Embed Size (px)
Citation preview
3
ŠKOLSKO OBRAZOVANJE
Marija Zulić1 UDC: 316.621:616.831-009.11-053.5(497.11)Pedagoški fakultet, DOI: 10.19090/ps.2018.1.3-22Karlov Univerzitet, Prga, Češka Republika Primljen: 23.3.2018.Nina Brkić- Jovanović Prihvaćen: 26.11.2018.Medicinski fakultet, ORIGINALNI NAUČNI RAD Univerzitet u Novom Sadu, Novi Sad, SrbijaVanda HájkováPedagoški fakultet,Karlov Univerzitet, Prag, Češka Republika
PREDIKTORI SOCIJALNE PARTICIPACIJE KOD DECE SA
CEREBRALNOM PARALIZOM U OSNOVNIM ŠKOLAMA U
REPUBLICI SRBIJI 2
Apstrakt
Pojam socijalna participacija predstavlja kvalitet interakcije između individue i
njenog okruženja. Danas se uspešno participovanom osobom smatra pojedinac koji je
aktivno uključen u život zajednice a ne osoba koja samo može ili želi da se uključi u
aktivnosti sredine u kojoj živi. Cerebralna paraliza (CP) podrazumeva pre svega poremećaj
razvoja pokreta i posture sa čestim dodatnim simptomima kao što su senzorna, intelektualna,
govorna, druga neurološka oštećenja, psihološke i emocionalne smetnje. S obzirom na
činjenicu da je ustanovljeno da je kvalitet participacije učenika sa CP u školskom okruženju
veoma važan indikator njihove uspešne društvene participacije u budućnosti, smatramo da je
1 [email protected] Rezultati prikazani u ovom radu su deo projekta „Prediktori socijalne participacije dece sacerebralnom paralizom u osnovnim školama u Češkoj republici i Republici Srbiji” (br. 4352/2017) koji je podržan od strane Grantove agencije Karlovog univerziteta u Pragu.
4
dublje razumevanje faktora koji utiču na njihovu društvenu uključenost tokom
osnovnoškolskog obrazovanja od velikog značaja za unapređenje kvaliteta njihovog života.
Glavni cilj ovog rada je da identifikuje faktore koji unapred mogu da determinišu
kvalitet socijalne participacije učenika sa CP u osnovnim školama u Srbiji. Studija obuhvata
75 dece sa CP između 6 i 12 godina koja pohađaju osnovne škole od prvog do šestog razreda
u četiri oblasti Republike Srbije. Glavni upitnik korišćen u ovom istraživanju je prvi i treći
deo upitnika The School function assessment (prev. Procena školskog funkcionisanja).
Takođe su uzete u obzir i vrednosti grubih motoričkih funkcija (izmerene pomoću GMFCS -
Gross motor function classification system (prev. Sistem klasifikacije grubih motoričkih
funkcija) i manipulativne spretnosti (izmerene MACS skalom – Manual ability classification
system (prev. Sistem klasifikacije manuelnih sposobnosti)) za svakog pojedinačnog učenika.
Rezultati pokazuju detaljan uvid u nivo socijalne participacije učenika sa CP u
osnovnim školama u Srbiji i objašnjavaju potencijalne faktore koji mogu da utiču na njihovu
socijalnu participaciju: nivo grubih motornih funkcija, manipulativna spretnost, kognitivni
status i uzrast učenika.
Ključne reči: cerebralna paraliza, GMFCS, MACS, socijalna participacija, SFA
Prediktori socijalne participacije kod dece sa cerebralnom paralizom u osnovnim
školama u Republici Srbiji
Uvod
Cerebralna paraliza (CP) je neprogresivni poremećaj, stanje koje se pre svega
karakteriše oštećenjem razvoja pokreta. Pored motoričke ograničenosti, neretko su prisutni i
drugi simptomi, kao što su govorni i senzorni poremećaji, smanjene intelektualne
sposobnosti, epilepsija, psihološke i emocionalne smetnje. Kroz svaku od ovih oblasti deca
ostvaruju kontakt sa užom i širom socijalnom sredinom, tako da postoji velika verovatnoća
da kombinacija motoričkog oštećenja i drugih pratećih problema dovedu do ograničenja
socijalne participacije ove dece (Rapaić i Nedović, 2011). CP je kod ovih pojedinaca prisutna
tokom celog života i kako u prošlosti, tako i danas, za svako društvo predstavlja veliki
zdravstveni, socijalni i obrazovni problem (Šlechtová, 2011).
5
Jedan od osnovnih trendova današnje socijalne politike zasniva se na poboljšanju
uslova života osoba sa motoričkim smetnjama i njihovoj podršci pri socijalizaciji i integraciji
u društvo. Iz aktuelnih inkluzivnih društvenih stavova prema osobama sa smetnjama u
razvoju, smatra se da potpuna participacija dece sa CP podrazumeva uključivanje u sve
aktivnosti u porodičnom, vršnjačkom, školskom i vanškolskom okruženju u istom obimu i u
istoj meri kao što je to slučaj kod dece bez smetnji u razvoju (Milićević i Potić, 2012). Što se
tiče uključivanja ove dece u školsku sredinu, ono obično ne zavisi od njihovih intelektualnih
kapaciteta ili znanja nego najčešće od ostalih brojnih faktora kao što su zdravstveno stanje,
individualne potrebe, fizičke sposobnosti, spoljašnje barijere, stavovi okoline, uticaji sredine,
itd. (Nedović, Rapaić, Odović, Potić i Milićević, 2012).
S obzirom na to da je participacija dece sa CP u osnovnoj školi važan pokazatelj
njihove uspešne participacije u vreme adolescencije i u odraslom dobu, smatra se da je
detaljnije razumevanje faktora koji utiču na njihovu društvenu uključenost u školskom
uzrastu od velikog značaja za unapređenje kvaliteta njihovog budućeg života (Mei et al.,
2012). Glavni cilj ovog rada je da identifikuje faktore koji unapred mogu da determinišu
kvalitet socijalne participacije učenika sa CP u osnovnim školama u Srbiji. Jedinstvena
karakteristika ove studije je utvrđivanje (merenje) participacije dece sa CP u šest različitih
školskih situacija koje se odnose na neakademske aktivnosti, pri čemu svaka od ovih
posmatranih situacija zahteva određen nivo funkcionalnih sposobnosti za njihovo adekvatno
ispunjavanje.
Prema dostupnim informacijama ovo je prva studija koja identifikuje prediktore
socijalne participacije učenika sa CP u osnovnim školama u Srbiji koristeći upitnik SFA.
Rezultat ove studije može pomoći otkrivanju značajnih faktora koji utiču na kvalitet
uključenosti ovih učenika u osnovne škole i time omogućiti preduzimanje adekvatnih mera
podrške u cilju njihovog kvalitetnog školovanja, ali i postavljanja stabilnije osnove za
uspešnu društvenu participaciju u odraslom dobu.
Osnovni pojmovi
Socijalna participacija
Socijalna participacija predstavlja interakciju između pojedinca i fizičkih i socijalnih
karakteristika i stavova okruženja (Colver, 2006). Prema pristupu koji je definisala Svetska
zdravstvena organizacija u Međunarodnoj klasfikaciji funkcionisanja, invalidnosti i zdravlja
(MKF), socijalna participacija se definiše kao učešće u životnoj situaciji u odnosu na stepen u
6
kom se osoba aktivno uključuje, a ne u odnosu na to koliko osoba može ili želi da se uključi
(WHO, 2011). Participacija je ovde definisana kao uključivanje u životne situacije u odnosu
na aktivnosti kao što su izvršavanje zadataka ili radnji od strane pojedinca, i u odnosu na
kapacitet koji opisuje njegovu sposobnost da izvrši zadatak ili radnju u skladu sa svojim
najvišim mogućim nivoom u svakodnevnom okruženju.
Mogućnost potpunog uključivanja u društvo je posebno značajno za decu jer
obezbeđuje njihov uspešan prelazak ka odraslom dobu i samostalnom životu (Parkes,
McCullough, & Madden, 2010). Utvrđeno je takođe da participacija u situacijama socijalnog
učenja (kao što je školska sredina) stimuliše kognitivni razvoj deteta i da nedostatak
mogućnosti za participaciju može značajno da ga uspori (Bottcher, 2010). Kroz socijalnu
participaciju deca sklapaju prijateljstva, usvajaju znanja, uče veštine, razvijaju svoju
kreativnost i pojmove o značaju i smislu života (Dijkers i sar. 2002).
Stručnjaci ističu da kvalitet participacije učenika, kao i njegov uspeh u školi, u velikoj
meri zavise od sposobnosti učenika za obavljanje svakodnevnih funkcionalnih aktivnosti,
koje mu omogućavaju da učestvuje u svim školskim aktivnostima (Coster, Deeney,
Haltiwanger, & Haley 1998). Ove funkcionalne aktivnosti odnose se na neakademske aspekte
školskog programa i značajno se razlikuju od akademskih aktivnosti. Akademske aktivnosti
predstavljaju ispunjavanje školskih i domaćih zadataka, koje reflektuju nivo osvojenosti
školskog programa, čija je osnovna svrha da produbi znanje o različitim oblastima kao što su:
jezik, umetnost, matematika i nauka. Za sprovođenje i ispunjavanje školskog programa je
neophodna usvojenost osnovnih funkcionalnih sposobnosti, kao što su: manipulacija
udžbenicima i sveskama, priborom za pisanje i ostalim nastavnim sredstvima, kretanje unutar
učionice i škole, sposobnost traženja pomoći i/ili dodatnog objašnjenja, adekvatno
zadovoljavanje ličnih potreba i interakciju sa drugovima iz razreda, i dr. Upravo ove
aktivnosti su neakademske. Učenici sa smetnjama u razvoju često imaju poteškoća u
ispunjavanju navedenih aktivnosti zbog svojih fizičkih, senzornih ili kognitivnih ograničenja.
Kontekst socijalne participacije učenika sa CP se u ovom radu odnosi na procenu
samostalnog izvođenja neakademskih školskih aktivnosti koje učenici svakodnevno obavljaju
u školskoj sredini, a koje su im potrebne da bi mogli da ispune akademske obaveze koje se od
njih očekuju.
Cerebralna paraliza (CP)
Termin cerebralna paraliza podrazumeva široki spektar moždanih poremećaja koji
rezultuju sniženim nivoom kvaliteta motoričkog funkcionisanja i neretko dodatnim pratećim
7
smetnjama. Prema definiciji Izvršnog komiteta američkog udruženja za CP i razvojnu
medicinu (AACPDM- American academy for cerebral palsy and developmental medicine),
CP predstavlja grupu trajnih poremećaja razvoja pokreta i posture, koji uzrokuju ograničenja
aktivnosti, a koji se pripisuju neprogresivnim oštećenjima mozga nastalih u razvojnom
fetalnom ili ranom periodu. Motorni poremećaji kod CP su često udruženi sa senzornim
oštećenjima, poremećajima percepcije, kognicije, komunikacije i ponašanja, epilepsijom i
sekundarnim mišićno-skeletnim problemima (Bax et al. 2005; Bottcher, 2010; Rosenbaum,
Paneth, Leviton, Goldstein & Martin, 2007; Rosenbaum & Rosenbloom, 2012). Uobičajeni
podaci o zastupljenosti CP širom sveta kreću se u rasponu između dvoje i petoro dece sa CP
na hiljadu živorođenih. Rosenblaum i Rosenbloom (2012) navode da je prosečna prevalencija
CP u svetu od 2 do 2,5 dece na 1000 rođenih i da su te razmere često dosta veće u zemljama
u razvoju.
Legislativa u obrazovnom sistemu
U protekle tri decenije u velikom broju zemalja sveta zapažene su tendencije u smeru
inkluzije dece sa invaliditetom u redovno školsko okruženje (Mancini & Coster, 2004).
Godine 2009. u skladu sa Konvencijom UN Prava za osobe sa invaliditetom (2006), a prema
Zakonu o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja br. 72/2009, u Republici Srbiji je
uveden novi model obrazovanja za učenike sa smetnjama u razvoju (Sl. glasnik RS, 2009).
Nova legislativa skreće pažnju sa specifičnog invaliditeta ili zdravstvene kategorije oštećenja
učenika na nerestriktivne obrazovne uslove sredine u kojoj se učenik obrazuje. Prema članu
10. Zakona o osnovnom obrazovanju i vaspitanju, učenik sa smetnjama u razvoju i
invaliditetom je dete koje se suočava sa brojnim preprekama u zadovoljenju osnovnih potreba
usled njegovih intelektualnih, senzornih, motoričkih, govorno-jezičkih i emocionalnih
smetnji, teškoća u učenju i ponašanju ili smetnji koje se manifestuju istovremeno u nekoliko
oblasti i potrebna mu je dodatna podrška (Sl. glasnik RS, 2017, čl 76). Dodatna podrška se
odnosi na prava i usluge koje detetu obezbeđuju prevazilaženje fizičkih i socijalnih prepreka
ka nesmetanom obavljanju svakodnevnih životnih aktivnosti od značaja za uključivanje u
obrazovni proces, život u zajednici i napredovanje (Službeni glasnik RS 2009). Mere podrške
su obezbeđene besplatno od strane škola i interresornih komisija (IRK) i prilagođene su
zdravstvenom stanju, životnim uslovima i socio - kulturološkom okruženju svakog učenika.
Dodatna podrška učenika se obezbeđuje u jednom od tri nivoa podrške na osnovu
pedagoškog profila učenika i definisanih prioriteta i potreba. Prvi nivo podrške je
8
individualizacija koju ne mora da prati pisani dokument. U drugom novou podrške se kreira
individualni obrazovni plan sa prilagođenim programom (IOP – pp) gde se vrši
prilagođavanje metoda, materijala, prostora, uslova, i dr, a u trećem novou individualni
obrazovni plan sa izmenjenim programom (IOP – ip), koji se ostvaruje kroz modifikaciju
koja obuhvata izmenu sadržaja, ishoda i standarda (Sl. glasnik RS, 2017).
Glavni ulaz u obrazovanje za sve učenike u Srbiji je redovan obrazovni sistem. Škole
za decu sa smetnjama u razvoju prema zakonu (Zakon o osnovnom obrazovanju i vaspitanju,
2017) pohađaju ona deca za koju se na osnovu jasnih i argumentovanih pokazatelja i na
osnovu posebno obrazloženog mišljenja IRK pokaže da je to u najboljem interesu deteta. IRK
ima veliku ulogu u sprečavanju upućivanja dece, koja mogu da se obrazuju u redovnim
školama, u škole za učenike sa smetnjama u razvoju ili razvojne grupe u predškolskim
ustanovama, čime se zaobilazi i nepotrebni prelazak na individualni obrazovni program sa
izmenjenim obrazovnim ishodima i standardima i neopravdano odlaganje upisa učenika u
prvi razred osnovne škole. IRK takođe zastupa dečije interese i lobira za finansiranje mera
dodatne podrške u lokalnoj sredini (Vlaović-Vasiljević, Miloradović i Milovančević, 2016).
U Srbiji trenutno postoje dve osnovne škole za decu sa motoričkim smetnjama, od
kojih je jedna posebno osnovana za decu sa CP. Učenici sa CP danas pohađaju redovne škole,
izdvojena odeljenja pri redovnim školama, škole za učenike sa smetnjama u razvoju, kao i
posebno prilagođene škole za učenike sa telesnim invaliditetom. U Srbiji je trenutno, prema
nezvaničnim podacima, osnovnoškolskim obrazovanjem obuhvaćeno nešto više od 200 dece
sa dijagnostikovanom CP (Savez za cerebralnu i dečiju paralizu Srbije).
Indikatori istraživanja - faktori koji utiču na socijalnu participaciju dece sa CP
Mnogobrojne studije pokazuju da su nivo funkcionisanja, težina oštećenja, prisustvo
kognitivnih deficita i sposobnost govora usko povezani sa stepenom socijalne participacije
dece sa CP (Beckung & Hagberg, 2002; Kerr et al. 2007; Lepeage, Noreau & Bernard 1998;
Lepeage, Noreau, Bernard & Fougeyrollas 1998; Østensjø, Carlberg & Vollestad, 2003).
Moris i sar. (2006) su utvrdili da su intelektualne sposobnosti dece sa CP i njihove
motoričke i manuelne mogućnosti u uzajamnoj korelaciji sa nivoom aktivne uključenosti u
lokalnu zajednicu. Nivo funkcionalnih aktivnosti i stepen socijalne participacije kod 110
učenika između 9 i 13 godina ispitali su Vurman i sar. u oblastima: kretanje, lična higijena,
kućne aktivnosti, socijalni život i komunikacija. Zatim su analizirali vezu između aktivnosti i
participacije, kao i ličnih karakteristika i tipa CP. Dobijeni rezultati su pokazali statistički
9
značajnu povezanost između procenjene motoričke funkcionalnosti (prema GMFCS skali) i
procenjene participacije u oblastima kretanja, lične nege i stanovanja. Veće kognitivno
oštećenje i složeniji oblik CP su pokazali povezanost sa slabijom uspešnošću u području lične
nege i domaćih aktivnosti, dok su prisustvo epilepsije i kognitivne smetnje najznačajniji
faktori koji negativno utiču na društvenu participaciju i komunikaciju. (Voorman et al., 2006)
Prema istraživanjima širom sveta (Lepeage, Noreau & Bernard 1998; Lepeage,
Noreau, Bernard & Fougeyrollas 1998; Schenker et al. 2005; Voorman et al. 2006), najčešći
problemi koji utiču na inkluziju dece i mladih sa CP su iz oblasti školskog funkcionisanja.
Studija iz Izraela na uzorku od 148 učenika sa CP osnovnoškolskog uzrasta je korišćenjem
SFA instrumenta pokazala da postoje značajne razlike u nivoima participacije ovih učenika u
školskom okruženju u zavisnosti od tipa CP, stepena motoričke očuvanosti procenjene
GMFCS skalom, prisustva govorno-jezičkih smetnji i problema u učenju. Nivoi participacije
i izvođenja aktivnosti su niži ukoliko je nivo motoričkog i govornog oštećenja viši (Schenker
et al., 2005b).
Studija iz 2017. koja se odnosi na socijalnu participaciju dece sa CP iz Češke na
uzorku od 75 učenika korišćenjem SFA instrumenta je pokazala da uključenost ove dece u
školsku sredinu pre svega zavisi od intelektualnih kapaciteta učenika, zatim nivoa
motoričkog funkcionisanja procenjenog GMFCS instrumentom, razvijenosti ekspresivnog
govora i sposobnosti pisanja rukom (Zulić, Hájková, Brkić-Jovanović, Rathousová i Tomić,
2017).
U ovom radu izdvajamo nekoliko značajnih indikatora, faktora za koje smatramo da
su ključni za adekvatnu participaciju učenika sa CP u osnovnim školama.
Na prvom mestu su svakako niži nivoi grubih motoričkih sposobnosti i manipulativne
spretnosti izmerenih skalama GMFCS i MACS. Ove vrednosti se spominju kao najznačajniji
prediktori socijalne participacije u velikom broju studija (Beckung & Hagberg, 2002; Kerr,
McDowel, & McDonough, 2007; Lepeage, Noreau & Bernard 1998; Lepeage, Noreau,
Bernard & Fougeyrollas 1998; Mancini & Coster, 2004; Østensjø, Carlberg & Vollestad,
2003; Schenker et al. 2005 a,b; Voorman et al. 2006), u smislu negativnog uticaja na
participaciju ove dece. Iz tog razloga ove faktore smatramo značajnim i za naše istraživanje.
Takođe je utvrđeno da niži kognitivni status dece sa CP prema prethodno
sprovedenim istraživanjima dovodi do smanjene participacije učenika sa CP u raznim
okruženjima (Morris et al. 2006; Voorman et al. 2006; Fauconnier et al. 2009).
10
Smetnje u aktivnom, odn. ekspresivnom govoru (u nastavku samo govoru) kod ove
dece predstavljaju očekivane prateće poremećaje s obzirom na prirodu CP. Kvalitet govora je
direktno povezan sa motornom kontrolom mišića potrebnih za govornu ekspresiju, sa
senzornim poremećajima, sposobnosti receptivnog govora (razumevanja govora),
poremećajima u emocionalnoj sferi, itd. (Ristić, 1998). Problemi u govoru se odražavaju na
kvalitet participacije osoba sa CP, što je potvrdio niz prethodnih studija: Lepeage, Noreau &
Bernard (1998), Fauconnier et al. (2009), Mei, Reilly, Reddihough, Mensah, & Morgan
(2014), Schenker et al. (2005 b), i dr.
Pisanje olovkom (u nastavku samo pisanje) je aktivnost koja zavisi od očuvanosti
složene strukture aferentno-eferentnih mehanizama koja se sastoji iz objektivnih
karakteristika poput percepcije, fine motorike, pažnje i pamćenja, orijentacije i lateralizacije
(Nikolić, 2012). Pisanje je jedan od pokazatelja najfinije manipulativne spretnosti. Stoga,
sposobnost pisanja može imati veliki uticaj na kvalitet participacije kod dece sa CP u
školskom okruženju.
Svi gore spomenuti rezultati prikazani u prethodnim istraživanjima upućuju na
činjenicu da učešće u svakodnevnim porodičnim, školskim i vannastavnim aktivnostima u
populaciji dece sa CP u velikoj meri zavisi od individualnih fakora kao što su: motoričke,
kognitivne i govorne sposobnosti. Rezultati koje izdvajamo u ovom radu, dali su odgovore na
sledeća istraživačka pitanja:
- Da li postoji statistički značajna povezanost vrednosti grubih motoričkih funkcija
(izmerenih pomoću GMFCS) i manipulativnih sposobnosti (izmerenih pomoću MACS) i
socijalne participacije kod učenika sa CP u osnovnim školama u Srbiji?
- Da li postoji povezanost sposobnosti govora i veštine pisanja sa socijalnom
participacijom učenika sa CP u Srbiji?
- Da li participacija učenika sa CP u školskom okruženju zavisi od njihovih kognitivnih
sposobnosti?
Metode
Uzorak
U istraživanje je uključeno 75 dece sa dijagnozom CP (35 dece iz redovnih osnovnih
škola, a 40 iz škola za učenike sa smetnjama u razvoju), od prvog do šestog razreda, starosti
od šest do dvanaest godina (prosečna vrednost 9,92). Preko 60% ispitanika je muškog pola
(n=46), a 29 ženskog. Učenici uključeni u ovu studiju pohađaju državne osnovne škole iz
11
četiri oblasti Republike Srbije: Beogradski region, Region Vojvodine, Šumadije i zapadne
Srbije i Region južne i istočne Srbije (Vlada RS, 2018). Zbog ispitivanih oblasti
funkcionalnih zadataka socijalne participacije za čije izvođenje i obuku je potreban izvestan
kognitivni nivo ispitanika, uzeti su u obzir samo učenici sa koeficijentom inteligencije iznad
35. S obzirom na to da svi učenici imaju dijagnostikovanu CP, njihova gruba motorna
aktivnost je procenjena petostepenom GMFCS skalom, a kvalitet manipulativnih sposobnosti
MACS skalom. (Tabela 1)
Tabela 1: Socio-demografski podaci učenika sa CP
Frequency Percent ValidPercent
CumulativePercent
Pol ispitanika
Pol Muški 46 61.3 61.3 61.3Ženski 29 38.7 38.7 100.0Total 75 100.0 100.0
Prisustvo / odsustvo kognitivnih smetnjiKogn.status
Bez kognitivnih smetnji 22 29.3 29.3 29.3Sa kognitivnim smetnjama 53 70.7 77.7 100.0Total 75 100.0 100.0
Broj ispitanika prema regionu u SrbijiRegionSrbije
Beogradski 8 10.7 10.7 10.7Vojvodina 45 60.0 60.0 70.7Šumadija i zapadna Srbija 17 22.7 22.7 93.3Južna i istocna Srbija 5 6.7 6.7 100.0Total 75 100.0 100.0
Broj ispitanika prema razredima koje pohađaju Razred 1.00 7 9.3 9.3 9.3
2.00 19 25.3 25.3 34.73.00 6 8.0 8.0 42.74.00 11 14.7 14.7 57.35.00 12 16.0 16.0 73.36.00 20 26.7 26.7 100.0Total 75 100.0 100.0
Broj ispitanika iz redovnih škola i iz škola za učenike sa smetnjama u razvoju Škola Redovna 35 46.7 46.7 46.7
Škola za učenike sa smetnjama u razvoju
40 53.3 53.3 100.0
Total 75 100.0 100.0MACS - manipulativna spretnost ispitanika
MACS 1.00 9 12.0 12.0 12.02.00 20 26.7 26.7 38.73.00 22 29.3 29.3 68.04.00 19 25.3 25.3 93.35.00 5 6.7 6.7 100.0
Uzrast Min Max Mean SD N6 12 9.92 1.828 75
GMFC - motorni status ispitanikaGMFCS 1.00 11 14.7 14.7 14.7
12
2.00 20 26.7 26.7 41.33.00 17 22.7 22.7 64.04.00 21 28.0 28.0 92.05.00 6 8.0 8.0 100.0Total 75 100.0 100.0
Razredi :1.00- prvi, 2.00- drugi, 3.00- treći, 4.00- četvrti, 5.00 peti, 6.00- šesti
GMFCS: od prvog do petog stepena (1. stepen označava najviši, a 5. stepen označava najniži nivo grube motorike)MACS: od prvog do petog stepena (1. stepen označava najviši, a 5. stepen označava najniži nivo manipulativne spretnosti)
Procedura
Istraživanje je sprovedeno u toku 2017. godine u osnovnim školama u četiri oblasti
Republike Srbije. Prikupljanje podataka je izvršio prvi autor ovog rada, defektolog
somatoped sa iskustvom u radu sa decom i mladima sa CP uz pomoć stručnjaka iz svake od
posećenih škola. Odgovore na SFA upitnik dali su pedagozi, nastavnici, školski psiholozi,
defektolozi ili pedagoški asistenti – osobe koje su u svakodnevnom kontaktu sa učenikom i
koje rade sa njim. Takođe, važno je naglasiti da smo odgovore dobijali na osnovu mišljenja
dva ili više nastavika/pedagoga koji rade sa učenikom, kako bi se obezbedila što veća
objektivnost i što verniji opis učenikovog funkcionisanja u školskom okruženju. Prikupljanje
podataka je uslovljeno saglasnošću roditelja odn. zakonskog staratelja i direktora škole koju
učenik pohađa. Svi učesnici u istraživanju su prethodno bili obavešteni o karakteristikama i
ciljevima istraživanja i korišćenju dobijenih podataka.
Instrumenti
a) SFA: Originalna verzija upitnika SFA (School Function Assessment, izdavača Pearson)
je adaptirana prevodom sa engleskog na srpski jezik. SFA instrument je kreiran da proceni i
izmeri izvođenje određenih funkcionalnih aktivnosti koje su osnova za uspešno učešće u
akademskim i socijalnim oblastima u osnovnoj školi. Na taj način omogućava stručnjacima
dublji uvid u različite sposobnosti učenika, a u skladu sa time i planiranje njihovih aktivnosti
i uspešniju pripremu individualnih obrazovnih programa. Upitnik se sastoji iz tri dela koji
mogu da se koriste kao posebne, nezavisne skale i ispituje participaciju učenika u šest
različitih sredinskih situacija: (1) participacija u redovnoj ili izdvojenoj učionici, (2) u toku
odmora, na igralištu, (3) transport - dolazak i odlazak u školu, (4) lična nega, (5) tranzicija iz
jedne prostorije – dela škole u drugu, (6) participacija u toku obroka – užine.
U ovom istraživanju koristili smo I i III deo SFA upitnika (Tabela br. 2):
- Prvi deo – Participacija - se odnosi na participaciju učenika u šest različitih gore
spomenutih sredinskih situacija i evidentira mišljenja učitelja na zadate tvrdnje.
13
- Treći deo SFA upitnika - Izvršavanje aktivnosti, sastoji se iz dva dela: Fizički deo, koji
sadrži 12 različitih aktivnosti koje se odnose na participaciju u fizičkom smislu i
Kognitivno- bihevioralni deo koji ima 9 različitih kognitivnih i bihevioralnih zadatih
aktivnosti.
Tabela 2: Ispitane oblasti socijalne participacije učenika sa CP
I DEO – PARTICIPACIJAIII DEO - IZVRŠAVANJE
AKTIVNOSTI
Fizički zadaci Kognitivno bihevioralni zadaci Redovna učionica Kretanje Funkcionalna komunikacija
Učionica za učenike sa smetnjama u razvoju
Održavanje i promena položaja Pamćenje i razumevanje
Igralište/ prostor za odmorRekreativno kretanje Poštovanje društvenih konvencija
Manipulacija pokretomUsklađenost sa uputstvima odraslih i
pravilima škole
TransportKorišćenje materijala
Ponašanje pri rešavanju zadataka /završavanje zadataka
Postavljanje i sklanjanje (čišćenje) Pozitivna interakcija
Kupatilo/ lična nega Jedenje i pijenje Regulisanje ponašanja
Higijena Svest o ličnoj nezi
Tranzicije (prelasci)Oblačenje Bezbednost
Penjanje uz / silaženje niz stepenice
Vreme obroka/ užinePisanje
Korišćenje računara i računarske opreme
b) GMFCS - Klasifikacija grubih motoričkih funkcija je instrument dizajniran za decu i
mlade sa dijagnostikovanom CP do 18 godina. Klasifikacija je bazirana na pet nivoa
trenutnog izvođenja grubih motornih aktivnosti sa naglaskom na kretanje i sedenje, rangirana
od 1 (najviši nivo grubih motoričkih sposobnosti) do 5 (najniži nivo grube motorike). Prema
autorima Palisano et al. (1997 i 2000) i Wood i Rosenbaum (2000), GMFCS instrument ima
dokaze o konstruktivnom sadržaju i diskriminativnoj validnosti, kao i pouzdanosti
ocenjivanja.
c) MACS – Sistem klasifikacije manuelnih sposobnosti opisuje načine rukovanja
predmetima kod dece i mladih sa CP od 4 do 18 godina u aktivnostima svakodnevnog života
kategorisanih u pet nivoa. Nivoi se temelje na sposobnosti rukovanja predmetima i potrebom
za pomoći ili adaptacijom kako bi dete izvelo zadatke u svakodnevnom životu. Poređani su
ordinalno: nivo 1 označava uspešno i lako izvođenje manuelnih aktivnosti, a nivo 5 veoma
ograničenu sposobnost izvođenja čak i jednostavnih aktivnosti. Kod dece sa CP razvoj
manuelnih sposobnosti ne mora da ide u korak sa razvojem grubih motornih aktivnosti (koje
14
merimo GMFCS skalom), stoga je potrebno posebno određivanje vrednosti manipulativne
spretnosti kod ove dece. (Eliasson et al. 2006)
Statistička analiza
Analiza podataka je izvršena u programu SPSS 21. U svrhu ove analize, razmatrani su
sirovi skorovi u skalama socijalne participacije. Za statističku obradu u ovoj studiji korišćeni
su sledeći testovi: T-test za nezavisne uzorke i Pirsonov koeficijent korelacije. Najpre su
osnovni deskriptivni parametri svakog mernog instrumenta izračunati standardnom metodom:
aritmetička sredina i standardna devijacija (SD), minimalni (min.) i maksimalni (max.)
rezultat. Kronbahov alfa koeficijent pouzdanosti (Cronbach-ov alfa) je korišćen za proveru
pouzdanosti instrumenta. Provera faktorske analize je izvršena sa ciljem da se potvrdi
očekivana struktura upitnika. (Hendl, 2012)
Rezultati sa diskusijom
Sve merene podskale socijalne participacije imaju dobru pouzdanost na uzorku ovog
istraživanja. Kronbahovi alfa koeficijenti su za sve podskale bili veći od 0,70 i kreću se u
rasponu od 0,71 do 0,90. Međusobne korelacije su takođe bile zadovoljavajuće, u rasponu od
0,29 do 0,61. Konfirmatornom faktorskom analizom potvrđena je pretpostavljena faktorska
struktura upitnika. Zbog obima studije nismo u mogućnosti da iznesemo sve rezultate, tako
da ovom prilikom navodimo samo nekoliko najznačajnijih ishoda istraživanja.
Odnos grubih motornih funkcija i manipulativnih sposobnosti učenika i socijalne
participacije kod učenika sa CP u osnovnim školama u Srbiji
Vrednosti prikazane u tabeli br. 3 dokazuju da postoji značajna povezanost skora
grubih motornih funkcija sa socijalnom participacijom dece sa CP. Rezultati govore u prilog
tome da oni učenici sa nižim nivoom grubih motoričkih sposobnosti ostvaruju lošiju socijalnu
participaciju u onim domenima participacije koji se odnose na fizičke zadatke. Kvalitet
grubih motoričkih aktivnosti je značajan prediktor i opšte socijalne participacije (1. deo
upitnika) i svesti o ličnoj nezi iz dela upitnika koji se odnosi na kognitivno-bihevioralne
zadatke. Ostale supskale nisu u korelaciji sa GMFCS skorom.
Dalji rezultati koji se tiču manipulativnih sposobnosti učenika pokazuju da postoji
značajna povezanost MACS skora sa socijalnom participacijom dece sa CP. Prema ovim
rezultatima ona deca koja imaju nižu vrednost manipulativne spretnosti na ovoj skali
15
ostvaruju lošiju socijalnu participaciju. Pravilo da je manipulativna spretnost značajan
prediktor svih subskala socijalne participacije dece sa CP u osnovnim školama u Srbiji, važi
bez izuzetka.
Dolazimo do zaključka da su grube i fine motoričke aktivnosti izuzetno važni faktori
za samostalno ispunjavanje neakademskih školskih aktivnosti kod dece sa CP. Ovaj rezultat
je u korelaciji sa rezultatima Vurmana i sar. (Voorman et al. 2006), Šenkera i sar. (Schenker
et al. 2005b) i Zulić i sar. (2017), posebno deo koji se odnosi na grube motoričke aktivnosti.
Moris i sar. (Moris et al. 2006) pored grubih motoričkih aktivnosti ističu i uticaj razvijenosti
manipulativne spretnosti na socijalnu participaciju ove dece, što potvrđuju i rezultati ove
studije (Tabela 3).
Tabela 3: Odnos vrednosti grubih motoričkih aktivnosti (merene sa GMFSC) i manipulativne
spretnosti (merene sa MACS) i socijalne participacije
Pearson Correlation GMFCS MACSKretanje -.833** -.643**
Održavanje i promena položaja -.886** -.615**
Rekreativno kretanje -.791** -.587**
Manipulacija pokretom -.807** -.698**
Korišćenje materijala -.582** -.797**
Postavljanje i sklanjanje (čišćenje) -.719** -.735**
Jedenje i pijenje -.524** -.695**
Higijena -.675** -.725**
Oblačenje -.829** -.765**
Penjanje uz / silaženje niz stepenice -.866** -.640**
Pisanje -.425** -.619**
Korišćenje računara i računarske opreme -.266* -.370**
Funkcionalna komunikacija .011 -.278*
Pamćenje i razumevanje .001 -.298**
Poštovanje društvenih konvencija .001 -.301**
Usklađenost sa uputstvima odraslih i pravilima škole
-.096 -.361**
Ponašanje pri rešavanju zadataka /završavanje zadataka
.012 -.264*
Pozitivna interakcija -.026 -.276*
Regulisanje ponašanja .020 -.221Svest o ličnoj nezi -.303** -.405**
Bezbednost -.042 -.257*
Participacija -.282* -.333**
p<0.05*, p<0.01**
Povezanost sposobnosti govora i pisanja učenika sa CP i njihove socijalne participacije u
osnovnim školama u Srbiji
16
Rezultati u tabeli br. 4 pokazuju da ne postoji direktna zavisnost nijedne subskale
socijalne participacije od sposobnosti govora kod učenika sa CP. Dakle, govor nije značajan
prediktor socijalne participacije učenika sa CP u osnovnim školama u Srbiji.
Razvijena veština pisanja kod učenika sa CP je značajan i pozitivan prediktor većine
subskala socijalne participacije. Učenici kod kojih je razvijena sposobnost pisanja imaju
bolju socijalnu participaciju u sledećim domenima: Korišćenje materijala, Postavljanje i
sklanjanje (čišćenje), Jedenje i pijenje, Higijena, Oblačenje, Pisanje, Korišćenje računara i
računarske opreme, Funkcionalna komunikacija, Pamćenje i razumevanje, Poštovanje
društvenih konvencija, Usklađenost sa uputstvima odraslih i pravilima škole, Ponašanje pri
rešavanju zadataka/završavanje zadataka, Pozitivna interakcija, Svest o ličnoj nezi i Opšta
participacija, odn. u većini ispitanih subskala socijalne participacije. (Tabela br. 4)
Iako gore navedena istraživanja pokazuju da je sposobnost govora važan prediktor
socijalne participacije ove dece, mi nismo dobili rezultate koji idu u prilog tome. Pisanje kao
najfiniji oblik manipulativne spretnosti se pokazao velikim indikatorom socijalne
participacije kod učenika sa CP, što je u skladu sa rezultatima autora Zulić i sar. (2017).
Tabela 4: Povezanost govora i veštine pisanje rukom sa socijalnom participacijom učenika sa
CP u osnovnim školama u Srbiji
Pearson Correlation Govor PisanjeKretanje .071 .196
Održavanje i promena položaja -.020 .127Rekreativno kretanje -.006 .186
Manipulacija pokretom .039 .193Korišćenje materijala -.010 .458**
Postavljanje i sklanjanje (čišćenje) .000 .287*
Jedenje i pijenje .037 .348**
Higijena .010 .245*
Oblačenje .041 .245*
Penjanje uz / silaženje niz stepenice .043 .128Pisanje .061 .614**
Korišćenje računara i računarske opreme .092 .322**
Funkcionalna komunikacija .136 .234*
Pamćenje i razumevanje .087 .352**
Poštovanje društvenih konvencija .102 .335**
Usklađenost sa uputstvima odraslih i pravilima škole
.045 .308**
Ponašanje pri rešavanju zadataka /završavanje zadataka
.082 .343**
Pozitivna interakcija -.023 .255*
Regulisanje ponašanja .054 .213Svest o ličnoj nezi .119 .358**
Bezbednost .101 .225Participacija .122 .263*
p<0.05 *; p<0.01 **
17
Povezanost kognitivnih sposobnosti i socijalne participacije kod učenika sa CP
Levinovim t-testom za nezavisne uzorke testirane su razlike u svim domenima
socijalne participacije u zavisnosti od kognitivnog statusa deteta. Rezultati (prikazani u tabeli
br. 5) pokazuju da postojanje intelektualnih smetnji jeste značajan prediktor socijalne
participacije u opštoj participaciji, u svim subskalama socijalne participacije koje se odnose
na kognitivno - bihevioralne zadatke i u dva domena fizičkih aktivnosti: Pisanje i Korišćenje
računara i računarske opreme.
Dakle, potvrđeno je da postoji velika zavisnost socijalne participacije od
intelektualnih sposobnosti ovih učenika takva da učenici sa očuvanom intelektualnom
sposobnošću imaju viši nivo socijalne participacije, o čemu osim ove studije govore i
spomenuti radovi: Lepeage et al. 1998a, 1998b; Beckung & Hanberg, 2002, Moris et al.
2006, Voormana et al., 2006, Zulić i sar. 2017).
Tabela 5: Domeni socijalne participacije u odnosu na kognitivni status učenika sa CP
Kognitivni
status
N Mean SD T-test
Kretanje KO 22 45.63 26.66 1.42
KS 53 36.01 26.67
Održavanje i promena položaja KO 22 33.04 13.35 1.24
KS 53 28.83 13.31
Rekreativno kretanje KO 22 22.40 11.66 1.17
KS 53 19.16 10.59
Manipulacija pokretom KO 22 41.22 15.65 0.86
KS 53 38.18 12.96
Korišćenje materijala KO 22 66.54 24.55 2.01
KS 53 56.13 18.40
Postavljanje i sklanjanje(čišćenje)
KO 22 42.81 18.24 -0.05KS 53 43.03 15.34
Jedenje i pijenje KO 22 41.95 15.15 1.12KS 53 38.09 12.88
Higijena KO 22 44.68 16.13 1.77KS 53 38.26 13.61
Oblačenje KO 22 39.13 18.90 1.61 KS 53 32.22 16.01
Penjanje uz/silaženje nizstepenice
KO 22 12.04 9.28 1.09KS 53 9.50 9.09
Pisanje KO 22 27.68 18.91 2.79**KS 53 16.32 14.71
Korišćenje računara računarske opreme
KO 22 21.36 11.21 3.60**KS 53 11.96 9.80
Funkcionalna komunikacija KO 22 50.36 3.38 4.14**KS 53 40.71 10.65
Pamćenje i razumevanje KO 22 38.77 2.48 4.01**KS 53 31.96 7.76
Poštovanje društvenih KO 22 44.54 5.00 4.33**
18
konvencija KS 53 33.84 11.09Usklađenost sa uputstvima odraslih i pravilima škole
KO 22 54.59 6.85 3.96**KS 53 43.69 12.05
Ponašanje pri rešavanjuzadataka / završavanje zadataka
KO 22 67.22 9.72 5.24**KS 53 47.09 16.82
Pozitivna interakcija KO 22 70.09 9.71 5.76**KS 53 48.66 16.22
Regulisanje ponašanja KO 22 41.45 7.79 3.77**KS 53 32.64 9.70
Svest o ličnoj nezi KO 22 34.86 6.19 3.94**KS 53 26.58 8.97
Bezbednost KO 22 35.36 7.21 3.19**KS 53 28.50 8.91
Opšta participacija KO 22 4.77 1.47 -1.91*KS 53 3.92 1.54
p<0.05 *; p<0.01 ** KO – učenici bez kognitivnih smetnji; KS – učenici sa sniženim kognitivnim sposobnostima
Zaključak
Osnovni cilj ovog istraživanja je bio da se ispita značaj pretpostavljenih prediktora na
socijalnu participaciju učenika sa CP u osnovnim školama u Srbiji. Participacija učenika sa
CP u školskom okruženju je razmatrana kroz samostalno izvođenje neakademskih aktivnosti
čije se adekvatno ispunjavanje smatra neophodnim preduslovom za sticanje akademskih i
drugih veština. Kao prediktorske varijable su postavljeni faktori za koje smo smatrali, odn. za
koje je prethodno navedeno da mogu imati značajan uticaj na samostalnost učenika u
izvođenju ovih aktivnosti u školskom okruženju, a koji predstavljaju lične
karakteristike/sposobnosti učenika sa CP. Ispitivanje participacije je sprovedeno u redovnim
školama i školama za učenike sa smetnjama u razvoju. Rezultate smo dobili kroz analizu
pojedinačnih uticaja prediktorskih faktora (vrednosti grubih i finih motoričkih aktivnosti,
intelektualnog statusa i mogućnosti pisanja olovkom) na učešće učenika u šest školskih
situacija i prilikom izvođenja 21 konkretne neakademske fizičke i kognitivno-bihevioralne
aktivnosti.
Iz ove studije proizilazi da uspešnost participacije učenika sa CP u funkcionalnim
školskim aktivnostima pozitivno korelira sa nivoom njihovih manuelnih sposobnosti na
prvom mestu, zatim grubih motoričkih sposobnosti, intelektualnog funkcionisanja i
razvijenom veštinom pisanja, dok sposobnost govora nije pokazao uticaj na participaciju na
našem uzorku. Dolazimo do zaključka da bi inicijative i delatnost pedagoga (učitelja,
nastavnika, defektologa) u smeru poboljšanja individualnih kapaciteta učenika sa CP
(manuelnih, grubih motoričkih i kognitivnih) mogle da omoguće uspešniju socijalnu
participaciju ove populacije u osnovnim školama u Srbiji. Takođe, s obzirom na to da je
19
najčešći fokus prilagođenih obrazovnih programa na smanjivanju ili kompenzaciji
funkcionalnih ograničenja kod učenika sa CP, veoma je važno da neakademske aktivnosti
pored akademskih, budu uključene u procenu učenikovih sposobnosti. Na taj način će
učitelji/nastavnici imati potpunija znanja o realnim sposobnostima ovih učenika i tako će
moći da im obezbede adekvatniju individualnu podršku, što dalje omogućava uspešnije
savladavanje akademskih i socijalnih izazova učenika sa CP u osnovnim školama.
Želimo da naglasimo da smo u ovom radu izdvojili i ispitali uticaj samo nekoliko
faktora, što ne znači da su samo oni odgovorni za uspešnost učenika sa CP u izvođenju
neakademskih aktivnosti. Potrebno je detaljno ispitati uticaje i drugih ličnih (vid, sluh,
receptivni govor, karakter učenika, emocinalni status, itd.) kao i sredinskih faktora
(arhitektonske barijere, zahtevi sredine, stavovi vršnjaka, roditelja, učitelja, institucionalni
stavovi, itd), koji omogućavaju ili otežavaju potpuno uključivanje ovih učenika u školsku
sredinu.
Ono što je drugačije u odnosu na prethodne studije koje su se bavile ovom tematikom,
to je ispitana veština pisanja koja sa sobom nosi niz drugih sposobnosti kao što su percepcija,
lateralizacija, prostorna orjentacija, pažnja, pamćenje i fina motorika. To bi moglo da
predstavlja izazov u nekom narednom istraživanju – da se detaljnije ispitaju ove funkcije kod
učenika sa CP, pa u odnosu i na njih, utvrdi participacija u školskom okruženju.
Kvalitativni pristup ovom problemu bi takođe bio od velikog značaja, jer u suštini,
prava slika participacije ovih učenika ne može uvek da se prenese statistički-brojčano. Jer
dete sa CP, kao i svaku drugu osobu, ne možemo da posmatramo kao skup prediktorskih
varijabli koji su posledica različitih disfunkcija njegovog stanja i/ili pridruženih poremećaja,
već kao posebnu ličnost sa svim njegovim individualnim, porodičnim, socijalnim, i drugim
sredinskim karakteristikama koje nosi u sebi.
Marija Zulić, Novi Sad, Republika Srbija
Nina Brkić- Jovanović, Novi Sad, Srbija
Vanda Hájková, Praha, Czech Republic
PREDICTORS OF SOCIAL PARTICIPATION CHILDREN WITH CEREBRAL
PALSY IN PRIMARY SCHOOLS IN REPUBLIC OF SERBIA
Abstract
20
The term social participation represents the quality of interaction between individual
and his/her environment. Today, a successful participant is considered to be an individual
who is actively involved in the life of a community, not a person who can or just wants to be
involved in the activities of the environment in which he lives. Cerebral palsy is primarily
reflected in the disorder of the development of movement and posture with frequent
additional symptoms such as sensor, intellectual, speech, the other neurological disturbances,
psychological and emotional disorders. Due to the fact that it has been established that the
quality of children's participation in primary school is directly related to their social inclusion
in future life, we consider that a deeper understanding of the factors that influence their social
inclusion during primary education is of great importance for improving the quality of their
lives. The main goal of this paper is to identify factors that can determine in advance the
quality of social participation of pupils with CP in elementary schools in Serbia. The study
includes 75 children with cerebral palsy between six and twelwe years who are attending
primary schools from the first to the sixth grade in four areas in the Republic of Serbia. The
main instrument used was the first and the third part of the SFA (The School function
assessment) questionnaire. It was also taken into account the gross motor function values
(measured by the GMFCS - Gross motor function classification system) and manipulative
skills (measured with the MACS - Manual ability classification system) for each individual
student.
The results show a detailed insight into the level of social participation of students
with CP in primary schools in Serbia and explain potential factors that can influence their
social participation: the level of gross motor functions, manipulative skills, cognitive status
and age of students.
Key words: cerebral palsy, GMFCS, MACS, social participation, SFA
Literatura
Bax, M., Goldstein, M., Rosenbaum, P., Leviton, A., Paneth, N., Dan, B., & Damanio, D. (2005)
Proposed definition and classification of cerebral palsy. Developmental Medicine and Child
Neurology, 47:571-576.
Beckung, E., & Hagberg, G. (2002), Neuroimpairments, activity limitations, and participation
restrictions in children with cerebral palsy. Developmental Medicine and Child Neurology, 44(5):
p. 309-316.
Bottcher, L., (2010), Children with Spastic Cerebral Palsy, their Cognitive Functioning and Social
21
Participation: A Review; Child Neuropsychology, 16: 209–228
Colver, A. (2006), SPARCLE Group. Study protocol: SPARCLE – a multi-centre European study of
the relationship of environment to participation and quality of life in children with cerebral palsy.
BMC Public Health.; 6: 105
Coster WJ, Deeney TA, Haltiwanger JT, & Haley SM. (1998). School Function Assessment. San
Antonio, TX: The Psychological Corporation
Coster WJ., & Haley SM. (1992), Conceptualization and measurement of disablement in infants and
young children. Infants and Young Children 4: 11–22.
Dijkers MP, Whiteneck G., & El-Jaroudi R. (2002), Measures of social outcomes in disability
research. Arch Phys Med Rehabil, 81: 63-80.
Eliasson AC., Krumlinde Sundholm L., Rösblad B., Beckung E., Arner M., Öhrvall AM., &
Rosenbaum P. (2006). The Manual Ability Classification System (MACS) for children with
cerebral palsy: scale development and evidence of validity and reliability, Developmental
Medicine and Child Neurology 48:549-554
Fauconnier, J., Dickinson, H.O., Beckung, E., Marcelli, M., McManus, V., Michelsen, S.I., Parkes, J.,
Parkinson, K.N., Thyen, U., Arnaud, C., Colver, A., & Court D. (2009). Participation in life
situations of 8-12-year-old children with cerebral palsy: cross sectional European study, BMJ
Hendl, J. (2012), Přehled statistických metod: analýza a metaanalýza dat, Jan Hendl. -Vyd.4.,
rozšířené – Prague: Portál, 736 s.
Kerr, C., McDowel, B., & McDonough, S. (2007), The relationship between gross motor function and
participation restriction in children with cerebral palsy: An exploratory analysis. Child: Care,
Health & Development, 33 (1): 22-27.
Lepeage, C., Noreau, L. & Bernard, P. (1998a) Association between characteristics of locomotion and
accomplishment of life habits in children with cerebral palsy. Physical Therapy, 78 (5): 458–469.
Lepeage, C., Noreau, L., Bernard, P. M., & Fougeyrollas, P. (1998b) Profile of handicap situations in
children with cerebral palsy. Scandinavian Journal of Rehabilitation Medicine, 30 (4): 263-272.
Mancini, M. C., & Coster, W. J. (2004), Functional predictors of school participation by children with
disabilities. Occupational Therapy International, 11(1), 12–25.
Mei, C., Morgan, A., Reilly, S., Reddihough, R., Mensah, F., Green, J., et al. (2012). Barriers and
facilitators affecting the activities and participation of children with cerebral palsy: Parent
perspectives. Developmental Medicine and Child Neurology, 54 (Suppl 5), 84
Mei, C., Reilly, S., Reddihough, D., Mensah, F., & Morgan, A. (2014). Motor speech impairment,
activity, and participation in children with cerebral palsy, International Journal of Speech-
Language Pathology; 16(4): 427–435
Milićević, M., & Potić, S. (2012), Funkcionalne sposobnosti odraslih osoba sa cerebralnom
paralizom. Zdravstvena zaštita, 41 (2)
Morris, C., Kurinczuk, J. J., Fitzpatrick, R., & Rosenbaum, P. L. (2006) Do the abilities of children
with cerebral palsy explain their activities and participation? Developmental Medicine and Child
Neurology, 48: 954–961.
Nedović, G., Rapaić, D., Odović, G., Potić, S. & Milićević, M. (2012) Socijalna participacija osoba
sa smetnjama u razvoju, Belgrade: Društvo defektologa Srbije.
Nikolić, S. (2012). Senzorni i motorički razvoj. Standardi za razvoj i učenje dece ranih uzrasta u
Srbiji, str. 67-79 Institut za psihologiju Filozofskog fakulteta Univerziteta u Beogradu, Beograd,
ISBN: 978-86-86563-31-6
Østensjø, S.M., Carlberg, E.B. & Vollestad, N.K. (2003) Everyday functioning in young children with
cerebral palsy: Functional skills, caregiver assistance, and modification of the environment.
Developmental Medicine & Child Neurology 45 (9): 603-612.
Palisano R., Rosenbaum P., Walter S., Russell D., Wood E. & Galuppi B. (1997) Development and
22
reliability of a system to classify gross motor function in children with cerebral palsy. Dev Med
Child Neurol, 39: 214–223.
Palisano, R.J., Hanna, S.E., Rosenbaum, P.L., Russel, D.J., Walter, S.D., Wood, E.P., Raina, P.S. &
Galuppi, B.E. (2000), Validation of a model of gross motor function of children with cerebral
palsy. Physical Therapy, 80, 974-985.
Parkes, J., McCullough, & Madden, A. (2010) To what extent do children with cerebral palsy
participate in everyday life situations? Health and Social Care in the Community, 18: 304-315.
Rapaić, D., & Nedović, G. (2011) Dečja cerebralna paraliza – praksičke i kognitivne funkcije. II
dopunjeno i prepravljeno izdanje, Belgrade, Faculty for Special Education and Rehabilitation,
University in Belgrade
Ristić, Z. (1998). Govor cerebralno paralizovanog deteta, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva,
Beograd, ISBN 86-17-06539-7, str. 17-24
Rosenbaum P, Paneth N, Leviton A, Goldstein M, Martin B. (2007) A report: the definition and
classification of cerebral palsy, April 2006. Dev Med Child Neurol 2007; 49: 8–14.
Rosenbaum, P., Rosenbloom, L. (2012) Cerebral Palsy, From Diagnosis to Adult Life, Mac Keith
Press, London, UK
Schenker, R., Coster, W., & Parush, S. (2005a) Neuroimpairments, activity performance, and
participation in children with cerebral palsy mainstreamed in elementary schools. Disability &
Rehabilitation, 28 (17): 1061–1069. ¨
Schenker, R., Coster, W.J., & Parush, S. (2005b) Neuroimpairments, activity performance, and
participation in children with cerebral palsy mainstreamed in elementary schools. Developmental
Medicine and Child Neurology, 47: 808–814.
Šlechtová, D. (2011), Zdravotní problematika péče o dítě s dětskou mozkovou obrnou (DMO) v
kontextu holistického přístupu. Zdravotné sociální vědy 13/4, 443-459.
Službeni glasnik, Zakon o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja br. 72/2009, čl.3
Službeni glasnik, Zakon o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja br. 88/2017, čl.76
Službeni glasnik, Zakon o osnovnom obrazovanju i vaspitanju, br.101/2017, čl.10
Vlada Republike Srbije, 2018, Teritorijalna organizacija:
http://www.srbija.gov.rs/pages/article.php?id=45625, Izvor: Republički zavod za statistiku
Vlaović-Vasiljević, D., Miloradović, S., Pejović Milovančević, M. (2016). Vodič za rad interresornih
komisija (IRK) za procenu potreba za pružanjem dodatne obrazovne, zdravstvene ili socijalne
podrške detetu i učeniku, Centar za socijalnu politiku, Beograd, str.10
Voorman, J.M., Dallmeijer, A.J., Schuengel, C., Knol, D.L., Lankhorst, G.J., & Becher, J.G. (2006)
Activites and participation og 9- to 13- year-old children with cerebral palsy. Clinical
Rehabilitation, 20(11): 937-948.
Wood, E., & Rosenbaum, P. (2000), The Gross Motor Classification System for cerebral palsy: a
study of reliability and stability over time. Developmental Medicine and Child Neurology, 42,
292-296.
World Health Organization ICF – International Classification of Functioning, Disability and Health.
Geneva: WHO, 2001 (http://www.who.int/classifications/icf/en/)
World Report on Disability, Sumarry, World Health Organization, 2011.
Zulić, M., Hájková, V., Brkić-Jovanović, N., Rathousová, L., & Tomić, S. (2017) Predictors of Social
Participation of Children with Cerebral Palsy in Primary Schools in Czech Republic.
International Journal of Social, Behavioral, Educational, Economic, Business and Industrial
Engineering. World Academy of Science, Engineering and Technology; vol. 127(7). 1818 – 1830
