskovimapreciscavanja (do cctvrtinc, pai vise). Podaci za smanjcnje viska mulja pokazuju da se u slucajuanaerobno-acrobnog preciscavanja, umcsto cisto acrobnog, produkuje minimum50do60%manje mulja(74,76),LITERATURAI. Karlovic, E., B. Dalmacija, D, Karlovic i J, TurkuJov: Znacaj tretmana otpadnih voda kojenastaju uproccsuprerade uljarica j ulja na ukupnosmanjcnjczagadivanjavoda nateritorijiVojvodine.Zbornik radova "Zastita veda'96". Jugoslovcnsko drustvo za zastituvoda, Beograd1996, s. 184-188 ..2. Zakon0 vodama.Sluzbeni glasnik RS46/1991., 53/1993., 54/1996.3. Plan za zastitu voda odzagadivanja. Sluzbcni glasnikRS 6/1991.4. Milojevic, M.: Uslovi zaispustanjcindustrijskihotpadnih vodaugradskukanalizaciju.Voda i sanitarna tehnika 23 (1993), br. 1-2,65-71.5. Canic, K., M. Boskovic, B. Ljujic: Prilog bilansnoj analizi prijcmnih potencijala vodotokovaSR Jugoslavijc. Zbornikradova.Zastitavoda '96". JugosJovenskodrustvoza zastituvoda, Beograd1996, s. 278-282.6. Potkonjak, S.: Ekonomika vodoprivrede. Poljoprivredni fakultet, Novi Sad1991, s. 221.7. Grupaautora: Analizaradai stanjapostojecihpostrojcnjaza proizvodnjuhiogasa uJugoslaviji. Poljoprivrcdnifakultet, Novi Sad1989, s. 2, 24, 25.8. Klasnja, M. i S. Gaseca: Kvalitct stajnjaka - odlucujuci cinilac uspesne proizvodnje biogasa.Zbornik radova XV Simpoziuma Naucno-tehnicki progres u poljoprivrcdnoj proizvodnji(1991-2000), Opatija1991, s. 363-368.179. Gacesa, S. i M. Klasnja: Sistemi anaerobne obrade tecnog stajnjaka uz dobijanjc biogasai prevrelogtecnogstajnjakakao dubriva. Zbornikradova 5. nauc. ko!. TOOS-05Proizvodnjai primena biogasa1.1 poljoprivredi, Vizelj 1991., s. 14-18.10. Gacesa, S. i M. Klasnja: Da Ii je proizvodnja i primena biogasa na manjim poljoprivrednimdobrimaekonomski prihvatljiva?ZbornikradovaXVSimpoziuma Naucno-tehnickiprogres1.1poljoprivrednojproizvodnji (1991-2000), Opatija1991, s.375-380.11. Klasnja, M. i M. Sciban: Anaerobnafermentacija tecnogstajnjaka, 1.1: Proizvodnjaikoriscenjebiogasai biodubrivaiz stajnjaka. Ur.: R. Nikolic i M. Brkic, Poljoprivrcdnifakultet - Institut za poljoprivrednu tehniku, Novi Sad1993, s. 41-59.12. Klasnja, M. i S. Gacesa: Analiza performansi postupaka proizvodnje biogasa iz stajnjaka.Savr. poljopr. tehnika19 (1993), br.3-4, 221-226.13. Vanstarkenburg, W: Anaerobictreatment ofwastewater- State-of-the-Art. Microbio-logy 66(1997),588-596.14. Klasnja,M.: Problematika otpadnih voda -najvazniji deo ekoloskog upravljanja1.1 mlekari.Prehrambena industrija 8 (1997), br. 3-4, 15-24.15. Stadlbauer, E.A, H. Lohr, L.N. Ocy, M. Steppich, R.Reddieb, F. Zinn, K.Denninghoff,A Hranzeni A Reuter: Anaerobe Reinigungvon Melasseshhlempe undBraue-reiabwassern, Brauwelt 136 (1996), 1744-1747.16. Klasnja, M., Leskosek-Cukalovic, 1.: Otpadne vodepivarstva, u: Voda u pivarstvu. Ur. M.Klasnja, Jugoslovensko udruzenje pivara, Beograd 1998, s. 75-84.17. Vasiljevic M.,Kezela B., BalacM.:Kvalitet vodenekihakumulacija1.1 Srbiji. Vodai san.teh. 26(1996), br. 2, 31-35.18. Konig, E.: Abwassergebuhren -Gerechtigkcit der Berechnung- Teil2. Brauwelt 138 (1998),2465-2467.19. Klasnja, M.: Otpadne vodeindustrije pica - putevi resavanjaproblema. Zbornik radovaIV SavetovanjaIndustrijealkoholnihi bezalkoholnihpicai sirceta, Poslovnazajednica.Vrenje" Beograd, Poljoprivredni fakultetBeograd, 'Iehnoloski fakultetNovi Sad, 1998,s. 13-20.20. Arndt, G.: SeminarAbwasserbehandlunginder Ernahrungs- undGetrankeindustrie.Brauwelt 138 (1998),217-21921. Konig, E.: Abwasserentsorgung in der Gctrankeindustrie. Brauwelt 137 (1997), 31-34.22. Kos, D.: Iskustva1.1 radui eksploataciji postrojenja za preciscavanje otpadnih voda klanicncindustrije, kojaje realizovao Institut "M. Pupin". Voda i san. teh. 24 (1-2),5-13,1994.23. Mihajlovic, J., J. Grujic i V.Vukosavljevic: Sistem za preciscavanje otpadnih voda u secerani"Sabac". Vodai san. teh. 24 (1994), br. 1-2,33-40.24. Balan, M.: Preciscavanje otpadnih voda fabrike za preradu voca i povrca. Voda i sanitarnatehnika15 (1985), br. 2, 51-54.25. Wheatley AD.,M.B. Fisher i AM.WGrobicki: Applications of anaerobic digestionforthe treatment ofindustrial wastewatersinEurope. Journal ofthecharteredinstitutionof water andenvironmental management 11 (1997),39-46.26. Bories, A:Aspects fondamentauxdelafermentationmethanique.Seminaire ministereenvironnement-ONU "Traitement et valorisation des sous-produits de la canne a sucre".Guadeloupe1986.27. Guger, Wi AJ.B. Zehnker: Conversion processes in anaerobic digestion. Wat. Sci. Tech.15(1983), br. 8-9, 127-157.182H. Zoetemeyer, R.J., J.e. vanden Heuveli ACohen: pH influence onacidogenic dissimila-tion of glucose in ananaerobic digestor. Water Research16 (1982), 303-311.29. Zehnder, AJ.B.,K. IngvorseniT. Marti: Microbiology of methanebacteria. Anaerobicdigestion. 2nd Int. Symp. onanaerobic deigestion, Travernunde1981, Ed. Hugheset all.1982, p. 45-68.30. Britz, T.J., e. Noeth i P.M. Lategan: Nitrogen and phosphate requirement for the anaero-bicdigestion of a petrochemical effluent. Water Research22(1988), 163-169.31. Whitman, WB., S.H. Sohn, S. Kuki R.Y. Xing: Roleofaminoacids andvitamins innutritionofmesophilicMethanoccocus spp. App. Environ. Microbiol. 53 (1987),2373-2378.32. Omil, F., S.D. Bakker, L.WH. Pol i G. Lettinga: Effect of pH and low temperature shockson thecompetitionbetweensulfate-reducingbacteriaandmethaneproducingbacteriainUASB reactors. Environmentaltechnology 18 (1997),255-264.33. Fang, H.H.P.,Y. LiuiT.Chen: Effect of Sulfate onAnaerobic DegradationofBenzoateinUASBReactors. Journalofenvironmental engineering-ASCE 123(1997), 320-328.34. Klasnja, M.: Prcciscavanjciskladistenjebiogasa, u: Proizvodnjai koriscenjebiogasaibiodubriva iz stajnjaka. Ur.: R. Nikolici M. Brkic, Poljoprivrcdni Iakultet -Institut zapoljoprivrednutehniku, Novi Sad, 1993, s. 84-98.35. Klasnja, M., M. Sciban i S. Gacesa: Striping NH1 i H?S vazduhom iz anaerobno precisceneotpadnc vode, IXjugoslovcnski kongres hcmijei hernijsketehnologije, Herceg-Novi, 26-29. maj 1992. Izvodiradova, izvod 1-110.36. Klasnja, M. i S. Gacesa: Smanjenjesadrzajasumporvodonikaubiogasurnodifikacijomtchnoloskog postupka anaerobnog vrenja. Saopstenje 1. kongr. prehr. tchnol., biotehnol.i nutric. Hrvatske, Zagreb1989. Prehr. tehnol. i biotchnol, revija 27, hr. I, 58, 1989.37. Stadlbauer, E.A, H. Lohr, L.N. Oey,M. Steppich, R. ReddieB, F. Zinn, K. Dcnninghoff,A. Hranzcn i A. Reuter: Anaerobe Reinigung von Melasseschhlempe undBrauerciabwassern. Brauwelt136(1996), 1744-1747.38. Sciban, M., S. Gacesai M. Klasnja: Uticajmodifikacija u procesuproizvodnjekvascanaemisijuvodoniksulfidaprilikomprcciscavanjaotpadnevodeIabrikc kvasca. Zbornikradova II Jug. say. "Zastitazivotnc srcdineuprocesnoj industriji", Dubrovnik1991,s.116-120.39. Koster, I.W. i E. Koornen: Ammonia inhibitionof the maximumgrowth rateofhydrogcnotrophic methanogens at various pH-levels andtemperatures. App. Microbiol.Biotechnol 28(1988), 500-50S.40. Koster, I.W.:Characteristics of the pH-influenced adaptation of methanogenic sludgetoammoniumtoxicity.J. Chem. Tech. Biotechnol36 (1986),445-455.41. Navarrete, M., N. Rodriguez, R. Amilsi L. Sanz: Effect of 1,1,2,2-tetrachloroethane onthePerformance of Upflow Anaerobic Sludge Bed(UASB)Reactors. Wat. Sci. Tech40(1999), br. 8,153-159.42. Vallecillo, A., P.A Garcia-Encina i M. Pena: Anaerobic Biodegradability and Toxicity ofChlorophenols. Wat. Sci. Tech40 (1999),hr. 8,161-168.43. Gacesa, S., O. Grujici M. Klasnja: Sirovinski resursi i proizvodnjabiogasa. Zbornikradova1.jug. simp. .Biogas - teorija i praksa", DonjiMilanovac 1985, s. 15-35.44. Lettinga, G., A.F.M. van Velsen, S.WHobma, Wde Zeeuvi A Klapwijk: UseoftheUpflowSludgeBlanket (USB) Reactor concept for biological wastewater treatment.19Biotechnol. Bioeng. 22(1980),699-734.45. Gacesa, S., M. Klasnja, Lj. Vrbaski i J. Gaccsa: Proizvodnja hiogasa iz mclasnc dzihrcnanepokretnornslojumulja. Hemijskaindustrija 38(I (84), 322- 325.46. Klasnja, M., S. Gacesai M. Sciban: Anaerobnoprcciscavanjcdzibrc od proizvodnjealkohola izzitarica. Zbornikradova II Jug. say. "Zastitazivotnesredine uproccsnojindustriji", Dubrovnik1991, s.126-130.47. Klasnja, M. iM. Sciban: Anaerobic TreatmentofUndilutedAcid Whey. Proceedings ofFaculty of Technology Novi Sad, volume 26/27, (1995/Y6), p. 49-60.48. Lettinga, G., J. Field, J. Vanlier, G. Zeemani L.w.H. Pol: AdvancedAnaerobicWasteWater Treatmentinthe Near Future. Wat. Sci. Tech. 35(1997), br. 10,5-12.49. Driessen, W. i P. Yspeert:Anaerobictreatment of low, mediumandhighstrenghtclflu-cnt inthe agro-industry.Wat. Sci.Tech. 40(1999),br. 8,22 I-228.50. Seidl, J.: Biologischc Abwasscrverklarung mit anaerobenBiofilter. Brauwelt 136(199Cl),55-57.51. Kalyuzhnyi, S.v., J.Y. Saucedoi J.R. Martinez: The Anaerobic TreatmentofSoftDrinkWaste Water inUASB and HybridReactors. Applied biochemistry andbiotechnology 66(1997),3,291-301.52. Marin, P., D. Alkalay, L. Guerrero, R. Cjamy i M.e. Schiappacasse: Design and Startup ofanAnaerobicFluidized BedReactor. Wat. Sci.Tech. 40(1999),br. 8,63-70.53. Brito, AG., Ae. Rodrigues i L.F. Melo: Feasibility of a Pulsed Sequencing Batch ReactorwithAnaerobicAggregatedBiomass for theTreatment of LowStrengthWastewaters.Wat. Sci.Tech. 35(1997), br, J, 193-198.54 Anon.:Abwasserbehandlungmit Biogasgewinnung. Brauwelt 133 (J (93),585-587.55. Schumann, G.: Konzepte cincr zentralen o de r dezentralen hetriehsinternenAbwasserentsorgung inBrauereien. Brauwelt 131(1991),2354-2358.56. Klasnja, M., S. Gacesa, J. Gacesai 0. Grujic: Dvostepeni postupakdobijanjabiogasaizmelasne dzibre nanepokretnom sloju mulja. Zbornik radova 1. jug. simp. "Biogas - teorijai praksa",Donji Milanovae1985, s. 89-93.57. Klasnja, M. i M. SCiban: Kriterijumi efikasnosti dvostcpcnogprocesa anaerobnogpreciscavanjasa koriscenjernbiogasa. Zbornikradova Mcdunarodnc konferencije"Otpaclnevodei komunalni cvrsti otpad", Udruzcnjcza tehnologiju vodei sanitarnoinzcnjcrstvo, Beograd, 1999,53-59.58. Rebac, S., J.B. Vanlier, M.G.J. Janssen, F. Dekkers, K.T.M. Swinkels i G. Lettinga: High-rateanaerobictreatment of maltingwastewater inapilot-scale EGSBsystemunderpsychrophilicconditions. Journal of chemical technologyandbiotechnology68(19Y7),135-146.59. Rintala, J.A.: Thermophilicanaerobictreatment of industrial process waters andwastewaters. Microbiology 66(1997),583-587.60. Suzuki, H., Y. Yoneyama i TTanaka: Acidificationduring anaerobictreatment of brew-erywaste water. Wat. Sci. Tech. 35(1997),br. 8, 265-274.61 Malaspina, E, L. Stante, e.M. CellamareiA Tilche: Cheesewheyandcheesefactorywastewater treatment withabiological anaerobic-aerobicprocess. Wat. Sci. Tech. 32(1995), br. 12,59-72.62. Klasnja, M.: Kontrolaprocesamctanskog vrenja, u: Gacesa, S., Lj. Vrbaski, J. Baras, L.20Knczic, M. Klasnja i F. Zdanski: Biogas - proizvodnja i primcna. Tehnoloski fakultet, NoviSad19S5, s. 129-138.63. Klasnja, M.: Osnovne metodeanalitickckontrole procesametanskogvrenja, u: Gaccsa,S., Lj. Vrbaski, J.Baras, L. Knezic, M. Klasnja i F. Zdanski: Biogas - proizvodnja i primena.Tchnoloski fakultet, Novi Sad1985, s. 205-229.64. Punal,A., A. Lorenzo, E.Roca, C.Hcrnandcyi J.M. Lema: Advancedmonitoring of ananaerobicpilotplanttreatinghighstrenght wastewaters. Wat, Sci. Tech. 40(19'-)l)), hr. 8,237-244.65. Oliva, L.C.H.V, M. Zaiat i E. Foresti: Anaerobicreactors [or food-processingwaste-water treatment - Establishedtechnologyandnewdevelopments. Wat. Sci. Tech. 32(1995),br. 12, 157-163.66. Gavala,B.N., I.V Skiadas, N.A. Bozinis i G. Lybcratos: Anaerobic codigestion of agricul-tural industries wastewaters. Wat. Sci. Tech. 34(1996), br. 11,67-75.67. Austermannhaun, U.i K.H. Rosenwinkcl: 2 examples of anaerobic pretreatment ofwaste waterinthebeverageindustry. Wat. Sci. Tech. 36(1997), br. 2-3, 311 -319.68. Kalyuzhnyi, S.v., E.P. Martinezi J.R. Martinez: Anaerobicteatment ofhigh-strengthcheese-wheywastewatersinlaboratoryandpilot UASB-reactors. Biorcsourcctechnol-ogy60(1997), 59-65.69. Mayer W. i M. Eeckhaut: AbwasscrvorbchandlungIur Brauereiabwasscr - UASB-Rcaktorcnin denviertenGeneration. Brauwelt134 (1994),1261-1264.70. Agrawal, L.K., H. Haradai H. Okui: Treatment of dilute waste water inaUASB reactorat amoderatetemperature- Performanceaspects. Journalof fermentationandbioen-gineering 83(1997), 179-1S4.71. Hecht St., U. Knorle i A. Neugebauer: Betriebserfahrungen mit der anacroben Abwasscr-behandlung. Brauwelt134(1994),1265-1268.72. KlasnjaM., Sciban, M.: Anacrobno prcciscavanjc otpadnih voda pivare. Zbornikradova"Zastita veda'98". Jugoslovcnsko drustvo zazastitu voda, Beograd1998, s. 519-524.73. Klasnja, M. i M. SCiban: Anaerobnopreciscavanjeotpadnihvodafabrika alkohola ikvasca. Zbornik radova "Zastita voda '99". Jugoslovensko drustvo za zastitu voda, Beograd1999, s. 435-440.74. Birkenstock, B. i G. Bol3emWrfer: Die neue Klaranlage del' Licher Privatbrauerei. Brauwelt136(1996), 45-48.75. Kalinowski, R.: Verbesserungdel' EnergiebilanzdurchBiogasausAbwasser. Brauwclt136(1996), 8-10.76. Birkcnsiock, B.: HalbtcchnischeVersuchsanlagezur anaeroben Vor- undaerobcnNachreinigung vonBraucrciabwasscr. Brauwelt13I (1991), 330-333, 336, 345-348.ELEMENTS OF ANAEROBIC PROCESS FOR TREATMENT OFWASTEWATERSFROM FOOD AND BEVERAGE INDUSTRIESMile T. Klasnja. Marilla B..~ C i b a l lWastewaters fromfood and beverage industrieshave been defined(origin, quantity, sortsandconcentrations of pollutants). Theinfluence of untreatedwastewaters onrecipientand21the ways for solving a problem of wastewaters (partially treatment and complete treatment, independenceonrecipient). Anaerobictreatment processof food andbeverage processingwastewaters: (1) basics ofanaerobic treatment process (methanogenic fermentation,acidogenesis and methanogenesis, process parameters- temperature, pH, nutrients, inhibitors);(2) formulation ofanaerobic process for treatment of food and beverage processingwastewaters: (i)general processschemedefining; (ii) choiceofprocess (typesof digesters,single- andtwo-stepprocess, psychro- meso- and thermophilicoperatingconditions);(iii) defining of process variables (hydraulic and organic load, alkalinity, concentration of volatilefattyacids, effluentconcentration, quantityof biogas, biogascomposition(CH4, CO"HoS);(3)effectsofanaerobictreatment process application (removal efficiency, specificgasproduction rate, anaerobic sludge production)have been considered.Prispeo4. Iebruara2000.Prihvaccn29. marta2000.22