UVOD

U SANITARNO ZAKONODAVSTVO

Dr Ostoja KREMENOVIĆ

1. POJAM PRAVA.

Pravo ima centralno mjesto u društvenom poretku i pravnoj nauci i predstavlja važnu društvenu pojavu i posebno složen pojam. Složenost pojma prava proističe iz njegove povezanosti sa velikim brojem različitih pojava, a u shvatanju prava ogleda se opšte shvatanje svijeta, kao nasloženiji i najteži problem. Pravo je jednostavnije intuitivno osjetiti nego racionalno objasniti.

Teškoće u definisanju prava proističu i iz velikog broja teorijskih pravaca koji sadrže veliki broj teorija o pojmu prava, koje čine pravne teorije sa nizom varijanti i posebnih teorija. Stalno interesovanje za određivanje pojma prava podudara se sa pojedinim duhovnim epohama, sa naprecima u filozofiji, prirodnim i društvenim naukama.

Najpoznatije pravne teorije su:- prirodno-pravna teorija (antička, hrišćanska, rana građanska, nova neoprirodno-

pravna teorija),- pozitivno-pravna teorija (klasična dogmatička, egzegenetička, nova dogmatičko-

normativistička, nove lingvističko-semantičke i komunikacijske teorije o pravnoj normi),

- teorije istorijsko-pravne škole,- različite varijante socioloških teorija.

U nekim pravnim teorijama, pravo se izjednačava sa pravnom normom, u drugima se naglašava normativni karakter prava uz uvažavanje postojanja drugih elemenata, treće daju jednako važno mjesto svim elementima prava, četvrte daju prednost društvenim odnosima, pete poistovjećuju pravo sa društvenim odnosima, određene pravne teorije vežu pravo sa državnim monopolom fizičke sile, a neke pravne teorije vežu pravo sa njegovim spoljašnim obilježjima (društvene sankcije, stvaralac, postupak stvaranja, cilj, itd).

U pravnoj teoriji nije postignut konsenzus o konvencionalnoj definiciji prava, postoje teorijske razlike o idealnoj ili o realnoj strani prava, o spoljašnim i unutrašnjim elementima.

Najpotpunija klasifikacija različitih teorija i definicija prava se svodi na normativnu, normativno-sociološku, sociološku i integralnu grupu pravnih teorija. U našoj pravnoj nauci preovladava shvatanje da je pravo skup normi koje sankcioniše država.

2

Pravo je neodvojivo od države, predstavlja državnu volju, pravila kojima je država dala obaveznu snagu. Pravo i država su nerazdvojno vezani jedno za drugo, nastajali su i razvijali se istovremeno. Država bez prava ne bi imala svoje volje, ne bi postojala, a pravo bez države bilo bi lišeno obavezne snage koju daje država svojom moći.

Pravo se može definisati kao skup pravila društvenog ponašanja – skup pravnih normi. Određena pravila ponašanja ulaze u sistem državnih pravnih propisa na tri osnovna načina:

- direktnim i izričitim donošenjem pravila od nadležnih državnih organa,- posrednim formiranjem pravila od strane državnih organa u procesu primjene

prava i- formiranjem od društvenih (nedržavnih) subjekata, ako ih država priznaje i

ako ona ulaze u državni pravni sistem.U sadržajnom smislu, pravo je društveni fenomen, nadgradnja nad društveno-

ekonomskom bazom, dio društvene strukture i razvoja. U klasnom društvu, pravo ima istu osnovnu svrhu kao i država – obezbjeđenje vlasti vladajuće klase.

1. Vrsta prava

Društvena pravila ponašanja koja čine pravo ili pravna pravila, zavise od karaktera objektivnih zakona razvoja koji na određenom stepenu djeluju u društvu.

Gentilno društvo je prelazni period čovječanstva iz biološkog u društveno. U miljeu bioloških objektivnih zakona razvoja, začeli su se novi društveni (socijalni) objektivni zakoni razvoja, koji su, u nastupajućem klasnom društvu, prevladali i nametnuli se kao važeća pravila društvenog razvoja. Gentilno društvo je razvijalo pravila ponašanja koja su odgovarala tada djelujućim objektivnim zakonima (pravila o rodbinskim odnosima, zabrana polnih odnosa među potomcima istih predaka, podjela rada između starih i mladih, žena i muškaraca, solidarnost između srodnika i slično). Navedena pravila predstavljaju pretklasna ili predjuridička pravna pravila (pravna pravila primitivnog, besklasnog, gentilnog društva).

Pretklasna pravila ponašanja su nastajala dugotrajnim procesom kroz vjekovnu praksu društvenog pritiska na pojedince, prenošena su usmeno (u nedostatku pisma) od generacije na generaciju tradicijom ili predajom. Najčešće, navedena pravila se nazivaju običajima ili običajnim pravom. Običaji i običajno pravo je sastavni dio i savremenog (klasnog, juridičkog) prava, a predstavlja pravna pravila koja su nastala ili nastaju odozdo, iz prakse društvenog pritiska na pojedince. Običajno pravo predstavlja svako pravo koje nije propisano odozgo (od strane države), već je nastalo iz prakse društvenih odnosa (odozdo). Običajnim pravom se takođe smatra i staro feudalno pravo, te savremena pravila ponašanja koja nisu obezbjeđena državnim sankcijama ili garancijama, pa nastaju putem pritiska lokalne zajednice ili neorganizovanih društvenih grupa na pojedince.

Pravo, u najširem smislu, obuhvata sva pravila ponašanja, bez razlike da li se radi o pravu gentilnog društva ili pravu klasnog, odnosno savremenog društva.

Pravo klasnog društva proističe iz djelovanja objektivnog ekonomskog zakona vrijednosti u različitim oblicima kroz sve društvene oblike klasnog društva. Obrazuje se kroz klasnu borbu i i putem djelovanja države.

3

U socijalističkom periodu, smatralo se da je nastupio period postjuridičkog prava zasnovan na novim objektivnim zakonitostima koje predstavljaju negaciju zakona vrijednosti (ukidanje zakona vrijednosti na robi, društveno planiranje i dogovaranje i slično), što predstavlja već istorijsku kategoriju (neuspio eksperiment koji je ostavio značajne posljedice na izgradnju i funkcionisanje pravnog poretka i društvenih odnosa u cjelini).

2. Priroda prava

U definisanju prava, potrebno je prethodno utvrditi „prirodu“ prava, odnosno, kojoj vrsti pojava ono pripada, odnosno, sa kojim pojavama je ono neposredno povezano, te za razumijevanje prava neophodno je poznavati i karakter tih veza. Takođe, pravo treba posmatrati u njegovoj potpunosti, koju čine i njegova „suština“ i manje suštinski elementi.

Pravo se može posmatrati kao terminološko i suštinsko pitanje.U pravom ili užem smislu riječi, pravo je određena vrsta idealnih pojava, odnosno

skup normi određene vrste (koje sankcioniše država prinudom). Iz navedenog proizilazi da se pravo može proučavati idealnim metodama. U shvatanju prava, mora se uzeti u obzir da ono ima i svoju materijalnu stranu, kao i psihičku, društvenu i političku dimenziju zbog čega se mora naglasiti da je, u određenom smislu, pravo i psihička, društvena ili politička, pa i materijalna pojava.

S obzirom na različitost karaktera prava kao pojave, da bi se u potpunosti saznalo, ono se izučava i realnim metodama koje se koriste za izučavanje realnih pojava.

Korištenjem idealnih i realnih metoda u izučavanju prava, ono se saznaje u svoj njegovoj cjelokupnosti i velikoj složenosti, a izbjegava svaka jednostranost i isključivost, ako se posmatra samo jedna strana ove pojave (kao normativizam, sociologizam i sl.). Danas je prevlađujuće shvatanje da je multidisciplinaran pristup u izučavanju prava jedini ispravan.

Pravo se, dakle, posmatra u užem smislu kao jedna određena pojava, a u širem smislu, tako se nazivaju i pojave koje se ponekad nazivaju pravom, a međusobno su tijesno povezane i ne mogu se uspješno objasniti odvojeno jedna od druge.

U teoriji prevladava shvatanje da se pravom naziva određena pojava, duhovna, intelektualna tvorevina, skup normi koje sankcioniše država prinudom. Jedan broj teoretičara osporava navedeno shvatanje, zastupajući pristup da pravo nisu samo norme ili, čak, da to uopšte i nisu norme. Ovo osporavanje se ne može braniti, jer se ni jezički razlog (norme – pravo) ne može uzeti kao osnov za dovođenje u pitanje navedenog prevladavajućeg shvatanja prava.

Iz navedenog proizilazi da je najbolje pravo posmatrati kao skup normi koje sankcioniše država, kao jednu normativnu pojavu koja ima i svoju društvenu, psihičku, političku i druge dimenzije i da se, u širem smislu, može koristiti naziv pravo i za te strane, te govoriti o pravu kao psihičkoj, društvenoj, političkoj, itd. pojavi. Prirodno pravo je pravo kao čisto idealna pojava.

U rješavanju suštinskog problema prava, potrebno je utvrditi čime se pravo kao određena vrsta pojava (normativna, psihička, društvena) razlikuje od drugih pojava iste vrste, uz upotrebu i odgovarajućih raznovrsnih metoda kojima se te pojave ispituju, čime

4

će se dobiti i odgovarajuće različite nauke o pravu: normativna nauka o pravu (pravna dogmatika), sociološka (pravna sociologija), psihološka (pravna psihologija), itd.

Sintetičko naučno proučavanje prava i idealnim i realnim metodama je jedina metodologija bez koje se ne može dobro objasniti ni jedan vid prava, kao ni njegova suština – normativni vid. Korištenje samo određenih metoda (normativnih, socioloških) koje zanemaruju ostale strane prava, onemogućuje razmijevanje prava u njegovoj sveukupnosti i složenosti, njegova normativna strana se ne može razumjeti bez saznanja o njegovoj društvenoj strani, niti se društvena strana može razumjeti bez upoznavanja normativne strane.

Osnovna karakteristika prava je da je idejno, odnosno da nije materijalne prirode. U bilo kom obliku ga posmatramo (kao zakonodavstvo, sudska praksa ili kao ideal), pravo je uvijek sadržano u određenoj formulisanoj ideji, predstavlja jednu misao, koja obuhvata najprostiji odnos između dva lica ili najsloženiji odnos u državnom mehanizmu, koji sadrži odnos cjeline prema pojedincu, međusobne odnose cjelina ili grupa, ili cjelina prema spoljašnjem svijetu (odnosi među državama).

U nastajanju ideje o pravu, polazi se od određene stvarne društvene situacije i stvara predstava kako ona ima pravno da se uredi, odnosno, traži se odgovor na pitanje koje pravno pravilo se ima primjeniti na određenu faktičku situaciju, faktičko stanje otvara pravno pitanje i traži njegovo rješavanje.

Ideju o pravu čovjek stvara iz praktičnih potreba, kao socijalno biće, ona je društveno uslovljena, izraz potreba, shvatanja i ciljeva određene sredine. Ideja o pravu je uslovljena materijalnom situacijom (fizički ili biološki uslovi života) i našom predstavom o toj situaciji i ciljem koji mi utiskujemo u realnost. Ona je sastavljena, istovremeno, iz faktičkih (materijalnih) i nematerijalnih (idealnih) elemenata, ne potiče samo iz prirodnih zakona već predstavlja i jednu koncepciju koju mi unosimo u ljudske odnose.

Primjena prava je sastavni dio njegovog fenomena, realnost prava postoji samo ako ono stvarno uđe u odnose, postane dio društvene stvarnosti.Izraz „pravo“ je istovjetan u svim slovenskim jezicima a u zapadnoevropskim jezicima je izveden is latinskog izraza directum (droit, diritto, right, recht) i izražava fizičke (pravi put, prava linija) ili običajno-moralne predstave (pravilan, saglasan, ispravan). U latinskom jeziku, isti korijen imaju riječi: regere (vladati), rex (kralj), regnum (kraljevstvo), regula (pravilo). U pogledu značenja latinske riječi ius, njen leksički smisao ne daje značenje „pravo (ova riječ je izvedena iz riječi iubeo, što znači zapovjedati, ili je derivat riječi iurare, što znači čist, svet). Grčke riječi themis i dike su po značenju, jasnije, znače uspostavljanja, smještanja, themis je porodično pravo, a dike se odnosi na međunarodne odnose.

3 Pozitivno pravo

Pravo je obavezno pravilo društvenog ponašanja koje sankcioniše država. Pozitivno pravo je obavezno pravilo društvenog ponašanja koje stvarno važi u jednoj državi u određenom vremenu i čije nepoštovanje ima za posljedicu primjenu državne sankcije (fizičke prinude). Sa pozitivnim pravom dovodi se u vezu pravedno pravo koje predstavlja ono pravilo društvenog ponašanja koje je spontano nastalo u društvu i za koje društvo smatra da treba da se u njemu stvarno primjenjuje i očekuje od države da ga zaštiti sankcijom, a nije sadržano u pozitivnom pravu.

5

Postojanje pravednog prava upućuje na zaključak da postoji i nepravedno pravo. Navedeni atributi prava sz izvedeni iz riječi pravda, koja, po rimskoj definiciji, znači vrlinu koja svakome daje ono što mu pripada (suum cuique – svakome svoje). Ovo shvatanje pravde polazi od njene funkcije, ali se ona javlja i kao pojam i ideja i to kao formalna (komutativna) pravda i materijalna (distributivna) pravda.

Formalna pravda podrazumijeva načelo jednakog postupanja prema jednakim stvarima i istim situacijama, odnosno okolnostima, a nejednako postupanje sa nejednakim stvarima i okolnostima, proporcionalno njihovoj nejednakosti. Načelo formalne pravde zasniva se na prirodi stvari i logičkom zakonu identiteta (svaka stvar je ravna samoj sebi).

Na pitanje: koje su stvari jednake i u kojoj mjeri su jednake, odgovara pojam materijalne pravde, koja sadrži sud, mjerila i kriterijum, ocjenu o vrijednosti stvari, ljudi i odnosa među njima povodom stvari (šta kome pripada).

Formalna pravda, kao konstantan elemenat, zasniva se na univerzalnom, nepromjenljivom, prirodnom i logičkom zakonu, a materijalnu pravdu, kao varijabilan elemenat, određuju ljudska mjerila vrijednosti, bitno promjenljiva (sadržinski, prostorno i vremenski). Relativnost i promjenljivost materijalne pravde zasniva se na nemoći ljudskog duha da sazna apsolutnu istinu, suštinu stvari, a time i apsolutnu pravdu. Ljudska pravda se može posmatrati kao biološka pravda humanizovana i modifikovana racionalnim saznanjima i metafizičkim vrijednostima. Ta pravda je, s jedne strane, glavni izvor teškoća na koje nailazimo pri raspravljanju o odnosima između pozitivnog i pravednog prava, a s druge strane, osnovni je nosilac društvene evolucije.

Pravo je istovremeno i društvena i državna tvorevina. Ono se jednim dijelom stvara u društvu, nezavisno od države, a jednim dijelom ga stvara država kao suveren i poseban organ društva, formalno nezavisan od društva. Društvo i država, kao dva izvora prava, međusobno se dopunjavaju i prepliću, ali ta koegzistencija i interakcija može dovesti i do neslaganja, odnosno, sukoba među njima, do protivrječnosti, čime dovodi do disharmonije između državne norme kao izraza pozitivnog prava, i društvene norme kao izraza materijalne pravde.

Na istovremenom postojanju i društvenih i državnih mjerila vrijednosti, postoje i dvije kategorije pravnih normi: sociološke (društvene) norme i etatističke (državne) norme. Sociološke norme nastaju u slobodnom društvu, nezavisno od države, a etatističke norme su rezultat ideološko-političkog opredjeljenja države i njenog imperijuma. U odnosima između ove dvije kategorije pravnih normi, apsolutni prioritet pripada etatističkoj normi, pred njom se sociološka norma obavezno povlači. Sociološka norma je evolutivnog karaktera, a etatistička norma je konstantna i nepromjenljiva kategorija koja se ne mijenja pod uticaj društvenih kretanja.

Razlika između sociološke norme i etatističke norme je vrlo značajna pri njihovom tumačenju i primjeni. Prilikom tumačenja i primjene sociološke norme, pored logičkog rezonovanja njenog teksta, nužno je koristiti kao metod i posmatranje društvenih činjenica i kretanja, te primjeniti važeću (a time i onaj kriterijum materijalne pravde koji postoji u vrijeme donošenja odluke), a ne zastarjelu sociološku normu. Kod tumačenja i primjene etatističke norme, metod njenog tumačenja sa zasniva na formalističkom rezonovanju, na logičkom kontinuitetu zakonske norme, ne uzimajući u obzir društvene promjene nastale u perodu od donošenja te etatističke norme do njene primjene. U cilju smanjenja raskoraka između pozitivnog i pravednog prava, sociološke

6

norme je potrebno tumačiti i primjenjivati sociološki, a etatističke norme, korištenjem pravila formalne logike.

4. Sastav prava

Strukturu prava čini sastav i građa prava, elementi od kojih je pravo sastavljeno. Da bi se dala ispravna i potpuna definicija prava, potrebno je poznavati iz čega se ono sastoji, šta predstavlja njegovu građu. Pravo nije materijalni predmet iako je sadržano u materijalnim predmetima (zakoni, isprave). Svojim uticajem pravo upravlja ljudima i njihovim odnosima.

Osnovno pitanje teorije prava je definisanje od kojih elemenata je ono sastavljeno, šta čini njegovu strukturu. O ovom pitanju su dominantna dva osnovna, a suprostavljena stanovišta: normativističko i socioliogističko.

Normativističko shvatanje polazi od pravila koja donosi državna vlast, građu prava čine norme, po kojima je ovo shvatanje i dobilo naziv. Sociologističko shvatanje polazi od pretpostavke da je pravo sistem društvenih odnosa, a ne normi.

Istina o sadržaju i sastavu prava se zasniva na sintezi jednog i drugog elementa: normi i odnosa, čime se napušta jednostrani pristup navedena dva suprotstavljena shvatanja o pravu. Sinteza normi i odnosa u strukturi prava naučno je opravdana i ona najbolje odgovara objektivnom stanju i izražava njegovu složenost i mnogostranost.

Norma postaje pravo, tek kada se ostvaruje, kada se prema njenim zahtjevima upravljaju konkretni društveni odnosi. Norma se mora primjenjivati u praksi, mora upravljati odnosima u društvu da ne bi ostala „mrtvo slovo na papiru“.

Efikasnost je bitno obilježje prava, nije dovoljno da je pravo samo sastav pravila, ono treba da ostvaruje i određeni poredak odnosa u društvu (poredak je skup regulisanih društvenih odnosa).

Pravo je, dakle, sinteza normativnog (norme) i faktičkog elementa (društvenih odnosa), a društveni odnosi kojim se ostvaruje pravo nazivamo pravnim odnosima.

5. Pravo kao elemenat države

Pravo karakterišu tri osobine:- ono predstavlja volju vladajuće klase,- volju određenu materijalnim uslovima života vladajuće klase i- neodvojivost prava od aparata državne vlasti.

Puna naučna spoznaja prava zasniva se na sva tri navedena elementa, u njihovoj povezanosti, uzajamnosti i jedinstvu.

Pravo je dio organizacije klasne vladavine – države. Pravo i država nisu odvojeni fenomeni, oni su dijelovi iste cjeline: države. Nije moguće odvojiti i suprotstaviti državu i pravo, država postoji kao dijalektičko jedinstvo vlasti i prava, a pravo kao dio države, kao i vlast.

7

Država je nastala u nastanku vlasti, s jedne, i nastanku prava, s druge strane. Djelatnost države se sastoji u djelatnosti vlasti i primjeni prava.

Pravo je specifični i bitni dio države, odnos države i prava ne postoji kao odnos samostalnih, izolovanih dijelova, već samo kao dijalektika cjeline.

6. Pravo kao kulturni pojam

Pravo se može posmatrati i kao stvarnost čiji je smisao da služi ideji prava, pravnoj vrijednosti, čime postaje i kulturni pojam. Ideja prava je pravda, kao njegov konačni cilj. Pravda je jedan pojavni oblik moralno dobroga. U subjektivnom smislu, pravda se definiše kao duhovna nastrojenost koja je usmjerena na objektivnu pravdu (kao istinitost na istinu). Pravedan, u smislu objektivne pravde, može biti samo neki odnos među ljudima.

Ideal moralno dobrog predstavljen je u idealnom čovjeku, a u idealnom društvenom poretku predstavljen je ideal pravde.

Pravda se može posmatrati kao primjena nekog zakona, odnosno pokoravanje tom zakonu ili kao sam taj zakon, što dovodi do zaključka da se pravda može posmatrati i kao zakonitost, što govori da je riječ o pravdi po kojoj se mjeri pozitivno pravo.

II PRAVNA NORMA

Pravna norma je osnovno pitanje u pravnoj teoriji, bez obzira da li određena teorija pravo potpuno poistovjećuje sa pojmom pravne norme (razne normativne teorije) ili manje ili više odbacuje važnost pravne norme za određivanje pojma prava (razne sociološke teorije). Pravna norma najčešće se definiše kao društvena norma, pravilo ponašanja ljudi koje je zaštićeno državnim aparatom prinude. Ona je posebna društvena norma, pravilo o ponašanju ljudi u društvu, upućeno na svijest i volju ljudi, stvara je država ili društvo, a uvijek je sankcioniše država prinudom. Iz navedenog proističe da za karakter pravne norme nije bitno ko je donosi (država ili društvo), nego da se država stara o njenoj primjeni.

Pravna norma ima normativno ili imperativno značenje (određuje ono što „treba“ da bude) i indikativno značenje (određuje ono što „jeste“, što se dešava).

Pravne norme se, prema različitim kriterijima i mjerilima, razlikuju od društvenih normi, a osnovna razlika je zasnovana na državnoj sankciji, kao spoljašnjem mjerilu za navedeno razlikovanje. Razlikovanje pravne od društvenih normi prema njihovom sadržaju je daleko složenije pitanje, nije zasnovano na racionalnom pristupu već više na intuiciji, s obzirom da isti društveni odnos se može regulisati istovremeno i pravnom i društvenom normom.

Pravna norma, kao osnovni elemenat pravnog sistema, čini važan sastavni dio normativnog elementa pravnog poretka. Ona važi čim postane sastavni dio pozitivnog

8

prava, bez obzira da li se primjenjuje ili ne, za razliku od pravnog poretka koji važi dok se primjenjuje, dok je efikasan.

U pravnoj teoriji, polazeći od složenog sastava pravne norme, različito se određuje broj elemenata koji čine njen sadržaj (tri, četiri, šest ili osam). Najveći broj autora smatra da pravna norma ima četiri elementa, osim bezuslovnih pravnih normi koje imaju tri elementa. Elementi pravnih normi su: pretpostavka dispozicije, dispozicija, pretpostavka sankcije i sankcija.

Pretpostavka dispozicije i pretpostavka sankcije predstavljaju faktičke elemente pravne norme, opisuju činjenično stanje koje još ne postoji, ali za koje je vjerovatno da će nastati. Pretpostavka dispozicije utvrđuje uslove za primjenu dispozicije određene pravne norme, a pretpostavka sankcije kršenje dispozicije pravne norme.

Normativni karakter pravne norme imaju dispozicija i sankcija, pri čemu je dispozicija primarno pravilo ponašanja kojim se subjektu prava nalaže određeno činjenje ili nečinjenje, a sankcija je sekundarno pravilo ponašanja, sekundarna dispozicija. Subjektu prava je omogućeno pravo izbora kako će se ponašati i po kom normativnom pravilu u pravnoj normi će se ponašati. Dispozicija je, dakle, normativno a ne pravno pravilo u pravnoj normi.

Sankcija je pravilo o ponašanju subjekta prava koji je prekršio dispoziciju, te pravilo o ponašanju nadležnog organa države koji prema subjektu prava treba da iskoristi mjeru državne prinude ako on neće da se ponaša ni po sankciji. Sankcija daje normi pravni karakter, a sama po sebi nema karakter pravne norme. Faktički sankcija predstavlja mjere koje državni organ preduzima prema subjektu prava koji prekrši sankciju.

Pravne norme se, u zavisnosti od različitih mjerila koja se koriste, mogu klasifikovati na različite vrste i to prema tome da li se pravilo ponašanja određuje uslovno ili bezuslovno (uslovne i bezuslovne norme), prema krugu lica na koje se odnose (opšte, posebne i pojedinačne norme), prema tome da li se mogu ili ne mogu neposredno primijeniti (opšte norme se dijele na opšta načela i na konkretne norme), prema načinu na koji je formulisana zapovjest (naređujuće, zabranjujuće ili ovlašćujuće norme), prema stepenu određenosti dispozicije (kategoričke, alternativne, norme sa neodređenim pojmovima, norme sa diskrecionom vlašću i zamjenljive norme), prema pravnoj snazi (više i niže norme), prema tvorcima (norme državnog, društvenog i mješovitog porijekla) i prema drugim mjerilima (vremensko važenje pravne norme, područje primjene i dr.).

1. Pojam i obilježja pravne norme

Pravna norma, odnosno pravno pravilo, je centralni pojam pravne nauke. Društvo, kao organizovana zajednica ljudi, nastoji da upravlja i usmjerava ponašanje ljudi kao jedinki u društvu i formiranje njihovih međusobnih odnosa. U društvu su prije pravne norme nastale druge društvene norme (običaj, moral, norme pristojnosti, religiozne norme i dr.), koje i danas stoje na raspolaganju društvu u upravljanju i usmjeravanju odnosa između njegovih članova ili pojedinih grupa.

Pravne norme su društvene norme, koje imaju šire značenje. Za određenje pravne norme ne može se uzeti kriterij:

- njen sadržaj (može biti obuhvaćeno pravilo morala, tehnička norma, običajno pravilo ili neki drugi sadržaj),

9

- njen oblik (nije bitno da li je u pisanom ili nepisanom obliku) i- vrijeme njenog trajanja (koliko dugo će biti na snazi, da li će momentom

realizacije prestati važiti i dr.).U odnosu na društvene norme, pravne norme se razlikuju po osnovu dvije

karakteristike:- vezane su za državu i druge pravno-stvaralačke činioce i- pravne norme su efikasne.

Postoji razlika između „pravne vlasti“ i „državne vlasti.“ „Državna vlast“ donosi pravne norme, sprovodi ih ili obezbjeđuje njihovo sprovođenje, te određuje i vrši sankcije. Organi države nisu jedini donosioci pravnih normi, niti su jedini koji ih sprovode, postoji veliki broj nedržavnih subjekata koji donose pravila ili pravne norme (javna i druga preduzeća, javne i druge ustanove, udruženja i drugi nevladini subjekti. Iz navedenog proizilazi da je svaka „državna vlast“ istovremeno i „pravna vlast“, ali da svaka „pravna vlast“ ne mora biti odmah i „državna vlast“, pojam „pravne vlasti“ ima širi karakter od pojma „državna vlast“.

„Pravna vlast“ je pravo određenih subjekata da donesu i provode pravne norme, te odrede sankciju u slučaju povrede tih normi. Pravne norme su vezane za državu i druge pravno-stvaralačke činioce, a ta vezanost proizilazi iz sljedećih činjenica:

- organi državne organizacije i drugih pravno-stvaralačkih subjekata stvaraju (donose) pravnu normu, neposrednim stvaranjem (propisivanjem pravila ponašanja koja do tada nisu postojala kao norme) ili posrednim stvaranjem (pretvaranje društvene u pravnu formu – dodjeljujući društvenoj normi pravnu sankciju),

- pravne norme imaju za cilj ostvarivanje državnih ciljeva, utiču realno na ljudsko ponašanje, ostvaruju pravni poredak, kao bitni cilj svake državne organizacije,

- organi državne organizacije i drugih pravno-stvaralačkih subjekata već stvorena pravna pravila vežu uza se tokom čitavog perioda njihovog važenja, oni su jedini ovlašteni da ih tumače, upućuju kako ih treba primjenjivati, da ih mijenjaju, uključujući i djelimično ili potpuno ukidanje i

- za prekršaj (povredu) pravne norme sankciju (kaznu) mogu određivati i provoditi jedino organi državne organizacije, uključujući i korišćenje mehanizama fizičke prinude, a društvene organizacije ili pojedinci mogu reagovati na povrede pravnih normi samo spontano.

2. Važenje i efikasnost pravne norme

Pravne norme koje su donesene od nadležnog organa u propisanom postupku i čine dio efikasnog pravnog poretka, imaju specifičan vid postojanja – one važe, na snazi su, obavezne su za one čija ponašanja regulišu. Svaka pravna norma ima četiri sfere važenja i to:

- materijalnu sferu važenja (ona reguliše određenu vrstu društvenih odnosa: porodične odnose, radne odnose, nedozvoljene ljudske radnje i dr.), što čini predmet regulisanja pravne norme,

10

- personalnu sferu važenja, što podrazumijeva da pravne norme uvijek obavezuju određen krug lica (sva lica ili određene grupe lica) na određeno činjenje ili nečinjenje,

- vremensko važenje i - prostorno važenje.

Važenje pravnih normi u prostoru ima svoju istorijsku dimenziju. Sa konstituisanjem buržoaske države izgrađen je princip da pravne norme jedne države važe za sva lica na teritoriji te države. U ranijim periodima razvoja države i društva, preovladavao je princip personalnosti prema kome su državljani određene države bili dužni da poštuju pravne norme svoje države nezavisno od pripadnosti državi teritorije na kojoj se nalaze. Princip personalnosti nije u potpunosti eliminisan ni u modernog državi (eksteritorijalnost diplomatskog predstavništva – diplomatsko predstavništvo nije na teritoriji domaće države, već na teritoriji države čije je to predstavništvo, kod građanskopravnih odnosa sa elementom inostranosti – prioritet normi međunarodnog privatnog prava u odnosu na pravne norme domaćeg prava).

S obzirom da pravne norme regulišu ponašanje subjekata prava u određenom vremenskom periodu, uvijek je potrebno utvrditi vrijeme njihovog početka i prestanka važenja, pri čemu postoji razlika između uslovnih (opštih) i bezuslovnih (pojedinačnih) pravnih normi.

Uslovna (opšta) pravna norma ( pravni akt koji sadrži više normi) počinje da važi u različite momente, koji su određeni u samoj normi, u nekoj drugoj normi ili u normi za sve ili grupe normi. Najčešće, momenat stupanja na snagu (početka važenja) određene pravne norme nije, istovremeno, momenat njenog donošenja. Po pravilu, ostavlja se izvjestan vremenski period od donošenja određene pravne norme do momenta njenog stupanja na snagu, u kome bi se subjekti na koje se ona odnosi upoznali sa njenim sadržajem i pripremili za njeno sprovođenje.

Vremensko razdoblje od donošenja pravne norme do momenta početka njenog važenja zove se vacatio legis. Prema članu 109. Ustava Republike Srpske, zakoni i drugi propisi stupaju na snagu najranije osam dana od dana njihovog objavljivanja, osim ako, iz posebno opravdanih razloga, nije predviđeno da ranije stupe na snagu (na dan javnog objavljivanja ili na dan njenog donošenja).

Nesporno je da pravna norma ne može stupiti na snagu prije njenog donošenja, jer ne postoji mogućnost da norma motiviše ponašanje subjekata koji su u obavezi da je sprovode, prije nego što je donesena. Retroaktivna (povratna) snaga pravne norme znači da se pravne posljedice određenih radnji u prošlosti cijene prema pravnoj normi koja je kasnije donesena, odnosno stupila na snagu. Nije dozvoljeno retroaktivno dejstvo pravne norme na stečena prava (slučaj pravosnažno okončanog postupka) zbog ugrožavanja pravne sigurnosti, kao neophodne pretpostavke za uspješno funkcionisanje društveno-ekonomskog i političkog sistema jedne države.

U određenim pravnim aktima postoji razlika između trenutka njegovog stupanja na snagu i trenutka početka primjenjivanja. Naime, zakonom (ili drugim propisom) utvrđuje da taj zakon stupa na snagu osmog nada od dana objavljivanja, a počinje se primjenjivati nekog kasnijeg dana od dana njegovog stupanja na snagu. U ovom slučaju, postavlja se pitanje značenja „stupanja na snagu“ pravnog akta, s obzirom da u istom vremenskom periodu postoje paralelno dva pravna akta koji uređuju iste odnose na različit način (novi i stari zakon ili drugi propis). Pored istovremenog, paralelnog

11

postojanja dva zakona (ili druga propisa), mogu nastati i pravne praznine, time što se razdvoji vrijeme stupanja na snagu i vrijeme početka primjene novog zakona (ili drugog propisa), uz istovremeni prestanak važenja ranijih pravnih akata stupanjem na snagu novog zakona koji se još ne primjenjuje. U tom slučaju, društveni odnosi ostaju neuređeni. U praksi se smatra da, u takvim slučajevima, raniji zakon prestaje da važi ne danom stupanja novog pravnog akta, već danom početka njegove primjene. Da bi se izbjegla navedena situacija, potrebno je prestanak važenja ranijih akata vezati za početak primjene novog propisa.

Postoje pravne situacije kada jedan pravni akt stupi na snagu i primjenjuje se, s tim da se pojedine njegove odredbe primjenjuju od nekog kasnijeg datuma, ali u ovom slučaju nema praktičnih problema u određivanju vremena početka primjenjivanja pravnog akta u cjelini, ni pojedinih odredbi tog akta čiji je momenat početka primjene određen za konkretan datum.

Vrijeme stupanja na snagu bezuslovnih normi je jednostavnije pitanje, s obzirom da se, po pravilu, u samom pravnom aktu u kome je norma sadržana, određuje i vrijeme njenog stupanja na snagu.

Utvrđivanje momenta prestanka važenja pravne norme je teže pitanje, posebno u pogledu opštih, odnosno uslovnih pravnih normi.

Ako se u opštoj pravnoj normi ili u pravnoj normi višoj od nje, navodi momenat kada ona prestaje da važi, onda nema problema u pogledu utvrđivanja momenta prestanka važenja pravne norme. Međutim, vrlo rijetko pravne norme sadrže tačan datum prestanka njihovog važenja (pravni akti o zadržavanju cijena određenih proizvoda ili usluga na određenom nivou, npr.). Pravilo je da pravne norme ne sadrže momenat njihovog prestanka, one prestaju da važe kada budu ukinute drugom normom iste ili više pravne snage. Abrogacija podrazumijeva prestanak pravne norme na način da se novom pravnom normom (iste ili više pravne snage) utvrdi prestanak ranije pravne norme.

Prećutno ukidanje (derogacija) pravne norme postoji kada se u novoj normi ne ističe da prestaju da važe ranije donesene pravne norme, koje su uređivale isti odnos drugačije. Za prećutno ukidanje pravne norme, važe sljedeća pravila:

- viša pravna norma ukida nižu pravnu normu, ako im je sadržina protivrječna (lex superior derogat legi inferiori),

- posebna (specijalna) pravna norma za određeni društveni odnos, ukida važenje opšte pravne norme za taj odnos (lex specialis derogat legi generali) i

- kasnija pravna norma ukida raniju pravnu normu iste pravne snage, a različite sadržine (lex posterior derogat legi priori).

S obzirom da navedena pravila mogu, u konkretnoj pravnoj situaciji, biti u konfliktnim odnosima, potrebno je opredjeljivati se na osnovu potpune analize ranije i nove pravne norme, vodeći računa, u prvom redu, o klasnoj ulozi prava u društvu.

Pravne norme mogu prestati i trajnim nestankom društvenih odnosa koje su uređivale.

Pojedinačne, bezuslovne pravne norme, prestaju da važe čim budu jedanput primjenjene. Ako pojedinačna pravna norma nije primjenjena, ona može biti ukinuta od subjekta koji ju je donio, ili od subjekta ovlašćenog za njeno ukidanje.

12

III PRAVNI AKT

1. Pojam pravnog akta

Pravni akt možemo definisati kao izjavu volje i razuma kojom se stvaraju pravne norme, ili pojedini od elemenata pravne norme, odnosno uslovi za primjenu postojeće pravne norme. Kao tvorevina ljudske svijesti, razuma i volje, pravni akt je pojava koja nema realni karakter, već ima svojstvo psihičke pojave.

Kao unutrašnji akt donosioca, pravni akt, u svom izvornom obliku, ne može proizvesti dejstvo u spoljnom svijetu, a kao psihički akt nepoznat je drugim ljudima kojima je upućen. Da bi sadržinu pravnog akta mogli saznati subjekti prava, potrebno je da se on materijalizuje. Iz navedenog proističe da pravni akt ima dvije strane: unutrašnju (izjavu volje i razuma) i spoljašnu (njegovu materijalizaciju).Spoljašni elemenat pravnog akta predstavlja sredstvo kojim se unutrašnji elemenat (psihički akt) može saznati, a sastoji se u njegovom izražavanju prema vani (pisanjem, tjelesnim govorom i dr.). Ova dva navedena elementa pravnog akta moraju biti saglasni – da materijalizacija pravnog akta odražava njegov unutrašnji elemenat.

Ako između navedena dva elementa ne postoji vjerna saglasnost, nastaje nesaglasnost volje i izjave volje. Navedena situacija može nastati usljed više razloga (nesavršenost jezika, tehnička greška u pisanju, zabluda, prevara i prinuda) . Kao najjednostavniji slučajevi nesaglasnosti tehničke greške u pisanju ili izražavanju, relativno lako se saznaju i otklanjaju. U drugim slučajevima nesaglasnosti, najčešće se ne radi o formalnom neslaganju (spoljašni elemenat vjerno odražava unutrašnji), ali sam unutrašnji elemenat ima određene nedostatke (kod zablude subjekt prava ima pogrešnu predstavu o stvarnosti, a kod prevare, prijetnje i prinude volja subjekta se obrazuje pod uticajem aktivnosti trećeg lica, te ne predstavlja stvarni i slobodni izraz subjekta prava). U pravnom poretku predviđena su sredstva i procedure za utvrđivanje i otklanjanje navedenih nedostataka, u vidu sankcija protiv nezakonitih akata.

2. Sadržina i oblik pravnog akta

Svaki pravni akt određuje njegova forma i sadržina, odnosno svaki pravni akt ima svoju formalnu i materijalnu stranu, može se posmatrati u formalnom i materijalnom smislu.

Pod sadržinom pravnog akta podrazumijevamo ono što čini njegovu materiju. Sadržina pravnog akta se sastoji iz dva elementa: od normativnog karaktera (glavni elemenat), koji predstavlja jedna ili više pravnih normi (dispozicija ili sankcija) i druge grupe elemenata (sekundarnog karaktera) normativnog karaktera, koji ne služe neposrednom izražavanju sadržaja volje, nego pravilnoj individualizaciji i određivanju pravnog akta u pravnom poretku (naziv akta, pravni osnov za njegovo donošenje, označavanje donosioca, vrijeme donošenja, vrijeme stupanja na snagu i dr.).

Pod formom (oblikom) pravnog akta podrazumijevamo skup materijalnih sredstava, činilaca i procedura kojima se on izražava. Forma pravnog akta se sastoji iz tri osnovna elementa: nadležnost, postupak donošenja i utvrđivanje načina njegove

13

materijalizacije. Nadležnost za donošenje pravnog akta podrazumijeva utvrđivanje ovlašćenja određenog subjekta (državnog ili nedržavnog organa) da određeni pravni akt donese. Postupak donošenja pravnog akta podrazumijeva skup konkretnih radnji koje organ nadležan za njegovo donošenje mora preduzeti u donošenju akta, a s ciljem da se prije donošenja pravnog akta utvrde sve značajne (relevantne) činjenice i okolnosti da bi materijalizacija akta i sama izjava volje, bili zaštićeni od nedostataka. Materijalizacija pravnog akta podrazumijeva način da se sadržina akta saopšti drugim subjektima na koje se on odnosi i obezbjedi njegovo trajanje (najčešće jezikom, usmeno ili pismeno, te drugim znacima ili sredstvima). Ako bi došlo do povrede normi o nadležnosti organa za donošenje pravnog akta ili postupka njegovog donošenja, to bi bio razlog za utvrđivanje njegove nezakonitosti.

3. Vrste pravnih akata

U pravnoj teoriji postoje razne klasifikacije pravnih akata, najčešće prema njihovom sadržaju, formi ili subjektu koji ih je donio (pisani, nepisani, javni, privatni, opšti i pojedinačni). Međutim, najčešće se koristi klasifikacija pravnih akata na opšte i pojedinačne.

Opšti pravni akti predstavljaju izvore prava u formalnom smislu, a sadrže opšte pravne norme. Pojedinačni pravni akti sadrže pojedinačne pravne norme ili pojedine od njihovih elemenata (dispozicije ili sankcije).

4. Izvori prava

Izvore prava možemo posmatrati u materijalnom, idejnom i formalnom smislu.Pod izvorima prava u materijalnom smislu možemo smatrati realne uzroke koji

doprinose do nastanka prava, odnosno, one kulturne, društvene i ekonomsko-socijalne činioce koji uslovljavaju:

- koji će društveni odnosi i pravila biti od pravne važnosti i- kakav će biti sadržaj formalnih pravnih izvora.

Materijalni pravni izvori su predmet izučavanja ne samo pravnih nauka, već, u velikoj mjeri, i filozofije i sociologije prava, te ostalih društvenih i humanističkih disciplina (u prvom redu sociologije, političke ekonomije, ekonomske politike, filozofije, antropologije, političkih nauka i dr.). Uzrok nastanka prava se nalazi u brojnim, složenim i protivrječnim društvenim odnosima, u kojima dolazi do snažnih sukoba interesa, koje pravo ima zadatak da riješi.

Pod idejnim izvorima prava možemo smatrati vrijednosti koje se stvaranjem i primjenjivanjem prava žele postići, a najvažnije vrijednosti (opšte i pravne) u pravu su: pravičnost, pravda, red, mir, bezbjednost, ljudsko dostojanstvo i sloboda. Idejnim izvorima prava bave se opšta filozofija i pravna filozofija.

Pravni poredak je skup pravnih normi ili pravnih akata koji su međusobno u hijerarhijskim odnosima, a zasnovani su na moći subjekata koji ih donose (stvaraju). Hijerarhijska razlika između višeg ili nižeg pravnog akta predstavlja pravnu snagu koja je

14

srazmjerna moći njenog donosioca. Hijerarhijski viši pravni akt je u odnosu sa nekim drugim nižim aktom, a istovremeno, svaki niži akt je u odnosima sa nekim nižim aktom.

Pod formalnim izvorima prava podrazumijevaju se opšte pravne norme (ustav, zakoni, uredbe, pravilnici, naredbe, uputstva, statuti, kolektivni ugovori i dr). Ustav, zakon i drugi opšti akti osnove su pravnog poretka, na osnovu njih nastaju niži opšti i svi pojedinačni pravni akti (presude, rješenja, privatni pravni poslovi).

Ustav je najvažniji formalni izvor prava, a može se posmatrati u formalnom i materijalnom smislu.

Ustav u materijalnom smislu predstavlja pravni akt kojim se uređuje najveći broj osnovnih piatanja pravnog, državnog i društvenog uređenja određene države. N. Visković ustav, u najširem smislu riječi, definiše kao skup osnovnih pravnih normi kojima se ustanovljava ili konstituiše politički i pravni poredak jednog globalnog društva. Ustav obuhvata sva ona pravila koja se odnose na organizaciju i funkcionisanje najvažnijih državnih organa, njihove međusobne odnose i organizaciju i funkcionisanje sistema državne vlasti, kao i postavljanje granica ovlašćenja državnoj vlasti ljudskim pravima i osnovnim slobodama, a to uključuje obavezu države na određena činjenja građanima, odnosno na uzdržavanje od određenih činjenja. Ustav u materijalnom smislu ima svako društvo, a sastoji se od pravila kojima se uređuje svojina, proizvodni odnosi, politički i pravni status stanovništva, kao i sastav i funkcionisanje najviših državnih organa.

Prema drugim shvatanjima, ustav je osnova važenja cjelokupnog podustavnog pravnog poretka, njime se uređuje nadležnost i postupak donošenja zakona i drugih normativnih akata, a u određenoj mjeri i njihovu sadržinu, odnosno, njime se uređuje stvaranje prava u jednoj zemlji, izgradnja njenog pravnog poretka.

Treća grupa shvatanja ustava u materijalnom smislu svodi ustav na pravila o organizaciji i funkcionisanju političkih institucija (što je šire od pojma državnih organa – uključuje i neinstitucionalizovane političke subjekte u jednoj državi), a prema četvrtom shvatanju, ustav u materijalnom smislu čine pravila o osnovnim ekonomskim (u prvom redu, svojinskim) odnosima u društvu, iz kojih izrastaju osnovne društvene snage u određenom društvu.

U definisanju ustava u formalnom smislu, polazi se od forme pravnog akta uopšte, koji obuhvata: nadležnost, postupak i materijalizaciju pravnog akta. Ustav je najviši pravni (opšti) akt koji donosi poseban ustavotvorni (ili zakonodavni) organ, po posebnom, ustavnopravnom postupku, a što znači da ustav u formalnom smislu ima tri osnovna obilježja:

- ustav je pisani akt,- ustav je kodifikovani, jedinstveni akt i- ustav je pravni akt najjače pravne snage.

U teoriji je poznat i politički pojam ustava, koji označava postojanje osnovnih društvenih pravila organizacije i funkcionisanja vlasti na objektivnim osnovama tih pravila i onemogućuje subjektivnost, samovolju i zloupotrebe vršenja vlasti.

Zakon, u najužem značenju, podrazumijeva pisani izvor prava koji donose posebni, zakonodavni organi po posebnom, zakonodavnom postupku. U najširem smislu, zakon označava pravilo uopšte, bez obzira na formu u kojoj je ono formalizovano.

Zakon se može posmatrati u materijalnom i formalnom smislu. U formalnom smislu, pod pojmom zakona podrazumijeva se pravni akt određen po svojim formalnim

15

obilježjima (nadležnost organa, postupak donošenja, materijalizacija), s obzirom na oblik pravnog akta, ne pridajući značaj njegovoj sadržini.

Kod određivanja zakona u materijalnom smislu, polazi se isključivo od njegove sadržine. Pod zakonima smatraju se akti koji sadrže opšte pravne norme, svi opšti pravni akti, bez obzira na njihovu formu. Iz navedenog proističe mogućnost da jedan akt bude zakon u formalnom smislu (donesen od zakonodavnog organa, po postupku za donošenje zakona), a da u materijalnom pogledu nije zakon, jer ne sadrži opšte pravne norme, već isključivo pojedinačne (budžet), te da jedan pravni akt ima karakter zakona u materijalnom smislu (sadrži opšte pravne norme), a da nije zakon u formalnom smislu (nije ga donio zakonodavni organ, po postupku za donošenje zakona), kao na primjer: uredba. Međutim, najčešće pravo značenje zakona odnosi se na pojam pravnog akta koji je, i u materijalnom i formalnom smislu zakon, odnosno, koji sadrži opšte pravne norme , donesen je po zakonodavnom postupku i od strane zakonodavnog organa.

Zakoni se klasifikuju na opšte, specijalne i individualne, u zavisnosti od stepena opštosti pravnih normi koje sadrži. Opšti zakoni se odnose na sve građane jedne države (Zakon o opštem upravnom postupku, Krivični zakon i dr.), specijalni zakoni važe za pojedine kategorije subjekata prava (Zakon o visokom obrazovanju, Zakon o inspekcijama i dr.), a individualni zakoni sadrže individualne, odnosno pojedinačne norme (u suštini predstavljaju jedan individualni upravni akt – imaju obilježje zakona u formalnom, ali ne u materijalnom smislu). Odnosi između ovih zakona određuju se na osnovu pravnog principa da specijalni zakon derogira opšti, da se specijalni zakon prioritetno primjenjuje (lex specialis derogat legi generali).

U zavisnosti od stepena potpunosti regulisanja društvenih odnosa, zakoni se klasifikuju na:

- osnovne zakone, kojima se sveobuhvatno uređuju određene osnovne materije,- okvirne zakone, kojima se uređuju osnovna načela i pravci regulisanja (okviri)

neke materije koji se potpunije i detaljnije uređuju izvedenim, odnosno dopunskim zakonima,

- izvedene zakone, koji se nastavljaju na osnovne, odnosno okvirne zakone i- dopunske zakone, kojima se dopunjavaju osnovni zakoni.

Zakon je najvažniji izvor prava s obzirom da je najviši pravni akt (osim ustava) , prema njemu se određuje obim važenja svih nižih izvora prava, te najveći dio pravne materije u načelu i u najznačajnijim pitanjima, uređen je zakonima.

Zakonodavni postupak je složen i dugotrajan i, u pravilu obuhvata tri faze, i to:- zakonodavna inicijativa (koju ima veliki broj subjekata – određen broj građana,

izvršna vlast, poslanici, udruženja i drugi subjekti),- izrada nacrta zakona (koji najčešće vrši izvršna vlast i poslanici),- utvrđivanje prijedloga zakona (izvršna vlast, poslanici) i - proglašavanje (promulgacija) zakona od strane izvršne vlasti (najčešće šefa

države).Zakoni se donose redovnim i hitnim postupkom. Redovni postupak sadrži sve

navedene faze (zakonodavna inicijativa, nacrt, prijedlog), a hitni postupak ima jednu fazu manje (nacrt) i koristi se samo u slučajevima kada zato postoji opšti interes (određene društvene odnose potrebno je hitno urediti, odlaganje donošenja zakona bi moglo dovesti do neotklonjivih negativnih posljedica). Postupak donošenja zakona se uređuje ustavom i poslovnikom o radu zakonodavnog organa kojim se uređuje način rada

16

zakonodavnog organa, učešće poslanika, odbora, komisija, poslanika, poslaničkih klubova, izvršne vlasti i drugih učesnika u radu zakonodavnog organa, provođenje javne rasprave, postupak podnošenja amandmana na prijedlog zakona i druga pitanja od značaja za rad zakonodavnog organa.

Šef države može uskratiti proglašenje zakona ako smatra da je u postupku donošenja zakona prekršen ustav. U tom slučaju, zakonodavni organ ponovo razmatra osporeni zakon, primjedbe šefa države zbog kojih nije ukazom proglasio zakon, te odlučuje o zakonu, najčešće kvalifikovanom većinom (dvotrećinskom većinom).

Zakonodavni organ donosi zakone većinom glasova od ukupnog broja poslanika zakonodavnog organa (prosta većina), ali se za donošenje određenih zakona može propisati i kvalifikovana većina (dvije trećine od ukupnog broja poslanika i dr.).

Kada šef države ukazom proglasi određeni zakon, on se objavljuje u službenom glasilu i stupa na snagu, po pravilu, nakon isteka određenog roka od dana javnog objavljivanja (najčešće 8 dana). Navedeni vremenski rok (vacatio legis) je uveden da bi se subjekti koji su u obavezi da ga primjenjuju, upoznali sa njegovim sadržajem prije roka određenog za njegovo stupanje na snagu.

Određeni zakoni kojima se uređuju posebno značajna pitanja za građane ili državu, mogu se donositi i neposrednim izjašnjavanjem građana (referendumom).

Podzakonski pravni akti su pravni akti različiti po nazivu, karakteristikama i pravnoj prirodi, a donose ih drugi organi, ne zakonodavni organ (parlament) i manje su pravne snage od zakona. Donose ih izvršno-politički (vlada) i upravni organi (ministarstva) te organi jedinica lokalne samouprave (skupština opštine/grada i gradonačelnik, odnosno načelnik opštine). Po svom sadržaju, to su zakoni u materijalnom smislu, ali nemaju karakter zakona u formalnom smislu.

Uredba se, u pravilu, definiše u formalnom smislu, kao najviši pravni akt poslije zakona (najviši podzakonski akti) izvršne vlasti (šef države i vlada). U materijalnom smislu (o čemu se određeni pravni teoretičari spore) uredba je izvor prava, i to zakon koji ima sva svojstva zakona u materijalnom smislu. Uredba je upravna vlast, donose je izvršno-politički organi na osnovu ovlašćenja izdatog od strane zakonodavnog organa, ali kao akt uprave, ne zakon u formalnom smislu. Uredbe, dakle, imaju zakonsku sadržinu (sadrže opšta pravila), ali imaju karakter upravnih akata, jer ih donose upravni organi.

U savremenoj teoriji prava, kao i u pozitivnim zakonodavstvima većine država, uredbe se klasifikuju na:

- uredbe za provođenje zakona,- uredbe sa zakonskom snagom i- uredbe po nuždi.

Uredbe za provođenje zakona donosi upravna vlast na osnovu izvršne klauzule kojom zakonodavni organ ovlašćuje najviši upravni organ da uredbom, u okviru datih ovlašćenja, uredi određenu oblast. Uredbom se određena oblast konkretnije uredi, ali se njome ne može kvalitetno mijenjati odredbe zakona, jer bi se tada upravni organ pojavio kao uporedni zakonodavac. Uredba dijeli sudbinu zakona, traje koliko i zakon na osnovu kojeg je donesena, nema samostalni pravni život.

Uredbe sa zakonskom snagom (uredba – zakon) donosi najviši izvršni organ na osnovu ovlašćenja od strane zakonodavnog organa da uredbom uredi određene odnose koji bi inače bili uređeni zakonom, čime parlament svoje zakonodavne nadležnosti de

17

iure prenosi na izvršni organ. Ova vrsta uredbi ima samostalni pravni život, ne prestaje prestankom zakona na osnovu kojeg su donesene.

Uredbe po nuždi donose se u hitnim slučajevima, u okolnostima kada se zakonodavni organ ne može sastati i donijeti odgovarajući zakonski akt, a često nije u mogućnosti ni da ovlasti upravni organ za donošenje uredbe. Ove vrste uredbi se donose u vanrednim okolnostima (izbijanje rata, stanje neposredne ratne opasnosti, velike elementarne nepogode, pobune, neredi i drugo).

U podzakonske akte, pored uredbi, spadaju i odluke i drugi opšti akti koje donosi zakonodavni organ, vlada, šef države, ministarstva i drugi republički organi uprave i organi jedinica lokalne samouprave (skupština opštine/grada i gradonačelnik, odnosno načelnik opštine).

Autonomno pravo čine opšti pravni akti raznih društvenih organizacija (preduzeća, ustanova, udruženja, fondacija i drugih organizacija izvan državne strukture) kao nedržavno, društveno, odnosno, manje ili više autonomno pravo u odnosu na državno pravo. Autonomno pravo sadrži istovremeno heteronomno, državno i autonomno normiranje, a stepen autonomnosti zavisi od stepena normiranosti rada određene društvene organizacije od strane države, koliko joj državni propisi ostavljaju slobodu da može sama, sopstvenim pravilima, urediti unutrašnje odnose.

Osnovni akt društvene organizacije je statut kojim se uređuju ciljevi, naziv organizacije, sjedište, organi upravljanja i rukovođenja, njihov sastav, nadležnost i međusobni odnosi, odnos između vlasnika i organa organizacije, odnosi prema korisnicima usluga, odnosi u radu i druga pitanja od značaja za organizaciju i rad društvene organizacije. Odredbe statuta se zasnivaju na ustavnim, zakonskim i drugim aktima državnih organa kojima se uređuje osnivanje, organizacija, rad i prestanak društvene organizacije kao pravnog lica.

Pored statuta, društvene organizacije donose pravilnike, poslovnike i kolektivne ugovore kojima uređuju pitanja bitna za njihovu organizaciju i rad. U poslednje vrijeme, od velikog značaja su kolektivni ugovori kojima organizacije sindikata i poslodavaca, uz učešće državnih organa, uređuju odnose od značaja za uslove rada i dohotka na nacionalnom i granskom nivou, putem opštih i posebnih kolektivnih ugovora, na osnovu kojih se zaključuju pojedinačni kolektivni ugovori, a na osnovu ovih, pojedinačni ugovori o radu.

Ugovori su akti koji nastaju saglasnom izjavom volja subjekata koji ih zaključuju i sadrže norme kojima ugovorne strane ravnopravno uređuju određene međusobne odnose. Prema vrsti normi koje sadrže, ugovori mogu biti opšti (sadrže opšte norme) i pojedinačni (sadrže pojedinačne norme). Prema subjektima koji ih zaključuju, ugovori mogu biti državni (zaključuju ih dvije ili više država), mješoviti (zaključuju ih država i nedržavni subjekti) i nedržavni (zaključuju ih nedržavni subjekti).

Ugovori koji sadrže opšte norme, imaju karakter izvora prava. Opšte norme najčešće sadrže međudržavni ugovori (međunarodne konvencije) i ugovori (najčešće kolektivni ugovori) u oblasti rada i socijalne zaštite. Međunarodni ugovori, da bi se inkorporirali u unutrašnji pravni poredak, moraju prethodno da se ratifikuju od strane zakonodavnog organa, čime stiču formu zakona i postaju obavezujući za sve subjekte prava.

Običaji su bili osnovni izvori prava u periodu do nastanka savremene države (do 18. vijeka) a u vanevropskim (u prvom redu anglosaksonskom) pravnim sistemima veliki

18

značaj su zadržali do danas. U modernoj, savremenoj državi, državno pravo (zakonsko) ima primat i postalo je najznačajniji izvor prava.

Po svojoj prirodi, običajne norme su opšteg karaktera i pripadaju normativnim pojavama. Da bi običajne norme postale izvor prava, neophodna je intervencija države i to na način da:

- običajnoj normi doda državnu sankciju ili- da sudski ili upravni organi običajne norme smatraju kao opšte norme za određeni

slučaj i na osnovu njih rješavaju u pojdinačnim pravnim pitanjima (donose pojedinačne sudske ili upravne akte).Običajne norme koje na navedene načine postanu izvor prava, nazivaju se

pravnim običajima. U slučaju kodifikacije običaja, kada se sadržina običaja prepisuje u zakon ili drugi pisani pravni akt, običaj tada nije izvor prava već sadržina zakona ili drugog pravnog akta.

U određenim pravnim sistemima (u prvom redu u anglosaksonskom pravu) odluke sudova, donesene u pojedinačnim slučajevima, imaju karakter izvora prava, čime od pojedinačnog pravnog akta postaju opšti pravni akt – izvor prava. Pravo koje sadrži takve izvore prava, naziva se precedentnim pravom. Osnovni nedostaci ovog izvora prava su odsustvo pravne sigurnosti (nepouzdanost), nepotpunost i nepreciznost, čime se umanjuje podobnost primjene ovog izvora prava.

Sudska praksa i praksa upravnih organa takođe se, od određenog broja autora, smatra izvorom prava. Sudska praksa predstavlja ujednačavanje odlučivanja nižih sudova kroz stavove najviših sudova (najčešće vrhovnog suda) i ona nema karakter formalnog izvora prava. Ona je značajan instrument povećanja stepena pravne sigurnosti i pravičnosti u radu velikog broja državnih organa (sudova i organa uprave). Državni organi koji imaju istu stvarnu nadležnost, a različitu mjesnu nadležnost, mogu, rješavajući pojedinačne slučajeve, donositi i donose različite odluke, koje se ujednačavaju kroz sudsku praksu. Sudska praksa je posebno značajna kod primjene pravnih normi koje sadrže neprecizne pojmove, u dispoziciji ili sankciji.

5. Pojedinačni pravni akti

Pojedinačni pravni akti su značajan dio pravnog poretka, njima se određuje kako treba da se ponaša subjekt prava u određenoj konkretnoj situaciji. Opšte pravne norme, po pravilu, sadrže suviše uopštene zapovjesti za ponašanje subjekata prava u konkretnim situacijama. Na subjekte prava se ne mogu primijeniti sankcije za povredu opšte norme, dok se ne donese pojedinačni pravni akt. Pojedinačni pravni akt se može definisati kao svaki pravni akt kojim se stvara pojedinačna pravna norma ili neki od dijelova pojedinačne pravne norme.

Klasifikacija pojedinačnih pravnih akata se vrši po sadržini i formi. Prema sadržini, pojedinačni pravni akti se dijele na potpune i nepotpune.

Potpuni pojedinačni pravni akti su vrlo rijetki u pravnom poretku, njima se stvara pravna norma u potpunosti (sadrže i dispoziciju i sankciju). Najčešće se pojavljuju u obliku nekog od nepotpunih pojedinačnih pravnih akata (upravnog akta, sudskog akta ili pravnog posla). Razlog što su ovi pravni akti rijetki u pravnom poretku je što se, u pravilu, ne zna da li će biti povrijeđena dispozicija ili ne, i ako bude povrijeđena, iz kojih razloga će se to desiti.

19

Nepotpuni pojedinačni pravni akti sadrže samo jedan elemenat pravne norme – dispoziciju ili sankciju. Ako se nepotpunim pojedinačnim pravnim aktom stvara dispozicija, pojavljuje se u obliku upravnog akta ili pravnog posla, a ako se utvrđuje sankcija, pojavljuje se u obliku sudskog akta.

Upravne akte možemo posmatrati u formalnom smislu i po sadržini. U formalnom smislu, upravni akt je strogo formalan akt koji donosi nadležni organ uprave u zakonom propisanom postupku. Zakonom se organima uprave propisuje nadležnost donošenja određenih akata u upravnom postupku, za čije donošenje se oni osposobljavaju i specijalizuju.

Prema sadržini upravni akti predstavljaju pravne akte kojima se stvaraju pojedinačne dispozicije, na osnovu opštih pravnih normi. Upravni akt sadrži konkretnu naredbu za subjekta prava, određuje mu se način ponašanja. Upravni akt ima karakter jednostranog akta organa uprave, a prema sadržini, po pravilu, ima karakter nepotpunog pojedinačnog pravnog akta (sadrži dispoziciju), mada u manjem broju slučajeva može biti i potpun (da sadrži pored dispozicije i sankciju). U praksi i pozitivnom pravu, umjesto termina upravni akt, koriste se različiti termini prema vrstama upravnih akata (rješenja, zaključci, odobrenja i dr.).

Pravni posao predstavlja pojedinačni pravni akt nedržavnog subjekta (ili nedržavnih subjekata) koji sadrži dispoziciju pravne norme. Pravnim poslom se propisuje ponašanje subjekata koji su stvaraoci pravnog posla, njime se ne mogu stvarati obaveze za treća lica, s obzirom da se za nastanak obaveze po pravnom poslu zahtijeva saglasnost izjave volja subjekta prava. Najčešće, pravni poslovi se primjenjuju u imovinskom pravu.

Pravni poslovi mogu biti jednostrani (nastaju izjavom volje jednog subjekta prava) ili dvostrani (nastaju saglasnom izjavom volja dva subjekta).

Pravni poslovi se takođe mogu klasifikovati na kauzalne i apstraktne, formalne i neformalne, pravne poslove za slučaj smrti i pravne poslove među živima. Za formalne pravne poslovu, da bi bili važeći, zahtijeva se da volja bude izjavljena u propisanoj formi (u pisanom obliku). Po pravilu, pravni poslovi imaju karakter nepotpunih pojedinačnih pravnih akata (sadrže dispoziciju), a rijetko imaju karakter potpunih pojedinačnih pravnih akata (sadrže dispoziciju i sankciju, najčešće kao ugovornu kaznu).

Sudski akt možemo posmatrati u formalnom i materijalnom smislu. U formalnom smislu, sudski akt je svaki akt koji donosi sud, po sudskom postupku u kome se moraju provesti određene radnje. Sudski akt u materijalnom smislu, predstavlja akt kojim se utvrđuje:

- postojanje povrede prava u prošlosti i izriče sankcija za tu povredu (potpuni sudski akt) ili se

- konstatuje da povrede prava u prošlosti nema, te se ne može ni primijeniti sankcija (nepotpuni sudski akt).

Navedeni elementi sudskog akta (utvrđivanje povrede prava u prošlosti i izricanje sankcija) su logičko povezani i sadržani su u svakom sudskom aktu u materijalnom smislu. Rijetko, sudski akt može imati karakter i potpunog pojedinačnog pravnog akta (da sadrži i dispoziciju i sankciju), u kom slučaju, ne predstavlja tipičan sudski akt.

IV PRAVNI ODNOS

20

1. Definicija

Pod pravnim odnosom podrazumijevamo društveni odnos koji je regulisan pravom, odnosno odnos u kojem su subjekti prava obavezni da se ponašaju po pravnim normama. Pravni odnos je društveni odnos između najmanje dva subjekta prava koji jedan prema drugom imaju pravnu obavezu i pravno ovlašćenje, a s obzirom na neki pravni objekt.

Zbog dinamičnosti društvenog života (ljudske svijesti i volje) i raznolikih dejstava spoljašnih uzroka, pravni odnosi imaju karakter dinamičnih društvenih odnosa, u njima stalno dolazi do promjena, jedni odnosi nastaju, drugi odnosi se mijenjaju, a treći prestaju. Pravni odnosi mogu biti uređeni uslovnim ili bezuslovnim pravnim normama (ili jednom opštom i jednom pojedinačnom normom). Osnovni značenjski elementi koji pravne norme pretvaraju u pravne odnose su:

- pravni subjekti,- pravna obaveza,- pravno ovlaštenje i- pravni objekt.

2. Vrste pravnih odnosa

Pravni odnosi mogu biti apstraktni i konkretni. Apstraktni pravni odnos predstavja jedan pojmovni odnos koji postoji isključivo kao skup normativnih značenja, odnosno, opštom pravnom normom postavljenu apstraktnu pravnu obavezu i apstraktno pravno ovlašćenje, između dviju vrsta subjekata prava, a u odnosu na neki apstraktno određen objekat prava (pravni odnos između svih roditelja i njihove djece, koji su jednom opštom pravnom normom označeni kao pravno obavezni i pravno ovlašćeni na izdržavanje).

Konkretni pravni odnos je realni (stvarni) pravni odnos između konkretnih, imenom i prezimenom određenih lica, koja su, kao subjekti prava, nosioci pravnih obaveza i pravnih ovlašćenja, a u odnosu na određeni konkretni pravni objekt (pravni odnos između ovlaštenog i obavezanog S.J. kao kupca i obavezanog i ovlaštenog D.J. kao prodavca određenog automobila za cijenu u iznosu od određene sume novca).

Apstraktni i konkretni pravni odnosi su međusobno povezani. Iako mogu normativno postojati i bez konkretnih odnosa, apstraktni odnosi, da bi bili efikasni, moraju se potvrđivati putem konkretnih odnosa. Konkretni odnosi proizilaze iz apstraktnih odnosa.Pravni odnosi mogu biti jednostrano i dvostrano obavezujući. Jednostrano obavezujuće pravne odnose karakteriše da jedna strana (jedan ili više subjekata prava) ima prema drugoj strani obavezu, a ta druga strana prema prvoj strani ima samo pravno ovlašćenje. Dvostrano obavezujući pravni odnos podrazumijeva pravni odnos u kojem svaka strana prema drugoj strani ima istovremeno pravnu obavezu i pravno ovlašćenje.

21

Prema vrstama objekata na koje su usmjerene pravne obaveze i pravna ovlašćenja, pravni odnosi se mogu klasifikovati kao: građanski, radni, upravni, privredni, radni, krivični, nasljedni, međunarodnopravni i dr.

U zavisnosti od toga da li se zasnivaju na imperativnim normama (normama vlasti) ili na dispozitivnim normama (normama slobodne volje subjekata prava), pravni odnosi se mogu podijeliti na javnopravne (zasnovane na imperativnim normama) i privatnopravne (zasnovane na dispozitivnim normama) odnose.

3. Elementi pravnih odnosa

Pravni teoretičari imaju različite stavove o elementima pravnog odnosa: najveći broj teoretičara smatra da pravni odnos ima dva elementa: ovlaštenje i obavezu, a neki autori navedenim elementima dodaju i subjekte prava i objekte prava. Prva grupa teoretičara smatra da su subjekti prava pretpostavka pravnih odnosa, a da pravni odnosi nastaju povodom objekata prava, zbog čega subjekti prava i objekti prava ne mogu imati karakter elemenata pravnih odnosa.

Pravno ovlašćenje je pravom zaštićena mogućnost jednog subjekta prava da se ponaša na određen način, ono se određuje kao položaj jednog subjekta prava uređen pravnom normom da, u cilju ostvarenja sopstvenog interesa, može (ili mora, ako se radi o nadležnosti) nešto učiniti ili ne učiniti, te da prema drugom subjektu (subjektu obaveze) ima dvostruku moć:

- da od njega zahtijeva neko činjenje, nečinjenje ili davanje, u odnosu na određeni objekat i

- da ga tuži pred nadležnim državnim organom, ako ovaj ne izvrši svoju obavezu.Pravno ovlašćenje predstavlja, u stvari, društvenu moć, odnosno, pravno zaštićene

mogućnosti jednog subjekta prava da nešto čini, ne čini ili da dobije, te njegovu pravom priznatu sposobnost da utiče na ponašanje drugih subjekata prava tako da zahtjeva od njih neki objekat u cilju ostvarenja svog interesa i da ih na to prisili.

Subjektivna prava i nadležnosti su osnovne vrste pravnih ovlašćenja. Subjektivna prava predstavljaju pravna ovlašćenja koja se subjektima prava priznaju u cilju zaštite njihovog vlastitog interesa, a pri tome, u granicama utvrđenim pravom, oni slobodno procjenjuju i odlučuju da li će, kada i kako to ovlašćenje koristiti.

Subjektivna prava mogu imati karakter apsolutnih (ili stvarnih) i relativnih prava. Apsolutna, odnosno, stvarna prava (ius in rem) djeluju prema svim drugim subjektima prava (erga omnes), u njihovom vršenju subjekt prava može od svih drugih subjekata zahtjevati da mu to omoguće, da ga ne sprečavaju u vršenju tog prava. Subjekta prava u vršenju apsolutnih prava štiti pravo u objektivnom smislu (država).

Relativna prava usmjerena su prema određenim subjektima prava (ius in personam, inter partes), subjekt obaveze je tačno i unaprijed određen.

Subjektivna prava mogu biti prenosiva i neprenosiva u zavisnosti od toga da li se pravno ovlašćenje može ili ne može prenijeti na drugog subjekta prava. Neprenosiva subjektivna prava su vezana za ličnost njihovog titulara (roditeljsko pravo, pravo glasa,

22

itd.), a prenosiva subjektivna prava se mogu prenijeti na drugog subjekta prava (nasljeđivanjem i na druge načine) i uglavnom su imovinskog karaktera.Nadležnost je posebna vrsta pravnog ovlašćenja, sa pravom sličnim subjektivnom pravu, s tim da se ono ne ostvaruje u vlastitom, već u tuđem interesu (u interesu subjekta prava u čije ime se nadležnost vrši). Nadležnost se pojavljuje istovremeno i kao ovlaštenje i kao obaveza. Ovaj pravni odnos karakteriše postojanje dva odnosa:

- glavni odnos, u kome jedan subjekt prava vrši prava slična subjektivnim pravima i

- sporedni odnos, u kome se nalazi taj subjekt prava sa onim čije je subjektivno pravo na njega preneseno i u čijem interesu ga vrši (subjekt nadležnosti se ponaša kao subjekt obaveze, zbog čega se mora ponašati uvijek racionalno, razumno).

U pravilu, nadležnost je prenosiva, uz obavezu da se za njeno prenošenje mora zatražiti saglasnost titulara subjektivnog prava.

4. Pravna obaveza

Pod pravnom obavezom se podrazumijeva pravom propisana dužnost određenog subjekta prava da se ponaša na određeni način, da nešto čini ili ne čini. Ona predstavlja položaj jednog subjekta prava određen pravnom normom da mora nešto dati, činiti ili ne činiti drugom subjektu prava (ovlašteniku), te da ga ovlaštenik može tužiti pred nadležnim državnim organom, odnosno može biti prisiljen ili kažnjen ako ne izvrši pravnu obavezu. Pravna obaveza može biti činjenje (facere, s davanjem – dare) ili nečinjenje (non facere).

U pravnom odnosu ne može postojati ovlašćenje bez obaveze, ova dva elementa su dio istog pravnog odnosa, dva međuzavisna normativna značenja.

Pravne obaveze se mogu, kao i pravna ovlašćenja, dijeliti na:- apstraktne pravne obaveze (sastavni dio apstraktnih pravnih odnosa),- konkretne pravne obaveze (sadržane su u konkretnim pravnim odnosima),- jednostrane pravne obaveze,- dvostrane pravne obaveze,- prenosive pravne obaveze,- neprenosive pravne obaveze,- javnopravne pravne obaveze,- privatnopravne pravne obaveze i dr.

6. Pravo na tužbu

Sastavni dio pravnog ovlašćenja (kao element pravnog odnosa) je i pravo na tužbu, što podrazumijeva ovlašćenje za obraćanje nadležnom državnom organu da riješi spor između subjekta subjektivnog prava (ovlaštenog subjekta) i subjekta obaveze, i to:

- da li postoji obaveza i subjektivno pravo,- da li je došlo do delikta i- da prinudi subjekta obaveze na odgovarajuće ponašanje, odnosno da ga kazni.

U teoriji se postavlja osnovno pitanje: da li je pravo na tužbu element subjektivnog prava ili predstavlja posebno subjektivno pravo, povezano sa subjektivnim pravom koje se tužbom štiti. Na navedenom pitanju izgrađena su dva stava:

23

- da pravo na tužbu nije posebno subjektivno pravo, već je samo poseban element subjektivnog prava i

- da pravo na tužbu, kao posebno individulano procesno subjektivno pravo, egzistira uporedo sa subjektivnim pravom, a ponekad, nezavisno od subjektivnog prava koje je predmet zaštite.

Pravo na tužbu, u širem kontekstu, može se posmatrati u okviru relacija između materijalnog i procesnog prava, pri čemu, je formalno pravo instrumentalnog karaktera u odnosu na materijalna prava.

7. Zloupotreba subjektivnog prava

Pod zloupotrebom pravnog ovlašćenja podrazumijeva se pravna situacija u kojoj se vršenjem jednog pravnog ovlašćnja može dovesti do ugrožavanja jednakog pravnog ovlašćenja drugog subjekta prava, odnosno, vršenjem određenog pravnog ovlašćenja nanosi se šteta drugim subjektima prava.

U odnosu na zloupotrebu pravnih ovlašćenja u teoriji se koriste različiti kriterijumi, i to: subjektivni, objektivni i vrijednosni. Subjektivna teorija zasniva se na stavu da je subjektivni (psihički) momenat nužan za postojanje zloupotrebe subjektivnog prava (namjera da se drugom subjektu prava nanese šteta), a objektivna teorija zasniva se na činjenici nastanka štete (objektivna okolnost), kao uslovu za postojanje zloupotrebe subjektivnog prava. Mana subjektivne teorije polazi od činjenice da je namjeru zloupotrebe pravnog ovlašćenja teško dokazati, a kod objektivne teorije se ne vodi računa o titularima subjektivnog prava.

Subjektivna i objektivna teorijska koncepcija zloupotrebe subjektivnog prava predstavljaju jednostrane pristupe ovom pitanju, te je definisana vrijednosna teorija zloupotrebe subjektivnog prava koja uzima u obzir i subjektivni (psihički) i objektivni momenat, čime se došlo do opšteograničavajuće norme koja sankcioniše zloupotrebe subjektivnog prava. Zloupotreba postoji kada se vršenjem subjektivnog prava drugom subjektu prava nanese veće šteta (zbog oštećenja prava drugog subjekta) od one koja bi nastala nevršenjem subjektivnog prava.

8. Zloupotreba nadležnosti

Nadležnost se sastoji istovremeno iz ovlašćenja i obaveze. Zloupotreba nadležnosti se najčešće dešava na dva načina:

- kao zloupotreba subjektivnog prava (s obzirom da nadležnost sadrži ovlašćenja), sukob dva subjektivna prava i

- kada subjekt nadležnosti ne vrši nadležnost u interesu subjekta čije interese treba da štiti (državne ili opšte interese), čime on ne postupa na način kako bi subjekt u ime kojeg vrši nadležnost postupao.

Kada državni organ zloupotrebljava nadležnost (zloupotreba vlasti, zloupotreba službenih ovlašćenja) je od posebnog značaja, a posmatra se, najčešće, subjektivistički, da je nastala u slučaju kada ovlašćenje nije korišteno u interesu službe, već u nekom

24

drugom cilju. Zloupotreba vlasti je posebno izražena u slučaju diskrecione vlasti (načelo cjelishodnosti osnova ovlašćenja).

9. Pravne činjenice

Pravne činjenice možemo definisati kao sve činjenice što ih pravne norme postavljaju kao uslov za nastanak, promjenu ili prestanak pravnih odnosa (pravnih ovlašćenja i pravnih obaveza).

Za razliku od običnih činjenica, koje nisu pravne pojave, pravne činjenice su određene pravom i spadaju u specifične pravne pojave.

Prirodni događaji predstavljaju činjenice koje nastaju nezavisno od ljudske volje (prirodna smrt, protok vremena, viša sila i dr.) i koje hipoteze pravne norme čini uslovima za nastanak, promjenu ili prestanak pravnog odnosa.

Ljudske radnje su činjenice koje se zasnivaju na ljudskoj volji i svijesti (podnošenje tužbe, žalbe ili zahtjeva, krađa, zaključenje ili neizvršenje ugovora i dr.), a u pravnoj normi predstavljaju uslove za nastanak, promjenu ili prestanak pravnog odnosa. Ljudske radnje mogu biti pravno dozvoljene (ova klasifikacija se ne može primijeniti kod prirodnih događaja) i one predstavljaju sadržaj određenja delikta (sekundarna hipoteza).

Ljudske radnje, u sadržajnom smislu, mogu biti tjelesne ili psihičke radnje subjekta prava. U konretnom pravnom odnosu, pravne činjenice se spoznaju neposrednim zapažanjem i izvođenjem dokaza, a u apstraktnom pravnom odnosu - pronalaženjem i tumačenjem opšte pravne norme.

Pravne činjenice se mogu podijeliti na pravne akte i ostale radnje, te na radnje saglasne pravu i radnje suprotne pravnom poretku (delikti).

Protok vremena je jedna od najvažnijih pravnih činjenica, usljed koje nastaju ili prestaju pravni odnosi. Održaj podrazumijeva pravnu činjenicu na osnovu koje se protekom vremena određena prava stiču, ili nastaju određeni pravni odnosi (dolazi do nastanka određenog pravnog ovlašćenja). Zastarjelost podrazumijeva pravnu činjenicu na osnovu koje se, protekom određenog roka, gubi samo pravo ili pravo na tužbu (pravo na prinudno ostvarenje prava, iako bi se u datom periodu, objektivno moglo vršiti).

Pravna ovlašćenja (subjektivno pravo) postoje da bi se vršila, odnosno, ostvarivala. Nesaglasnost između pravnog poretka i društvene stvarnosti nastaje ako subjekti prava ne koriste svoje subjektivno pravo u određenom vremenu, kada ono, usljed proteka dužeg vremena, zastarjeva, gubi se ovlašćenje primjene ili zaštite nekog prava. Zastarjela prava se gube uvijek iz pravnog poretka, ona mogu preći na drugog subjekta prava (sticanje prava svojine od strane subjekta prava koji je to pravo vršio u vrijeme dok njegov titular nije vršio svoje subjektivno pravo). Održajem, koji podrazumijeva sticanje ovlašćenja na osnovu dugog vršenja, pravo se prilagođava društvenoj stvarnosti. Postoje ovlašćenja koja se ne mogu steći održajem. Zastarjelost teče samo onda ako određeni subjekt prava ima mogućnost da svoja subjektivna prava vrši, ali to ne čini, a ne teče kada nije u objektivnoj mogućnosti da ih vrši (elementarna nepogoda i drugi oblici više sile i dr.).

10. Subjekti prava

25

Pravni odnosi nastaju među ljudima i društvenim organizacijama, koji zajedničkim imenom, nazivamo licima (fizičkim i pravnim) koja imaju svojstva subjekata prava. Da bi određeno lice moglo biti subjekat prava, potrebno je:

- da mu pravni poredak dodijeli određeni obim prava i obaveza, nezavisno od njegove volje, odnosno svijesti i

- da je sposobno da bude nosilac prava i obaveza.Subjekti prava mogu biti fizička i pravna lica. Ljudi kao pojedinci, fizička lica,

kao subjekti prava, stiču prava i obaveze na dva načina: nezavisno od svoje volje i svijesti i realizacijom svoje volje. Ljudi međusobnim udruživanjem obrazuju različite društvene tvorevine, a u cilju ostvarivanja na pravu zasnovanih individualnih i zajedničkih ( društvenih) interesa. Tim društvenim tvorevinama (asocijacijama) pravni poredak priznaje svojstva subjekata prava. Fizička i pravna lica, kao subjekti prava, imaju pravnu sposobnost koja, u stvari, predstavlja sposobnost određenog subjekta da bude nosilac prava i obaveza (svojstvo subjekta prava).

Pravnu sposobnost fizička lica stiču rođenjem. Ovaj univerzalni stav ima i određenih izuzetaka, i to:

- fizička lica mogu pravnu sposobnost steći i prije rođenja (začeto dijete se smatra rođenim i prije rođenja, ako je to u njegovom interesu – fikcija iz rimskog prava) i

- u ranijim, istorijskim, etapama društvenog razvoja određene kategorije ljudi (robovi) bili su objekti, a ne subjekti prava.

Fizičko lice trenutkom fizičke smrti ili u slučajevima pretpostavljene smrti (sudskim proglašenjem nestalog lica za umrlo) gubi pravnu sposobnost, odnosno, svojstvo subjekta prava).

Od pravne sposobnosti fizičkog lica, treba razlikovati njegovu poslovnu sposobnost, što podrazumijeva sposobnost da se svojim vlastitim izjavama volje (svjesno) preuzimaju obaveze i ostvaruju prava (zasnivaju, mijenjaju ili prekidaju pravni odnosi). Poslovna sposobnost može biti potpuna i djelimična (nepotpuna). Potpuna poslovna sposobnost se stiče punoljetstvom (određenim uzrastom), a djelimična (nepotpuna) prije punoljetstva (sklapanje braka, zasnivanje radnog odnosa).

Poslovna sposobnost određenom licu se može, u sudskom postupku, oduzeti potpuno ili djelimično, ako je zbog bolesti nesposobno za rasuđivanje ili svojim postupcima ugrožava svoja prava i interese, odnosno prava i interese drugih lica.

Pored pravne i poslovne sposobnosti, u teoriji se navode i politička (vezana za aktivno i pasivno biračko pravo) i deliktna sposobnost (sposobnost za izvršenje delikta i odgovornost za deliktne radnje). Politička sposobnost se stiče punoljetsvom, a deliktna sposovnost takođe punoljetstvom, s tim da djelimična deliktna sposobnost se može steći i ranije.

Iako fizička lica (ljudi), kao subjekti prava, imaju karakter pravnih lica, pod pojmom pravno lice podrazumijeva se određena društvena tvorevina (asocijacija) koju karakteriše:

- da je organizovan kolektiv ljudi s određenom imovinom,- da je kolektiv organizovan radi ostvarivanja određenih ciljeva, odnosno interesa

i- da mu pravni poredak priznaje pravnu i poslovnu sposobnost samostalnog

subjekta prava (radi postizanja ciljeva zbog kojih je osnovan).

26

Pojam pravnog lica se u savremenom obliku, javlja sredinom devetnaestog vijeka i u pravnoj teoriji do danas je predmet stalnih polemika i osporavanja. Danas je pravno lice opšteprihvaćen pojam u pravu, razlikuje se od fizičkog lica koje ima tjelesnu i duhovnu individualnost, a pravna lica nemaju ta svojstva. Ta svojstva subjekta prava pravna lica „pozajmljuju“ od svojih članova, fizičkih lica.

Razvojem ekonomskih odnosa u društvu, pravna lica su dobijala sve veći značaj, tako da danas predstavljaju mnogobrojne i značajne subjekte prava, predstavljaju osnovu savremene društvene stvarnosti.

Iako među teoretičarima potoje različiti stavovi o elementima pravnih lica, preovladavaju shvatanja da su glavni elementi pravnih lica: cilj, sredstva, članstvo, organi, statut, jedinstvenost i identitet. U teoriji se pravi razlika između opštih i posebnih elemenata pravnih lica, pri čemu opšte elemente posjeduju sva pravna lica (organizaciono jedinstvo, priznati pravni subjektivitet, identitet), a veći ili manji broj posebnih elemenata posjeduje svako pravno lice.

Obim pravne sposobnosti pravnih lica je različit i zavisi od njegovog cilja (djelatnosti), a neka subjektivna prava koja imaju fizička lica (pravo glasa, roditeljsko pravo), pravna lica ne mogu imati.

Zbog mnogobrojnosti i različitosti pravnih lica, postoji mogućnost njihovih različitih podjela. Tako postoji podjela pravnih lica na udruženja i ustanove. Udruženje čini grupa lica, odnosno članova, koji su udruženi u cilju ostvarivanja nekog njihovog zajedničkog cilja, karakteriše ih personalni supstrat, predstavljaju ga njegovi članovi, a služi se imovinom da bi ostvarilo svoje ciljeve.

Ustanove su pravna lica u kojoj lica ostvaruju ciljeve koji služe imovini, karakteriše ih imovina, a ne lica (ljudi).

Pored navedene podjele, kao pravna lica postoje i fondovi, fondacije i zadužbine. Za osnivanje zadužbine, kao dobrotvorne ustanove koju osniva fizičko ili pravno lice (ili više fizičkih ili pravnih lica) svojom izjavom volje, potrebno je:

- da postoji jasna izjava volje o namjeri njenog osnivanja,- da je određena svrha (cilj) zadužbine, da postoji neophodna imovina potrebna za

ostvarivanje cilja osnivanja i- da postoji odobrenje nadležnog organa.

Fondacije su dobrotvorne ustanove koje, u pravilu, osnivaju pravna (a ne fizička) lica, a fondovi su pravna lica kojima mogu upravljati (raspolagati) sva fizička ili pravna lica.

Pravna lica mogu biti javnopravna i privatnopravna lica. Javnopravna lica su država, dijelovi države sa određenim subjektivitetom (federalne jedinice, državni organi, jedinice regionalne ili lokalne samouprave i dr.), a privatnopravna lica mogu biti komercijalna (profitna, osnovana u cilju ostvarenja profita obavljanjem privrednih – komercijalnih djelatnosti) i nekomercijalna (neprofitna, koja se ne osnivaju za obavljanje profitnih, privrednih djelatnosti).

U pravnoj teoriji postoje različita gledanja u odnosu na pravnu i poslovnu sposobnost pravnih lica. Pravna lioca su subjekti prava, mogu biti nosioci prava i obaveza kao i ljudska bića. Međutim, za razliku od ljudskih bića koja mogu biti nosioci gotovo svih prava i obaveza (univerzalna pravna sposobnost), pravna lica mogu biti nosioci prava i obaveza koji odgovaraju cilju (djelatnosti) zbog koga je jedno pravno lice

27

priznato (osnovano) i zbog koga postoji. Pravna lica mogu stupati samo u one pravne odnose koji su određeni ciljem njihovog postojanja (poslovne djelatnosti).

Pravna sposobnost pravnog lica je unaprijed detaljno određena pravnim normama. Pravna sposobnost pravnog lica ne uključuje prava i obaveze koje pretpostavljaju subjekta prava koji ima ljudsku individulanost (porodično pravo), ali istovremeno, u određenim aspektima, šira je od pravne sposobnosti ljudi (fizičkih lica), jer može imati i prava prema svojim članovima. U pravilu, pravna sposobnost pravnih lica je definisana pravnom normom (zakonom, statutom ili drugim pravnim aktom).

U pravnoj teoriji postoje različiti stavovi o poslovnoj sposobnosti pravnih lica, i to od onih koji negiraju njihovu poslovnu sposobnost (zbog nedostatka volje koja je svojstvena fizičkim licima) do onih koji, polazeći od pravnog lica kao realnosti, smatraju da ono ima svoju volju formiranu na osnovu volje njegovih članova, a koja se kvalitetno razlikuje od mehaničkog zbira volja njegovih članova. Ovo poslednje shvatanje je opšteprihvaćeno, mada postoje određene dileme u odnosu između pravnih lica i njegovih organa. Radnje koje, prema pravu, treba da vrši pravno lice, njegova ovlaštenja (nadležnosti) i obaveze, vrše njegovi organi – fizička lica, kao svoju nadležnost. Između pravnog lica i njegovog organa, fizičkog lica uspostavljen je odnos koji se sastoji:

- u ovlašćenju pravnog lica da od određenog subjekta (koji je njegov organ) zahtjeva da svoja ovlašćenja vrši i

- u obavezi tog lica da to ovlašćenje vrši.U pogledu granice navedenih ovlašćenja, postoje različiti teorijski pristupi, od

stare mandatne teorije, koja polazi od teze da su organi pravnog lica njegovi punomoćnici (punovažni su samo oni poslovi izvršeni u granicama punomoćja) do deliktne teorije, koja polazi od stava da je pravno lice realnost, koja se zasniva na faktičkom odnosu, na činjenici postojanja organizacije.

Postojanje pravne i poslovne sposobnosti pravnih lica, predstavlja društvena, a ne prirodna svojstva pravnih lica. S obzirom da ona ne mogu neposredno biti nosioci poslovne sposobnosti, umjesto njih poslovne aktivnosti vrše njihova službena lica (ljudi), a pravne radnje tih službenih lica smatraju se radnjama samog pravnog lica. Službena lica se smatraju zakonskim predstavnicima pravnog lica, ali taj odnos predstavlja novi kvalitet: nije zastupanje jednog lica drugim, već znači predstavljanje cjeline (pravnog lica) njegovim dijelom (službenim licem, odnosno organom). Službena lica (organ) pravnog lica predstavljaju pravno lice, nosioci su prava i obaveza u ime i za račun pravnog lica kao cjeline.

Pravna lica odgovaraju za radnje svojih organa (deliktna sposobnost) ako su te radnje izvršene u okviru ovlašćenja tih organa.

10. Objekti prava

Objekt prava predstavlja sve ono čemu je usmjereno subjektivno pravo, ona materijalna, duhovna ili vrijednosna dobra zbog kojih subjekti prava ulaze u pravne odnose. Oni predstavljaju sponu, razlog ili povod, koji povezuje subjekte prava u pravne odnose.

Objekti prava su: stvari, lična dobra, ljudske radnje i proizvodi ljudskog duha. Čovjek kao objekt prava je istorijska kategorija (robovlasnički period), međutim, neka pitanja iz savremenog doba, vezana za čovjekovu ličnost (prekid trudnoće, eutanazija,

28

trgovina dijelovima ljudskog tijela i slično) otvara pred pravom i drugim naučnim disciplinama nova pitanja na koja još nisu nađeni potpuni odgovori.

11. Nastanak, mijenjanje i prestanak pravnih odnosa

Zbog dinamičnosti društvenih odnosa koji su regulisani pravnim normama, značajno je odgovoriti na pitanje nastanka, mijenjanja i prestanka pravnih odnosa. Pravni odnosi nastaju kada jedna pravna norma počne obavezivati dva subjekta prava, a prestaje da postoji kada prestane navedena obaveza, kada prestane jedan pravni odnos, a nastane drugi.

U pogledu nastanka pravnog odnosa, razlikujemo uslovne i bezuslovne pravne norme. Ako pravni odnos nastaje na osnovu bezuslovne norme, on nastaje čim ona stupi na snagu, čim počne da važi, neposredno na osnovu nje, a ako se radi o uslovnoj pravnoj normi, pravni odnos nastaje tek kada se ispuni uslov propisan pravnom normom, nezavisno od momenta kada ona počne da važi. U pogledu prestanka pravnog odnosa, ne postoji razlika između uslovnih i bezuslovnih pravnih normi.

IV TUMAČENJE PRAVA

Tumačenje prava (hermeneutika) označava postupak kojim se nešto želi učiniti jasnim, shvatljivim, razumljivim, vještina razmijevanja ili tumačenja riječi, rečenica, tekstova. Vremenom, hermeneutika je od praktične vještine tumačenja prerasla u teorijsku disciplinu koja u velikoj mjeri prevazilazi okvire praktičnog tumačenja proizvoda jezika i doseže u suštinu pravnih odnosa.

Tumačenju određene pojave prethodi njeno razumijevanje, da bi se nešto tumačilo, potrebno ga je prethodno razumjeti, pa se u teriji često hermeneutika poistovjećuje sa teorijom razumijevanja.

Tumačenje prava je staro koliko i pravo. Potreba za tumačenjem prava proističe iz činjenice da pravne norme predstavljaju psihičke tvorevine njihovih stvaraoca, te da bi proizvele dejstvo, da bi bile primijenjene, moraju biti saopštene ostalim subjektima prava korištenjem nekog sredstva, koje, kao nosilac značenja, povezuju svijest stvaraoca pravne norme i svijest ostalih subjekata prava. Stvaralac pravne norme normu pretvara u znak, a ostali subjekti prava tumačenjem tih znakova saznaju sadržaj pravne norme.

Tumačenje prava, kao jedna od vrsta tumačenja znakova uopšte, predstavlja utvrđivanje pravog (tačnog) značenja pravnih normi. Pravne norme se mogu izražavati raznim znakovima, ali po pravilu se izražavaju jezikom, ili, ako se izražavaju drugim znacima oni se opet svode na jezik, a time se i drugi oblici tumačenja svode na jezičko tumačenje.

29

Bez tumačenja pravo se, kao psihička tvorevina njegovog stvaraoca, ne može saznati, tumačenje pretvara pravnu normu u materijalno pravo. Tumačenje prava je svakodnevna djelatnost lica koja rade sa pravnim normama, posebno pravnika, i najčešće se svodi na neprimjetne aktivnosti, sve dok se ne pojave problemi koji su posljedica same prirode pravne norme i nemogućnosti svijesti različitih subjekata prava (stvaraoca pravne norme i drugih subjekata prava) da direktno komuniciraju.

Pravne norme, po pravilu, imaju tri moguća značenja (sadržaja):- značenje koje joj pridaje njen stvaralac,- značenje koje ima po samim upotrebljenim znacima i- značenje koje joj pridaje njen tumač.

Rijetko se sva tri značenja poklapaju, rijetko su istovjetna, mnogo češće su različita. Do pravog (tačnog, ispravnog) značenja dolazi se tumačenjem prava.

Razni subjekti prava mogu tumačiti pravo. Polazeći od dejstva i posljedica tumačenja, razlikujemo državne i nedržavne tumače prava. Ako tumači prava vrše tumačenje kao svoju nadležnost (ovlašćenje), tada to tumačenje ima i određenu obaveznost (tumačenje sudskih i upravnih organa) prema drugim subjektima prava. Državni tumači – tvorci normi mogu vršiti i autentično (interpretativno) tumačenje koje se, od strane nekih teoretičara prava, i ne smatra tumačenjem u pravom značenju, već se radi o stvaranju prava (interpretativne norme).

Pravo mogu tumačiti i nedržavni subjekti, i to u postupku primjene pravnih normi. Takvo tumačenje nema karakter obaveznog, kao tumačenje državnog organa. U ovu grupu tumačenja poseban značaj ima naučno tumačenje (tumačenje pravne nauke) zbog autoriteta samog tumača.

Proces tumačenja prava prolazi kroz više faza. U prvoj fazi, utvrđuje se jezičko značenje pravne norme (s obzirom da su pravne norme u pravilu pisane) na osnovu pravila jezika. Nakon jezičkog tumačenja pristupa se primjeni drugih oblika tumačenja (logička, istorijska, sistematska i ciljna). Ako se korištena tumačenja podudaraju, tumačenje je završeno, a ako se razlikuju, vrši se ispitivanje jezičkog tumačenja ako je ono nejasno, čime se dobija ispravno (istinito) značenje određene pravne norme.

1. Jezičko tumačenje prava

Jezičko tumačenje prava predstavlja utvrđivanje značenja (sadržaja) pravne norme upotrebom pravila jezika zasnovanih na nauci o jeziku. Jezičko tumačenje može biti leksičko (tumačenje riječi), gramatičko (tumačenje skupova riječi), sintaksičko (tumačenje rečenica i dijelova rečenica) i interpunkcijsko (tumačenje interpunkcijskih znakova).

Rezultat jezičkog tumačenja pravne norme može biti:- njeno jasno i precizno jezičko značenje (u jednostavnim, a rijetkim slučajevima), - da norma ima više mogućih značenja (neodređenost norme) i- da norma ima besmislen značaj (besmislenost norme),

Pravne norme mogu biti nejasne iz objektivnih i subjektivnih razloga. Najučestaliji subjektivni razlog je nepoznavanje pravila jezika od strane stvaraoca ili tumača pravne norme. Objektivni razlozi se nalazi u osobinama samog jezika kao nosioca značenja, a naročito nesavršenost jezika i njegovo siromaštvo u odnosu na misli čije sadržaje treba da saopšti.

30

Jezičko tumačenje zasniva se na pravilima nauke o jeziku uz uvažavanje posebnih pravila:

- svaki jezički znak ima svoje sopstveno značenje i ulogu u tekstu (nije suvišan, neznačajan i zanemarljiv),

- ako određeni znak ima više značenja, polazi se prvenstveno od uobičajenog i normalnog značenja, glavnog, a ne sporednog i izuzetnog značenja.

Kod tumačenja pravnih pojmova (riječi iz stručnog pravničkog jezika), važe posebna pravila:

- posebno pravno značenje pojmovima treba davati samo ako postoje za to opravdani razlozi,

- pravo značenje je uvijek opšte pravno značenje koje se primjenjuje u svim granama prava,

- posebno pravno značenje (važno samo za jednu granu prava) koristi se izuzetno, kada zato postoje pouzdani razlozi,

- značenja pojedinih pravnih pojmova određena u samom pravnom aktu obavezna su u tumačenju i

- dosljednost u tumačenju (istim znacima, bez posebno čvrstih razloga, ne smiju se davati različita značenja).

Ako se jezičkim tumačenjem ustanovi samo jedno značenje pravne norme, precizno i jasno, smatra se da je tumačenje završeno. Međutim, ako se jezičkim tumačenjem pravne norme ustanovi više mogućih značenja ili ako samo jedno jezičko tumačenje nije dovoljno jasno, primjenjuju se drugi oblici pravnog tumačenja.

2. Logičko tumačenje

Logičko tumačenje pravne norme sastoji se u utvrđivanju smisla teksta uz upotrebu logičkog mišljenja, odnosno, predstavlja utvrđivanje značenja pravne norme primjenom logike na značenja dobijena drugim oblicima tumačenja (jezičkim, sistematskim, istorijskim i ciljnim). Pod pravilima logike podrazumijevamo uputstva za ispravno (tačno) zaključivanje koje utvrđuje nauka o logici, naučna disciplina koja proučava način i postupak zaključivanja.

Primjenom pravila logike dolazi se do dva moguća logička tumačenja prava:- do provjere logičke ispravnosti, logičke mogućnosti značenja pravne norme

dobijene drugim oblicima pravnog tumačenja i- do dobijanja značenja koje nije neposredno i izričito sadržano u pravnoj normi,

već se do njega dolazi pravilima logike (posebnim postupcima zaključivanja).Prvo pravilo logičkog tumačenja prava je veoma pouzdano i zasniva se na

logičkom pravilu o neprotivrječnosti iskaza, utvrđuje se da je pravna norma logički ispravna, da je njen iskaz neprotivrječan i logički moguć. Logičko tumačenje u ovom slučaju je završeno.

Logičkim tumačenjem se može utvrditi protivrječnost pravne norme, i to:- da je pravna norma protivrječna unutar sebe,- da je protivrječna sa drugom pravnom normom iz istog pravnog akta ili- da je protivrječna sa pravnom normom iz odvojenog (drugog) pravnog akta.

Logičkim tumačenjem prava, značenje pravne norme se obogaćuje, upotpunjuje i proširuje upotrebom znakova logičke nauke. Logičko tumačenje se izvlači iz jezičkog

31

sadržaja pravne norme, koji nije u njoj izričito naveden, ali se podrazumijeva i ne protivrječi tom sadržaju.

3. Sistematsko tumačenje prava

Sistematsko tumačenje prava zasnovano je na sistemu prava, njime se utvrđuje istinito (pravo) značenje pravne norme pomoću njenog povezivanja sa drugim pravnim normama u pravnom poretku, odnosno, sistemu prava. Navedeno povezivanje pravnih normi se može vršiti upotrebom tri kriterijuma:

- na osnovu mjesta donošenja, - na osnovu vremena donošenja i- na osnovu smisla pravne norme.

Pod sistemom prava podrazumijevamo jednu sinhronizovanu (harmoničnu) cjelinu u kojoj su pravne norme međusobno povezane, u kojoj one dobijaju cjelovit smisao kroz povezivanje sa ostalim pravnim normama u pravnom poretku. Sistematskim tumačenjem prava utvrđuje se:

- mjesto koje pravna norma zauzima u pravnom poretku (sistemu prava), odnosno njena usaglašenost sa višom pravnom normom (ispitivanje njene zakonitosti) i

- smisao koji pravna norma ima u cjelini pravnog sistema (sličnost sa pravnim normama istog organa ili organizacije, pravne grane ili pravne oblasti).

Sistematskim tumačenjem prava štite se osnovni principi pravnog poretka i pravnog sistema. Primjenjuje se prije početka primjene pravne norme ili u toku procesa primjene, ako se utvrdi da je, u međuvremenu, stupila na snagu neka viša norma drugačijeg sadržaja, pa tumačenje treba zamijeniti donošenjem nove, niže pravne norme.

Sistematskim tumačenjem otkrivamo značenje određene pravne norme međusobnim povezivanjem i dopunjavanjem elemenata te pravne norme, sadržanih u različitim odredbama ili povezivanjem te pravne norme i njenim razjašnjavanjem pomoću drugih pravnih normi iz pravnog sistema.

Sistematsko tumačenje prava možemo posmatrati u užem i širem smislu. Sistematskom tumačenju pravne norme u užem smislu pristupa se kada ni jezičko ni logičko tumačenje ne dovedu do zaključaka koji bi poslužili za tumačenje pravne norme, traži se smisao jezičnog znaka u njegovoj povezanosti sa drugim znacima u istoj normi ili sa onima koji su sadržani u drugim pravnim aktima ili se nastoje ukloniti protivrječja između pravnih odredaba. Pod sistematskim tumačenjem prava u širem smislu podrazumijeva se i upotreba analogije za popunjavanje pravnih praznina, te pozivanje na opšta pravna načela.

4. Istorijsko tumačenje prava

Pravo, kao i svaka druga društvena pojava, ima istorijski karakter. Svaka pravna norma ima svoj razvoj i mijenja se i bez poznavanja njenog razvoja i njenih promjena ne možemo pravilno i potpuno saznati njeno značenje u trenutku tumačenja, koji je vremenski udaljen od trenutka njenog stupanja na snagu. Istorijskim tumačenjem prava utvrđuje se značenje pravne norme ispitivanjem uticaja različitih društvenih okolnosti na donošenje pravnih normi i uslovi i razlozi za promjene koje su se pravnoj normi desile do momenta tumačenja.

32

Istorijsko tumačenje prava se može posmatrati i kao pomoćno sredstvo ciljnog (subjektivnog) tumačenja prava, a sastoji se u poređenju određene pravne norme sa prethodnim pravnim normama o istom odnosu ili u ispitivanju radnih (pripremnih) materijala (prednacrta, nacrta, prijedloga) za donošenje tumačene pravne norme.

Istorijsko tumačenje prava se može posmatrati u užem i širem značenju. U užem značenju, istorijsko tumačenje prava podrazumijeva genetičko ili razvojno tumačenje pravne norme koje se ograničava na materijale koji su korišteni u postupku donošenja pravne norme, odnosno na motive koji su potakli stvaraoca prava da usvoji pravnu normu u određenom tekstu. U žirem značenju, ovaj oblik tumačenja prava uključuje i širi društveni kontekst – razvoj društvenih organizacija i odnosa koji stvaraju potrebu pravnog regulisanja u određenoj oblasti.

5. Ciljno (teološko) tumačenje prava

Ciljnim (teološkim, objektivnim, funkcionalnim) tumačenjem prava utvrđuje se cilj pravne norme (grči: telos znači cilj), traži se odgovor na pitanje: čemu pravna norma služi, a ne šta je njime stvaralac prava želio postići. Ovo tumačenje ima zadatak da podrobnije ispita krajnji cilj pravne norme i njenu povezanost sa opštim ciljevima pravnog poretka, pri čemu se polazi od principa da ciljevi konkretnih pravnih normi moraju služiti ostvarivanju ciljeva pravnog poretka. Ciljnim tumačenjem prava konačno se dolazi do zaključka o najboljem značenju pravnih normi, svi ostali oblici tumačenja prava trebaju mu biti podređeni. Ovo tumačenje polazi od principa da je od svih mogućih značenja pravne norme, najbolje ono značenje koje najpotpunije ostvaruje njen cilj, svrhu njenog postojanja.

Kod ciljnog tumačenja prava otvaraju sa značajna pitanja: ko donosi odluku o tome šta je cilj pravne norme i koja značenja će se dati pojedinim pojmovima (izrazima ili riječima) sadržanim u pravnoj normi. Povodom navedenih pitanja, nastali su subjektivno (ciljno) i objektivno (ciljno) tumačenje prava. Subjektivno (ciljno) tumačenje pravo značenje pravne norme zasniva na onome što su njeni stvaraoci njome željeli postići, a objektivno (ciljno) tumačenje kao pravo značenje pravne norme smatra ono koje društvo postavlja pred normom kao cilj u vrijeme njene primjene, nezavisno od cilja koji su željeli postići njeni stvaraoci. U pravnoj teoriji i praksi uobičajeno se smatra da je ispravnije primjeniti objektivno (ciljno) tumačenje na one pravne norme kod kojih su ciljevi, postavljeni od strane njenih stvaralaca, protekom vremena, više ili manje zastarjeli.

6. Statičko i evolucionističko tumačenje prava

Statičko i evolucionističko tumačenje pravne norme razlikuju se u pogledu značaja prilagođavanja pravne norme nastalim društvenim promjenama od momenta donošenja do momenta njenog tumačenja i primjene. Statičko tumačenje prava polazi od smisla i značenja pravne norme u trenutku kada je ona donesena, a evolucionističko tumačenje polazi od smisla i značenja pravne norme u trenutku njenog tumačenja ili primjene, polazeći od pretpostavke da se taj smisao mijenja (evoluira) od momenta njenog donošenja do momenta primjene.

33

Evolucionističko tumačenje pravne norme ima daleko širu primjenu od statičkog, ono normu prilagođava nastalim društvenim promjenama, osavremenjava je i doprinosi elastičnosti i fleksibilnosti pravnog sistema.

Evolucionističko tumačenje prava se može posmatrati sa subjektivnog i objektivnog stanovišta. Kod subjektivnog stanovišta, njen tumač odgovara na pitanje kakav bi značaj pravnoj normi dao njen stvaralac u okolnostima koje su nastupile nakon njenog donošenja, a kod objektivnog stanovišta tumač pravne norme cijeni njen aktuelni značaj i prilagođenost aktuelnim potrebama društva, smatrajući kao drugorazredno pitanje volju stvaraoce pravne norme, ili je uopšte ne razmatra.

Evolucionističko tumačenje nekontrolisanom primjenom može dovesti i do pravne situacije u kojoj tumač pravne norme volju njenog tvorca postepeno mijenja svojom voljom i tako faktički mijenja i njen sadržaj, odnosno, postaje neovlašteni zakonodavac.

Pravna norma ima socijalno - istorijsko biće relativno nepromijenljivog karaktera, ali ne toliko kruto da se ne bi prilagođavalo (pojmovno i praktički) nastalim društvenim promjenama. Ona traju koliko i društveni odnos koji uređuje, prestankom tog odnosa i ona postaje beskorisna, prestaje, a time i njeno evolucionističko tumačenje.

7. Pravo značenje pravne norme

Između više različitih značenja određene pravne norme, pred njenom primjenom postavlja se pitanje koje od tih mogućih značenja treba smatrati pravim (istinitim, ispravnim) značenjem. Izbor pravog znečenja pravne norme između više mogućih jezičkih značenja može se izvršiti:

- vezanim pravnim tumačenjem i- slobodnim pravnim tumačenje.

Vezanim pravnim tumačenjem smatra se da je pravo tumačenje određene pravne norme u okviru njenih jezički mogućih značenja (ako ih ima više), a slobodnim pravnim tumačenjem smatra se pravim značenjem određene pravne norme ono značenje koje tumač smatra pravilnim, nezavisno od toga da li je ono i jezički moguće. Slobodno pravno tumačenje se ne može prihvatiti jer ono nije rezultat tumačenje sadržaja određene pravne norme, već se tumač pretvara u stvaraoca nove pravne norme.

Pravo značenje određene pravne norme može biti samo jezički moguće značenje i to ono koje je objektivno i evolucionističko. Ovako definisano jezičko značenje može biti jasno ili nejasno. Ako je jezičko značenje pravne norme nejasno, potrebno ga je pojasniti u cilju otklanjanja nejasnoća, što se postiže ispravljanjem jezički nejasnog značenja pravne norme. U ovom slučaju mogu biti tri pravne situacije:

- slučaj pravne praznine (nejasno značenje ne govori ništa o onome o čemu treba da govori),

- kada je pravna norma besmislena (prema pravilima jezika ili je bez smisla zato jer je protivrječna drugim pravnim normama sa kojima treba da bude neprotivrječna) i

- kada pravna norma ima više jezički mogućih značenja.

34

Kod postojanja omaške, koja je najjednostavniji slučaj ispravljanja jezičkog značenja, jezičko značenje nije nejasno (nije sporno), ali je primjena pravne norme takvog sadržaja nemoguća (npr. rok 31. april). U ovom slučaju, ispravljanje omaške se vrši tehničkim radnjama (ovlašteno lice vrši ispravku omaške u pravnoj normi i saopštava ispravku na način kako je pravna norma javno objavljena. Ispravka omaške u pravnoj normi djeluje unazad, od momenta stupanja pravne norme na snagu).

U pravnoj situaciji u kojoj se ni jedna pravna norma svojim jezičkim značenjem ne odnosi na određen konkretan društveni interes ili cilj (odnosno slučaj), govorimo o pravnoj praznini. Tumačenjem prava u širem smislu popunjavaju se pravne praznine, i to se ne zasniva na izričito iskazanoj (napisanoj) pravnoj normi već tumačenjem prava u širem smislu sljedećim načinima:

- analogijom,- opštim pravnim načelima, - razlogom suprotnosti i- pravilima o uskom tumačenju izuzetaka.

Analogijom se popunjavaju pravne praznine na način da se na određeni slučaj, za koji nije propisana opšta pravna norma, primjenjuje opšta pravna norma koja važi za drugi slučaj sličan prvom slučaju. Sličnost između dvije opšte pravne norme mora biti tačno određena (ne bilo koja), a utvrđuje se induktivno – deduktivnim zaključivanjem, primjenom pravila logike.

U zavisnosti od načina popunjavanja pravnih praznina analogijom, razlikujemo pravnu i zakonsku analogiju. Pravnom analogijom popunjavamo pravne praznine pomoću opštih pravnih načela, na određen slučaj koji nije uređen pravom ne primjenjuje se konkretna pravna norma (sadržana u zakonu ili drugom opštem pravnom aktu), već se pravna norma koju treba primijeniti izvodi iz opštih pravnih načela (iz najopštije pravne norme u pravnom poretku ili iz idejnih vrijednosti prava kao opšteg načela).

Pravne praznine se mogu popunjavati razlogom suprotnosti (argumentum a contrario) i to na način da se pravna praznina popunjava suprotnom (ne sličnom kao u analogiji) pravnom normom, odnosno pravnom normom koja uređuje suprotan društveni odnos. Korištenjem razloga suprotnosti ne može se utvrditi pouzdan i zadovoljavajući stepen razlikovanja za primjenu suprotnog pravila (pravne norme), zato što postoji određena različitost zbog čega se primjena razloga suprotnosti mora dopunjavati, odnosno provjeravati, upotrebom ciljnog tumačenja pravne norme.

Pod uskim tumačenjem izuzetaka podrazumijevamo princip koji zabranjuje da se određena pravna norma, koja se odnosi na jedan poseban slučaj i koja taj slučaj reguliše suprotno, odnosno drugačije od opšte pravne norme, koristi za proširenje njene primjene na druge slučajeve (putem analogije, razloga suprotnosti ili drugim sredstvima). U ovom slučaju, izuzeci se koriste restriktivno i selektivno, u opravdanim situacijama, ali da se ne povrijede načela pravne sigurnosti, jednakosti i pravednosti.

Besmislena norma nema nikakvo značenje, a nastaje u tri pravne situacije:- unutrašnje besmislenosti određene pravne norme,- besmislenosti pravnog akta zbog protivrječnosti dvije ili više njegovih pravnih

normi i- besmislenosti zbog protivrječnosti dva različita pravna akta.

U slučaju unutrašnje besmislenosti određene pravne norme, radi se o odsustvu svakog jezičkog smisla i značenja, a kod besmislenosti u okviru jednog ili dva pravna

35

akta, radi se o protivrječnosti, postojanju suprotnih normi (iako pravna norma, sama za sebe, ima jezički smisao, jasan ili nejasan, ali njeno značenje se suprostavlja sa značenjem drugih pravnih normi u istom ili drugom pravnom aktu, zbog čega je rezultat – besmislenost te pravne norme).

Slučajevi besmislenosti pravne norme rješavaju se na različite načine. Kod unutrašnje besmislenosti pravne norme, smatra se da besmislena pravna norma i ne postoji, da društveni odnos nije uređen pravnom normom, a kod besmislenosti zbog protivrječnosti u okviru istog ili različitih pravnih akata, besmislenost pravne norme se rješava tako što se pravo značenje pravne norme utvrđuje drugim oblicima tumačenja prava (sistematskim i ciljnim tumačenjem, te pravnom snagom normi i selekcijom mjera koje se žele postići).

Neodređena pravna norma je ona norma koja ima više mogućih jezičkih značenja i njeno pravo značenje se utvrđuje komparacijom jezičkih značenja i značenja dobijenih korištenjem drugih oblika tumačenja prava (logičko, sistematsko, istorijsko, ciljno). Kao pravo značenje neodređene pravne norme uzima se jedno od mogućih jezičkih značenja koje je objektivno, evolucionističko i na koje ukazuju tumačenja dobijena drugim oblicima tumačenja prava (naročito ciljnim tumačenjem).

V PRIMJENA PRAVA

Prijena prava je pretvaranje prava u stvarnost, odnosno stvarno ponašanje ljudi po pravnim normama. Posmatrana kao praktična djelatnost ljudi, kao dio ljudske i društvene prakse, primjena prava sadrži niz ljudskih postupaka koji se smatraju metodama ove primjene, te metode obrađuje tehnika primjene prava.

Zadatak primjene prava je da pronađe najpogodnija sredstva da se donesene pravne norme zaista ostvare u ponašanju subjekata prava, da pronađe sredstva koja će obezbijediti da se ciljevi utvrđeni pravnim normama, prava i obaveze sadržane u normama najefikasnije i sa što manje otpora i napora ostvare.

Primjenu prava možemo posmatrati u širem, užem i najužem smislu. Pod primjenom prava u širem smislu, podrazumijevamo psihičke i materijalne

radnje kojim se utvrđuje da se opšta pravna norma odnosi na određeni pojedinačni slučaj, donošenje pojedinačne pravne norme i konkretno ponašanje po pravnoj normi. Pod primjenom prava u užem smislu podrazumijevamo samo psihičke radnje kojim se utvrđuje da se opšta pravna norma odnosi na konkretan pojedinačni slučaj. U najužem smislu, pod primjenom prava se podrazumijeva samo izvršenje sankcija.

Različita shvatanja primjene prava proizilaze iz dva razloga:- pravna norma sadrži dva alternativna pravila ponašanja, dispoziciju i sankciju,

što omogućava njeno alternativno ostvarivanje i- postojanje opštih i pojedinačnih pravnih normi.

Primjena pravnih normi odvija se kroz dva procesa:- izvršavanjem ovlaštenja i obaveza uređenih pravnom normom (zaključenje

ugovora o radu, isplata plate itd.),

36

- konkretizacijom opštih pravnih normi donošenjem pojedinačnih pravnih normi (donošenje rješenja o plati, izdavanje odobrenja za rad, itd.) čime se primjenjuje pravo stvaranjem prava.

U jednostavnim i svakodnevnim odnosima subjekti prava izvršavaju svoja ovlaštenja i obaveze iz pravnih normi rutinski, nesvjesno. Ovakvo ponašanje je uobičajeno kada dispozicija pravne norme odgovara moralnim normama, ponašanje subjekta prava poistovjećuje se sa moralnim ponašanjem. U ovu kategoriju primjene prava pripadaju i rutinske radnje (odlazak na posao, prelaz ulice na pješačkom prelazu, itd.).

U složenijim pravnim situacijama, pravne norme se primjenjuju na dva načina:- ponašanjem po dispoziciji, kada se radi o dobrovoljnoj primjeni prava i- ponašanjem po sankciji, kada se radi o prinudnoj primjeni prava.

Primarni cilj svake države je da se pravo primjenjuje dobrovoljno, bez obzira da li se radi o autonomnoj dobrovoljnosti (iz uvjerenja subjekta prava) ili iz straha od sankcije (heteronomni slučajevi).

Dispozicija se uvijek ostvaruje dobrovoljno, a sankcija se može ostvariti i dobrovoljno i prinudno. U najvećem broju slučajeva sankcija se ostvaruje dobrovoljno, ponašanjem subjekta prava po sankciji (kao alternativno pravilo ponašanja), bez neposredne primjene državne prinude. I u slučajevima dobrovoljnog ostvarivanja sankcija nastaje izvjesna šteta (primjena sankcija predstavlja manje povoljno društveno stanje), a šteta je daleko veća ako bi nepoštivanje dispozicije ostalo nesankcionisano. U slučaju dobrovoljne primjene dispozicije od subjekta prava, imamo ponašanje samo jednog subjekta (adresata), a primjena sankcije sadrži ponašanje dva subjekta (adresata i subjekta prava, najčešće državog organa, ovlaštenog za primjenu sankcije). Državni organ kada primjenjuje sankciju prema određenom subjektu prava koji nije postupio po zahtjevima dispozicije, istovremeno izvršava dispoziciju (mora se obezbijediti primjena prava), a za neizvršenje navedene dispozicije prijeti mu sankcija (od strane neposredno višeg državnog organa – do najvišeg, suverena).

1. Primjena prava stvaranjem prava

Pod primjenom prava podrazumijevamo psihičke i materijalne radnje koje su međusobno uslovljene i odvijaju se po određenom redosljedu i postupku. Navedeni postupak predstavlja pravom uređen niz psihičkih i materijalnih radnji, a sastoji se iz dva dijela:

- pripremni dio u kome se utvrđuje pravi, autentični tekst pravne norme, te da li pravna norma važi i

- glavni dio, u kome se utvrđuje značenje pravne norme, postojanje uslova za njenu primjenu i sama primjena pravne norme.

U pripremnom dijelu postupka obezbjeđuju se potrebne pretpostavke za glavni dio (samu primjenu prava), a obuhvata tri faze:

- saznanje pravne norme,- utvrđivanje važenja pravne norme i- tumačenje pravne norme.

Saznavanje pravne norme podrazumijeva utvrđivanje pravog, izvornog, odnosno autentičnog teksta pravne norme (onog teksta pravne norme kakav je sačinio njen tvorac).

37

Opšti pravni akti, da bi bili dostupni subjektima prava koji su dužni da ih primjenjuju, da bi se omogućilo njihovo saznanje, objavljuju se u odgovarajućim službenim glasilima koji su svima dostupni. Za objavljivanje opštih pravnih normi u službenim glasilima, odgovoran je donosilac tih normi, nadležni državni organ. Time opšti pravni akti postaju dostupni svim savjesnim subjektima prava, a što stvara uslove za postojanje neoborive pravne pretpostavke da svi znaju pravo. Saznanje pravne norme naziva se nižom kritikom norme.

Cilj utvrđivanja važenja pravne norme je utvrđivanje činjenice važenja pravne norme, a ova radnja se smatra višom kritikom norme. Svaka pravna norma ima svoju pravnu snagu koja predstavlja pravnu snagu pravnog akta u kojem se nalazi. Da li pravna norma važi, utvrđuje se njenim upoređivanjem sa pravnim normama koje imaju neposredno veću pravnu snagu od nje.

Utvrđivanje smisla pravne norme (tumačenje pravne norme) je vrlo značajna radnja u postupku primjene pravne norme, a predstavlja proces tumačenja pravne norme primjenom tumačenja znakova na osnovu zakonika značenja, o čemu je već bilo riječi.

Glavni dio postupka primjene prava sadrži tri faze:- utvrđivanje faktičkog (činjeničkog) stanja,- pravno zaključivanje i- neposredna primjena prava.

Pravne norme se donose za konkretne (faktičke) situacije, prije njihove neposredne primjene, što zahtjeva da se utvrdi postojanje tih činjenica i da li se na njih može primijeniti pravna norma o kojoj je riječ. U ovom slučaju, radi se utvrđivanju materijalne istine, na pravno propisan način utvrditi da li postoje određene pojave, stanja ili događaji koji su pretpostavka za neposrednu primjenu pravne norme. Materijalna istina se utvrđuje dokazima, pretpostavkama i fikcijama.

Postojanje činjenica koje su relevantne za primjenu pravne norme saznaje se dokazima. Dokazi mogu biti neposredni i posredni. Pod neposrednim dokazima podrazumijevamo stvari, uviđaje, lica, mjesta i slično, čijim se neposrednim opažanjem utvrđuje postojanje relevantnih činjenica (uvid u diplomu o završenom fakultetu kao dokaz o završenoj visokoškolskoj ustanovi i sl.).

Pod posrednim dokazima podrazumijevamo sredstva pomoću kojih se utvrđuje postojanje relevantnih činjenica na osnovu njihove povezanosti sa drugim činjenicama (izjava svjedoka nekog događaja i sl.).

Državni organ koji vodi postupak daje ocjenu o postojanju dokaza zasnovanu na slobodnom mišljenju, ali ona mora biti obrazložena.

Pod pravnim pretpostavkama podrazumijevamo pravno relevantne činjenice koje pravo uzima kao tačne (dokazane), dok se ne dokaže suprotno. One predstavljaju tehnička sredstva kojima se izbjegava dokazivanje relevantnih činjenica, koje bi često trajalo dugotrajno i naporno, a inače su najčešće i tačne. Prema mogućnosti obaranja, pravne pretpostavke mogu biti oborive i neoborive.

Pod oborivim pretpostavkama podrazumijevamo pretpostavke protiv kojih se može dokazivati suprotno, odnosno, koje se mogu obarati. Teret dokazivanja snosi onaj subjekt prava koji se suprostavlja, odnosno osporava pravnu pretpostavku. U pravnoj teoriji i praksi, najznačajnija oboriva pretpostavka je pretpostavka nevinosti što podrazumijeva da je svako lice nevino dok se ne dokaže suprotno.

38

Pod neoborivim pretpostavkama podrazumijevamo one pravne pretpostavke protiv kojih nije dozvoljeno dokazivati suprotno, a danas su vrlo rijetke ( nije dozvoljeno dokazivati da otac djece nije muž njihove majke, npr.).

Pod fikcijama podrazumijevamo pravno relevantne činjenice koje uzimaju da je nešto istinito, tačno ili da postoji a što, u stvari, nije istinito, nije tačno ili ne postoji. Razlikuju se od pravnih pretpostavki po tome što se pod pretpostavkama smatra da je tačno ono što je vjerovatno tačno, a kod fikcije kao tačno smatra se ono što vjerovatno (izvjesno) nije tačno. Fikcija predstavlja pravno sredstvo kojim se najlakše može primijeniti pravo i zaštititi određeni interes (začeto dijete smatra se kao da je rođeno, ako je to u njegovom interesu).

Pod pravnim zaključivanjem (kvalifikacijom), kao fazom glavnog postupka primjene prava, podrazumijevamo upoređivanje utvrđene činjenice i stvarnog (faktičkog) stanja sa činjenicama predviđenim u pravnoj normi, te zaključivanje, po pravilima logike, da li se određena pravna norma odnosi na konkretan pojedinačni slučaj.

Pod neposrednom primjenom prava podrazumijevamo neposredno, aktivno ili pasivno ponašanje subjekta prava prema dispoziciji ili sankciji pravne norme. Neposredna primjena prava može biti dobrovoljna (ponašanje subjekta prava prema dispoziciji) i prinudna (ponašanje subjekta prava prema sankciji, što uključuje i odgovarajuću aktivnost nadležnog državnog organa).

2. Efikasnost prava

Efikasnost prava je ostvarivanje ciljeva vlasti, pravnih akata i pravnih normi u ponašanju subjekata prava. O efikasnosti prava možemo govoriti kada se ostvari ponašanje subjekata prava u skladu sa pravnim aktima, odnosno, pravnim normama. Pravo kao norma treba da odgovara pravu kao praksi, što je osnova jedinstva normativnog i faktičkog (stvarnog) elementa pravnog poretka.

Pravne norme bi bile besmislene ako se subjekti prava ne bi ponašali u skladu sa njima (po dispoziciji ili po sankciji). Kao osnovni elemenat prava, pravna norma ima zadatak da ispoljava ciljeve koje joj je odredio donosilac, odnosno da realizuje političku volju nosilaca vlasti. Efikasnost prava je povezana sa strukturom pravne norme i sa ponašanjem tri subjekta prava:

- adresanta – stvaraoca pravne norme,- adresata – subjekta prava kome je pravna norma upućena i od čijeg ponašanja

zavisi efikasnost prava i - državnog organa nadležanog da primijeni sankciju ako adresat ne primjeni

dobrovoljno pravnu normu.Efikasnost prava zavisi, u prvom redu, od odnosa adresata, njegove svijesti i volje

prema pravnoj normi. Ako adresat ima pozitivan odnos prema dispoziciji pravne norme, ako sadržaj primarne zapovijesti pravne norme realizuje na osnovu autonomije volje (spontano, svjesno ili proračunato) ili po principu heteronomije volje (zbog moći autoriteta države koja stoji iza pravne norme), najčešće se eliminiše potreba angažovanja nadležnog državnog organa u primjeni pravne norme.

39

Ako se subjekat prava ne ponaša u skladu sa dispozicijom pravne norme, ona postaje primarno neefikasna, i u tom slučaju nadležni državni organ svojom intervencijom, uključujući i sredstva prinude, primora subjekta obaveze propisane pravnom normom na odgovarajuće ponašanje, što pravnu normu čini sekundarno efikasnom.

Pravo čini pravom potreban nivo njegove efikasnosti. Subjekat prava je slobodan da izvrši izbor: da li će se ponašati po dispoziciji određene pravne norme, ali država (pravni poredak) nema izbora, ima obavezu da ga primora na odgovarajuće ponašanje primjenom sankcija zbog nepostupanja po dispoziciji, u protivnom, pravo bi prestalo da važi.

Pored klasifikacije efikasnosti prava na primarnu i sekundarnu, postoji djelimična i potpuna efikasnost. Djelimična efikasnost prava postoji kada su u pravnom procesu realizovani ciljevi pravne norme od strane dijela adresata, a potpuna efikasnost postoji kada svi adresati realizuju ciljeve pravnih normi.

U izboru između primarne i sekundarne efikasnosti prava prioritet se uvijek daje primarnoj efikasnosti, jer se na ovaj način, eliminiše potreba angažovanja državnog organa da primjeni sankcije (koje uvijek imaju štetne posljedice), a pravo izvrši svoju društvenu ulogu. Pravo i društvena stvarnost uzajamno djeluju jedno na drugo, društvena stvarnost ne dopušta zastarjelost prava, njegovu neefikasnost, čime neposredno doprinosi realnoj egzistenciji prava, kao konačnom cilju svake pravne norme i pravnog poretka u cjelini.

Efikasnost prava ima svoje granice i to gornju i donju granicu efikasnosti. Optimalna gornja granica efikasnosti postoji kada najveći broj subjekata prava ima pozitivan odnos prema zapovijesti (dispoziciji) pravne norme, a minimalna, donja granica efikasnosti podrazumijeva najmanji mogući procenat pozitivnog odnosa (ponašanja) koji je uslov da bi efikasnost prava uopšte postojala.

Pozitivno pravo predstavlja pravo koje se primjenjuje. Za pozitivnost prava je, dakle, bitna njegova primjenljivost (efikasnost). Za pozitivnost pojedinih pravnih normi bitno je:

- da su te norme zakonito (u skladu sa propisima) donesene, odnosno stupile na snagu u okviru određenog pravnog poretka i

- da se primjenjuju, tj. da su efikasne.Određena pravna norma, zakonito donesena, može imati pozitivnopravni karakter

iako se ne primjenjuje, one ostaju pozitivnopravne i kada se ne vrše, ali ostaje obaveza subjekata prava da je primjenjuje.

Pozitivnost jednog pravnog poretka je njegovo primjenjivanje (efikasnost), a pozitivnost jednog pravnog akta ili pravne norme, u okviru pravnog poretka, zasniva se na činjenici da je pravni akt ili pravna norma postala na propisan način elemenat pravnog poretka, nezavisno da li je efikasna ili ne.

VI USTAVNOST I ZAKONITOST

Ustavnost i zakonitost su srodni pravni principi i proističu iz načela pravne pravilnosti, a imaju ulogu da obezbijede da država i pravo međusobno i unutar sebe djeluju kao usklađen sistem. Načelo zakonitosti postoji koliko i pravo, a načelo ustavnosti

40

vezano je za pojavu ustava kao najvišeg pravnog akta jedne države (XVIII vijek). Načelo ustavnosti je proizašlo iz načela zakonitosti izdvajanjem ustava kao najvišeg pravnog akta iz opšteg pojma zakon. Iako su istog porijekla, ustavnost i zakonitost imaju i značajnih razlika u normativnom, sociološkom, političkom i empirijskom smislu, te u pogledu oblika, karakteristika, sadržaja i neposrednih ciljeva.

U normativnom smislu, ustavnost podrazumijeva saglasnost svih akata sa ustavom. Ta saglasnost može biti formalna (kada su svi akti saglasni sa ustavom u pogledu forme) i sadržinska, materijalna (kada su svi akti saglasni sa ustavom u pogledu svoje sadržine, odnosno materije). Neposredna ustavnost podrazumijeva saglasnost zakona (i drugih pravnih akata izjednačene pravne snage sa zakonom), a posredna ustavnost se odnosi na sve druge pravne akte.

Zakonitost možemo posmatrati u užem i širem smislu. U širem smislu, zakonitost je saglasnost svih pravnih akata, osim ustava u pisanom obliku, sa zakonom. U užem smislu, zakonitost podrazumijeva:

- saglasnost nižih opštih akata sa zakonom,- saglasnost materijalnih pravnih akata sa zakonom ili- saglasnost pojedinačnih pravnih akata sa zakonom.

Pravni akti trebaju biti ustavni i zakoniti u formalnom i materijalnom smislu. Postojanje samo formalne ili samo materijalne ustavnosti i zakonitosti ne znači da je određeni pravni akt ustavan i zakonit.

Zakonitost je vezana za leksičko i pojmovno postojanje zakona, zakon je uslov postojanja zakonitosti. Zakoni se javljaju u raznim oblicima, ali uvijek kao normativni izraz vršenja državne vlasti. Ostvarivanje zakona (postojanje zakonitosti) pretpostavlja stvaranje potrebne i moguće usklađenosti nižih pravnih normi sa zakonima, te prilagođavanje organizacije i funkcionisanja državnih ograna prema sadržini zakona.

Najpotpunija definicija zakonitosti je da ona znači saglasnost svih pravnih i materijalnih akata, nižih od zakona, sa zakonom u formalnog smislu. Ova definicija najtačnije odražava položaj i ulogu zakona u materijalnom značenju kao pravnog akta koji je na visokom mjestu hijerarhijske ljestvice pravnih akata. Zakonitost podrazumijeva da akti niži od zakona moraju biti u saglasnosti ne samo sa opštim normama zakona, već i sa njegovim pojedinačnim normama koje sadrže ovakve norme.

Sinonimi za ustavnost i zakonitost su „vladavina prava“ (u anglo-saksonskoj pravnoj teoriji) i „pravna država“ (u njemačkoj pravnoj teoriji). Oba ova pojma, iako su nastajali u različitim pravnim tradicijama i društvenim uslovima, sadrže iste elemente i ciljeve, a počivaju na:

- modernom shvatanju demokratije,- podjeli vlasti (na zakonodavnu, izvršno-upravnu i sudsku),- jednakosti građana pred zakonom,- pravo na upotrebu istih pravnih sredstava,

41

- nezavisnom sudstvu,- odgovornoj vladi,- građanskoj odgovornosti i- drugim potrebnim uslovima za postojanje ustavnosti i zakonitosti.

Pravna država, u formalnom smislu, počiva na ideji o vladavini pravne norme, a istorijski se javlja u najrazličitijim oblicima (od države koja proklamuje i obezbjeđuje ostvarivanje ideala pravde, reda i mira do raznih totalitarnih ciljeva i ideala). U poslednjih 50-tak godina sadržaj pravne države se razvija na demokratskim osnovama i povezuje za postojanje, zaštitu i unapređenje ljudskih prava i osnovnih sloboda.

Osnovne osobine ustavnosti i zakonitosti su:- vezanost za državu i pravo (odvaja ih od društvene pravilnosti – što

podrazumijeva društvenu hijerahijsku složenost i nužnost da se pravne norme po određenim pravilima primjenjuju),

- univerzalnost (nema savremene države i prava bez zakonitosti i ustavnosti),- jedinstvenost (ustavnost i zakonitost u jednoj državi ili su jedinstveni ili ih nema),- relativnost (ni jedan pravni poredak ne ostvaruje se potpuno prema želji njenog

stvaraoca, svaki pravni poredak mora da računa na određene standardne aberacije ustavnosti i zakonitosti) i

- indikativnost (posebnu osjetljivost ustavnosti i zakonitosti na svako kršenje prava).

Princip ustavnosti i zakonitosti je ustanova i tekovina političke demokratije, njena suština je društveno-politička, a forma ustavna. Ovaj princip ne znači samo postojanje prava i njegovu primjenu, bez obzira na njegov sadržaj, već podrazumijeva vladavinu prava nasuprot arbitrarnosti, samovolji i diskrecionarnosti, naročito kada su u pitanju ljudska prava i osnovne slobode.

U novijoj istoriji države i prava (posebno od francuske buržoaske revolucije) postoji organska veza između zakonitosti i postojanja i zaštite ljudskih prava i osnovnih sloboda. U odnosima između vlasti i građana, načelo ustavnosti i zakonitosti znači da niko nije iznad zakona, bez obzira na njegov položaj, funkciju ili značaj, svi građani su podređeni redovnom zakonu zemlje i jurisdikciji redovnih sudova.

Između zakonitosti i ljudskih prava i osnovnih sloboda mora postojati sklad, ravnoteža. Pravne države, pravne sigurnosti i reda u društvu nema bez obaveze svih građana i drugih subjekata prava da poštuju zakone i pridržavaju ih se (da ih primjenjuju). Ako ustavom i zakonom nisu proklamovane i obezbjeđene ljudska prava i osnovne slobode, nema demokratije i uslova da građanin, kao odlučujući subjekt društvenog organizovanja, zaista to i postane.

Stanje ustavnosti i zakonitosti predstavlja najpouzdanije pokazatelje zdravlja svakog društva i njegovog prava.

Svi donosioci pravnih akata i izvršioci materijalnih radnji moraju, po službenoj dužnosti, voditi računa o načelu zakonitosti. S obzirom na značaj ovog načela, u svakom pravnom poretku utvrđeni su postupci i ovlašteni subjekti koji u propisanim slučajevima moraju pokrenuti postupak ocjene zakonitosti pravnih akata. Ocjenu zakonitosti pravnih akata mogu vršiti nadležni državni organi, i to:

- upravni organi, (neposredno viši organi uprave rješavanjem po žalbi protiv prvostepenih upravnih akata, neposredni inspekcijski nadzor, nadzor nad zakonitošću rada),

42

- sudski organi (kontrola zakonitosti upravnih akata putem upravnih sporova) i- ustavni sud (usklađenost opštih akata sa ustavom i zakonom).

Ako se u postupku ispitivanja zakonitosti pravnih ili materijalnih akata utvrdi da su nezakoniti, prema njima se izriču sankcije koje imaju za cilj uspostavljanje stanja koje je egzistiralo prije narušavanja principa zakonitosti. U zavisnosti od stepena narušavanja zakonitosti, nezakoniti pravni akti mogu biti ništavi i rušljivi.

Ništavi pravni akti sadrže teže narušavanje načela zakonitosti i oni se uvijek poništavaju, uklanjaju se iz pravnog poretka kao da i nisu postojali (poništavanje djeluje od momenta njihovog donošenja – ex tunc). Posljedice koje su ništavi akti proizveli poništavaju se (ako je to moguće).

Ako se radi o lakšoj povredi načela zakonitosti, takvi pravni akti su rušljivi i prema njima se izriče sankcija – ukidaju se. Ova sankcija djeluje samo prema budućem vremenu – ex nunc, a posljedice koje je pravni akt proizveo do momenta ukidanja, ostaju na snazi.

Ako se utvrdi nezakonitost materijalnih akata, prema njima se izriču sankcije u vidu preduzimanja radnje suprotne onoj kojom je povređeno načelo zakonitosti, čime se vrši povraćaj u stanje prije povrede načela zakonitosti (ako je to moguće).

Prema subjektima koji su pravnim ili materijalnim aktima povrijedili načelo zakonitosti, preduzimaju se krivičnopravne, prekršajne i disciplinske sankcije u zavisnosti od težine učinjene povrede zakonitosti.

Zbog načela pravne sigurnosti svih subjekata prava, ispitivanje zakonitosti pravnih akata ne može teći beskonačno, te u pravnom poretku postoji pravna pretpostavka o pravosnažnosti pravnog akta. Pravosnažnost podrazumijeva svojstvo pravnog akta koje nastupa u određenom trenutku nakon koga se ne može ispitivati njegova zakonitost redovnim pravnim lijekovima. Ovaj trenutak nastupa kada se okonča postupak po redovnom pravnom lijeku (žalbi), ako je drugostepeni postupak vođen, ili istekom roka za korišćenje redovnog pravnog lijeka (ako on nije podnesen). Od trenutka pravosnažnosti pravnog akta, postoji pretpostavka da je on zakonit, koja je oboriva vanrednim pravnim lijekovima koji se mogu podnijeti pod restriktivnijim uslovima u odnosu na redovne pravne lijekove.

Izvršnost pravnog akta podrazumijeva njegovu podobnost da bude primijenjen, uključujući i upotrebu sredstava prinude, ako je to potrebno. Pravni akt je izvršan:

- kada postane pravosnažan (kada se dostavi drugostepeni pravni akt donesen povodom redovnog pravnog lijeka ili istekom roka za podnošenje redovnog pravnog lijeka, ako on nije podnesen) i

- dostavljanjem prvostepenog pravnog akta subjektu prava ako redovni pravni lijek nije dopušten ili ako redovni pravni lijek ne odlaže njegovo izvršenje (u slučaju neposredne opasnosti po život ili zdravlje ljudi i životinja, više sile i u drugim slučajevima propisanim zakonom).

VII SISTEM PRAVA

Pod sistemom uopšte podrazumijevamo skup činjenica, sređen, po logičkim kriterijumima, u nekoj oblasti znanja. Sistem prava možemo posmatrati kao sređen (po logičkim kriterijumima) skup svih opštih pravnih normi (izvora prava) na način da

43

predstavlja jedinstvenu i neprotivrječnu cjelinu. Opšte pravne norme u sistemu prava sređuju se prema obilježjima društvenih odnosa koji su tim normama uređeni.

Sistem prava ima svoj predmet i koristi specifične metode. Predmet sistema prava su:

- opšte pravne norme (izvori prava) i- sistematsko izlaganje iskustva stečenog u stvaranju i primjenjivanju pojedinačnih

pravnih normi.Postupak sistematizacije prava sastoji se iz prethodnog i glavnog dijela. U

prethodnom dijelu utvrđuje se važenje pravne norme (koje važe, a koje ne važe) i mjesto pravne norme u odnosu na druge pravne norme u pravnom poretku (niže i više pravne norme).

Glavni dio se sastoji od same sistematizacije opštih pravni normi koja se vrši:- na osnovu sadržaja opštih pravnih normi i- na osnovu stepena njihove opštosti (pravne snage kojom raspolažu).

Razvrstavanje i sistematizacija pravnih normi služi i određenim pragmatičkim ciljevima, kao što su:

- olakšava pronalaženje određenih pravnih normi (iz njihovog mnoštva) koje su u određenom momentu subjektima prava potrebne u njihovim pravnim odnosima,

- služi procesu tumačenja pravnih normi (naročito sistematskom tumačenju),- služi identifikovanju i otklanjanju nezakonitosti (protivrječja) među različitim

pravnim normama,- sistematizacijom pravne materije na različitim nivoima opštosti omogućuje

kritički (naučni) uvid u njihov smisao sa stanovišta cjeline i odnosa prema pojedinim (različitim) dijelovima pravnog sistema,

- konstituišu se pravne discipline i- utiče na određivanje nadležnosti državnih organa (prema granama prava ili

pojedinim pravnim oblastima).Sistematizacija pravnih normi se postiže hijerarhijskim i naučnim sređivanjem

opštih pravnih normi. Hijerarhijsko sređivanje se vrši prema mjestu određene opšte pravne norme u odnosu na više pravne norme, a naučno sređivanje se vrši prema srodnostima i razlikama društvenih odnosa koji su predmet normativnog uređivanja. Hijerarhijsku sistematizaciju pravnih normi vrši donosilac normi, a naučnu naučnici u okviru pozitivnih i teorijskih pravnih nauka.

Pravna tehnika izgrađivanje sistema prava zasniva na opštim pravnim normama, kao izvorima prava, a pravna nauka ovako sređen pravni materijal razvrstava u pravne ustanove, polazeći od sadržaja tih normi.

Pravne ustanove sadrže skup opštih pravnih normi kojima se uređuje određeni društveni odnos (nasleđivanje, npr.) ili grupe sličnih društvenih odnosa (pravne ustanove u užem i širem značenju).

Pravne ustanove povezane u sistemu prava u više cjelina, čine pravne grane koje obuhvataju sve one ustanove koje uređuju šira područja društvenih odnosa (npr. porodično pravo, upravno pravo, krivično pravo). U modernim pravnim sistemima neke od pravnih grana imaju dugu i bogatu tradiciju (krivično pravo, građansko pravo, ustavno pravo i dr.), a razvojem društvenih, naročito ekonomskih odnosa, stvaraju se nove grane prava (trgovinsko pravo, međunarodno privatno pravo, ekološko pravo, saobraćajno pravo i dr.) koje se izdvajaju iz postojećih grana prava.

44

U okvirima većih pravnih grana, kao podgrane prava izdvajaju se skupovi opštih pravnih normi koje regulišu posebno srodne vrste društvenih odnosa (iz građanskog prava izdvajaju se, kao podgrane autorsko pravo, prava industrijske svojine, stambeno pravo i dr.).

Srodne grane prava grupišu se u pravne oblasti (javno i privatno, materijalno i formalno, unutrašnje i međunarodno pravo.

Podjela prava na pravne oblasti unutrašnje i međunarodno pravo povezana je sa podjelom svijeta na države, tako da unutrašnje pravo sadrži važeće opšte pravne norme unutar jedne međunarodnopriznate države, a međunarodno pravo sadrži opšte pravne norme koje uređuju odnose između međunarodnopravnih subjekata (između međunarodnih organizacija i država – međunarodno javno pravo i privatnopravne odnose sa elementom inostranosti – međunarodno privatno pravo).

Odnosi između unutrašnjeg i međunarodnog prava dovode do mnogobrojnih sporova. U pravnoj teoriji međusobne odnose između unutrašnjeg i međunarodnog prava, kao i pravnu prirodu međunarodnog prava, monisti posmatraju kroz jedinstvo unutrašnje i međunarodne dimenzije prava, a dualisti kroz postojanje dva različita pravna sistema, jednog pored drugog.

Monisti se dijele u dvije teorijske grupe u odnosu na primat unutrašnjeg ili međunarodnog prava. Oni koji daju primat unutrašnjem pravu, polaze od pretpostavke da međunarodno pravo postoji ako ga određena država priznaje, a oni koji daju primat međunarodnom pravu polaze od stava o superiornosti ovog prava u odnosu na unutrašnje. Dualisti polaze od stava da opšti akti unutrašnjeg prava važe na teritoriji određene države ako ih ona ratifikuje (pozakoni).

Iz navedenog, može se konstatovati da se u modernoj opštoj teoriji prava razlikuju tri stanovišta o odnosima unutrašnjeg i međunarodnog prava:

- međunarodno pravo ima primat u odnosu na unutrašnje pravo,- unutrašnje pravo ima primat u odnosu na međunarodno pravo i- međunarodno i unutrašnje pravo su radikalno odvojeni u dva posebna sistema.

Odnos između unutrašnjeg i međunarodnog prava karakterišu i činjenice:- da najveći dio međunarodnog prava ratifikacijom postaje dio unutrašnjeg prava,- da su određene međunarodne običajne norme obavezne za države nezavisno od

njihove volje (predaja akreditivnih pisama ambasadora šefu države i šefu diplomatije i

- da određene međunarodne norme imaju dualistički odnos, neobavezne su za državu i postoje nezavisno od njene volje (zabrana upotrebe gasnih bojnih otrova u međunarodnom pomorskom pravu, npr.).

Podjela prava na javno i privatno pravo potiče još iz rimskog prava, u kome se smatralo da se javno pravo odnosi na organizaciju i funkcionisanje političke zajednice, a privatno pravo na privatne interese, interese pojedinca. Ova podjela je razvojem države i prava odbačena, jer je vrlo teško u praksi odrediti koje opšte pravne norme štite javne, a koje privatne interese.

Danas je opšteprihvaćen stav da javno pravo sadrži opšte pravne norme koje se odnose na organizaciju i funkcionisanje države, a privatno pravo uređuje odnose pojedinaca (međusobno pravno jednakih), bez uticaja javne (državne) vlasti.

45

Postoje različite teorije o razgraničenju između javnog i privatnog prava, zasnovane na realnim razlikama koje postoje između opštih pravnih normi u ovim pravnim oblastima, i to:

- teorija interesa,- teorija subjekta,- teorija nužnog subjekta i- teorija subjekcije.

Različite teorije ipak polaze od subordinacije ili ravnopravnosti u odnosima između države i pojedinca, pri čemu:

- javno pravo sadrži opšte pravne norme koje pojedinca stavljaju u odnos subordinacije u odnosu na javnu vlast (državu), a

- privatno pravo sadrži opšte pravne norme koje stavljaju pojedinca u ravnopravan odnos sa drugim subjektima prava (zasnovan na dobrovoljnosti i dogovaranja sa drugim subjektima prava).

Podjela prava na javno i privatno zasniva se i na kriterijumu vlasti (kod većine teoretičara je ovo najprihvatljivije mjerilo). Opšte pravne norme (autorativnog i imperativnog karaktera) kojima država nameće svoju volju pojedincu (drugim subjektima prava), čine sadržaj javnog prava, a odnosi u kojima su subjekti prava ravnopravni, koje međusobno samostalno i dobrovoljno uređuju, čine sadržaj privatnog prava.

Pravo se dijeli na formalno i materijalno polazeći od sadržaja opštih pravnih normi i obaveza subjekata prava, pri čemu materijalno pravo uređuje prava i obaveze subjekata prava, uključujući i dispozicije i sankcije, a formalno pravo oblike i postupak primjene opštih pravnih normi materijalnog prava u slučaju prekršaja dispozicije.

Podjela prava na materijalno i formalno pravo, u određenim elementima, ima i vještački karakter, jer postoje naglašena povezanost i međuzavisnost između ove dvije pravne oblasti. Formalno pravo ne može postojati bez postojanja materijalnog prava, u formalnom pravu nailazimo na opšte pravne norme materijalnog prava i obrnuto.

U savremenom svijetu uspostavljeni su mnogobrojni pravni sistemi nastali u zavisnosti od nacionalnih, geografskih, religijskih, istorijskih, tradicionalnih i drugih faktora. Vremenom su na osnovu zajedničkih osobina pojedinih pravnih sistema izdiferencirani veliki pravni sistemi (evropskokontinentalni, anglosaksonski, islamski, hindu, kineski i japanski pravni sistemi).

Evropskokontinentalni pravni sistem zasniva se na:- rimskom pravu,- visokoškolskom (univerzitetskom) obrazovanju pravnika,- teorije prirodnog prava,- dominaciji pisanog i kodifikovanog prava.

U hijerarhiji izvora prava ovog pravnog istema na vrhu se nalazi ustav, a poslije njega zakon i ostali izvori prava (uključujući i sudsku praksu, pravne običaje i autonomno pravo).

Anglosaksonski pravni sistem (Velike Britanije, SAD i ranijih engleskih kolonija) počiva na precedentnom pravu (pretežno na indukciji i zaključivanju od pojedinačnog na pojedinačno), na pravilima koja su stvorili engleski i američki sudovi u dugom vremenskom periodu, bez uticaja rimskog prava.

U poslednje vrijeme u anglosaksonskom pravu jača uloga zakona, a u evropskokontinentalnom sistemu jača uloga sudskog precedenta.

46

Islamske pravne sisteme karakteriše snažna veza između islamske religije i prava. Glavni izvori prava su Kuran, Sunet (tradicija), Idzma-ul-umet (stav islamskih naučnika o određenom pitanju) i Kijas (opšte pravne norme izvedene korištenjem analogije). Naziv šerijatsko pravo, kao religijsko (sakralno) pravo, potiče od turske riječi šerijat (znači pravac koji Alah ukazuje ljudima u životu). Pravedan društveni poredak, prema islamskim pravnim sistemima, je isključivo onaj koji počiva na religiji i tradiciji, koji pojedincima (vjernicima) daje zadatke, ali ne i subjektivna prava.

Hindu pravni sistem važi u hindu zajednicama Indije i nekim drugim zemljama Azije i Afrike (ranije engleske kolenije), a zasniva se na običajima i religiji, te engleskim common law sistemom. Primjenjuje se prvenstveno u ličnim i porodičnim odnosima, a ostali društveni odnosi su uređeni nacionalnim zakonodavstvom.

Kineski pravni sistem zasniva se na Konfučijevom učenju o kosmičkom redu događaja, a harmonija na Zemlji može nastati i postojati samo ako ponašanje pojedinaca odgovara prirodnom poretku. Ovo učenje proističe iz vjekovne zatvorenosti kineskog društva u odnosu na druge civilizacije. U poslednje vrijeme, naglim ekonomskim razvojem, Kina je otvorena prema svijetu i svojim zakonodavstvom koristi iskustva savremenih pravnih sistema i izgrađuje vlastiti pravni sistem zasnovan na pisanom pravu.

Savremeno japansko pravo nastalo je miješanjem različitih pravnih sistema, u prvom redu evropskokontinentalnog, anglosaksonskog i japanskog nacionalnog (tradicionalnog) prava, sa posebnim specifičnostima pojedinih grana prava (radnog prava koje je zasnovano na nefleksibilnom sistemu, npr.).

47