Pojam i predmet demografije

Pojam i predmet demografije

Demografija je nauka o stanovnitvu. Etimologija grke rei demografija (demos narod; graphein opisivati) upravo objanjava njeno osnovno znaenje. Termin demografija uveo je prvi put u nauni renik A. Guillard (1799-1876) u delu Elementi humane statistike ili komparativna demografija (Pariz 1855.). Guillard-ova definicija je veoma iroka i bliska dananjem shvatanju pojma demografije. Po njemu, demografija je po predmetu istraivanja sinonim zakona o stanovnitvu. Zakon stanovnitva u najirem smislu rei znai zakon ili celokupnost zakona prema kojima oveanstvo ostvaruje svoj napredak, najpre brojano, a kasnije u pogledu obrazovanja, moralnih vrednosti i snaga, kao i standarda. Dalje, A. Guillard je demografiju definisao kao prirodnu i drutvenu nauku ljudske vrste, a u uem smislu kao matematiko znanje o stanovnitvu, o njegovim optim kretanjima, o njegovom fizikom, graanskom, intelektualnom i moralnom stanju.

Drugi autori davali su najee uu definiciju, i po njima predmet demografskih izuavanja obuhvata, pre svega, prirodno (smrtnost i fertilitet stanovnitva) i mehaniko (migracije) kretanje stanovnitva, kao i opisivanje nekih osnovnih stanja stanovnitva (polni i starosni sastav, struktura po branom stanju itd.).

Danas u literaturi dolazi u veoj meri do izraaja ire shvatanje demografije i njenog predmeta. Pojam demografije vezuje se za demografski razviatk.

Demografski razvitak je kompleksan proces koga ine prirodno i mehaniko kretanje stanovnitva (natalitet, fertilitet, smrtnost i migracije), kao i promene u demografskim strukturama (biolokim, socio-ekonomskim i intelektualnim). Izmeu kretanja i struktura stanovnitva postoji obostrana meusobna povezanost, koja se ogleda u tome to komponente kretanja stanovnitva utiu na strukture, i obrnuto, demografske strukture ispoljavaju svoj uticaj na natalitet i smrtnost, odnosno na preseljavanje stanovnitva. S druge strane, komponente kretanja stanovnitva kao i demografske strukture i promene u njima uslovljene su delovanjem brojnih inilaca( biolokih, socio-ekonomskih, ekolokih, kultur(nih i socio-psiholokih. Pomenuti faktori i njihovo delovanje ispoljavaju se razliito u datim uslovima drutvenog i ekonomskog razvoja, to znai da je demografski razvitak istorijski uslovljen. Drugim reima, stanovnitvo koje ivi na izvesnom stupnju drutvenog i ekonomskog razvoja pokazivae u pogledu demografskog razvitka pravilnosti i zakonomernosti koje su svojstvene datom stepenu razvoja.

Predmet demografije je stanovnitvo koje ivi na nekoj teritoriji i koje se menja u pogledu svojih obeleja po zakonomernostima svojstvenim za izvesno istorijsko razdoblje. Stanovnitvo, pak, predstavlja skup lica, ljudi, na nekoj teritoriji koji se razlikuje od samih individua, mada je od njih sastavljen. Po dananjem, irem gleditu, demografija izuava, njegovo kretanje, razmetaj i druge pojave, kao i njegove strukture koje se zasnivaju na individualnim karakteristikama pojedinaca.

Pored izuavanja demografskog razvitka, kao i faktora i uzroka koji taj razvitak uslovljavaju, demografija se bavi projekcijama i prognozama stanovnitva, to je naroito znaajno za ekonomske i druge nauke, odnosno za discipline koje se bave planiranjem. Danas je opte priznat znaaj demografskih projekcija za planiranje i voenje politike u oblasti privrede, zdravstva, prosvete, socijalne zatite i osiguranja, kao i u mnogim drugim oblastima (zaposlenost, prostorno i urbanistiko planiranje itd.).

Demografija kao posebna nauna diciplina obuhvata i prouavanje porodice, domainstva i naselja kao najmanjih asocijacija u kojima ivi stanovnitvo, i to onih aspekata koji su znaajni za sagledavanje demografskog razvitka.

Podela demografije

Najea podela je na materijalnu i formalnu demografiju.

Materijalna ili sadrajna demografija se deli na optu, primenjenu i posebnu.

Opta ili teorijska demografija daje opta znanja o stanovnitvu koja se mogu smatrati zajednikim za sve populacije. Ona se ne odnosi na konkretno stanovnitvo. U optu demografiju spadaju: izuavanje teorija o stanovnitvu, prouavanje optih zakonomernosti i pravilnosti u kretanju stanovnitva, u promenama demografskih struktura, zatim prouavanje faktora koji deluju na kretanja i strukture, kao i ispitivanja meuzavisnosti kretanja i struktura. Tako se, na primer, kod svih populacija sa utvrenim sekularnim tendencijama u pogledu kretanja nataliteta (na primer, njegovo dugorono opadanje) ispolavaju izvesne promene u starosnoj strukturi koje su karakteristine za posmatrane tendencije (dugorono opadanje nataliteta utie na opadanje udela mladog, i porast udela sredovenog i starog u ukupnom stanovnitvu, itd.). Ili, prelaz od nekontrolisanog reima fertiliteta neke populacije (kontrola raanja uglavnom se ne primenjuje od strane suprunika) na kontrolisani reim (gotovo svi, odnosno veina branih parova primenjuju kontrolu raanja i planiranje porodice) propraen je gotovo uvek slinim promenama u kretanju plodnosti enskog stanovnitva po starosti, po trajanju braka i nekim drugim karakteristikama. Pored navedenih primera, u okviru teorijske demografije utvren je niz drugih pravilnosti i zakonomernosti, na primer, empirijski tipovi stanovnitva i teorijski modeli, zakonitost promena u ekonomskim strukturama stanovnitva u zavisnosti od socijalnog i ekonomskog razvoja, smrtnost mukog i enskog stanovnitva kod visokog ili niskog nivoa mortaliteta po starosti, uticaj endogenih i egzogenih uzroka smrti po starosti, struktura umrle odojadi po starosti kod populacija sa niskim, srednijm i visokim mortalitetom odojadi, povezanost izmeu kretanja smrtnosti (naroito smrtnosti odojadi) i kretanja nataliteta, zavisnost stopa aktivnosti od demografskih, ekonomskih i drugih faktora, itd.

Primenjena demografija razvijala se najee u okviru drugih disciplina koje sa demografijom kao naukom o stanovnitvu imaju znatan broj dodirnih taaka. Tako se ekonomska demografija bavi, pre svega, problematikom ekonomske i profesionalne strukture aktivnog stanovnitva, zaposlenou, prostom i proirenom reprodukcijom radne snage, zatim povezanou izmeu demografskog razvitka i ekonomskog razvoja, i drugim pitanjima. Medicinska demografija prouava prvenstveno zdravstveno stanje celokupnog stanovnitva na osnovu podataka demografske i zdravstvene statistike kao i na osnovu anketa o zdravstvenom stanju naroda, zatim prouava promene u strukturi umrlih po uzroku smrti i medicinske aspekte analize smrtnosti stanovnitva, i drugo. Osim ovih, znaajno je i izuavanje biolokih, genetskih, sociolokih, geografskih i drugih aspekata stanovnitva. Uzeto uopteno, u demografiji, kao i u drugim naunim disciplinama, eksplikacija mnogih pojava je moguna tek onda kada se koriste znanja iz drugih nauka.

Mnoge pojave (na primer, migracije) ili skupovi (na primer, porodice, naselja) izuavaju se i u drugim naukama. Re je o podrujima izuavanja za koja je esto teko dati opredeljenje u koju nauku ih treba razvrstati. Kod njihovog ukljuivanja u demografiju ili u neku drugu nauku znaajna je sa stanovita demografije uvodno data definicija, po kojoj se komponente kretanja i strukture stanovnitva kao specifinog skupa izuavaju u demografiji, naroito kad je istovremeno prisutan kvantitativan pristup u analizi.

Pored iznetog, u okviru primenjene demografije izuavaju se i neka pitanja bez kojih se ne mogu shvatiti ili sagledati mnoge pojave i problemi, kao to su urbanizacija, ishrana, socijalna i profesionalna pokretljivost, obrazovanje, zdravstvo, stanovanje i dr. Re je o izuavanju demografskih aspekata pomenutih problema i pojava.

Posebnom demografijom moe se nazvati prouavanje konkretne populacije (demografija stanovnitva Jugoslavije, Vojvodine itd, demografija stanovnitva Evrope, celog sveta itd.). Mada su posebne demografije preteno deskriptivne, one zahtevaju predznanja iz opte i primenjene demografije. Njihov cilj je otkrivanje zakonomernosti u razvitku prouavanih konkretnih populacija.

Formalna demografija ili demometrija se bavi metodima kvantitativne analize demografskih pojava (mere, pokazatelji, demografske tablice, demografski modeli) i od znaaja je za demografiju u celini. Posebno se razvila u oblasti prirodnog i mehanikog kretanja stanovnitva, zatim u istraivanju porodice, domainstva, naselja. Otuda, esto se navodi podela na: statistiku stanovnitva, vitalnu statistiku, migracionu statistiku i statistiku porodice, domainstva, naselja.

U literaturi se pominje i razlika izmeu kvantitativne i kvalitativne demografije. Prva se prvenstveno bavi ispitivanjima kretanja stanovnitva, vodei rauna o koliinskim odnosima meu raznim demografskim pojavama, dok je druga orijentisana u prvom redu na kvalitativne odlike stanovnitva, tj. ispitivanje demografskih struktura po kvalitativnim, odnosno atributivnim obelejima (intelektualnim, fizikim, socijalnim i dr.).

Pojam istraivanja o stanovnitvu je iri. Ova istraivanja su, po pravilu, multidisciplinarna. Multidisciplinarnost je posledica ili stvarne potrebe da se stanovnitvo, njegov razvoj i problemi sagledavaju sa aspekata svojstvenih razliitim naukama, ili posledica osposobljenosti i naune orijentacije istraivaa da se bave izvesnim pitanjima koja spadaju i u demografiju i u neku drugu naunu disciplinu.

Demografski metod

S obzirom da stanovnitvo predstavlja statistiki skup posebne vrste, opta statistika metodologija i teorijska statistika imaju poseban znaaj za demografiju, u okviru koje se izuava stanovnitvo (ukupno ili pojedini njegovi delovi koji se diferenciraju prema raznim karakteristikama). Izuavanje statistikih skupova nije moguno bez poznavanja opte statistike metodologije i teorije, a za izuavanje posebnih statistikih skupova neophodno je jo poznavanje specifinosti koje su predmet posebnih statistika, a naroito demografske statistike. Demografska statistika je posebna grana primenjene statistike koja izuava specifinosti u pogledu prikupljanja podataka o stanovnitvu (metodi popisivanja stanovnitva, sprovoenje anketa o stanovnitvu, organizacija popisa stanovnitva, statistike prirodnog i mehanikog kretanja stanovnitva), zatim demografska obeleja i klasifikacije, kao i problematiku u vezi sa obradom i prikazivanjem podataka o stanovnitvu. Poeci demografske statistike, a u znatnoj meri i statistike teorije uopte kao i demografske analize, datiraju iz vremena Graunt-a i Petty-a (politika aritmetika, sredina XVII veka), koji su teili da analizom osnovnih podataka o prirodnom kretanju stanovnitva otkriju zakonitosti u kretanju smrtnosti i fertiliteta. Tako je jo John Graunt utvrdio da se frekvencije pojedinih kategorija umrlih iz godine u godinu znatnije ne menjaju (za samoubistva, za hronina oboljenja i nesrene sluajeve itd.). jo tada nastaju prve tablice mortaliteta, koje su postale osnov za obraunavanje premija u osiguranju ivota, kao i jedan od osnova za izradu projekcija stanovnitva, itd.

I pored toga to je znaaj opte i teorijske, kao i primenjene demografske statistike za istraivanja i analizu stanovnitva veoma veliki, u okviru demografije se razvio i jedan poseban metod, nazvan demografski metod, koji se bavi demografskim merama i pokazateljima, primenom rauna verovatnoe u demografskoj analizi, izradom demografskih tablica, izradom demografskih projekcija, demografskim modelima, analizom demografskih struktura, merenjem i predstavljanjem razvitka stanovnitva u vremenu i drugim pitanjima.

Demografski metod se razvijao u okviru demografske statistike, demografske analize odnosno demometrije. U sutini je re o metodu koji je specifian u mnogim svojim vidovima i svojstven demografiji kao posebnoj naunoj disciplini. Njegova primena dolazi do izraaja u svim fazama demografskih istraivanja. U pitanju su tri faze: 1. Prikupljanje podataka, pre svega u statistikom obliku, 2. Analiza numerikih podataka posmatranja, 3. Kauzalno istraivanje. U drugoj fazi se naroito koriste metodi demografske analize, ali se primenjuju i drugi metodi, na primer statistiki. U ovoj fazi najee demografski metod omoguava da se raspoloivi bruto podaci, koji su dobijeni iz razliitih statistikih istraivanja o stanovnitvu, na neki nain transformiu u demografski relevantne rezultate. Tipian primer je izrada tablica mortaliteta. Naime, na osnovu popisa stanovnitva raspolae se strukturom stanovnitva po starosti i polu, a iz statistike umiranja distribucijom umrlih lica, takoe po starosti i polu. Poreenjem skupova umrlih i skupova ivih za pojedine godine starosti dobijaju se aposteriorne verovatnoe umiranja i druge mere u tablicama mortaliteta. Pomenute mere su relevantne za demografsku analizu, za rad na projekcijama stanovnitva, a naroito za dobijanje sintetikih pokazatelja o nivou mortaliteta za datu populaciju. Meutim, kako je napomenuto, upotreba metoda demografske analize znaajna je i za poetnu i zavrnu fazu demografskog istraivanja. Naime, njihovi koncepti, postupci i rezultati utiu i inspiriu koncepte koji se koriste u popisima, u vitalnoj statistici, u statistici preseljavanja, u anketama, zatim kod sreivanja tih rezultata u tabelama. Osim toga, analiza putem demografskog metoda veoma je znaajna i za kauzalno istraivanje.

Za demografska istraivanja, kao i za mnoge druge nauke, veoma je znaajna injenica da se gotovo nikada ne raspolae eksperimentalnim situacijama. Uopte uzev, demograf gotovo nikada ne uestvuje u uslovima pod kojima se pojave u stanovnitvu manifestuju. Zbog toga demografija, kao i mnoge druge, naroito drutvene nauke, ima tekoe u analizi kao i prilikom kauzalne interpretacije. S druge strane, prikupljeni podaci o stanovnitvu nemaju neposredno i jednostavno znaenje, ve je neophodno da se pre njihove eksplikacije izvri analiza koja se zasniva na posebnim metodima i konceptima. Nepoznavanje tih metoda dovodi u mnogim studijama do neodrivih interpretacija. Navodimo sledei primer.

Nivo mortaliteta stanovnitva vrlo esto se izraava optom stopom mortaliteta, tj. brojem umrlih lica u jdnoj godini na 1000 stanovnika sredinom godine posmatranja. Pomenuta stopa je zapravo odnos izmeu broja umrlih lica u odreenoj godini i broja stanovnika 30. juna odnosne godine, pomnoen sa 1000. Visina pomenute stope zavisi od intenziteta umiranja po starosti, ali i od starosne strukture stanovnitva, s obzirom na bioloku determiniranost mortaliteta starou. Preme tome, poreenjem optih stopa jo se ne moe dobiti slika o razlikama u nivou smrtnosti razliitih populacija, ve je neophodno da se trai takva mera na koju ne utie starosna struktura. Naime, moguno je da kod jedne populacije umire 12 lica na 1000 stanovnika godinje, a kod druge samo 7, a da je ipak mortalitet prve populacije po starosti nii od mortaliteta druge po starosti. Prva populacija je u poodmakloj fazi starenja, dok je druga izrazito mlada po svom starosnom sastavu. U okviru metoda demografske analize izuavaju se postupci i pokazatelji koji i u takvim situacijama omoguavaju uporeivanje nivoa mortaliteta za populacije sa razliitom starosnom strukturom.

Opis demografskih pojava, pa i priprema demografski relevantnih rezultata na osnovu grubih podataka koji su najee dati u statistikom obliku, nisu krajnji cilj demografskih izuavanja. Istraivanje uzroka fenomena i promena u njima, kao i promena u strukturama stanovnitva, tj. kauzalno istraivanje, su jedan od osnovnih ciljeva nauke, i demografija ne moe da bei od ovog imperativa. Na ovom podruju potekoe su velike, i u okviru ovih izlaganja treba upozoriti na njih.

Kao to je reeno, demograf ne vri eksperimente, i zbog toga on nije u mogunosti da proverava delovanje nekog faktora na neki od fenomena. U demografiji je re o spontanom ispoljavanju fenomena koji a priori rezultiraju iz delovanja mnotva inilaca, U tim uslovima elja istraivaa je da precizira svaki od njih, odnosno da precizira grupe inilaca, to e doprineti shvatanju posmatrane pojave, s jedne, i stvaranju demografske teorije, s druge strane. Pored toga, kauzalno istraivanje je od neprocenjive vanosti za izradu hipoteza o buduem kretanju stanovnitva, kao i o buduim promenama u demografskim strukturama. U ovome radu veoma je vano da se najpre izabere to korektnije merilo fenomena (zadatak demografske analize), a zatim da se proui povezanost koja postoji izmeu varijacija kod izabranog merila i drugih veliina i karakteristika koje utiu na prouavanu pojavu.

Za ispitivanje povezanosti, bolje reeno za prouavanje uporednih varijacija izmeu varijabli, koristi se metod korelacije, tj. statistiki metod. Najpre se uzimaju demografske varijable (stopa aktivnosti stanovnitva, stopa smrtnosti odojadi, stopa fertiliteta), a zatim druge varijable koje, po naoj hipotezi, predstavljaju uzroke varijacija kod pomenutih demografskih varijabli. Utvrene korelacione zavisnosti, meutim, ne znae uvek da su izolovani uzroci fenomena, poto je moguno da su uporedne varijacije kod posmatranih varijabli posledica nekih drugih pojava, koje nisu ispitivane. injenica da su utvrene korelacione zavisnosti jo ne znai da je utvrena i kauzalnost. Ostaje predmet naune analize da se korelaciona zavisnost potvrdi i kao kauzalna veza. Kad je, na primer, naeno da izmeu grupa stanovnitva koje odlikuje pripadnost istoj socijalnoj grupi, istoj visini dohotka i istom obrazovanju, ali pripadnost razliitoj religiji, postoje razlike u fertilitetu, onda se moe sa dosta pouzdanosti tvrditi da je religiozna pripadnost uticala na reproduktivno ponaanje stanovnitva.

Adekvatna demografska analiza odnosno svrsishodno primenjeni njeni metodi, vrlo su znaajni za kauzalna istraivanja. Ispitivanje faktora koji utiu na smrtnost ne bi dalo najbolje rezultatae kad bismo za merenje nivoa mortaliteta odabrali ve pomenutu optu stopu mortaliteta. Naime, nivo smrtnosti kod neke populacije, sa gledita faktora koji utiu na taj nivo, nije celishodno definisan pomou opte stope mortaliteta. Meutim, drugi pokazatelj, srednje trajanje ivota novoroenih (ansa na ivot novoroenog deteta u uslovima smrtnosti iz godine posmatranja) je funkcionalno zavisan od mortaliteta po starosti, a nije zavisan od starosne strukture, kakav je sluaj kod opte stope mortaliteta. Prema tome, nivo mortaliteta meren pomou srednjeg trajanja ivota novoroenih je realniji nego da je izmeren optom stopom mortaliteta.

itav niz demografskih metoda izgraen je za reavanje brojnih problema tog tipa. S druge strane, razvijeni su drugi metodi koji se primenjuju kada podaci statistikih i drugih istraivanja ne daju neposredne informacije o demografskim fenomenima, ve je neophodno da se informacije uzimaju ili iz dva i vie istraivanja, ili se na osnovu raspoloivih podataka ocenjuju nepoznate veliine. Takoe, postoji niz metoda za ocenjivanje nekih osnovnih demografskih pokazatelja na osnovu nepotpunih podataka. Zatim, tu je i primena metoda demografske analize u prouavanju migracionih kretanja. Metodi projekcija stanovnitva takoe predstavljaju vano podruje primene demografskog metoda. I primena demografskih modela u sve veoj meri predstavlja znaajan metodoloki instrumentarij za razliita prouavanja.

Izvori podataka o stanovnitvu

Naveemo savremene izvore podataka o stanovnitvu.

Osnovni i najznaajniji podaci o stanovnitvu dobijaju se iz popisa stanovnitva, koji se periodino obavlja u mnogim zemljama, kao i kod nas. U novijem periodu u naoj zemlji popisi su vreni 1921, 1931, 1948, 1953, 1961, 1971, 1981, 1991 i 2002.godine. Inae, prvi popis celokupnog stanovnitva Srbije izvren je 1834. godine, posle ega je bilo jo devet popisa do 1910. godine. Pre prvog popisa vrena su prebrojavanja poreskih glava i slino. Nakon obavljene obrade, popisni rezultati se publikuju u posebnim knjigama. Obino se najdetaljniji podaci objavljuju za celu zemlju i za vea podruja, a manje detaljni za mala podruja (za optine i naselja, na primer). Jo detaljniji nego u knjigama rezultata su podaci u dokumantacionim tabelama u statistikim zavodima; ti podaci stoje korisnicima na raspolaganju.

Prilikom korienja rezultata iz razliitih popisa stanovnitva, treba voditi rauna o:

a) Problemu uporedivosti teritorije. - Politiko teritorijalna podela esto se menja i potrebno je proveravati da li se podudaraju granice podruja za koje se vri poreenje. Statistiki zavod esto publikuje uporedne preglede o broju stanovnika po teritorijama.

b) Uporedivosti definicija i klasifikacija za pojedina obeleja stanovnitva. U svakoj knjizi rezultata popisa, ili u drugim publikacijama sa podacima o stanovnitvu, date su metodoloke napomene, to omoguuje rad na komparativnim analizama, odnosno dozvoljava pravilno shvatanje i tumaanje popisnih rezultata.

c) Koncepciji popisivanja. U svim posleratnim popisima stanovnitvo je popisivano po principu ''stalnog'' stanovnitva (de jure), to jest u mestu u kojem stalno stanuje. Raniji popisi u naoj zemlji (1921,1931) vreni su po principu ''prisutnog'' stanovnitva (de facto), to znai da su stanovnici popisivani u mestu u kojem ih je popis zatekao. Pri uporeivanju treba ovo imati u vidu, naroito ako se uporeuju podaci za gradska podruja, ili za mesta koja su u vreme popisa imala znaajan broj privremeno prisutnih stanovnika.

U popisu stanovnitva 2002. godine primenjen je princip popisivanja de jure, koji je u odnosu na prethodni period modifikovan u skladu sa meunarodnim preporukama. U sastav stalnog stanovnitva, pored stanovnika u zemlji, ukljueni su nai dravljani na radu i boravku u inostranstvu kraem od godinu dana, kao i strani dravljani, koji zbog rada ili kolovanja, borave u naoj zemlji due od godinu dana. Lica koja su izbegla sa teritorija pojedinih republika bive SFRJ popisani su kao i ostali graani i ukljueni u stalno stanovnitvo. Interno raseljena lica sa Kosova i Metohije su takoe popisana, ali nisu ula u sastav stalnog stanovnitva.

Drugi veoma znaajan izvor podataka o stanovnitvu je vitalna statistika. Matiari popunjavaju posebne obrasce o vitalnim dogaajima (roenje, smrt, venanje), ti listii se obrauju u statistikim zavodima, a potom se rezultati objavljuju u posebnim publikacijama. One se objavljuju od 1950. godine svake godine, najpre pod imenom Vitalna statistika, a kasnije kao Demografska statistika.

Popisi stanovnitva i vitalna statistika odnose se na ukupno stanovnitvo. Princip de jure primenjuje se i u vitalnoj statistici.Podaci o preseljavanju stanovnitva dobijaju se iz statistike migracija. Statistika unutranjih migracija, koja je uspostavljena na nivou drave 1988. godine, prati svaku promenu prebivalita trajnog karaktera.Izvori podataka o stanovnitvu su i oni koji prikupljaju podatke o delovima stanovnitva.

Statistika zaposlenog osoblja o onom delu radne snage, odnosno aktivnih stanovnika koji se nalaze u radnom odnosu. Naroito su znaajni popisi zaposlenog osoblja.

kolska statistika o svim licima koja se koluju. O deci koja podleu kolskoj obavezi, kao i omladini koja nastavlja kolovanje u srednjim kolama, u kolama za kvalifikovane radnike, na fakultetima, u viim i visokim kolama.

Zdravstvena statistika o svim licima koja su bila na leenju u bolnicama i drugim zdravstvenim institucijama, ambulantama, itd.

Poljoprivredna statistika o radnoj snazi untar poljoprivrednog stanovnitva. Sa aspekta demografije naroito su znaajni podaci iz redovnih popisa poljprivrede i poljoprivrednih gazdinstava, poto se u okviru ovih popisa esto prikupljaju veoma detaljni podaci o radnoj snazi unutar poljoprivrednog stanovnitva, a sem toga i izvesni podaci o ukupnom poljoprivrednom stanovnitvu.

Statistika spoljnih migracija o karakteristikama useljenika i iseljenika iz nae zemlje. Podaci o unutranjim migracijama u naoj zemlji se ne prikupljaju i informacije o ovim preseljavanjima za sada se mogu dobiti (sem za Sloveniju i Beograd, koji su uveli statistiku unutranjih migracija) samo posebnom metodom na osnovu pitanja postavljenih u popisu stanovnitva.

Razne ankete o stanovnitvu (na primer, antropometrijska merenja, socioloke ankete, ankete o ivotnom standardu, ispitivanja strukture potronje, strukture ishrane itd.) takoe su bogat izvor podataka o stanovnitvu, porodicama i domainstvima.

Razne ankete stavova i miljenja stanovnitva o raznim problemima, kojima se esto obuhvataju i pitanja koja su znaajna za demografsku analizu (na primer, o ''idealnoj'' ili eljenoj veliini porodice, o profesionalnoj orijentaciji omladine).

Ankete kojima se ispituju dublji problemi u vezi sa fertilitetom stanovnitva, njegovom uslovljenou raznim faktorima, dubinske ankete drugih demografskih pojava (smrtnost, migracije, divorcijalitet, nupcijalitet, sterilitet itd.)

Nestatistika graa u arhivama, u matinim uredima, u raznim dokumentima i drugo.

Statistiki i drugi materijali raznih biolokih, medicinskih, genetskih i drugih ispitivanja i analiza.

Studije i analize drugih naunih podruja koja tretiraju problematiku stanovnitva ili njegovih grupa (etnologija, antropologija, sociologija, ekonomija itd.).

Teorijski pogledi na stanovnitvo

Od davnina postoji interesovanje za problematiku stanovnitva. Politiari i mislioci su jo od antikog doba iznosili miljenja - zasnovana na politikim, vojnim, ekonomskim, socijalnim i drugim razmatranjima - o najpovoljnijem broju stanovnika ili o potrebi da se stimulie odnosno uspori porast stanovnitva. Moe se rei da je postojao strah ili od isuvie velikog, ili od isuvie malog broja stanovnika. Ipak, do modernog vremena nije bilo konzistentne populacione teorije.

Populacione doktrine su se pojavile ranije od demografskih istraivanja u pravom smislu rei. Moda je u tome osnovni razlog to su te teorije nastojale da otkriju zakon o stanovnitvu koji bi vaio za sva vremena i za sve populacije.

Postojanje i prouavanje zakonomernosti na podruju prirodnih nauka podsticalo je krajem XVIII veka nastojanja da se pronau zakonitosti i na podruju drutvenih nauka.Tako je pokuano da se otkriju zakoni o stanovnitvu. Cilj je bio da se generativni procesi svih ljudi i vremena, kao i svih populacija, ukljue u jedno opte ljudsko prokreaciono ponaanje i da se formulie opti i prirodni zakon stanovnitva. Najpoznatiji predstavnik ovakvih nastojanja bio je Thomas Robert Malthus. Sa Malthusovim spisom Essay on the Principles of Population (prvo izdanje 1798) poela je da se razvija populaciona teorija u savremenom smislu. Pojava tog spisa znai sve vee interesovanje za prouavanje odnosa izmeu stanovnitva, ekonomskih i socijalnih kretanja. Sa njegovim spisom javljaju se i mnoge kontraverze koje se u slinom ili u drugom obliku ispoljavaju i danas.

Ideje i teorije o stanovnitvu bile su u celoj istoriji usko vezane za realne probleme pojedinih drutava. Na primer, ideje starih grkih gradova-dravica; u Rimskoj Imperiji ispoljila se ideja koja na stanovnitvo gleda kao na izvor snage. Zatim, poetkom savremene ere, u doba stvaranja modernih drava, merkantilisti su takoe isticali politike i ekonomske prednosti veih, tj. irih populacija. I Malthusova teorija imala je svoje korene u politikim, ekonomskim i socijalnim prilikama njegovog vremena, tj. ranog kapitalizma. Marksistiki pogledi - koji zapoinju od tvoraca naunog socijalizma, tj. Marksa i Engelsa - znae negiranje Malthusovog veitog zakona o stanovnitvu, koji u stvari znai perpetuiranje kapitalizma kao veitog drutvenog poretka.Marksistika gledita istiu istorijski prilaz problemima stanovnitva, zatim ne samo potroako (kao kod Malthusa) ve i proizvoako svojstvo stanovnitva, kao i da su problemi stanovnitva nastali usled postojeeg drutvenog poretka koji se temelji na privatnom vlasnitvu nad sredstvima za proizvodnju. Uporedo sa tim, ili kasnije, formuliu se drugi prilozi teoriji o stanovnitvu - matematski, bioloki, socioloki itd. - a u nae vreme populacione teorije nalaze se pod presudnim uticajem, u istoriji nezapamenog, porasta stanovnitva (naroito u zemljama u razvoju) i sve veih nastojanja da se problemi stanovnitva sagledaju u povezanosti sa razvojem, tj. da se trae i bolje sagledaju meuodnosi stanovnitva, drutvenog i ekonomskog razvoja.U ovom kontekstu, traenje prihvatljive populacione teorije nije postalo vano samo za dobijanje boljeg uvida u proces razvoja, vei zbog toga to bi takva teorija predstavljala bazu za planiranje, kao i za formulisanje politike.

Stari i srednjevekovni pisci o stanovnitvu

Jo kod starih kineskih pisaca (npr. Konfucije i njegova kola) zastupana je teza da se isuvie visoki porast stanovnitva moe negativno odraziti na standard ivota. Neki od tih autora ve su imali ideju o populacionom optimumu, bar to se tie stanovnitva u poljoprivredi, postavljajui idealne proporcije i preporuujui vlastima da ih odrava, npr. preseljavanjem stanovnitva u malo naseljene oblasti. Stari kineski pisci takoe su govorili o preprekama brzog porasta stanovnitva; npr. visok mortalitet zbog nestaice hrane; na smrtnost odojad utie isuvie rano sklapanje braka i; na nupcijalitet utiu visoki trokovi oko sklapanja braka, itd. Pored toga, doktrine Konfucija i njegove kole znaajne su sa gledita porodice, braka i prokreacije uopte.

Grki pisci su se vie bavili politikom i merama u pogledu stanovnitva, nego formulisanjem populacione teorije. Platon i Aristotel diskutovali su o optimumu stanovnitva s obzirom na grke dravice-gradove, i to u vezi sa idealnim uslovima ovekovog razvoja. Oni su problem stanovnitva manje razmatrali sa ekonomskog, ve vie sa gledita odbrane, sigurnosti i vladanja. Platon, u svojoj knjizi Zakoni, govori o idealnom broju stanovnika za dravicu-grad: 5 040 stanovnika-dravljana (tj. ukupno oko 60 000 stanovnika, zajedno sa robovima). Ako je stanovnika vie, Platon predlae mere za kontrolu raanja. Obrnuto, ako doe do opadanja stanovnitva, Platon predlae mere za ranije sklapanje brakova, vii natalitet, ili imigracije sa drugih podruja. Aristotel se sa problematikom stanovnitva bavi u svojoj knjizi Politika. On je manje eksplicitan u pogledu optimuma, ali smatra da drava mora biti - u pogledu prostranstva i broja stanovnika - takva da svome stanovnitvu obezbedi slobodan i dostojan ivot. Prekobrojno stanovnitvo donee bedu i socijalne probleme.Kada Aristotel govori o mogunostima spreavanja prekobrojnog stanovnitva, on pominje primenu abortusa i ostavljanje dece. Rimljani su govorili o stanovnitvu sa perspektive velike imperije. Cicero je bio za monogamiju, a odbacivao je Platonovu ideju o zajednikom ivotau ena i dece. Rimljani su bili protiv celibata, a brak je, po njima, osnovan za prokreaciju. Naroito u Avgustovim zakonima (npr. lex Pappia Poppea) stvarane su privilegije za lica u braku i sa decom (npr. u pogledu nasleivanja), a predviena je bila diskriminacija za neenje, za lica bez dece itd. To je ve bilo vreme opadanja nataliteta u Rimskoj Imperiji, a naroito u Rimu i u Italiji.

Hebrejske svete knjige su na prvo mesto stavljale znaaj prokreacije, npr. u Svetom pismu starog zaveta, u Genezi (Knjizi postanja) kae se: Mnoite se..., a neplodnost je smatrana kao velika nesrea.

Rani srednjevekovni hrianski pisci su pitanja stanovnitva vie posmatrali sa etikog stanovita. Ipak, doktrina je bila populacionistika, mada manje nego kod hebrejskih pisaca. S jedne strane, ovi pisci su osuivali poligamiju, razvod, abortus, edomorstvo i ostavljanje deteta, a s druge, oni su glorifikovali devianstvo i polno uzdravanje. Bili su i protiv drugog braka. Tako na primer, u prilog celibata govori apostol Pavle. Preovlaujua tendencija je bila, naroito u prvo vreme, u prilog porasta stanovnitva. Usled gladi i epidemija smrtnost je bila visoka, pa je to iziskivalo i visok natalitet stanovnitva.

Miljenja islamskih autora o stanovnitvu ne razlikuju se mnogo od hrianskih i hebrejskih, jer su u pitanju populacionistiki pogledi. Izdvaja se uenje Ibn Kalduna, arapskog autora iz XIV veka, koga je Evropa upoznala mnogo kasnije. Njegova miljenja su znaajna sa dva aspekta. Na prvom mestu, on je smatrao da gusto naseljeno stanovnitvo dovodi do vieg standarda ivota; ono dozvoljava veu podelu rada, efektniju upotrebu prirodnih izvora, kao i vojnu i politiku sigurnost. Drugo, po ovom autoru, cikline varijacije deavaju se kod stanovnitva kao i kod privrede. Naime, povoljne ekonomske prilike stimuliu natalitet, zatim utiu na opadanje mortaliteta. Nakon toga dolazi do veeg luksuza, do veih taksa i poreza i do drugih promena koje utiu na pojavu ekonomske depresije i depopulacije.

Merkantilisti i fiziokrati o stanovnitvu

Merkantilistika doktrina bila je okrenuta ka ekonomskoj politici i ona nije razvila populacionu teoriju u pravom smislu rei, ali su pogledi na stanovnitvo zauzimali znaajno mesto u sistemu. Tako je Botero (1558) pisao da stanovnitvo ima tendenciju porasta u okviru potencijala ljudske plodnosti, dok su sredstva za ivot i njihov porast ogranieni i predstavljaju prepreku za porast stanovnitva. Ogranienost sredstava dovodi do siromatva, koje zatim utie na nupcijalitet, na pojavu masovnih nesrea (ratovi, epidemije, glad itd.).

Merkantilisti su isticali prednosti vee i rastue populacije, ukljuiv i mere za poveanje nupcijaliteta, za poboljanje zdravlja, za imigracije naroito kvalifikovanih. Prednosti vee populacije su naroito znaajne ako one podstiu razvoj industrije, poto se industrijski produkti mogu razmeniti za dragocene metale. Ipak, u pogledu obima stanovnitva bilo je kod merkantilista razliitih gledita. Neki pisci su smatrali da je veliina stanovnitva odreena koliinom sredstava za ivot koja se moe proizvesti kod kue ili uvesti sa strane.

Fiziokrati nisu u potpunosti prihvatili politiku merkantilista u pogledu porasta stanovnitva, ali su se povoljno izraavali o porastu stanovnitva pod uslovom da ga omoguava rast poljoprivredne proizvodnje. Najpoznatiji od fiziokrata, Quesnay (1785), zastupao je miljenje da je vea populacija poeljna, ali pod uslovom da stanovnitvo moe iveti na odreenom stepenu izobilja. Ve je Quesnay rekao da stanovnitvo ima tendenciju da prevazilazi koliinu sredstava za ivot, a to se vidi iz toga to uvek ima slojeva i grupa koji ive u siromatvu. Treba nastojati, pre svega, da raste blagostanje. I Mirabeau je bio za veu populaciju, ali je naglaavao da obim stanovnitva zavisi od ponude hrane, i da stoga treba podsticati razvoj poljoprivrede. Mercier de Riviere je takoe smatrao da je veliina stanovnitva zavisna od koliine sredstava za ivot, ali da e - ako vlada primenjuje i vodi politiku sa ciljem izbora najboljih puteva za efikasnu obradu zemlje - porast proizvodnje hrane biti iznad porasta stanovnitva.

Optimizam XVIII veka o mogunostima obezbeenja sredstava za ivot je doiveo svoj vrhunac u vreme francuske revolucije, naroito u radovima Godwina i Condorceta. Godwin je iznosio miljenje da e nauni progres uticati na poveanje ponude do takvog nivoa da e ovek raditi samo pola sata da bi zadovoljio sve svoje potrebe.On nije smatrao da e izobilje dovesti do hiperpopulacije, poto e ljudski razum biti u stanju da deluje na seksualne elje i na prokreaciju. Condorcet je zastupao slino miljenje o ulozi nauke u pogledu budunosti ljudskih uslova, zahvaljujui proizvodnji hrane, koja e dostii visok nivo, ali i ljudskom razumu, koji e imati posebnu ulogu u spreavanju iracionalnog porasta stanovnitva.

U XVII i XVIII veku zapoeto je i sa radom na sistematskim analizama populacionih trendova. J. Graunt je u svome radu Natural and Political Observations on the Bills of Mortality ... (1666) prvi analizirao mortalitet i ukazao na pravilnosti koje se ispoljavaju. Tako je govorio o strukturi umrlih po uzroku smrti, zatim po starosti; o odnosu izmeu broja roenih i umrlih, itd. W. Petty (Grauntov saradnik) nije analizirao samo demografske pojave ve i ekonomske i politike fenomene, na koje se mogu primeniti kvantitativni metodi analize. J. Graunt i W. Petty su osnivai i posebne kole u statistici, takozvane politike aritmetike.

Malthus i njegova teorijaOsamnaesti vek doneo je korenite promene u mnogim pogledima.One su ostavile peat na ekonomskim i socijalnim teorijama i na teoriji o stanovnitvu. I ranije je bilo autora koji su isticali neogranienost ljudskih kapaciteta za vlastitu reprodukciju, a ogranienost u proizvodnji sredstava za ivot. Ipak pomenute ideje su naroito nale odraza kod Malthusa. On je u radu Essay on the Principle of Population (prvo izdanje 1798.) formulisao svoju teoriju stanovnitva. Prvo izdanje predstavlja u velikoj meri polemiku u vidu pamfleta protiv optimizma izraenog kod Godwina i Condorceta (kritika Godwinova u pogledu sisema jednakosti i Condorceta u pogledu perfektnosti oveka).Polazna taka je veitost institucija njegovih dana, koje su prirodno date, npr. privatno vlasnitvo.Malthus tvrdi da prvi i najvaniji uzrok bede nije u neposrednoj povezanosti sa oblikom vladavine ili distribucijom bogatstva. Po njemu sredstva za ivot rastu po aritmetikoj progresiji, a stanovnitvo po geometrijskoj.Da bi se porast stanovnitva sveo na mogunosti porasta sredstava za ivot deluju pozitivne i preventivne prepreke.

U drugim i u sledeim izdanjima Malthus je dalje razvio teoriju stanovnitva, i istraivao ulogu stanovnitva.Bazine proporcije koje Malthus nastoji da dokae su sledee:

1. Stanovnitvo je ogranieno sredstvima za opstanak

2. Stanovnitvo konstantno raste ako sredstva za opstanak rastu, sve dok porast stanovnitva ne bude ogranien preprekama.

3. Prepreke su:

a) preventivne, to su moralno uzdravanje (ukljuujui i kasno sklapanje braka), zatim zla, kao to su abortus, prevencija od zaea, vanbrani seksualni odnosi i prostitucija;

b) pozitivne, kao to su epidemija; glad; kuga i druge boletine; ratovi i druge manifestacije bede.

Po Malthusu (u kasnijim izdanijma Eseja), moralno uzdravanje (kao i celibat i odlaganje sklapanja braka) je prihvatljivije sa gledita spreavanja ekscesivnog porasta stanovnitva.to se tie porasta stanovnitva, po Malthusu postoji prirodna tenja stanovnitva (koju izaziva seksualni nagon) da se stalno poveava, odnosno da se umnoi i preko granica za opstanak.

Alica Wertheimer(Baleti je analizirala Malthusovo naelo (zakon) stanovnitva naroito sa gledita neloginosti koje su u njemu sadrane. O tome ona izlae:

(Postavka da broj stanovnika uvek tei da pree mogunosti prehrane nije dokazana. Naime,njegova formulacija zakona sadri stalnu stopu rasta stanovnitva i opadajuu stopu rasta sredstava za opstanak (ako je porast po aritmetikoj progresiji). Meutim, Malthus je i nelogian, jer je ovek kao razumno bie u stanju da kontrolie veliinu svog potomstva. Time zakon gubi svoj prirodni karakter.

(Malthus primenjuje svoje naelo samo na nie slojeve, jer za njih dokazuje prirodni uzrok njihove bede.Da je zakon stanovnitva prirodan, to bi vailo i za vie slojeve, to meutim, Malthus ne objanjava.

(Malthus u pogledu ponude i potranje radne snage primenjuje svoj zakon stanovnitva. Meutim, potranja za random snagom u kapitalizmu ne zavisi od prirodnog kretanja stanovnitva, a ponuda radne snage ne moe biti neophodno izvedena iz prirodnog kretanja stanovnitva, pa je, prema tome, mehanizam uravnoteenja ponude i tranje radne snage, trite rada, podvrgnuto sasvim drugim zakonima od zakona kretanja stanovniva.

(Kapitalistika klasa je elela da prebaci odgovornost za bedu na radnike zbog nedostatka moralnih ogranienja u pogledu mnoenja, a ne na sam kapitalistiki sistem. Po Malthusu, nije ni moguno trajno poboljanje poloaja radnike klase, jer bi poboljanje dovelo samo do jo veeg porasta stanovnitva, to bi dovelo do jo veeg pogoranja poloaja samih radnika. Prema tome, zakljuak koji daje Malthusova teorija, da je veliina i poloaj radnike klase odreen prirodnim, veitim zakonom stanovnitva, je za vladajuu klasu bio veoma koristan.

Iznete neloginosti koje sadri Malthusov zakon o stanovnitvu, ukazuju jasno na njegovu neodrivost. Moda danas o tome ne bi trebalo ni raspravljati, da se kod mnogih autora (neomaltuzijanaca), pa i u novije vreme, ne javljaju slini argumenti koji bedu u mnogim zemljama vezuju za kretanje stanovnitva, to znai da u porastu stanovnitva vide osnovni uzrok bede i siromatva.Ti isti autori, pak, zaboravljaju ostale uzroke pomenutog stanja (zaostajanje u ekonomskom i socijalnom razvoju, neravnopravne meunarodne trgovinske i opte odnose; nerazvijeni drutveni poredak, itd.). Da bi se zakon mogao smatrati nauno fundiranim(bez obzira na kom podruju(on mora biti takav da se moe dokazati.To svakako nije takozvani Malthusov princip stanovnitva. Naime, kada se u pogledu odnosa izmeu rasta stanovnitva i stope rasta sredstava za opstanak javljaju protivrenosti, sa gledita od Malthusa proklamovanih naela, onda se izgovor nalazi u preprekama. Zatim, Malthus ne pravi razliku(bar ne kod formulisanja svog zakona o stanovnitvu(izmeu seksualnog i prokreacionog ponaanja, to su dve sasvim razliite stvari. Isto tako, u vreme Malthusa je bilo ralativno malo iskustava u pogledu analize dugoronih populacionih trendova, a jo manje paralelnog sagledavanja drutveno(ekonomskog razvoja i demografskog razvitka. Kasnije, razvoj je ukazao na sasvim suprotne tendencije od onih koje su inkorporirane u Malthusov princip stanovnitva. U visoko razvijenim zemljama dolazi do snienja stope rasta stanovitva, i to tako da stopa rasta sredstava za opstanak bude i nekoliko puta vea od stope rasta stanovnitva.

Kritika MalthusaU toku XIX veka vodila se iva diskusija o Malthusovim tezama. Neki autori su se zalagali za ove teze (neomaltuzijanci), dok su ih drugi odbacivali.Kritike Malthusovog zakona o stanovnitvu odnosile su se ili na prirodnu tenju (seksualni nagon), ili na gledite o porastu sredstava za ivot, odnosno opstanak. Prva grupa kritiara zadrala se na istoj polaznoj taki, i oni su takoe pokuali da pronau optevaei zakon o stanovnitvu. Kritiari koji su Malthusov zakon napadali u pogledu bioloke komponente, iznosili su argument (npr. H. Spencer) da seksualni nagon nije stalno isti, ve da kod svih ivih bia, prema tome i kod oveka, postoji uska povezanost izmeu visine plodnosti i opasnosti u pogledu opstanka vrste (pozitivna korelacija). Prema njima, to je vea opasnost po vrstu, to je vea plodnost, kako bi se vrsta odrala. Kod oveka, zbog razvijenog modanog i nervnog sistema, opasnost od unitenja vrste gotovo i ne postoji, odnosno smanjena je, i paralelno dolazi do smanjenja prokreacione sposobnosti.

Druga grupa kritiara Malthusa iz redova socijalista trai objanjenja kretanja stanovnitva, pre svega, u drutvenoj sferi. Osnove Malthusovog pesimizma, prenaseljenosti i problema koji se javljaju u vezi sa brzim porastom stanovnitva su u drutvenom ureenju koje se zasniva na privatnom vlasnitvu. Glavna je, pak, kritika dola od osnivaa marksizma, tj. od strane Marksa i Engelsa, koji su naroito osporavali mogunost formulisanja stalnog i nepromenljivog, odnosno prirodnog zakona o stanovnitvu,

Predstavnici klasine ekonomske kole su Malthusov zakon o stanovnitvu ugradili u svoja razmatranja, poto su ga prihvatali, zajedno sa drugim zakonima, kao to su zakon o opadajuim prinosima i gvozdeni zakon najamnine.Meutim, mnogi graanski ekonomisti su kasnije podvrgli kritici neke od pomenutih principa.Marks i Engels o stanovnitvu

Jo kod ranih socijalistikih pisaca i reformatora bila je osnovna panja okrenuta ka problemu klasne diferencijacije i bede radnike klase, koja je dola sa kapitalizmom. Thomas More je u knjizi Utopija (1516) smatrao egalitarni princip kao idealno stanje, a rani britanski, a naroito francuski socijalisti (utopisti) su izraavali veliko protivljenje kapitalistikom sistemu. Meutim, tek Marksov nauni socijalizam predstavlja konzistentnu naunorevolucionarnu teoriju radnike klase. U naoj i naunoj literaturi sa ovih prostora, pitanjima marksistikog doprinosa nauci o stanovnitvu bavili su se Macura i Senti, Kraovec, Pjani, Wertheimer Baleti i drugi. U okviru ovih izlaganja bie izneti samo najvaniji stavovi.

Marks i Engels nisu formulisali konzistentnu populacionu teoriju, ali su oni dali znaajne osnovne principe odnosa izmeu drutvenog i ekonomskog razvoja i razvitka stanovnitva. Za razliku od veitog i apstraktnog zakona o stanovnitvu (koji je formulisao Malthus), razvitak stanovnitva je po Marksu i Engelsu uslovljen drutvenim i ekonomskim uslovima koji postoje u razliitim drutvima. Marks je insistirao na tome da svaki ''istorijski nain proizvodnje ima svoje posebne zakone o stanovnitvu, ija je vrednost istorijska''. Po Marksovom miljenju, ''neki apstraktan zakon populacije postoji samo za biljke i ivotinje, ukoliko ovek ne intervenie u istorijskom smislu''. Macura i Senti, koji su analizirali pomenute stavove istiu da oni imaju dalekosean znaaj za demografsku teoriju, jer se insistira na delovanju drutvenih inilaca na stanovnitvo. Pomenuti autori jo zakljuuju da Marks ima u vidu i bioloke faktore rasta, pa i natalitet i mortalitet biolokih, tj. ljudskih, ivotinjskih i biljnih populacija, zatim oni kau ''niti bioloki faktori ne izmiu aktivnom delovanju oveka, i to kada se radi o ljudskim populacijama u dva smisla. Prvi predstavljaju ve ranije pomenute materijalne uslove ivota ljudi koji su u velikoj meri determinirani vladajuim produkcionim odnosima, a drugi se oigledno tiu aktivnog uticaja oveka na formiranje nataliteta i mortaliteta''.

Sledei vani stavovi Marksa i Engelsa u pogledu stanovnitva tiu se porekla i klasnog karaktera prenaseljenosti u kapitalizmu. Prenaseljenost, o kojoj govori Malthus, nastaje usled kapitalistikog naina proizvodnje i zbog toga to kapitalistika klasa prisvaja viak vrednosti. Prenaseljenost nije apsolutna, ve relativna i stvara se u procesu akumulacije kapitala, tj. u procesu u kojem se promenljivi kapital (izvor potranje rada) sporije poveava od konstantnog kapitala. Naime, u toku ekspanzije kapitalistikog sistema, sam prirodni prirataj stanovnitva ne bi mogao da zadovolji potranju za radom, ali akumulacija kapitala, zamenjujui rad, stvara viak stanovnitva, koji je neophodan za funkcionisanje sistema. Pomenuti viak je inherentan kapitalistikom sistemu, on je posledica akumulacije kapitala, ali i uslov za nastavljanje sistema. ''Rezervna industrijska armija'' mora biti dovoljno velika kako bi se odravale niske nadnice, odnosno kako bi postojale visoke stope vika vrednosti i profita.

Pored odreenih doprinosa klasika marksizma za demografsku teoriju, potrebno je ukazati i na isticanje proizvoake komponente stanovnitva i na progresivan uticaj nauke (Engels u Nacrtu za kritiku politike ekonomije u polemici protiv Malthusa, koji je u prvi plan stavljao potroako svojstvo stanovnitva). Naime, sa porastom stanovnitva poveava se i radna snaga (proizvoaki deo stanovnitva), koja stvara dobra i prua nove mogunosti za opstanak stanovnitva. Zatim, znaajna je i uloga nauke, koja moe vriti pozitivan uticaj na proizvodnju sredstava za ivot. Sem toga, razliiti drutvenoekonomski uslovi i poloaj stanovnitva u proizvodnji i raspodeli doprinose da se formiraju razliiti tipovi reprodukcije stanovnitva.

Inae, u vreme Marksa i Engelsa demografija nije bila razvijena kao posebna nauka. Na mnogim mestima u svojim raspravama oni su dali odreeni doprinos i za demografiju kao npr. ''nov i svestran i zaokruen pogled na svet i ivot, materijalistikodajalektiko shvatanje drutva i prirode, odnosa izmeu oveka i prirode, izmeu reprodukcije ljudi i materijalnih dobara. Naglasili su uzajamnu vezu proizvodnje (ekonomske) s porastom stanovnitva i ulogu demografskog faktora (nasuprot istog podreivanja reprodukcije stanovnitva ekonomskoj reprodukciji).Matematike, bioloke i socioloke teorije o stanovnitvu

Matematiki pristup teoriji o stanovnitvu prisutan je kod Queteleta (1835) koji je izneo ideju o logistikom porastu stanovnitva: porast stanovnitva je sve bri do odreene take, a zatim poinje da slabi. Skup prepreka koje se protive neogranienom rastu poveava se sa porastom stanovnitva. Verhulst, koji je ispitivao pomenute pretpostavke, je zatim sugerisao logistiku funkciju. Kasnije, logistiki zakon su razradili Perl i Reed (1920). Po Perlu, porast stanovnitva se odvija ciklino. U okviru jednog ciklusa, u ogranienom prostoru ili univerzumu, porast je najpre lagan, zatim sve vei, a od take infleksije (sredinom ciklusa) porast se smanjuje sve do kraja ciklusa. Po njemu, osnova ove teorije nije u ekonomskim i socijalnim iniocima ve u biolokim, fizikim i hemijskim prirodnim uzrocima. Perl je tvrdio da postoji negativna korelacija izmeu fertiliteta i gustine stanovnitva itd. I pomenuta teorija zasniva se na pretpostavci o postojanju jednog opteg, uvek vaeeg zakona o stanovnitvu, to je danas odbaeno, s obzirom na ono to je reeno u vezi sa istorijskom uslovljenou razvitka stanovnitva, zatim o promenama koje se deavaju u pogledu korienja prostora i resursa, itd.

Od biolokih teorija ve je ranije pomenut Spencerov biologistiki pristup, u kojem je prihvaen odnosno uveden samoregulirajui princip porasta stanovnitva. Zatim, treba pomenuti De Castra, koji je govorio o povezanosti strukture (kvalitativne i kvantitativne) ishrane i fertiliteta (postojanje inverzne relacije). De Castro je smatrao da sa poboljanjem ishrane (naroito poveano korienje ivotinjskih belanevina) opada fertilitet. Bilo je pokuaja da se pomenuta ''zakonitost'' izrazi i pomou korelacione (regresione) analize. To bi se moglo uzeti kao primer neadekvatne primene pomenutog statistikog metoda u analizi. Naime, sa porastom udela animalnih belanevina u strukturi ishrane koindicira i porast standarda, obrazovanja itd., tj faktora koji utiu na opadanje fertiliteta stanovnitva od visokog ka niem nivou, itd. Pored navedenih biologistikih teorija, poznata ja jo ciklika teorija Ginija (1930). Po njemu, fizioloka plodnost (fekonditet) i varijacije u njoj su povezani sa kvalitetom rasplodnih elija. Fekonditet najpre raste, a zatim opada. U ovim, ali i u drugim razmatranjima, pojmovi fekonditet (bioloka plodnost) i fertilitet (stvarna, efektivna plodnost stanovnitva) esto se upotrebljavaju na neadekvatan nain. I svi pomenuti autori su eleli da formuliu optevaei zakon stanovnitva. Ali, ak i u sluaju da opti zakon organskih populacija postoji, to bi bilo bez znaaja za istorijske i druge promene, jer promene na koje su oni upozoravali mogu se desiti samo u hiljadugodinjim razdobljima, a ne u kraim periodima, u kojima i dolazi do krupnih promena u kretanju stanovnitva.

U okviru znatnog broja sociolokih teorija XIX i ranog XX veka posmatra se odnos porasta i koncentracije stanovnitva, s jedne, sa razvojem i progresom drutva, s druge strane. Zajedno sa porastom stanovnitva i njegovom gustinom dolazi do porasta iskustva, do razvoja podela rada, do proirenja linih kontakata, do stimulacije inicijative, do tehnikih inovacija i do stvaranja drugih uslova koji su od znaaja za socijalni progres i za razvoj civilizacije. Tako Coste smatra da je socijalni razvoj rezultat porasta stanovnitva i gustine. Durkhem istie da je transformacija segmentarnih drutava u organski povezane zajednice posledica porasta stanovnitva i podele rada. Duprel je govorio o znaaju porasta stanovnitva za tehniki i socijalni progres, kao i za kulturni i materijalni standard ivota. Znatan broj ispitivanja u vezi sa opadanjem fertiliteta u razvijenim zemljama istie sledee uzroke: promene u socijalnoj sredini; sve vea diverzifikacija ovekove sredine; porast ovekove individualnosti; njegovo nastojanje za boljim ivotom; zapoljavanje ena; nastojanje da se deci obezbedi sigurnija i bolja budunost, itd. Pomenuta istraivanja doprinose shvatanju demografskih procesa, mada nedovoljno sa gledita opteg teorijskog pristupa.

Noviji razvoj

U 20. veku formulie se teorija optimuma stanovnitva i teorija o demografskoj tranziciji.

Teorija optimuma stanovnitvaZa teoriju optimuma stanovnitva moe se takoe rei da ne spada u teoriju stanovnitva u pravom smislu rei, ve pre u populacionu politiku, poto se istrauju najpovoljniji obim kao i stopa rasta stanovnitva, zatim povoljne strukture stanovnitva, imajui u vidu ciljeve kojima tei populaciona politika. Optimum stanovnitva u statikom smislu je onaj broj (ili gustina) stanovnitva koji je najpovoljniji u datom momentu i uz specifine uslove toga momenta, a imajui u vidu traene ciljeve. Dinamiki vid optimuma stanovnitva znai, pak, onu varijaciju broja (ili gustine) stanovnitva koja je u toku odreenog perioda najpovoljnija, takoe imajui u vidu traene ciljeve. Ciljevi prema kojima se definie optimum mogu biti razliiti, mada se u literaturi obino govori o ekonomskom optimumu. Tako se uzimaju od ekonomskih ciljeva sledei: veliina stanovnitva kod koje se postie najvei dohodak per capita, najvea produktivnost, kao i neki drugi pokazatelji ekonomskog blagostanja, npr. standard ivota, realni dohodak ili nivo zaposlenosti. Meutim, mnogi autori smatraju da je koncept ekonomskog optimuma isuvie uzan i da bi trebalo da se optimum stanovnitva odnosi i na neekonomske faktore, ukljuiv i druge komponente blagostanja, kao to su zdravlje, dugovenost, idealna veliina porodice, ouvanje prirodnih resursa, zatim kulturne i druge vrednosti. Veina autora koja odbacuje teoriju optimuma ini to, pre svega, zbog njene statike prirode. Naime, istie se da formalna teorija optimuma pretpostavlja da su svi ostali faktori tehnologija, resursi, drutvena struktura, spoljna trgovina itd. vie ili manje dati i konstantni, to je u potpunosti nerealistiki. U skoranjim radovima razlikuje se nekoliko pristupa koji predstavljaju razliite stepene prelaza od iste statike do potpune dinamike u pogledu optimalnog rasta stanovnitva. Mi emo ih ovde pomenuti:

a) isto statiki pristup, kada se izuavaju ekonomski efekti promena u kretanju stanovnitva, a da ostali faktori ostaju isti.

b) Komparativno statiki pristup, kada se izraava na koji se nain modifikuju ekonomski efekti varijacije stanovnitva, a da se menja jedan od ostalih uslova (kapital, tehnike, struktura po starosti itd.).

c) Ogranien dinamiki pristup koji znai izuavanje efekata varijacije stanovnitva na ekonomski rast u odreenom periodu, uz varijacije sa odreenom stopom ostalih uslova (ostali faktori proizvodnje).

d) Proireni dinamiki pristup koji znai izuavanje efekata varijacije stanovnitva na ekonomski rast u odreenom periodu, ali sada vodei rauna o efektima koje ima varijacija stanovnitva na druge uslove, tj. na ostale faktore proizvodnje.

e) Opti dinamiki pristup: U ovom sluaju stanovnitvo nije vie egzogena promenljiva, to znai da se posmatraju i povratni efekti koje ekonomski razvoj ima na stanovnitvo. Prema tome, efekti varijacije stanovnitva prouavaju se vodei rauna o svim efektima koje razliite promene imaju na stanovnitvo. Svakako je najpoeljniji ovaj pristup, a on je i najkompleksniji.

Razliiti pristupi izuavanja optimuma stanovnitva naroito dinamiki mogu dati izvesni teorijski doprinos demografiji kao nauci o stanovnitvu, naroito sa gledita ispitivanja povezanosti socio ekonomskog razvoja i demografskog razvitka. Meutim, u velikoj meri ostaju pod udarcem kritike pa i kad se imaju u vidu dinamiki pristupi mnogi aspekti teorije optimuma stanovnitva, koji su i do sada kritikovani. Pre svega, neodrivo je uzano gledanje npr. isto ekonomistiko na optimalne ili poeljne trendove u razvitku stanovnitva. Neophodno je podrati takve trendove u razvitku stanovnitva koji se mogu smatrati povoljnim sa razliitih gledita, imajui u vidu osnovne ciljeve i vrednosti koje je drutvo prihvatilo, ali uz potovanje osnovnih ljudskih prava. Stavovi, ''stanovnitvo i razvoj su meusobno povezani i promene u oblasti stanovnitva utiu na promene u oblasti razvoja, a ovo takoe utie na njih'', ''politike stanovnitva su sastavni elementi politike drutveno ekonomskog razvoja, a nikada zamene za njega...'' , jasno i izriito govore o potrebi takvih pristupa u kojima se kompleksno sagledavaju kako socio ekonomski razvoj, tako isto i demografski razvitak. Praktina upotrebljivost rezultata istraivanja optimuma stanovnitva bila bi vrlo mala npr. sa gledita demografske politike, kad se ne bi imalo u vidu da i ta politika mora biti sastavni deo celokupne politike drutvenog i ekonomskog razvoja, jer se samo u tom sluaju moe postii vee usaglaavanje razvitka stanovnitva sa celokupnim razvojem. Pored toga, vanije od ukupnog broja stanovnitva su njegove strukture (u stvari, kvalitativne karakteristike), to se naroito u ranijim, ali i u mnogim skoranjim raspravama zaboravljalo.

Teorija demografske tranzicijePrvi je formulisao Voren Tomson (1929), a kasnije razradio Frenk Notetajn

Teorija demografske tranzicije je za razliku od mnogih ranijih teorija izvedena na osnovu istorijskog iskustva. Naime, kad se prouava razvitak stanovnitva u mnogim zemljama koje imaju danas nisku stopu nataliteta (evropske zemlje, Kanada i SAD, Japan i druge zemlje), onda se vidi da je stanovnitvo tih zemalja prolo razliite etape u svome razvitku. Teorija demografske tranzicije ne zasniva se vie samo na objanjavanju kretanja ukupnog stanovnitva, ve na objanjavanju obe komponente prirodnog kretanja, tj. fertiliteta i mortaliteta. Landry je prvi dao opis etapa o razvitku stanovnitva, razlikujui tri reima reprodukcije stanovnitva: primitivan, intermedijaran i moderan. On je smatrao, prouavajui ekonomske faktore koji utiu na stanovnitvo, da je nivo produktivnosti najznaajniji. Za primitivan reim su karakteristini visoki fertilitet (koji ne mora predstavljati bioloki maksimum) i mortalitet. Fertilitet nije ograniavan usled delovanja ekonomskog faktora, ali je mortalitet ono to regulie rast stanovnitva. Intermedijarni reim nije dovoljno definisan, mada, po Landryju, fertilitet stanovnitva biva regulisan posredstvom nupcijaliteta (odlaganje sklapanja braka ili celibat). U modernom reimu, usled demografske revolucije, ekonomski faktori vie nemaju onu ulogu koju su imali ranije. Opadanje stope nataliteta u ovom reimu je rezultat svesnog ograniavanja veliine porodice. Blacker je dao shemu sledeih pet etapa demografskog razvitka:

a) Visoka, stacionarna etapa: visoke stope nataliteta i mortaliteta.

b) Rana etapa ekspanzije stanovnitva sa visokim stopama nataliteta i opadajuim mortalitetom.

c) Kasna etapa ekspanzije stanovnitva sa ve opadajuim stopama nataliteta, ali sa jo brim opadanjem mortaliteta.

d) Niska stacionarna etapa sa niskim stopama nataliteta i niskim mortalitetom (gotovo na istom nivou kao i stope nataliteta).

e) Opadajue etape stanovnitva sa niskim mortalitetom, ali sa jo niim stopama nataliteta.

Najbri porast stanovnitva je u etapi c), kada je razlika izmeu stopa nataliteta i mortaliteta najvea. U zemljama u razvoju, opadanje mortaliteta bilo je poetkom druge polovine 20. veka veoma brzo, dok su stope nataliteta ostale na visokom nivou, ili su ak neto porasle. To je dovelo do sada u istoriji nevienog porasta stanovnitva.

Mnogi demografi su se bavili demografskom tranzicijom. Teorija je dalje razvijena, naroito sa gledita kritika koje su joj upuivane, sa gledita ukljuivanja strukture stanovnitva, zatim sa aspekta izuzetaka, razliitih perioda trajanja pojedinih etapa itd. Meutim, ostaje glavna kritika da je pomenuta teorija samo deskripcija istorijskih zbivanja u pogledu kretanja stanovnitva, koja su se ispoljila u danas razvijenim zemljama. Pomenuti procesi su bili negde bri, zatim na nekim podrujima ili kod nekih populacija je do opadanja nataliteta dolo pre opadanja mortaliteta, odnosno stope nataliteta su opale a da nije dolo do ostalih promena (nivo socio ekonomskog razvoja, urbanizacija), koje se obino pominju kad se razmatra razvitak stanovnitva sa aspekta pomenute teorije. U mnogim raspravama posebna panja je posveivana prouavanju faktora koji su uslovili opadanje fertiliteta od visokog ka niskom nivou. Razvoj stanovnitva u prolosti i savremene tendencije

Tabela 1. Svetsko stanovnitvo od 14. do 1600. godine

(ocena Kolina Klarka)

Broj stanovnika u milionima

GodineSvet (ukupno)Afrika1Amerika2Azija3Evropa4Okeanija

14.25623318939.51

350.25430519027.61

600.23737717319.31

800.261431017829.21

1000.280501317739.21

1200.384612324851.51

1500.427854123167.82

1600.498951530383.42

1 Egipat i ostali deo Severne Afrike

2 Severna Amerika i latinska Amerika

3 Azija bez republika biveg SSSR-a

4 Evropa i azijski deo biveg SSSR-a

Tabela 2. Svetsko stanovnitvo od 1650. do 2025. godine

Broj stanovnika u milionima

Godine1Svet ukupnoRazvijene zemlje2Zemlje u razvoju3

1650507106401

1750711147564

1800912200712

18501131302829

190015905101079

195025168321684

20003622812784950

20253847214037069

1 Za period 1650-1900 procene. Za godine 2000. i 2025. srednja varijanta projekcija UN

2 Evropa, nekadanji SSSR, Severna Amerika, Australija, novi Zeland i Japan

3 Afrika, Latinska Amerika, Azija (bez Japana)

Tabela 3. Udeo razvijenih i zemalja u razvoju u svetskom stanovnitvu

Struktura u %

GodineSvetRazvijene zemljeZemlje u razvoju

195010033.166.9

200010020.579.5

202510016.683.4

Jedinice i obeleja u statistici stanovnitva

Jedinice posmatranja

U demografskoj statistici operie se sledeim jedinicama: lice (stanovnik), brak, porodica, domainstvo i naselje.

Lice (stanovnik) javlja se kao jedinica ispitivanja u svim delovima demografske statistike. Ponekad je ova jedinica detaljnije specificirana: ivoroeno dete, mrtvoroeno dete, umrlo lice, udata ena, suprunici. U tim sluajevima, pa i kad se vre ispitivanja za sva lica, veoma je vana definicija statistikog skupa.

Kao jedinice ispitivanja javljaju se i dogaaji kao poroaj, smrtni sluaj, sklapanje braka, ali i pobaaj, zatim zaee (koncepcija) itd.

Navodimo neke od definicija jedinica istraivanja, koje su usvojene u naoj statistici.

Kao ivoroeno dete smatra se ono dete koje posle poroaja, makar i za najkrae vreme pokazuje znake ivota (disanje, odnosno kucanje srca) bez obzira na trajanje trudnoe majke. Ako dete ubrzo posle roenja umre, onda se najpre registruje kao ivoroeno, pa zatim i kao umrlo. Ako je dete roeno, odnosno izvaeno iz tela majke bez ikakvih znakova ivota, tj. ako nije disalo niti pokazivalo neki drugi znak ivota, kao to su kucanje srca ili pokreti miia, onda se smatra mrtvoroenim. Ne registruje se izbacivanje mrvog ploda noenog manje od 28 nedelja. Podela na ivoroenja i mrtvoroenja naziva se i podelom roenja prema vitalitetu. Ispitivanja samo ivoroenja u okviru populacije znai ispitivanje efektivnog nataliteta ili fertiliteta, a ispitivanje ivoroenja i mrtvoroenja (tj. ukupnog broja roenja) u okviru populacije naziva se ispitivanjem ukupnog nataliteta ili fertiliteta stanovnitva. Izbacivanje mrtvog ploda, koji je bio noen manje od 7 meseci ili 28 nedelja, smatra se abortusom. Napominje se da su u zdravstvenoj statistici date i neto preciznije definicije pomenutih jedinica ispitivanja.

Brak. U zemljama u kojima se u statistici primenjuje formalni kriterijum u pogledu definisanja branog stanja, registruje se samo zajednice sklopljene shodno pozitivnim zakonskim propisima. U tim zemljama se faktine brane zajednice prilikom zvaninih statistikih istraivanja ne uzimaju u obzir.

Domainstvo, sloena statistika jedinica socioloko ekonomskog znaaja, prestavlja skup lica koji obino ive zajedno u istom stanu ili kui i uz isto ognjite. Poto razne zemlje na razliit nain definiu domainstva, a kako bi se olakala meunarodna uporedivost, postoji meunarodna preporuka da se domainstvo definie kao skup lica koja ive u istom stanu i koja se zajedniki hrane. U jugoslovenskoj definiciji trai se i ispunjenje kriterijuma ''zajedniko privreivanje''. U broj domainstava su ukljuena i tzv. samaka domainstva (lica koja sama ive). Lica koja ive zajedniki u ustanovama, kao to su domovi uenika, kasarne, popravni i kazneni domovi, hoteli, pansioni i sl. svrstavaju se u grupu kolektivnih domainstava.

Porodica, ili obitelj, ili familija, nije isto to i domainstvo. Porodica nastaje u procesu reprodukcije, a zasniva se na odnosima koji su u drutvu priznati pravnim propisima ili obiajima. U zajednicama evropskog tipa, ali i drugih tipova, porodica se poglavito zasniva, sa jedne strane, na vezi suprunika, a sa druge strane na srostvu roditelja i njihove dece. Zajednica koju sainjavaju brani par i njihova deca naziva se esto porodica u uem (biolokom) smislu nuklearna porodica. Zajednica samo jednog roditelja i dece naziva se nepotpunom porodicom. Ako su u zajednicu, pored branog para i dece, ukljuena i druga srodna lica, re je o porodici u irem smislu.

Re naselje ili mesto moe se primeniti za svaki kompaktni skup stambenih zgrada, bez obzira na njihovu veliinu. Zaselak je seosko naselje koje sainjava manja grupa kua. Selo je znaajnije seosko naselje, u kojem se javlja izvesna ekonomska diferencijacija. Grad je zajednica u ijem ivotu poljoprivredne delatnosti nisu znaajnije zastupljene. U naoj statistici je prihvaena sledea definicija naselja: ''Naselje je posebna antropogeografska jedinica posebnog imena bez obzira na broj kua''. Tri osnovna elementa definicije naselja jesu: stanovnitvo, teritorija i ime (naziv) naselja. Broj kua je ukljuen u definiciju da bi se otklonilo eventualno kolebanje u pogledu malih antropogeografskih jedinica sa svega nekoliko kua, koje se takoe smatraju naseljima ako u pogledu stanovnitva i teritorija prestavljaju izdvojene celine i imaju svoje ime.

Definisanje grada prestavlja znatnu tekou. To se moe uiniti na osnovu raznih kriterijuma. Podela na seosko i gradsko stanovnitvo prestavlja poseban problem u statistici stanovnitva i naselja. Zbog primene razliitih kriterijuma, podaci esto nisu uporedivi za razliite periode. Nekoliko razliitih kriterijuma se koristi za odreivanje grada. Gradom se smatra: a) svako naselje koje je tako odreeno samom administrativno teritorijalnom podelom, vaeom u datoj zemlji (administrativni kriterijum); b) svako naselje koje ima odreen broj stanovnika (demografski kriterijum); c) svako podruje koje ima poseban tip mesne samouprave; d) naselja koja imaju gradske karakteristike; e) naselja koja se mogu svrstati kao gradska po pretenoj ekonomskoj delatnosti (npr. procenat nepoljoprivrednog stanovnitva). U popisu 2002. godine naselja su svrstana u gradska i ostala, a primenjen je pravni, administrativni osnov. primenjen je administrativni kriterijum, po kome su Obeleja stanovnitva

Kao i kod ispitivanja svih masovnih pojava, obeleja stanovnitva takoe mogu biti atributivna, odnosno kvantitativna. Znatan broj tih obeleja ima opti znaaj, jer se primenjuje gotovo kod svih demografskih (i ne samo demografskih) ispitivanja, a druga su specifina za izvesnu granu u okviru primenjene demografske statistike, odnosno u specifinim demografkim ispitivanjima (npr. obeleje uzroka smrti u statistici mortaliteta).

Bioloka obeleja (pol i starost, zatim fizike, tj. antrometrijske karakteristike, genetska obeleja, podela stanovnitva po krvnim grupama, rasna pripadnost, zdravstvene karakteristike stanovnitva). Veina pomenutih obeleja (sem starosti i pola) zasniva se na parcijalnim istraivanjima, iji rezultati ne mogu u celini zadovoljiti demografski aspekt, tj. na osnovu njih se ne moe vriti analiza za ukupno stanovnitvo.

Do sada se smatralo da su pojedina socio ekonomska obeleja stanovnitva najbolje izueno podruje u demografskoj analizi. Ali se pokazalo da sa brojem analiza raste i broj problema koje treba reavati. Re je o veoma irokom krugu karakteristika stanovnitva:

ekonomska obeleja stanovnitva (aktivnost, zanimanje, privredna delatnost, lini dohodak, sektor vlasnitva, poloaj u zanimanju itd.);

socijalna obeleja stanovnitva (socijalna pripadnost stanovnika i njihovih predaka itd)

brane i fertilne karakteristike stanovnitva (brano stanje, starost pri stupanju u brak, broj roene dece, trajanje braka, brak po redu itd.);

migracione karakteristike stanovnitva (stanovnitvo prema rodnom kraju ili prema mestu odakle se doselilo, prema socijalnoj ili profesionalnoj mobilnosti itd.);

porodine karakteristike stanovnitva (veliina domainstava ili porodica u kojem lice ivi, porodini sastav domainstva u kojem lice ivi, itd.).

Ne moe se pretendovati da se prui potpuna i detaljna klasifikacija socio ekonomskih karakteristika stanovnitva, poto se one mogu javljati u mnogim vidovima, ve koliko socio ekonomskih osobina ovek poseduje. Za demografiju sve pomenute karakteristike postaju interesantne kada se mogu istraivati na nivou populacije ili njenih delova, odnosno kada su znaajne za istraivanje i sagledavanje demografskih procesa.

Intelektualne karakteristike, odnosno odgovarajue strukture, predstavljaju u demografiji relativno slabo izuavano podruje. Od tih obeleja pominju se i pismenost i kolska sprema ukupnog stanovnitva, kvalifikaciona struktura radne snage, dok su gotovo sve ostale karakteristike iz ove grupe ispitivane uglavnom samo parcijalno (na primer, koeficijent inteligencije kod stanovnitva i njegovih delova, druge intelektualne osobine) u drugim naukama, to je najee za demografiju nedovoljno.

Etnike karakteristike (nacionalnost, maternji jezik, veroispovest)Definicije i klasifikacije nekih najznaajnijih obeleja

Starost (uzrast) jedno je od osnovnih obeleja koja se posmatraju prilikom izuavanja strukture stanovnitva. Re je o kalendarskoj ili hronolokoj starosti. Obeleje starosti znaajno je gotovo za sva demografska istraivanja, naroito za ispitivanje smrtnosti, fertiliteta, nupcijaliteta, (sklapanje brakova), divorcijaliteta, ali i za mnoga druga ispitivanja, na primer ispitivanja morbiditeta (obolevanja), profesionalnog traumatizma, radne sposobnosti, invaliditeta itd. Obeleja starosti ima osobit znaaj i za ispitivanje sastava stanovnitva po mnogim drugim karakteristikama: struktura stanovnitva po starosti i zanimanju, po obrazovanju i starosti, itd.

Starost se izraava obino u godinama, ak i u mesecima i danima (za odojad i za umrlu decu). Demografi obino vre zaokrugljivanje godina starosti na donju granicu, izraavajui ih kroz navrene godine starosti, ili protekle godine starosti, ili ako je potrebno kroz navrene mesece ili dane. Drugi tip izraavanja starosti predstavlja davanje podataka po godinama roenja. Najdetaljnije klasifikacije po obeleju ''starost'' su sledee:

navrene godine starosti (0,1,2. . .99,100 i vie);

- godine roenja (2008, 2007,. . .)Pored navedenih, u demografskoj statistici i analizi upotrebljava se i klasifikacija starosti po petogodinjim grupama (0 4, 5 9, 10 14, . . . 60 64, 65 i vie; odnosno 0 4, 5 9, 10 14 . . . 80 84, 85 i vie).

Kod globalnih analiza, odnosno u optim demografskim analizama upotrebljavaju se esto saete klasifikacije, naroito po velikim starosnim grupama: 0 19 (omladina), 20 39 (mlai sredoveni), 40 59 (stariji sredoveni) i 60 i vie (staro stanovnitvo). Kod nekih analiza naroito sa tematikom iz ekonomske demografije, koristi se ova klasifikacija: 0 14, 15 64 i 65 i vie godina.

Na osnovu obeleja ''starost'' izveden je pojam funkcionalnih starosnih kontingenata, koji je za neke analize veoma znaajan:

a) Kontingent predkolske dece (od 0 do 6 godina).

b) Kontingent koloobavezne dece (od 7 do 14 godina) obuhvata osam godina i znaajan je za analizu ispunjavanja kolske obaveze. Ponekad se vri posebna analiza takozvanog mlaeg (7 do 10) i starijeg (11 do14) koloobaveznog kontingenta stanovnitva.

c) Radni kontingent stanovnitva obino se definie tako, da se njime obuhvataju mukarci od 15 do 64, a ene od 15 do 59 godina starosti.

d) enski fertilni kontingent obuhvata sve ene od 15 do 49 godina starosti (fertilni period). Ovaj kontingent je znaajan za analizu plodnosti stanovnitva.

e) Za analizu branog stanja stanovnitva uzima se u obzir samo kontingent stanovnitva iznad 15 godina.

f) Za analizu obrazovnog nivoa stanovnitva uzima se u obzir samo kontingent stanovnitva iznad 10 godina starosti.

Pored navedenih, u izuavanju se posebno posmatraju i neki drugi starosni kontingenti: kontingent punoletnog stanovnitva, kontingent vojnih obveznika itd. U specifinim istraivanjima mogu biti znaajni i neki drugi starosni kontingenti, ali oni nemaju opti znaaj (na primer mlai i stariji maloletnici u kriminolokim istraivanjima).

Brano stanje se u demografskim istraivanjima ispituje najee na osnovu formalnog kriterijuma, ree i na osnovu faktinog stanja. Klasifikacija ovog atributivnog obeleja predvia sledee modalitete: neoenjen neudata, oenjen udata, razveden razvedena i udovac udovica. Ako je za ispitivanje usvojen formalni kriterijum, onda se oenjenim udatim smatra svako lice koje je sklopilo brak po vaeim zakonskim propisima, a razvedenim razvedenom lice iji je brak razveden odlukom nadlenog suda.

Na osnovu pitanja ''broj ivoroene dece'' (u popisima stanovnitva, u vitalnoj statistici, u anketama) ispituje se konani efektivni fertilitet ena (ukoliko su ene ve izile iz fertilnog perioda), odnosno dosadanji efektivni fertilitet (ukoliko je re o enama koje se jo nalaze u fertilnom peroidu). Ako se pitanje odnosi i na ivoroene i na mrtvoroenu decu, vri se ispitivanje ukupnog za razliku od pomenutog efektivnog fertiliteta.

Red roenja je obeleje u statistici nataliteta na osnovu kojeg se vidi da li je dete roeno kao prvo, drugo, tree itd. po redu.

Za izuavanje uestalosti roenja ili razmaka izmeu poroaja u brakovima posmatra se interval izmeu poroaja. Ovi intervali (pod optim nazivom ''geneziki intervali'') nazivaju se intergenezikim intervalima za razmake izmeu sukcesivnih poroaja, odnosno protogeneziki interval za razmak izmeu momenta sklapanja braka i prvog roenja u braku. Intervali se izraavaju u mesecima.

Druge brane karakteristike (starost pri stupanju u brak, trajanje braka i brak po redu) upotrebljavaju se za analizu nupcijaliteta i fertiliteta stanovnitva.

Aktivnost je jedna od najznaajnijih ekonomskih karakteristika stanovnitva. Re je o trihotomnoj podeli stanovnitva na (privredno) aktivna lica, na lica sa linim prihodima i na izdravana lica. Definicije pomenutih kategorija koje su prihvaene u naoj praksi su:

Aktivna lica su sva ona lica koja upranjavaju jedno od aktivnih zanimanja. Pri tome se zanimanje definie kao odreena vrsta poslova ili posla u cilju sticanja sredstava za ivot. Pored toga, u grupu aktivnih lica svrstavaju se i lica koja samo privremeno ne vre svoje zanimanje, kao to su bolesnici, vojnici na odsluenju vojnog roka, nezaposlena lica, lica koja prvi put trae zaposlenje, lica na odsluenju kazne itd.

Nezaposlena lica, koja su takoe ukljuena u grupu aktivnog stanovnitva, su ona lica koja su izgubila ranije zaposlenje i trae novo. Pored tih lica, u nezaposlene se obino ukljuuju i lica koja prvi put trae zaposlenje. Prilikom utvrivanja broja nezaposlenih, u raznim istraivanjima esto se koriste i razliite definicije.

Kategorija lica sa linim prihodom obuhvata lica koja imaju line prihode ali koja vie ne rade. Pomenuta lica imaju lina primanja na osnovu svog ranijeg rada ili aktivnosti (starosni i invalidski penzioneri, ratni vojni invalidi), na osnovu rada ili aktivnosti drugih lica (porodini penzioneri ili invalidi), ili pak na osnovu svoje imovine (rentijeri). Pored toga, izvestan broj lica prima socijalnu ili drugu pomo (uivaoci socijalne pomoi, stipendisti itd.).

Sva lica koja nemaju sopstvene prihode, ili imaju prihode koji im ne obezbeuju ekonomsku samostalnost, spadaju u izdravano stanovnitvo. Oni su izdravani od aktivnih lica ili lica sa linim prihodima.

Zanimanje je svojstvo pojedinca. Statisika definicija zanimanja zasniva se na konkretnom poslu koji se vezuje za pribavljanje sredstava za ivot. Ako neko lice obavlja dva ili vie poslova, onda se opredeljuje prema onom za koji je najvie angaovano. Usvojeni kriterijum je vezan najee za pretenost radnog vremena.

U praksi statistikih istraivanja nailazi se na posebne sluajeve, kao to su lica bez stalnog zanimanja, sezonski radnici, nezaposlena lica i lica koja prvi put trae zaposlenje. U pomenutim sluajevima postupa se na sledei nain: Za lica bez stalnog zanimanja, ona koja stalno menjaju poslove, kao i za lica koja sezonski obavljaju razliita zanimanja, odreuje se zanimanje prema poslovima koje preteno obavljaju u toku godine.

Za nezaposlena lica ili ona koja iz drugih razloga ne obavljaju svoje zanimanje (npr. lica na izdravanju vojne obaveze), odreuje se zanimanje prema poslovima koje su ta lica obavljala neposredno pre nastanka razloga zbog kojih su prestala da obavljaju zanimanja.

Za lica koja prvi put trae zaposlenje, zanimanje se utvruje prema osposobljenosti za obavljanje nekog zanimanja (na osnovu kolovanja, ili na drugi nain itd.).

Kod nekih ispitivanja, lica sa linim prihodima (lini i starosni penzioneri) razvrstavaju se prema zanimanju koje su vrila dok su bila privredno aktivna (npr. kod ispitivanja mortaliteta), a izdravana lica prema zanimanju izdravalaca (npr. ispitivanje fertiliteta).

Delatnost kao obeleje aktivnog stanovnitva odreuje se prema osnovnoj vrsti proizvoda ili usluga kojim se preduzee, ustanova, radnja, gazdinstvo itd bavi. U preduzeima sa vie osnovnih ili sporednih delatnosti, lica se razvrstavaju prema pogonu u kojem rade, a za lica koja obavljaju poslove sa vie delatnosti, odreuje se delatnost po principu pretenosti. Dok je zanimanje individualno svojstvo, karakteristika aktivnog lica (uitelj, lekar hirurg, prelac, tokar, daktiligraf, stolar itd.), privredna delatnost se odreuje prema preduzeu, ustanovi gde lice radi. Drugim reima, kod privredne delatnosti je re o svojstvu preduzea. U popisu 2002. godine podaci o delatnosti su klasifikovani u sektore delatnosti koji predstavljaju najvii nivo agregiranja.U zamjama u kojima praktino ne postoji nepismenost, obino se obeleje pismenosti ne istrauje u popisima. Obeleje pismenosti definie se kod nas na sledei nain: Pismenim se smatra svako lice koje ume da napie tekst iz svakodnevnog ivota, a zatim da napisani tekst razume. Lica koja samo itaju smatrana su nepismenim. Inae, u popisima se ovo pitanje postavlja stanovnitvu starijem od 10 godina.

to se tie kolske spreme stanovnitva, kod nas se primenjuje takozvani princip ''zavrene kole'' i sva lica se razvrstavaju prema koli koju su zavrila. Podaci se prikazuju samo za stanovnitvo staro 15 i vie godina. U iskazivanju rezultata upotrebljavaju se klasifikacije sa veim ili manjim brojem grupa. Navodimo sledeu klasifikaciju: lica bez kole

lica sa 1 do 3 razreda osnovne kole

lica sa 4 do 7 razreda osnovne kole

osnovno obrazovanje srednje obrazovanje vie obrazovanje visoko obrazovanje

Obeleje nacionalna pripadnost. U svim popisima posle drugog svetskog rata primenjen je subjektivni kriterijum u pogledu nacionalne pripadnosti stanovnitva. Takva pripadnost utvrivana je na osnovu slobodne izjave ispitanika i nikakva objektivna injenica ili dokumenti o tome nisu bili predvieni kao uslov.

Pored nacionalnosti, u demografskim ispitivanjima prati se i obeleje maternji jezik, koji se najpravilnije i najdoslednije odreuje na osnovu jezika kojim je dete progovorilo u najranijem detinjstvu. U tom sluaju i obeleje ''maternji jezik'' doprinosi ispitivanju etnike strukture stanovnitva. Drugi kriterijumi, npr. govorni jezik, nisu podesni za ispitivanje etnike strukture.

Obeleje veroispovest ispitivano je u popisu od 1953. godine, a u kasnijim posleratnim popisima to pitanje nije unoeno u upitnik. Ponovo je uvedeno u popisima 1991. i 2002. godine. Meutim, obeleje o veroispovesti se ee upotrebljava u anketnim ispitivanjima (npr. u nekim sociolokim, demografskim ili drugim anketama). Ovo obeleje je kod nas definisano ili na osnovu isto subjektivnog kriterijuma (izjava lica), ili se pokualo utvrditi kolika je stvarna pripadnost lica odreenoj veroispovesti (npr. na osnovu stvarnog upranjavanja verskih obreda).

Osnovni pokazatelji u demografskoj analizi

Kretanje stanovnitva, njegov porast, odnosno promene u ukupnom broju stanovnika na izvesnoj teritoriji, zavisi od prirodnih i mogracionih komponenata. Prirodna komponenta podrazumeva rezultantu nataliteta i mortaliteta, a migraciona (mehanika) useljavanja i iseljavanja stanovnitva. Brojevi roenih i useljenih su pozitivne, a brojevi umrlih i iseljenih negativne komponente kretanja stanovnitva.

Prirodni i mehaniki prirataj i porast stanovnitva

Razlikom izmeu broja ivoroenih (N) i broja umrlih (M) dobija se apsolutni prirodni prirataj stanovnitva (J). Stopa prirodnog prirataja na 1000 stanovnika, raunata obino za kalendarsku godinu, dobija se po obrascu:

N M

j = 1000,

P

gde P znai broj stanovnika sredinom kalendarske godine (30. VI) za koju se rauna prirodni prirataj. Broj stanovnika P dobija se procenom za sredinu godine.

Stopa prirodnog prirataja je razlika izmeu stope nataliteta (n) i stope mortaliteta (m) za izvesno razdoblje, najee jednu godinu, odnosno:

N

n = 1000 (broj ivoroenih na 1000 stanovnika) P

M

m = 1000 (broj umrlih na 1000 stanovnika).

P

Prema tome, stopa prirodnog prirataja (j): N M N M

j = 1000 = 1000 1000 = n m.

P P P

Poto su apsolutni brojevi ivoroenih, umrlih i prirodnog prirataja u direktnom odnosu sa veliinom stanovnitva, to se u komparativnim analizama ili u analizama promena u toku vremena koriste relativni pokazatelji prirodnog prirataja, nataliteta i mortaliteta, tj. koeficijenti ili stope. Broj ivoroenih na 1000 stanovnika kree se danas u svetu izmeu 8 i preko 30, tj. u vrlo velikom rasponu. U Srbiji je opta stopa nataliteta bila 9.6 2006. godine (U Centralnoj Srbiji 9.6, a u Vojvodini 9.5). Broj umrlih na 1000 stanovnika godinje nalazi se u svetskim razmerama u intervalu ispod 5 i preko 16, a u naoj zemlji je iznosila 2006. godine 13.9 (13.6 i 14.5 po podrujima).

Prirodni prirataj zavisi od kretanja i nataliteta i mortaliteta. Kad udeli starog u ukupnom stanovnitvu znatno rastu uticaj mortaliteta na prirodni prirataj postaje vei.

Prirodni prirataj u Srbiji je negativan, u 2006. na nivou -4.3 (-4.3 i -5.0 po podrujima). Negativan prirodni prirataj belei se u Vojvodini od 1989. a u Centralnoj Srbiji od 1992. godine.

Razlika izmeu broja useljenika imigranata (I) i broja iseljenika emigranata (E) predstavlja saldo preseljavanja ili migracioni saldo (S). Stopa migracionog salda rauna se po obrascu: I E

s = 1000, a

P

stopa imigracije odnosno emigracije po formulama:

I E

i = 1000; e = 1000

P P

Pomenute stope za migracije obino se takoe raunaju za pojedine kalendarske godine.

U pogledu migracija postoje razni tipovi stanovnitva, a u istoj zemlji formiraju se ili izrazito imigraciona ili izrazito emigraciona podruja, dalje podruja sa umerenim ili malim stopama imigracije ili emigracije, a neka podruja mogu imati uravnoteeni bilans u preseljavanjima.

Porast stanovnitva je rezultanta sve etiri komponente kretanja stanovnitva. Apsolutni porast stanovnitva (R) dobija se po obrascu: R = ( N M) + ( I E) = J + S Ako se raspolae podacima o svim komponentama porasta stanovnitva, stopa porasta na 1 000 stanovnika se rauna na sledei nain:

N M I E

r = ( + ) 1000 = n m + i e.

P P

Porast stanovnitva zavisi od prirodne komponente, tj. od prirodnog prirataja, ali i od migracionog salda. U ranijim periodima porast naeg stanovnitva uglavnom je zavisio od prirodnog prirataja. Poslednji meupopisni period (1991-2002) potvrda je da i migracioni saldo moe da opredeli ukupan porast stanovnitva. Iako je za itav period prirodni prirataj bio negativan, depopulacija (smanjenje broja stanovnika)je znatno ublaena pozitivnim migracionim saldom.

Proseni godinji porast stanovnitva moe se izraunati i na osnovu podataka o ukupnom broju stanovnika po sukcesivnim popisima stanovnitva.

Neka je broj stanovnika prema prvom popisu P1, a prema drugom P2. Izmeu oba popisa proteklo je t godina. Prosean apsolutni godinji porast stanovnitva za period izmeu oba popisa moe se izraunati na sledei nain:

P2 P1

R =

t

Stopa prosenog godinjeg porasta na 1000 stanovnika (aritmetika stopa) dobija se prema obrascu:

R

r = 1000,

P

gde P znai srednji broj stanovnika izmeu oba sukcesivna popisa, odnosno

P1 + P2

P =

2

Na osnovu podataka iz dva sukcesivna popisa izraunava se esto i takozvana geometrijska stopa porasta stanovnitva: P2 = P1 qt gde P1 , P2 i t znae isto to i gore, a q je kolinik izmeu dva uzastopna lana u geometrijskoj progresiji.

Vrednost za q moe se izraunati preko logaritama, ali i na sledei nain:

U vrednosti za q nalazi se i stopa porasta stanovnitva (r): r

q = 1 + , odnosno 1000

r = 1000 ( q 1) (porast u promilima).

Stopa nupcijaliteta (b), ili broj sklopljenih brakova na 1000 stanovnika godinje, predstavlja odnos izmeu broja sklopljenih brakova (B) i broja stanovnika sredinom godine posmatranja (P), odnosno: B

b = 1000

P

Stopa divorcijaliteta, ili broj razvedenih brakova na 1000 stanovnika, predstavlja odnos izmeu broja razvedenih brakova (Rb) i broja stanovnika sredinom godine posmatranja (P): Rb

rb = 1000

P

U nas je stopa nupcijaliteta izmeu 5 i 6, a stopa divorcijaliteta oko 1.

Stopa smrtnosti odojadi je odnos izmeu broja umrle odojadi (Mo= broj umrle dece od 0 do 365 dana ivota) i broja ivoroene dece (N) u godini posmatranja (raunato na 1000 ivoroene dece): Mo

mo = 1000

N

U zemljama vrlo niske smrtnosti, stopa smrtnosti odojadi nalazi se na nivou ispod 4, a u zemljama vrlo visoke smrtnosti odojadi ona dostie vrednost veu od 50. Kod nas je ona 2006. godini iznosila 7.4 (7.6 i 6.8 po podrujima). Osnovni tipovi posmatranja u demografiji

Pojedine starosne kohorte (npr. kohorta roenih u godini t, ili kohorta udatih ena u godini t, a starih 15, 16... godina) mogu se posmatrati sa gledita demografsko relevantnih dogaaja od poetnog momenta, koji je obino precizno definisan, pa do starosti . Krajnja taka pomenutog vremenskog intervala obino se ne moe precizno definisati. Na primer, ako se posmatra kohorta roenih u 1950. godini u pogledu smrtnosti i migracija, poetak je definisan (to su datumi roenih u 1950. godini), dok je krajnja taka posmatranja pomenute kohorte oko 100 godina kasnije, poto e gotovo svi iz kohorte roenih u 1950. umreti do 2050. godine.

Moguna su dva naina posmatranja dogaaja kod date starosne kohorte:

a) Kontinuirano posmatranje dogaaja od poetka (npr. starost 0) pa do potpunog iezavanja kohorte ( godina). U tom sluaju se dogaaj registruje kontinuirano. Pored toga, postoji mogunost registrovanja dogaaja koje prouavamo, ali i dogaaja koji prestavljaju, u stvari, smetnju za potpuno posmatranje odnosno obuhvatanje prvih tj. prouavanih dogaaja.

b) Retrospektivna posmatranja odnose se samo na ona lica iz kohorte koja su ukljuena u ispitivanu populaciju u nekom datom momentu (npr. prilikom popisa ili prilikom anketa). Moguno je da posle pomenutog momenta vie nema dogaaja koje prouavamo, ili se registruje samo deo dogaaja, tj. oni koji su se desili do datuma ispitivanja.

Kod retrospektivnog posmatranja dobijaju se informacije samo o licima koja su prilikom ispitivanja (popisa ili anketa) jo bila u sastavu populacije. Ono ne dolazi u obzir kod ispitivanj