POLSKI ~ MAKEDONSKI

MAKEDONSKA AKADEMIJA NA NAUKITE I UMETNOSTITE

Zuzana Topoliwska

POLSKI ~ MAKEDONSKIGRAMATI^KA KONFRONTACIJA

8. RAZVITOKOT NA GRAMATI^KITE KATEGORII

SKOPJE 2007

UrednikAkad. Petar Hr. Ilievski

ISBN: 978-608-203-015-9

S O D R @ I N A

Predgovor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

Simboli i skratenici . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9Pristapni zabele{ki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11Kategorija ‘vid’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17Kategorija ‘modalnost’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41Kategorija ‘vreme’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75Kategorija ‘stepen’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97Kategorija ‘pade`’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105Kategorija ‘dijateza’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129Kategorija ‘lice’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143Kategorija ‘rod’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155Kategorija ‘broj’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167Kategorija ‘opredelenost’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181Zavr{ni zabele{ki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191Rozwój kategorii gramatycznych (streszczenie) . . . . . . . . . . . . . . . . . 197The development of grammatical categories (summary) . . . . . . . . . . 205Koristena literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213

P R E D G O V O R

Vo prviot, voveden tom na na{ata serija od Makedonsko-polskata gramati~ka konfrontacija konstatiravme deka n#interesira tipolo{kata konfrontacija kako na sinhroniskitaka i na dijahroniski plan. Me|utoa, na{ite ekskurzii vo dija-hronijata do sega bea dosta ograni~eni. Vo spomenatiot vovedentom (Wroc aw 1984) gi pretstavivme, nakratko, dijalektnata dife-rencijacija i istorijata na standardizacijata na dvata jazika, avo vtoriot, prozodiski tom (Skopje 1999) se potrudivme da gorekonstruirame prozodiskiot razvitok na tie dva jazika.

Vo ovoj tom si postavuvam zada~a da go skiciram raz-vojniot pat na makedonskiot i na polskiot jazik od gledna to~kana karakterot i obemot na informacijata prenesuvana so gra-mati~kite (vo opozicija kon leksi~kite) sredstva. Vo centarotna moeto vnimanie se nao|aat divergentnite razvojni tendencii.

& blagodaram na prof. d-r Milica Mirkulovska, koja kakoprv ~itatel go lektorira{e mojot makedonski tekst.

SIMBOLI I SKRATENICI

SEMANTIKA:a – poim koj funkcionira kako argument na soodveten predikatL – informacija za prostornite parametri na nastanotM – modalna informacijap – poim koj funkcionira kako konstitutiven predikat nare~enicataT – temporalna informacija

GRAMATIKA:A – akuzativen padeèn odnosD – dativen padeèn odnosI – instrumentalen padeèn odnosL – lokativen padeèn odnosN – nominativen padeèn odnosIS – imenska sintagmaPI – predikatski izraz

f – femininumm – masculinumn – neutrumpl – pluralsg – singular

PRISTAPNI ZABELE[KI

Edna od najva`nite, ako ne i najva`na tipolo{ka karakte-ristika na eden jazik e toa kako odi granicata me|u informaci-ite (sodrìnite) prenesuvani so gramati~ki i onie prenesuvaniso leksi~ki sredstva. Taa granica ne sekoga{ e ednozna~na. Vonekoi segmenti, vo nekoi periodi od ìvotot na jazikot te{ko eda se odlu~i dali i vo koja mera nekoja informacija e grama-tikalizirana. So tekot na vremeto granicata se pomestuva i – netaka retko – se pomestuva vo korist na gramati~kite sredstva naizrazot.

Za da se odbegnat mo`nite nedorazbirawa, treba vedna{ dakaàm {to podrazbiram pod informacija (sodrìna) prenesuva-na so gramati~ki sredstva, t.e. pod gramatikalizirana informa-cija. Toa e za mene informacija koja vo edna klasa morfosintak-si~ki (t.e. – vo tesna smisla na terminot – gramati~ki) kon-strukcii ima zadolìtelni predvidlivi pokazateli od mor-folo{ki i/ili morfosintaksi~ki karakter. Taka na pr. }ekaàm deka vo makedonskiot standarden jazik informacijata kojaja opredeluvame kako ‘rezultativen ima-perfekt’ e gramatikali-zirana, bidej}i ima regularni pokazateli vo forma na prezentotod glagolot ima + glagolska pridavka od avtosemanti~en glagolvo sreden rod ednina. Od druga strana, vo istiot toj jazi~en kodinformacijata naslovena kako ‘neopredelen ~len’ ne e potpolnogramatikalizirana, bidej}i ne se iskristalizirani uslovite vokoi taa ima predvidlivi formalni pokazateli. Vo gramati~kiotopis }e ja pretstavime kako kategorija in statu nascendi; ne moèmeda ja ispu{time vo toj opis, bidej}i ima situacii koga leksemataeden vnesuva vo tekstot tokmu takva informacija kakva {to odgo-vara na funkcijata ‘neopredelen ~len’.

Kako {to proizleguva od gorekaànoto, pod ‘gramati~kakategorija’ podrazbiram semanti~ka kategorija so gramatikali-zirano jadro, odnosno semanti~ka kategorija ~ii najva`ni ~leno-vi za ~inot na jazi~nata komunikacija imaat regularni ipredvidlivi pokazateli. Za primer moè da ni posluì katego-rijata ‘broj’. Razlikata me|u ‘eden’ i ‘pove}e od eden’ vo pove}etopoznati jazici ima gramati~ki pokazateli. Kako {to znaeme, vo

12

praslovenskiot jazik pokraj ednina i mnoìna kako gramati~kisignaliziran ~len na kategorijata broj postoela i dvoina, kojana marginite na slovenskata jazi~na teritorija, vo slovene~kioti vo luì~kiot e ìva do dene{en den, a vo drugite slovenski ja-zici so tekot na vremeto se zagubila. Moème da pretpostavimedeka informaciskata teìna na dvoinata i potrebata da $ sedodelat gramati~ki pokazateli ima vrska so dvojniot simetri~enkarakter na toa {to mu e na ~ovekot najblisko – delovi na ~ove~-koto telo, kako race, noze, o~i, u{i... ^lenovite na semanti~katakategorija ‘broj’ koi spa|aat vo domenot na ‘mnoìnata’ imaatleksi~ki pokazateli, takanare~enite glavni broevi, i dr., iako ituka vo slovenskiot jazi~en svet – na morfolo{ki i/ili na sin-taksi~ki plan – se pojavuvaat sekundarni distinkcii kako zbir-nata i/ili izbrojanata mnoìna vo makedonskiot jazik, speci-fi~nata morfosintaksa na broevite od ‘2’ do ‘4’ vo polskiotjazik i sl. – }e se vratime na taa problematika ponatamu, voglavata posvetena na razvitokot na kategorijata ‘broj’.

Gramati~kite kategorii funkcioniraat na nivo na re~e-nicata i/ili na nivo na imenskata sintagma. Pokazatelite na pr-vite doa|aat do izraz preku morfosintaksata na finitniteformi na glagolot kako konstitutiven ~len na re~enicata, vto-rite ja opredeluvaat morfosintaksata na imenkata kako kon-stitutiven ~len na imenskata sintagma. Zatoa prvite (kako vid,vreme, na~in...) gi vikame glagolski, a vtorite (kako pade`, rod,broj...) – imenski kategorii.

Informacijata {to ja prenesuvaat pokazatelite na grama-ti~kite kategorii (= gramatikaliziranite ~lenovi na semanti~-kite kategorii) naj~esto se odnesuva na vonjazi~nata realnost, nakarakteristikite na nastanite – vo slu~aj na takanare~eniteglagolski kategorii – ili na protagonisti na nastanite – voslu~aj na takanare~enite imenski kategorii. Me|utoa, se slu~uvadeka takvata semanti~ka funkcija na gramati~kite pokzatelivetree i im ostanuva samo ~isto formalnata, gramati~ka funk-cija: informirawe za vnatre{nata organizacija na jazi~niottekst. Klasi~en primer vo slovenskite jazici e kategorijata narodot, koja deneska samo marginalno informira za biolo{kiotrod na referentot na imenskata sintagma, dodeka nejzinata os-novna funkcija e osiguruvawe kongruencija me|u oddelnite sin-tagmi vo re~enicata i oddelnite zboroformi vo sintagmata. So

13

drugi zborovi, gramati~kite pokazateli moàt da imaat pove}esemanti~ki i/ili gramati~ki funkcii zavisno od kontekstot naupotreba, pri {to tie funkcii evoluiraat so tekot na vremeto.Ne postoi ednozna~na korelacija me|u gramatikaliziranite se-manti~ki (i drugite funkcionalni) distinkcii i nivnite for-malni pokazateli.

Zada~ata koja ni pretstoi vo ovoj tekst e da go rekonstru-irame divergentniot razvitok na makedonskiot i na polskiot ja-zik od zaedni~kata pojdovna to~ka, da utvrdime kako se pomes-tuvala granicata me|u gramatikaliziranata i leksikaliziranatainformacija vo dvata razgleduvani jazika, t.e. (1) kako niknuvalenovi gramati~ki kategorii, odnosno novi ~lenovi na gramati~-kite kategorii, (2) kako se povlekuvale nasledenite gramati~kikategorii, odnosno odredeni ~lenovi na tie kategorii, najposle(3) kako evoluirale funkciite na oddelnite kategorijalni poka-zateli, a i (4) samite tie pokazateli.

Se razbira, opredelbata “zaedni~ka pojdovna to~ka” narazvitokot na makedonskiot, polskiot i drugite slovenski jaziciima konvencionalen karakter. Praslovenskiot jazik kako za-edni~ki predok na slovenskata jazi~na zaednica e konstrukcijasozdadena od lingvisti za da im ovozmoì smestuvaweto na taa za-ednica vo indoevropskiot jazi~en svet i da ja ozna~i po~etnatato~ka na divergentniot razvitok na slovenskite jazici. Iskus-tvoto n# u~i deka eden jazik kako suma na idiolekti nikoga{ nepretstavuva uniformna celina. Prostorot, vremeto i site rele-vantni faktori {to vo prostorno-vremenskata ramka gi vnesuvaìvotot na edna i/ili pove}e op{testveni zaednici pre-dizvikuvaat postojana diferencijacija na jazi~nata teritorija.Sledstveno, opredeluvaweto na realna prostorno-vremenskato~ka-po~etok na raziduvaweto na makedonskiot i polskiot ja-zi~en dijasistem isto taka pretstavuva ~ista mislovna konstruk-cija. S# u{te trae diskusijata okolu etnogenezata na Slovenitei nivnoto mesto vo indoevropskoto jazi~no semejstvo, s# u{te seiznesuvaat sprotivstaveni mislewa okolu takanare~enata pra-tatkovina na Slovenite, s# u{te se pomestuvaat konvencio-nalnite vremenski granici na “praslovenskiot period” na na{e-to jazi~no minato. Vo ovoj tekst nema da gi zasegnuvame site tieotvoreni pra{awa. Na{ata zada~a e od vnatre{nojazi~en karak-ter, na{ite izvori se starite spomenici, kako i dene{nite sos-

14

tojbi vo mesnite dijalekti koi ni ovozmoùvaat da go rekonstru-irame nivniot razvoen pat. Me|utoa, celo vreme treba da bidemesvesni deka primarnite impulsi koi ja pottiknuvaat evolucijatana gramati~kiot sistem doa|aat odnadvor, od socijalnite, kul-turnite, ekonomskite uslovi na soodvetnata jazi~na zaednica.

Zada~ata ni ja ote`nuva faktot deka ima drasti~ni razli-ki vo obemot, karakterot, adresatot i vremeto od koe potek-nuvaat najstarite jazi~ni svedo{tva za postoeweto na samostoen,izdvoen od slovenskite sosedi makedonski, odnosno polski di-jasistem. Najstarite makedonski tekstovi poteknuvaat od 11-otvek, dodeka najstarite poznati polski tekstovi nastanale vo 13-ot vek. Najstarite spomenici na makedonski jazik se obemnitekstovi, bibliski prevodi i drugi tvorbi pi{uvani na standard-iziran jazik so druga dijalektna baza vo odnos na sovremeniotmakedonski standarden jazik, pi{uvani so visok osmislen stil,so perfektno adaptirana originalna azbuka i pravopis, adresi-rani do tesen krug obrazovani ~itateli, pred s# do sve{tenstvo-to. Vo polskiot slu~aj soo~eni sme so fragmenti originalnipropovedi upateni na prostiot narod, oformeni na lokalendijalekt, eden od dijalektite koi vo bliska idnina (15-ot ~ 16-otvek) }e stanat baza na polskiot sovremen standarden jazik; tieprvi tekstovi se zapi{ani na prili~no nesovr{en na~in so adhoc adaptirana latinska azbuka. Prvite poobemni prevodi nabibliskite tekstovi za crkovna upotreba kakvi {to stignale dona{ite race poteknuvaat od 14-ot vek i – za razlika od makedon-skite bibliski prevodi – imaat latinski, a ne gr~ki originali.

Ista e situacijata i vo odnos na drugiot osnoven izvor napodatoci – dijalektite, razlikite i dlabo~inata na dijalektnatadiferencijacija na makedonskata i polskata teritorija po~nuvaj-}i od najraniot period na samostojniot razvitok na dvata dijasis-tema se zna~itelni.

Site tie razliki, kako i razlikite vo drugite, vonjazi~niuslovi vo koi se razvivale makedonskata i polskata rana pisme-nost treba da gi imame postojano pred o~i koga zboruvame za pa-ralelizmite i za divergentnite tendencii vo razvitokot na dvatajazika.

Treba eksplicitno da kaàm deka zboruvaj}i za glagol-skite ili za imenskite gramati~ki kategorii mislam na ka-tegoriite svojstveni soodvetno na re~enicata, odnosno na imen-

15

skata sintagma sfateni kako celini, a ne samo na nivnitekonstitutivni ~lenovi, glagolot ili imenkata. Kako vo celataserija studii posveteni na morfosintaksi~kite osobini namakedonskiot i/ili na polskiot jazik, taka i vo ovoj tekst, pi-{uvan so dijahroniska perspektiva, osnovnite jazi~ni edinici –predmet na analizata – se tokmu re~enicata i imenskata sin-tagma. Site procesi koi ostavile traga vo morfologijata nakonstitutivnite ~lenovi gi zasegnuvaat, avtomatski, celitesintaksi~ki konstrukcii, site procesi na koi{to im podleàtpodredenite ~lenovi na tie konstrukcii se odrazuvaat i vrz ce-lite konstrukcii. Formalni pokazateli na takvata me|uzavis-nost se kongruencijata po rod i broj, distribucijata na ~lenot ina pokaznite zamenki, pojavuvaweto vo makedonskiot tekst nadistanciranite (prekaàni) formi, i sl.

*

Na{ata analiza dosledno }e ja vr{ime na nivo na re~e-nicata. Sledstveno, red e da se potsetime kako ja tolkuvame re-~enicata vo ovaa serija studii posveteni na makedonsko-polskatagramati~ka konfrontacija. Imeno, minimalnata jazi~na porakaja krstivme iskaz, a vo re~enicata gledame prototipen iskaz, t.e.iskaz konstituiran od finitna glagolska forma. Zna~i, re~eni-cata se definira na morfosintaksi~ki plan, kako morfosin-taksi~ka konstrukcija. Semanti~kata struktura na re~enicata eonaa karakteristi~na za sekoj iskaz, a toa zna~i deka – kako i vodrugi pozicii od ovaa serija – trgnuvame od formulata ponudenaod S. Karolak i prifatena vo akademskata polska gramatika od1984 g. Formulata izgleda na sledniov na~in:

M {T&L [p (a1, a2, a3...)]}kade {to p go ozna~uva konstitutivniot predikat, a1, a2, a3... – ne-govite argumenti, T i L soodvetno temporalanata i spacijalnatakomponenta (t.e vremenskite i prostornite prametri na nastanotodrazen vo re~enicata), dodeka M e modalna komponenta, t.e. od-raz na stavot na govoritelot kon prenesuvanata poraka. Infor-macijata skriena soodvetno pod simbolite M, T i L od ednastrana, i simbolite p i a od druga strana ne se realzira na povr-{inata na tekstot vo forma na dve disjunktivni mnoèstva naformalni pokazateli.

Kategorija OPREDELENOST

1. OP[TI ZABELE[KI. Kako {to kategorijata VRE-ME ni dozvoluva nastanite da gi smestuvame na vremenskata oska,t.e. da ja utvrduvame nivnata referencija vo vreme, taka katego-rijata OPREDELENOST e pragmati~ka kategorija koja ni doz-voluva da gi smestime vo prostor i da ja utvrdime prostornatareferencija na u~esnicite vo nastanite.

Opredelenost (= referencijalna kvantifikacija) e kate-gorija na imenskata sintagma. Jadrenata imenska sintagma e nazivna eden poim. Poimite so ~ii nazivi se sluìme gradej}i gotekstot naj~esto upatuvaat na svoi denotati vo ekstrateks-tualnata stvarnost. Pokazatelite na pragmati~kata kategorijaopredelenost, odnosno na referencijalnata kvantifikacija,ovozmoùvaat da gi identifikuvame, ili barem poblisku da giopredelime objektite za koi stanuva zbor vo tekstot.

Kako {to znaeme, sekoj poim se karakterizira preku svo-jata konotacija i denotacija. Nazivot na poimot upotreben votekstot moè da upatuva na eden striktno identifikuvan denotatili edna striktno identifikuvana grupa / mnoèstvo denotati,kako na pr. vo re~enicata Ovaa kniga / Ovie knigi ni se od go-lema pomo{, kade {to sintagmite ovaa kniga ili ovie knigiednozna~no ja poso~uvaat prisutnata vo momentot / vo situacijatana zboruvawe kniga / grupa knigi, zna~i: tie sintagmi ednozna~no,in praesentia, gi identifikuvaat knigite za koi stanuva zbor,odnosno imaat identifikuvani referenti.

êsto ne sme vo sostojba ili ne ~uvstvuvame potreba da giidentifikuvame objektite (denotatite na poimite) za koi sta-nuva zbor, pa se ograni~uvame na nivnata individualizacija, spe-cifikacija preku situacijata vo koja se na{le. Sp. gi na pr.re~enicite kako Edna kola / Nekoi koli zastanale pred zgra-data – ovde sintagmite edna kola ili nekoi koli upatuvaat konkonkretni referenti na poimot ‘kola’, zna~i: se upotrebeni soreferencija, no ne gi identifikuvaat tie koli, samo konstati-raat prisustvo na nekoi denotati na poimot ‘kola’ vo situacijataza koja stanuva zbor, gi individualiziraat kako tie {to vo opre-deleno vreme se na{le na opredeleno mesto.

182

Se slu~uva i da gi upotrebuvame nazivite na poimite samoso ogled na nivnata konotacija, a ne i denotacija. Vo re~enicatakako Brat mi e u~itel sintagmata u~itel e upotrebena bezreferencija, taa informira deka govoritelot na brata si mu gopripi{uva onoj sostav osobini koi so~inuvaat sodrìna / kono-tacija / zna~ewe na poimot ‘u~itel’, na{ata sintagma funkci-onira kako adskripcija, upotrebena e predikativno. Sp. i – vonefaktivna re~enica – Toa mora da e nekoj nepodgotven zadene{nata manifestacija, i sl.

Najposle, poimot moè da bide upotreben generi~no, t.e.da se odnesuva na cel genus, na site denotati kolektivno ilidistrubutivno, kako na pr. kaj sintagmite orelot, orlite vo re-~enicite Orelot e ptica, Orlite se ptici... Sp. ja i sintagmatadeca vo re~enicata Ana ednostavno saka deca, i sl.

Kako leksi~ki pokazateli na referencija funkcioniraatli~nite i pokaznite zamenki, isto i takanare~enite neoprede-leni zamenki, vo odredeni konteksti i glavnite broevi. Podefinicija identifikuvani se referentite na primarno upotre-benite sopstveni imiwa. Site leksi~ki pokazateli na refe-rencija imaat i edna gramati~ka, sintaksi~ka odlika – site tiepo definicija se smestuvaat na po~etokot na imenskata sintagma,ja “otvoraat” sintagmata. Vo nekoi jazici referencijalnata ka-rakteristika na imenskata sintagma e gramatikalizirana i namorfolo{ko nivo so ~lenskite morfemi kako pokazateli.

Primarno pokazatelite na referencija n# upatuvaat naobjekti vo vonjazi~nata stvarnost, na “delovi na svetot”, kako nareferenti na soodvetnite imenski sintagmi. Sepak, pokraj onojprimarniot postoi i sekundaren sistem na referencija – refe-rencija vo tekstot. Se raboti za mehanizmi na anafora i ka-tafora koi ni ovozmoùvaat kako identifikuvan da go sfatimeobjektot koj ve}e porano bil spomenat vo istiot tekst ili koj }ee imenuvan vo natamo{niot tekst; tie se mehanizmi vo slu`ba nakoreferencija na sintagmite i pridonesuvaat kon koherencijatana tekstot.

Pokazatelite na referencijalnata kvantifikacija funk-cioniraat i vo slu`ba na topikalizacijata na tekstot, t.e.gradewe na negovata komunikativna dinamika.

183

2. [TO ZNAEME ZA KATEGORIJATA OPREDELE-NOST VO PRASLOVENSKIOT JAZIK. Pokraj voobi~aeniteleksi~ki pokazateli na referencijalnata kvantifikacija sonivnata gramati~ki utvrdena inicijalna linearizacija, vopraslovenskiot jazik nao|ame i izvesni nikulci na morfolo{-kata kategorija opredelenost. Se raboti, pred s#, za niknuvawe natakanare~enite “dolgi” formi na pridavskata promena, t.e.pridavski kategorijalni paradigmi so formite na anaforskatazamenka *j zalepeni vo postpozicija za “kratkite” pridavskiformi.

Pove}eto praslovenski pridavki imale morfolo{ka pa-de`na paradigma identi~na so imenskite *o- odnosno *a-pa-radigmi. Me|utoa, na praslovenskata po~va postoi ve}e drug tipparadigma, onaa gorespomenatata, so pridavskite formi pro-dolèni so postpozitivnata zamenska klitika. Poznati fakti odistorijata na litvanskiot jazik sugeriraat deka toj tip sekun-darna, “dolga”, paradigma se formiral na po~vata na balto-slo-venskata jazi~na zaednica, t.e. vo pred-praslovenskiot period.

Postojat dve teorii okolu pri~inite za niknuvaweto nadolgata pridavska promena. Edna od niv, “formalnata”, se vrzuvaza prezimeto na polskata slavistka, Marija Honovska (1963), iglasi deka glavna pri~ina bila potrebata na morfolo{ki planpridavkata da se razlikuva od imenkata. Vtorata teorija vopostpozitivnata zamenska klitika – formantot na dolgata pro-mena – gleda ne{to nalik na ~lenot, pokazatel deka se raboti zaobjekt ve}e porano spomenat vo diskursot. Jas li~no sumprivrzanik na vtorata teorija, iako po moe mislewe dvete teoriine se isklu~uvaat, obratno – se dopolnuvaat na dosta uverlivna~in. Analizata na tekstot pokaùva deka dolgite pridavskiformi se pojavuvaat kako modifikatori vo imenskite sintagmi~ii referenti na toj na~in se izdvojuvaat od drugi denotati na po-imot imenuvan so konstitutivnata imenka, t.e., so drugi zborovi,tie go identifikuvaat referentot. Karakterot na tekstovite sokoi raspolagame ovozmoùva so sigurnost da zboruvame samo zaidentifikacija preku anafora. Imeno, dodeka, da kaème, *dobrovek e generi~ki poim, *dobr ovek e onoj ve}e spomnatiot koj

se izdvojuva i se identifikuva preku differentia specifica ‘dobar’.Kako {to anaforskata klitika se zalepuvala za pridav-

kata i na toj na~in informirala za koreferencija vo tekstot,

184

taka demonstrativnite klitiki vo postpozicija na imenkiteposo~uvale i identifikuvale objekti vo vonjazi~nata stvarnost.Praslovenski koreni, nesomneno, imaat takvite konstrukcii,prisutni vo pove}eto slovenski jazici, koga se raboti za imenki-nazivi na vremenskite periodi, kako {to se mak. denes(ka), le-tos(ka), zimos(ka), pol. dzi / dzisiaj, lato , i sl. od *d , *l tos ,itn., sp. i *sinoktj so prepozicija na pokaznata zamenka.

Najposle, treba i da se spomene deka linearizacijata naimenskata niza odgovarala na goreprivedenoto univerzalnopravilo spored koe pokazatelite na referencijalnata kvanti-fikacija ja otvoraat nizata, t.e. ako se oformeni kako samostojnileksemi, toga{ stojat na po~etna pozicija, a ako se oformenikako postpozitivni klitiki, toga{ se lepat za prvata zboro-forma vo nizata.

Privedenite pojavi ni davaat za pravo da pretpostavuvamedeka vo praslovenskiot sistem postoele ve}e tendencii konpostriktna gramatikalizacija na kategorijata opredelenost.

3. MAKEDONSKIMakedonskiot i bugarskiot se edinstveni slovenski jazici

koi{to ja poznavaat gramati~kata kategorija ~len. Formirawetona taa kategorija mu go pripi{uvame na faktot deka soodvetnitedijasistemi se razvivale vo multilingvalna balkanska sredinakade {to ne retko sogovornicite ne gi znaele fluentno jazicitena onoj drugiot. Vo ovie uslovi doa|aat do izraz formalnite po-kazateli na ona {to vo prenesuvanata informacija e najva`no, atuka spa|a sigurno s# ona {to ni ovozmoùva da sfatime za {to /za kogo stanuva zbor.

3.1. OBEM NA GRAMATIKALIZIRANATA INFORMACIJA^lenot kako pokazatel na referencijalnata kvantifika-

cija se gramatikaliziral vo makedonskite dijalekti nekade vodocniot sreden vek. B. Koneski vo svojata Istorija na makedon-skiot jazik (1986: 152) pi{uva: “Po s# iskaùva deka kon 13 v.~lenot bil ve}e izgradena gramati~ka kategorija. Primerotzl»otq rabq od Dobrej{ovoto ev. (13 v.) ni pokaùva deka~lenskata morfema -ot se prenesuvala ve}e kako posebenmorfolo{ki element od imenkata na pridavkata...” Ovaa

185

konstatacija treba da ja ~itame vo smisla deka postpozitivnitedemonstrativni klitiki se zdobile so funkcija na referencijal-na kvantifikacija, a taa kvantifikacija bila kategorijlna odli-ka na imenskata sintagma sfatena kako celost, a ne samo nanejzini oddelni komponenti. Sli~nata slika – karakteristi~naza starocrkovnoslovenskite spomenici nastanati na po~vata naMakedonija – ja prikaùvaat avtorkite na studijata za Rado-mirovoto evangelie, R. Ugrinova-Skalovska i Z. Ribarova (1988:52-53), a isto taka P. Hr. Ilievski vo statijata posvetena naanalizata na Makedonskiot prevod na Damaskinot od episkopotGrigorij od krajot na 16 v. (1988: 115-132). Vo site tie trudovi seredat primeri na imenski sintagmi so postpozitivni klitiki-on , -ot i -s (ova posledno podocna izmesteno od -ov), kako inivnite ~lenuvani ekvivalenti od gr~kite podlo{ki, me|utoaotsustvuva distribuciskata i funkcionalnata analiza koja bi niovozmoìla da gi ocenime frekvencijata i motivacijata napojavuvaweto na tie tri tipa kvantifikatori, kako i even-tuelnite razliki me|u niv. S# u{te ~ekame vakov tip analiza.

Vo makedonskata gramati~ka tradicija postoi termin“troen ~len” koj aludira na trite zamenski koreni ~ii kliti~kiformi vr{at kvantifikatorska slu`ba. Po moe mislewe ova ne esre}na terminologija. Od analizata na sovremenite makedonskitekstovi jasno proizleguva deka “vistinskata” ~lenska funkcija javr{i elementot -ot, dodeka -ov i -on funkcioniraat kakokliti~ki (t.e. neakcentogeni) formi na soodvetnite demonstra-tivi i semanti~ki se pobogati – redovno ja vklu~uvaat in-formacijata za prostornata bliskost (-ov) ili oddale~enost (-on)od govoritelot, odnosno, se razlikuvaat od “dolgite” formi napokaznite zamenki samo po nesposobnosta da nosat samostoenakcent. Se razbira, sli~no kako i kaj polnite formi, pokrajobjektivniot prostor moè tuka da e vo igra i intimniotprostor kako vo ekspresivno markiranite iskazi Me boli srcevo,Mi dosadi Skopjevo, i sl. (sp. Topoliwska, Trojniot ~len, vope~at).

Pod “~lenska funkcija” podrazbiram signal deka se rabo-ti za sintagma so identifikuvan referent, a taa identifikuva-nost moè da se temeli vrz prisustvoto na referentot vo {i-rokosfatenata situacija na zboruvawe (od: Zatvori ja vratata!

186

do Gradot e vo haos, ili Ne go gledam sonceto..., i sl.), ili vrzanafora.

Poseben problem pretstavuva spomnatiot gore vo t. 1.generi~en ~len. Imeno, samiot fakt deka nekoj generi~en poim eprisuten vo tekstot signalizira deka avtorot – korektno ilipogre{no, {to vo slu~ajot e irelevantno – go “identifikuva”,t.e. go znae toj poim. Toa dali generi~no upotrebenata sintagma e~lenuvana ili ne vo golema mera zavisi od topikalizacijata natekstot i od formalnite sintaksi~ki pravila. Vo makedonskiottekst brojni generi~ni sintagmi ostanuvaat ne~lenuvani, na pr.vo naslovite, a od druga strana na pr. nominativnite sintagmikoi stojat vo inicijalna pozicija vo re~enicata re~isi bez is-klu~ok se ~lenuvaat.

Individualiziranite referenti / grupi referenti naimenskite sintagmi vo makedonskiot tekst ili se signaliziraniso neopredeleniot ~len, t.e. leksemata eden vo nejzinata ~lenska(= ne brojna i ne zamenska) funkcija ili ostanuvaat bez segmen-talen signal na referencijalna kvantifikacija. Tuka pak doa|ado izraz topikalizacijata i sintaksi~kata funkcija i pozicijana sintagmata – imeno vo inicijalnata pozicija vo fukcija natema / datum ne moè da se pojavi bez ~len ili drug segmentalensignal na referencijalna upotreba (neopredelena zamenka kakonekoj, izvesen, ili glavniot broj). Vo drugi pozicii distribuci-jata na eden vo ~lenska funkcija mora s# u{te da bide istraèna;se ~ini deka taa vo golema mera zavisi od individualniot izborna avtorot na tekstot, kako i od stilskiot registar. Treba pritoa da pametime deka – dodeka identifikuvanite referentiostanuvaat takvi i vo nefaktivnite re~enici – individuali-ziranite vo nefaktivnite re~enici ne se pojavuvaat; so drugizborovi, na pr. vo re~enica kako Bi sakal da imam eden takovstudent sintagmata eden takov student e upotrebena predi-kativno, bez referencija, i ima parafraza ‘nekoj koj e takovstudent’.

Zaklu~okot od ovie zabele{ki glasi deka vo makedonskiottekst gramatikalizirani se signalite na identifikuva~ka refe-rencija na konkretni entiteti (ìvi su{testva, materijalnipredmeti, nastani, sostojbi...) za koi stanuva zbor, dodeka osta-natite tipovi referencijalna kvantifikacija nemaat edno-zna~ni gramati~ki pokazateli. Toa e, vpro~em – ~esto so zna~i-

187

telni razliki vo inventarot i distribucijata na pokazatelite –situacija karakteristi~na i za drugite jazici so ~len.

3.2. EVOLUCIJA NA GRAMATI^KITE POKAZATELIAko go ostavime na strana faktot deka site segmentalni

pokazateli na referencijalnata kvantifikacija se smestuvaat napo~etokot na soodvetnite sintagmi – {to samo po sebe e vid nagramatikalizacija – vo centarot na na{eto vnimanie vo ovoj pa-ragraf }e bidat morfolo{kite pokazateli na referencija, t.e.~lenskite morfemi i postpozitivnite pokazni klitiki. Odleksi~kite pokazateli }e se zadrìme samo na kratko na eden i nadrugite glavni broevi vo ~lenska funkcija. Najposle, }e im po-svetime malku mesto i na ekspresivnite pokazateli na ekstenzijana imenskite sintagmi, kako siot, celiot, samiot, istiot...

Ne e te{ko da se objasni zo{to tokmu korenot *t- se zdobilso ~lenskata funkcija, a paralelno i so funkcijata na takana-re~enata zamenka za 3 lice – toj bil dvojno nemarkiran vo odnosna kontrastot *s- / *ov- /+ bliskost do govoritelot/ ~ *on- /+ od-dale~enost od govoritelot/. Drugite dve postpozitivni pokazniklitiki – kako {to ve}e spomnav – vr{at “normalna” pokaznafunkcija i vo odnos na soodvetnite dolgi formi se razlikuvaatsamo so faktot deka ne se sposobni da go generiraat akcentot.

^lenskite formi se kategorijalno markirani po rod ibroj, pri {to formite -ot (sg m), -to (sg n) se ednozna~ni, dodeka-te (pl m/f) ja neutralizira razlikata me|u ma{kiot i ènskiotrod, a -ta moè da ima karakteristika (sg f) ili (pl n).

So prezemaweto na ~lenskata funkcija od strana na -ot,avtomatski stanala redundantna razlikata me|u dolgite ikratkite pridavski formi i dolgata forma bila svedena nafunkcija na derivaciska baza za ~lenuvani pridavki, po model:slab : slab-i-ot, dobar : dobr-i-ot, i sl. So gubeweto na fo-nolo{kiot kvantitet tragata na starata opozicija ostanala samovo derivacijata na pridavskite formi od ma{ki rod ednina.

Deneska ~lenot regularno signalizira referencijalnoupotrebeni sintagmi so identifikuvani referenti, sporadi~nose javuva i kaj nekoi inherentno opredeleni sintagmi, na pr. kajsopstvenite imiwa, i vo odredeni semanti~ki i/ili formalnikonteksti gi pridruùva generi~no upotrebenite sintagmi. Kaj

188

sintagmite so identifikuvani referenti moè da dojde i doekspresivno udvojuvawe na pokazatelite na opredelenosta, sp. napr. Toj, kupuva~ot, re~e... ili Onoj, mojon, ne dojde..., i sl.

Poseben problem pretstavuvaat zamenkite sposobni (volinearnata niza kakva {to ja pretstavuva imenskata sintagma) dase pojavaat pred pokazatelite na referencijalnata kvantifika-cija, t.e. vo 0-pozicija. Nivnata funkcija e ekspresivna i se sos-toi vo potsiluvawe na ekstenzijata na sintagmata, nejzinata se-opfatnost ili edini~nata identifikacija, sp. na pr. Site tiedojdoa, Celiot toj proces n# voznemiri, Istiot toj ~ovek pakse pojavi vo gradot, Samiot toj ne znae{e {to da misli, i sl.Kako {to se gleda, vo site slu~ai zamenskite formi se ~lenuva-ni, no samo kaj siot -ot pretstavuva del od morfolo{kata osno-va. Vo sostav so glavnite broevi sli~na funkcija kako siot vr{ii (sp. i dvata..., i pette..., i sl.) , pri {to sostavite i dvata / idvete alterniraat so starite nasledeni oblici obata / obete.

Imenskite sintagmi referencijalno upotrebeni soneidentifikuvan referent – potsetuvam deka tie se pojavuvaatsamo vo faktivnite re~enici – dosta retko se gramati~ki obele-èni kako takvi. Osnoven pokazatel e neopredeleniot ~len eden,no toj ne se pojavuva regularno, a negovata distribucija vo zna-~ajna mera zavisi od subjektivnata odluka na govoritelot. Nesom-neno postoi leksema eden3 so ~lenska funkcija i taa treba da serazlikuva od eden1 – broj i od eden2 – neopredelena zamenka sointerpretacija: eden h ‘znam za koj h se raboti i ne gledam potre-ba toa da go ekspliciram’. Eden3 od eden1 se razlikuva so toa {toposeduva mnoìnska forma i ~lenuvana forma, a od eden2 so toa{to ne e sposoben da nosi sintagmatski / re~eni~en akcent.Najposle, postoi i eden4 vrzan vo idiomatiziran kontrast eden ~drug, edni ~ drugi. Re~isi nema konteksti vo koi eden3 mora da sepojavi; vo pozicija koga referencijalnata upotreba na sin-tagmata mora da bide signalizirana, t.e. vo nominativna sintagmakoja stoi na po~etokot na re~enicata, kako na pr. vo Eden ~ovekvleze vo sobata, toa moè da alternira so drugi leksi~ki zamen-ski pokazateli, kako nekoj, nekakov, drug, i sl. Zna~i: neopre-deleniot ~len vo makedonskiot jazik e edna labilna kategorija,iako so potencijal da se zacvrsti.

Ne slu~ajno eden3 po pat na semanti~ka derivacija edobieno od eden1 – paralelni procesi poznavaat i mnogu drugi

189

jazici. Kako {to spomnav vo prethodnata glava, posvetena nakategorijata ‘broj’, pokazatelite na koli~estvena kvantifika-cija, me|u niv na centralno mesto glavnite broevi, imaat svoeopredeleno mesto vo linearnata niza {to ja pretstavuva imenska-ta sintagma – tie se smestuvaat direktno zad pokazatelite nareferencijalnata kvantifikacija. Ako vo sintagmata nemapokazateli na referencijalna kvantifikacija, a prisutni sepokazatelite na koli~estvena kvantifikacija, tie – vo refe-rencijalno upotrebenite sintagmi – avtomatski ja prezemaatfunkcijata na pokazateli na individualizira~kata (no ne iidentifikuva~ka) referencija. Sp. na pr. Tri starici sedea naklupata, Petmina vojnici ne se vratile vo bazata, i sl.

Predikativnata upotreba na imenskata sintagma vo prin-cip e signalizirana so otsustvo na kakvi gode pokazateli nareferencijalna kvantifikacija, me|utoa vo ekspresivno marki-ranite konstrukcii moè da se pojavi eden3, sp. na pr. [to si bilti eden mangup!, i sl.

Od sprovedeniot pregled proizleguva deka ne postoiednozna~na korelacija me|u dvata specijalizirani pokazateli:opredelen i neopredelen ~len i ~etirite tipa referencijalnakvantifikacija na imenskata sintagma. Relativno najstabilna ekorelacijata me|u opredeleniot ~len i IS so identifikuvanreferent / referenti. Imeno: ako gi ostavime na strana sintag-mite so inherentno opredelen konstitutiven ~len (kako sopstve-nite imiwa, li~nite zamenki i sl.), opredeleniot ~len – a ne lek-si~kite pokazateli na opredelenost, t.e. pokaznite zamenki – sepojavuva redovno vo sintagmite vo koi identifikuvaniot karak-ter na referentot ne mora ili ne smee osobeno da bide istaknat.

4. POLSKIPolskiot spa|a me|u jazicite vo koi pokazatelite na

referencijalnata kvantifikacija (“opredelenosta”) se ili odleksi~ki i/ili od sintaksi~ki karakter. So drugi zborovi: akoimenskata sintagma opfa}a leksi~ki pokazateli na referenci-jalnata kvantifikacija (t.e. pokazni ili neopredeleni zamenki),toga{ tie stojat na po~etokot na linearnata niza; ako otsustvu-vaat takvi pokazateli, samiot na~in na linearizacija na re~eni-cata prenesuva informacija okolu toa koi sintagmi se referen-cijalno upotrebeni, kako i koi imaat identifikuvani referen-

190

ti. Vo takov slu~aj sredstvata za signalizirawe na referenci-jalnata kvantifikacija prakti~no se poklopuvaat so sredstvataza topikalizacija na tekstot.

Predikativnata upotreba na IS e signalizirana prekunejzinata sintaksi~ka pozicija i otsustvoto na leksi~kite poka-zateli na referencija.

Generi~nata upotreba na IS se ~ita od kontekstot.Zamenkite wszystkie, ca y, ten sam... mutatis mutandis se

odnesuvaat sli~no kako i nivnite makedonski ekvivalenti, t.e.ekspresivno potenciraat ekstenzija na sintagmata i se smestuva-at na nultata pozicija, pred leksi~kite pokazateli na referen-cijalnata kvantifikacija.

Nasledenata zamenka obaj / oba / obie funkcionira kako vomakedonski, t.e. zna~i soodvetno ‘i dvajcata / i dvata / i dvete’.

5. ZAKLUÔCINa{iot pregled pokaà zna~ajno preklopuvawe na pokaza-

telite na referencijalnata kvantifikacija od edna strana i natopikalizacijata na tekstot od druga strana, {to ne treba da n#iznenaduva – i dvata procesa imaat pragmati~ki karakter i goolesnuvaat korektnoto prenesuvawe na informacijata. Ne iz-nenaduva ni faktot deka preklopuvaweto e poobemno vo polski-ot, kako jazik koj ne ja formiral morfolo{kata kategorija naopredelenost.

Se potvrduva ~estata povrzanost na priznacite /+ oprede-leno/ i /+ ~ovek/ za {to ve}e stana zbor porano, vo glaviteposveteni na kategoriite ‘pade`’ i ‘rod’. Imeno, sintagmite ~iireferenti se lu|e, naj~esto stojat vo nominativen ili vo dativenpadeèn odnos i naj~esto se /+ opredeleni/.

Ne e slu~ajno {to makedonskiot opredelen ~len se ofor-mil vrz baza na najnemarkiraniot demonstrativen koren *t-, aneopredeleniot ~len – vrz korenot na brojot ‘1’ – brojni parale-li nao|ame vo drugi indoevropski jazici. Makedonska specifikapretstavuva prisustvoto i funkcionalnata optovarenost nadrugi postpozitivni demonstrativni klitiki koi priznakot /+opredeleno/ go povrzuvaat so prostornite priznaci /+ blizu/,odnosno /+ daleku/, a naj~esto i so emotivnata oboenost.

ZAVR[NI ZABELE[KI

Kako {to spomnav pristapuvaj}i kon pregledot na raz-vojnite pati{ta na gramati~kite kategorii vo makedonskiot i vopolskiot jazik, celta na ovoj pregled treba{e da bide direktnakonfrontacija na divergentnite tendencii vo razvitokot nadvata jazika, no i implikuvnite od taa konfrontacija soznanijaza razvitokot na celata slovenska jazi~na zaednica i za dija-hroni~nata tipologija na jazi~niot razvitok kako takva.

Pod ‘gramati~ka kategorija’ ad usum na ovoj tekst pod-razbiram glavno fleksivna kategorija, no gi vklu~uvam tuka ikategoriite ‘vid’ i ‘stepen’, koi ja zasegnuvaat podlabokata mor-folo{ka (zboroobrazuva~ka) struktura soodvetno na glagolskitei na pridavskite predikati; postapuvam taka so ogled na faktotdeka spomenatata zboroobrazuva~ka derivacija ima su{testveniposledici za sintaksi~kata struktura na re~enicata, a re~enica-ta pretstavuva prirodna ramka vo koja se odviva mojata analiza.

Izvr{enata analiza ja potvrdi – spored moja ocenka –mojata pojdovna pretpostavka deka procesot na gramatikalizacija(t.e. na regularizacija na formalnite gramati~ki pokazateli)operira vo po{iroki ramki na semanti~kite kategorii rele-vantni za na{eto jazi~no op{tewe i gi zasegnuva onie segmentina tie kategorii koi{to se najva`ni za uspe{niot tek na komu-nikativniot ~in. Drugite, poperiferni sodrìni od domenot naistite kategorii, se izrazuvaat so leksi~ki sredstva. Sepak, nesekoga{ e jasna granicata me|u “gramati~koto” i “leksi~koto”,na pr. me|u nekoi “kratki” perifrasti~ni serii i “otvoreni”sintaksi~ki konstrukcii.

Dvete osnovni funkcionalni podelbi na razgleduvanitekategorii koi mi se naloìja vo tekot na analizata ne se poklo-puvaat ~isto so tradicionalnite podelbi na “glagolski” i “imen-ski” kategorii, i sl. Mislam tuka na (1.) podelbata na kate-goriite so naglasena pragmati~ka funkcija i kategoriite beztakva funkcija, kako i na (2.) podelbata na gramati~kite kate-gorii zavisna od toa vrz koi segmenti na semanti~kata strukturana re~enicata tie operiraat. Dvete podelbi delumno sepreklopuvaat.

192

Pod “pragmati~ki” kategorii gi podrazbiram tie katego-rii koi ovozmoùvaat nastanot (procesot, sostojbata, situ-acijata...) za koj stanuva zbor i protagonistite na toj nastankorektno da se smestat vo vonjazi~nata stvarnost, i po mo`nostda se identifikuvaat. Takvata funkcija ja vr{at kategoriiteVREME, LICE i OPREDELENOST.

Kategoriite koi gramatikaliziraat inherentni osobinina predikatot i se odrazuvaat vrz predikatskiot izraz se VID,MODALNOST, VREME i STEPEN.

Kategoriite koi odlu~uvaat za komunikativnata hie-rarhija na argumentite na konstutivniot predikat se PADE@ iDIJATEZA.

Najposle kategoriite koi gramatikaliziraat inherentniosobini na argumentite i se odrazuvaat vrz argumentskite izrazise ROD, LICE i PADE@.

Ne slu~ajno analizata na razvojnite tendencii na sitekategorii redovno ja vr{am podelena na dva segmenta: (a) “obemna gramatikaliziranata informacija” i (b) “evolucija na grama-ti~kite pokazateli”. Sakav da pokaàm deka su{testveniteizmeni po~esto se slu~uvaat vo segmentot (b), dodeka izmenite vosegmentot (a) se pomarginalni. Pri vakva podelba jasno se zacr-tuva karakterot na takanare~enata balkanizacija na makedon-skiot gramati~ki sistem – se gleda deka naj~esto se raboti zaizmena i obnovuvawe na gramati~kite pokazateli, a ne i za gra-matikalizacija na nekoi novi sodrìni. Taka e vo slu~aj nakategoriite ‘pade`’ i ‘stepen’. Isto taka, vrz toj fon jasno seizdvojuvaat dvete funkcionalni zoni kade {to navistina imamesu{testveni izmeni vo segmentot (a) – toa se zonata na modalnostna nivo na re~enicata (t.e. na predikacijata) i zonata na refe-rencijalnata kvantifikacija na nivo na imenskata sintagma (t.e.na nominacijata). Vpro~em, sekoj od dvata jazika gledan od pers-pektiva na onoj vtoriot pokaùva pove}e razvojni sli~nosti sonego otkolku {to toa moè da se zaklu~i vrz osnova na ~itawetona nivnite tradicionalni gramati~ki opisi. So drugi zborovi:poznavaweto na sostojbite vo edniot jazik ovozmoùva podobroda se sogledaat sostojbite vo drugiot, {to inaku e prili~no tri-vijalna konstatacija.

Tendencijata kon analitizam nadvladuva nad tendencijatakon sintetizam ne samo na makedonskiot, tuku i – se razbira, vo

193

pomala mera – na polskiot razvoen pat. Niknuvaat brojni peri-frasti~ni serii, pri {to vo predikatskiot izraz kako formantnaj~esto se javuvaat adverbalnite partikuli, a vo argumentskiotizraz predlozite i – vo slu~aj na makedonskiot – zamenskiteklitiki. Vpro~em, i razlikata me|u sintetskoto i analiti~kotoe relativna; dokaz: ~estata ocena na makedonskoto stepenuvawekako analiti~ko od edna strana, i evidentno “sintetskiot” ka-rakter na makedonskiot opredelen ~len od druga.

Vo sekoj slu~aj, uvidot vo istorijata na evolucijata nakategorijalnite pokazateli vo dvata jazika ja potvrduva pravil-nosta na izborot za koj se opredelivme vo ovaa serija, a toa e dane ja odvojuvame morfologijata (barem fleksivnata morfologijakako {to ja definirav pogore) od sintaksata i da se dviìmedosledno vo ramkite na morfosintaksata.

Eden od problemite koj pri analizata na makedonskite ipolskite gramati~ki kategorii se nao|a{e vo centarot na moetovnimanie e na~inot kako priznakot /+ ~ovek/ se kodira vo jazi~-niot tekst. Mislam deka sprovedenata analiza ja potvrduva teza-ta deka se raboti za informacija smestena na vrvot na komuni-kativnata hierarhija i kako takva postojano se zdobiva so novi inovi pokazateli. Tuka poneposredno se zasegnati kategoriitePADE@, LICE, ROD i OPREDELENOST. Vo paradigmata napade`nite odnosi postojat – po moe mislewe – odnosi primarnokarakteristi~ni za imenskite sintagmi so personalni re-ferenti; takvi se nominativot i dativot; posebni pokazateli napersonalniot referent se pojavuvaat vo akuzativniot odnos, kojinaku e markiran kako /- ~ovek/. Najposle, treba i da se spomnedeka ostatocite na pade`nata morfologija vo makedonskiot jaziknajdobro se ~uvaat kaj li~nite zamenki i kaj sopstvenite imiwa.Vo vrska so kategorijata ‘lice – u~esnik vo komunikativniot~in’, kade {to poseben komentar ne e ni potreben, bi sakala dazabeleàm edna interesna karakteristika na makedonskiot jazik,a toa e stepenot na emotivnata angaìranost na prvoto lice –avtorot na tekstot vo na~inot na izgradbata na tekstot; mislamtuka na takvite pojavi kako visokata frekvencija na takana-re~eniot dativus ethicus, bogatstvoto na ekspresivnite, hortativnii drugi partikuli vo tekstot, a pred s# na {irokata gra-matikalizirana zona kaj – inaku “glagolska” – semanti~katakategorija ‘modalnost’. Primarnata semanti~ka motivacija na

194

kategorijata ‘rod’ (koja spored naj{iroko prifatenata hipotezase rodi tokmu od potrebata posebno da se kodira /+ ~ovek/, po-konkretno /+ ma`/), so vreme se zagubila, no vo polskiot sistemgledame obnova na virilniot i odu{eveniot “gramati~ki” rod,dodeka vo makedonskiot sistem pokazatelite na referentot‘~ovek’ se pojavuvaat dopolnitelno vo ramkite na kategoriite‘pade`’, ‘broj’ i, pred s#, ‘opredelenost’. Pokazatelite na “iden-tifikuvanoto” vo golema mera se poklopuvaat so onie na“personalnoto”.

Rezultatite na analizata ja potvrdija, po moe mislewe,pretpostavkata od koja trgnavme vo celata na{a serija, deka kon-frontacijata tokmu na makedonskiot i na polskiot jazik moè dabide korisna pri postavuvawe ramki na edna op{ta tipologija naslovenskite jazici. Se razbira, kriteriumite na rangiraweto naoddelnite jazici vo ramkite na vakvata tipologija moàt da bi-dat razli~ni. Jas ovde se zadràv na opozicijata: ‘konzervativ-nost’ vs ‘inovativnost’ vo odnos na distinkcii gramatikalizi-rani na pojdovnata to~ka, t.e. vo praslovenskiot sistem, kako i nakarakterot na pokazatelite na tie distinkcii. Polskata ‘kon-zervativnost’ i makedonskata ‘inovativnost’ bi bile u{te po-zabeleìtelni (1) da se vpu{tev vo pregled na evolucijata nafleksivnite nastavki i na morfonolo{kite alternacii, i (2) dagi vklu~ev vo mojot pregled site razvojni tendencii poznatisoodvetno vo polskite i vo makedonskite dijalekti, a koi sena{le pod nivoto na standardnata norma.

Dvete glavni pri~ini na divergentniot razvitok sood-vetno na makedonskiot i na polskiot jazik gi gledam vo A. Doc-nata standardizacija na moderniot makedonski pismen jazik, i B.multilingvalnata sredina vo koja se razvival makedonskiotdijasistem. ûvstvuvam potreba da ja objasnam predloènata hi-erarhizacija na dvete privedeni pri~ini. Mislam deka dla-bo~inata na vlijanijata od strana na drugi, neslovenski bal-kanski jazici vrz makedonskiot gramati~ki sistem e rezultat naotsustvo na jasno postavena norma koja bi go kontrolirala razvi-tokot na makedonskiot dijasistem. Za toa se odgovorni poznatitepoliti~ki uslovi. Stariot pismen jazik, starocrkovnosloven-skiot, bil jazik na obrazovanite eliti, dodeka narodniot jazik serazvival spontano, podloèn na mnogustrani interferencii koivlijaele vrz dijalektnata diferencijacija na makedonskata jazi~-

195

na teritorija. Dopolnitlen faktor na diferencijacijata bilagolemata pojdovna bliskost na dvata koda: “visokiot” jazik nacrkvata i “niskiot” naroden jazik, koja ovozmoùvala me|useb-noto me{awe i dvostrano proniknuvawe na nivnite elementi. Vopolskata situacija, kako prvo, politi~kite uslovi ovozmoìlerelativno rano sozdavawe na samostojna dràvna strukturazainteresirana za unifikacija na jazikot, kako vtoro, “visokiot”latinski jazik na elitata bil totalno tu| i nerazbirliv zanarodot, {to dovelo do relativno rano postavuvawe na uzualnata,a podocna i na proskriptivnata jazi~na norma.

Najdobar dokaz vo polza na pretstavenata hierarhija nafaktorite koi vlijaele vrz razvitokot na dvata razgleduvanijazici e faktot deka po formiraweto na novi samostojni dràvina Balkanot vo tekot na 19. i 20. vek prekinat e procesot na“jazi~na balkanizacija”, a po postavuvaweto na normata na sovre-meniot makedonski standarden jazik mnogu brgu od toj jazik sepovlekuvaat brojni marginalni balkanizmi, kako onie oficijal-no sankcionirani taka i onie nezabeleàni od strana na nor-mata. Ostanuvaat onie glavnite, pretstaveni na stranicite naovaa kni{ka, a koi pravat makedonskiot jazik deneska da bide ti-polo{ki poblizok do romanskite ili do angliskiot jazik otkol-ku do nebalkanskite slovenski jazici.

Rozwój kategorii gramatycznych(streszczenie)

Dziewi ty tomik naszej serii ma za zadanie przedstawi procesoddalania si systemów gramatycznych j zyka polskiego i macedo skiego,wskaza kluczowe punkty ich dywergentnego rozwoju w terminachposzczególnych, tak zwanych, kategorii gramatycznych.

Przez kategori gramatyczn rozumiem taki segment polafunkcjonalnego odpowiedniej kategorii semantycznej, w którym informacjakategorialna przenoszona jest w danej ci le formalnie okre lonej klasieleksemów z pomoc rodków gramatycznych (= nie leksykalnych), tj. maregularne i przewidywalne wyk adniki na powierzchni tekstu. Mno ce si zbiegiem czasu w obu interesuj cych mnie j zykach serie peryfrastyczne,otwarty problem d ugo ci regularnej serii, itp. to czynniki, które sprawiaj ,e granica mi dzy tym, co gramatyczne, i tym, co leksykalne, jest cz sto nie

ostra i ustawiona konwencjonalnie. Przez ‘gramatyczny’ rozumiem ‘mor-fosyntaktyczny’ – do tego sk ania mnie sytuacja w obu opisywanych

zykach, nie tylko w macedo skim – “analitycznym” j zyku Ba kanów, alerównie w polszczy nie. Przytem morfologia to dla mnie przede wszystkimfleksja (“derywacja gramatyczna”), a nie i s owotwórstwo (“derywacja lek-sykalna”). Jednak i tu granica jest konwencjonalna. Dlatego te w ródpoddanych analizie kategorii znalaz y si i dwie takie, które klasyczny opisgramatyczny umieszcza na granicy fleksji i s owotwórstwa: aspekt pre-dykatów werbalnych i gradacja predykatów adiektywnych.

Analiza, podobnie jak w innych morfosyntaktycznych tomikach tejserii, prowadzona jest na poziomie zdania i/lub grupy imiennej, a kiedyaktualizacja odpowiedniej propozycji tego wymaga, rozci ga si na szerszykontekst, ew. konsytuacj . Podobnie te , jak w poprzednich tomikach, zazapis struktury semantycznej zdania przyjmuje si formu : M {T&L [p (a1,a2, a3...)]} (cf. Karolak 1984), gdzie symbole M, T i L oznaczajodpowiednio informacj modaln , temporaln i lokuj w przestrzeni, a p ia to predykat konstytutywnej propozycji i jego argumenty; te dwie seriesymboli nie przek adaj si na roz czne zbiory wyk adników po-wierzchniowych, informacja ukryta pod aktualizuj cymi symbolami M, T, Lmo e by równie wbudowana w wyk adniki predykatu konstytutywnego ijego argumentów. Zapis struktury semantycznej grupy imiennej to formu aRQ (x) (cf. Topoli ska 1984), gdzie symbole R i Q oznaczaj odpowiedniokwantyfikacj referencjaln i kwantytatywn , a x to t.zw. grupa j drowa, tj.

198

poj cie, które podlega kwantyfikacji; równie w wypadku grupy imiennejzbiory powierzchniowych wyk adników odpowiednich informacji nie sroz czne – informacja kwantyfikuj ca mo e by wbudowana w wyk adnikigrupy j drowej.

Uk ad ksi ki odwzorowuje jedn z mo liwych klasyfikacjiprzedstawianych kategorii: podzia na te, (a) które regularyzuj wyk adnikirelewantnych cech predykacji, jak aspekt, modalno , czas, czy stopie , te(b) które informuj o hierarchii argumentów konstytutywnego predykatu,jak przypadek i diateza, i wreszcie te (c) które regularyzuj wyk adniki re-lewantnych cech nominacji, jak rodzaj, osoba, liczba i okre lono , czylikwantyfikacja referencjalna. Jak atwo zauwa , uk ad ten nie odpowiadatradycyjnemu podzia owi na tzw. kategorie werbalne i nominalne. Niepokrywa si on równie z innym istotnym podzia em na kategorie o funkcji(prymarnie) semantycznej, kategorie o funkcji (prymarnie) pragmatycznej iwreszcie kategorie, które pe ni (prymarnie) funkcj gramatycznej or-ganizacji tekstu. Waga tego podzia u nie zmienia faktu, e wszystkie u ytetu okre lenia maj charakter wzgl dny, a bli sz charakterystyk funkcjo-naln poszczególnych kategorii nios odpowiednio po wi cone im rozdzia yksi ki.

Wszystkie te rozdzia y zbudowane s wed ug jednego modelu.Otwieraj je 1.“Uwagi ogólne” po wi cone g ównie wyja nieniom, jakrozumiem dan kategori i jak przedstawiaj si g ówne ród a pozwalaj ceprzedstawi jej rozwój w dwu interesuj cych mnie zykach. Dalej pojawiasi paragraf 2. zatytu owany “Co wiemy o kategorii tej i tej w j zykupras owia skim?”. Celem tego paragrafu jest ustalenie wspólnego punktuwyj cia opisywanych procesów rozwojowych. Oczywi cie zdaj sobiespraw z umowno ci terminu “j zyk pras owia ski”, jednak jegopowszechnie przyj te rozumienie: ‘to, co aktualnie umiemy zrekonstruowajako wspólne ca ej s owia skiej grupie j zykowej w okresie poprzedzaj cymrozpad tej grupy’ pozwala mi w dalszym tek cie wskaza i zinterpretowacharakterystyczne dla interesuj cych mnie j zyków tendencje innowacyjne.Paragrafy 3. i 4. po wi cone s odpowiednio j zykowi macedo skiemu, anast pnie polskiemu, i wreszcie paragraf 5. to “Wnioski”, w których staramsi zsumowa i – w miar mo no ci – zinterpretowa na szerszym tle

owia skim i ba ka skim g ówne przejawy dywergencji w rozwoju danejkategorii w tych j zykach. Paragrafy 3. i 4. po wi cone odpowiedniorozwojowi danej kategorii w macedo skim i w polszczy nie s regularniedwudzielne. Pierwsza cz nosi tytu “Zakres informacji zgramatyka-lizowanej”, a druga – “Ewolucja wyk adników gramatycznych”. Taki uk adpozwala wyra nie rozdzieli semantyczne, równie pragmatyczne pole

199

funkcjonowania danej kategorii od ewolucji jej wyk adników formalnych, atak e przedstawi ew. ewolucj obci enia funkcjonalnego tych wyk ad-ników, przenoszenie punktu ci ko ci z “informacji o wiecie” nainformacj o gramatycznej organizacji tekstu. Podzia ten, obiektywnie wmoim poj ciu w pe ni usprawiedliwiony, wywodzi si z moich do wiadczejako macedonisty i jest wyrazem przekonania, e w klasycznym spisielingwistycznych ba kanizmów (czytaj: cech strukturalnych wspólnych

zykom tzw. ba ka skiej ligi j zykowej) dominuj rozwi zania formalne,dla wi kszo ci uczestników ligi nowe, bardziej eksplicytne, bardziejtransparentne, bardziej “analityczne”, tj. lepiej dostosowane do potrzebkomunikacji j zykowej w rodowisku, w którym rozmówcy nie rzadko nie

adaj dobrze j zykiem “tego drugiego”. Znacznie rzadziej w toku rozwojuinteresuj cych mnie tutaj j zyków pojawiaj si innowacje w polu pragma-tycznym i/lub semantycznym prowadz ce do regularyzacji (gramatykalizcji)wyk adników nowych tre ci, uprzednio wyra anych leksykalnie. Ten

nie typ dywergencji rozwojowych na linii: polski ~ macedo ski wydajemi si najciekawszy i wiele mówi cy o ewolucji j zyka sensu largo.

Najbardziej uderzaj cym przyk adem gramatykalizacji nowej (= nieodziedziczonej jako zgramatykalizowana) informacji jest niew tpliwie (1)rozbudowa modalnych paradygmatów nie-faktywnych, m.in. narodzinyepistemicznej kategorii ‘dystansu’ i (2) powstanie gramatycznej kategoriiokre lono ci na gruncie macedo skim, oraz (3) gramatykalizacja tzw.rodzaju m sko- ywotnego i m sko-osobowego (wirylnego) na grunciepolskim. Je li chodzi o sytuacj macedo sk , wi odpowiednie zjawiska,w szerszym kontek cie, z wi kszym zaanga owaniem autora w tekst naterenie Ba kanów w ogóle, w opozycji do sytuacji w pó nocnej cz ci

owia skiego wiata j zykowego, a to z kolei wydaje si by , m.in.,efektem pó nej standardyzacji, d ugiego rozwoju spontanicznego, dia-lektalnego, bez jednocz cego wp ywu normy standardowej. Co do sytuacjipolskiej – gramatykalizacja dwu rodzajów “ ywotnych” wydaje mi sijednym z bardziej spektakularnych przejawów ogólnej tendencji dospecjalnego “kodowania cz owieka” w tek cie, tj. tendencji do podkre laniaantropocentrycznego charakteru j zyka. Jest tych przejawów wiele i nagruncie polskim i na gruncie macedo skim; w toku mojej analizypo wi cam im specjaln uwag . Nie ma potrzeby specjalnie komentowa wtym zwi zku znaczenia kategorii, któr zwykli my nazywa ‘osoba’. Wartonatomiast wspomnie o kategorii przypadka. Przypadek w tym tek cie,podobnie, jak w innych moich rozprawkach morfo-syntaktycznych tej serii,traktuj nie jak form morfologiczn , tylko jak stosunek syntaktycznejzale no ci mi dzy grup imienn i nadrz dn w stosunku do niej jednostk

200

syntaktyczn , tj. wyra eniem predykatywnym (tak w wypadku N, D, A, L iI), czy drug grup imienn (tak w wypadku G). Rozwi zanie takie narzucasi w opisie gramatycznym j zyka macedo skiego, a tak e innych j zyków,w których wyk adnikami stosunków przypadkowych s nie tylko i nieprzede wszystkim ko cówki fleksyjne, ale i przyimki, modele linearyzacji, atak e – tak konkretnie w j zykach ba ka skich, a tak e np. w niektórych nieba ka skich j zykach roma skich – repliki argumentowych grup imiennychw postaci klityk zaimków osobowych. W planie semantycznym motywacjtak poj tych stosunków przypadkowych widz prymarnie w kategoriachopozycji: ‘cz owiek ~ nie-cz owiek’ : grupy imienne w stosunku no-minatywnym i/lub datywnym maj prymarnie referentów nacechowanychjako /+ cz owiek/, grupy w stosunku akuzatywnym i instrumentalnymodpowiednio maj referentów nacechowanych prymarnie jako /- cz owiek/;wyrazem takiego nacechowania jest m.in. obserwowana ju w najstarszychtekstach owia skich innowacja – synkretyzm A=G, w miejsce A=N wparadygmacie zaimków osobowych, tj. potrzeba specjalnego kodowaniatakiego akuzatiwu, za którym kryje si cz owiek. Istnieje wyra na sta-tystyczna korelacja cech /+ cz owiek/ i /+ jednoznacznie zidentyfikowanyreferent grupy imiennej/, która na gruncie macedo skim znajduje wyraz wgramatykalizacji replik zaimkowych w akuzatiwie i datiwie, je li referentjest zidentyfikowany; w nominatiwie ekwiwalentem tych replik jest niemalbezwyj tkowa obecno rodzajnika. W ten sposób otrzymujemy w zasadziedwa paradygmaty przypadkowe w zale no ci od kwantyfikacji referencyjnejodpowiedniej grupy imiennej. F. V. Mareš w swoim wyk adzie wst pnym wMacedo skiej Akademii Nauk i Sztuk (Mareš 1982) stawia tez o kom-plementarnej dystrybucji kategorii ywotno ci na pó nocy S owia szczyznyi okre lono ci na po udniowym-wschodzie i z w ciw sobie akrybidokumentuje t tez przeprowadzaj c analiz faktów morfologicznych, azarodek wspomnianej komplementarnej dystrybucji widzi we wspomnianymnowym synkretyzmie A=G wprowadzonym “aus komunikation-stherapeutischen Gr nden” (op.cit. 173). W moim poj ciu motywacja jestnatury semantycznej, chodzi o “si przebicia” cechy /+ cz owiek/. Zreszt ,nie ma kolizji mi dzy tymi dwiema liniami interpretacji. Któr kolwiek znich przyjmiemy, wspomniany kompleks zagadnie , obok wy ejwspomnianej “ba ka skiej” ekspansji modalno ci epistemicznej, nale y donajciekawszych aspekty dywergentnego rozwoju kategorii gramatycznychna linii: polski ~ macedo ski.

Raczej marginalne znaczenie maj macedo skie innowuj ce eks-kursje w ramach kategorii liczby – pluralna kongruencija starychkolektiwów na ja / - je jako specyficzna odmianka liczby mnogiej, czy

201

“zwi zane” formy masculinów ze star dualn ko cówk -a w pozycji policzebniku jako wyró nik nacechowanej liczby mnogiej policzalnej. Obie te,sk din d interesuj ce, tendencje s dzi w j zyku standardowym wodwrocie.

Innowacje polegaj ce na ograniczeniu zakresu tre ci gramatyka-lizowanych s raczej skromne. Nale y tu radykalne uproszczenie polskiegosystemu temporalnego, tj. usuni cie paradygmatów z onych o funkcjiperfektu (je li pomin marginalny model rezultatywny: mam sprz tni temieszkanie, itp.), oraz zamkni cie opozycji aspektowej w odniesieniu doprzesz ci w ramach jednego paradygmatu preterytalnego. W macedo skimdo uproszczenia dosz o inn drog i w mniejszym zakresie: rzecz prosta, wplanie semantycznym nie ma imperfektum od czasowników dokonanych, aaoryst od dokonanych jest dzi rzadko ci , natomiast – nie bez zwi zku zwykorzystywaniem starego esse-perfektu w strefie znacze modalnych –pojawi si nowy rezultatywny habere-perfekt. Je li chodzi o systemnominalny – w obu j zykach zanik dualis jako kategoria gramatyczna.

Znacznie powa niejsze ró nice dziel dzisiaj dwa rozpatrywane tutajzyki, je li chodzi o inwentarz i sposób wykorzystania wyk adników

formalnych tre ci zgramatykalizowanych. Stron innowuj jest niemalwy cznie j zyk macedo ski, a jego innowacje maj niemal bez wyj tkucharakter “ba ka ski”, tj. albo s bezpo rednim efektem interferencji

zyków ligi ba ka skiej, albo te wp yw tych j zyków decydowa o takimlub innym wyborze rodków wyrazu sk din d obecnych w odziedziczonyminwentarzu pras owia skim.

Nie zajmowa am si w tym tek cie innowacjami w zakresiemorfologii ko cówek fleksyjnych, nie zajmowa am si te ewolucjinwentarza i zasi gu alternacji morfonologicznych. Ogólnie mog stwier-dzi , e na grucie macedo skim dosz o do radykalnych uproszcze i dalekoid cych zmian w tym zakresie; w polszczy nie zmian by o mniej, a ichkierunek nie zawsze prowadzi do uproszczenia systemu.

Interesowa mnie przede wszystkim morfo-syntaktyczny charakterwyk adników kategorialnych, ich dyskretno , stopie “zwi zania” zkontekstem syntaktycznym, przynale no do odpowiednich cz ci mowy...

Na gruncie macedo skim pojawi a si seria peryfrastycznychparadygmatów werbalnych z adwerbalnymi partyku ami w funkcji for-mantów. Do bi maj cego stare korzenie s owia skie do czy y partyku y }e –formant kondycjonalu i da – formant subjunktiwu; rozmno y si równiepartyku y hortatywne, optatywne i prohibitywne – wszystkie one funkcjo-nuj w polu semantycznym modalno ci, g ównie modalno ci epistemicznej.Partyku y kontroluj wybór morfologicznych form werbalnych.

202

W polszczy nie centraln zmian w zakresie paradygmatykiwerbalnej by o powstanie nowego praeteritum z dawnego esse-perfektu.Wyeliminowane zosta y – o czym by a ju mowa wy ej – aoryst iimperfectum, a ostatnio równie plusquamperfectum.

Z dwu pras owia skich modeli paradygmatów pasywnych polskiprzyznaje prymat konstrukcjom z dawnym participium praeteriti passivi,podczas gdy w macedo skim wy sz frekwencj maj konstrukcje zezwrotnym *s .

Macedo ski do radykalnie upro ci system niefinitywnych formwerbalnych. Z dawnych imies owów przymiotnikowych pozosta tylko,neutralny dzisiaj diatetycznie, imies ów z formantami -t-, -n-, -z- imies o-wów przys ówkowych tylko imies ów wspó czesny czynny, zablokowanajest regularna derywacja rzeczowników ods ownych od czasownikówdokonanych, wyeliminowany zosta bezokolicznik na korzy subjunktiwu.

Stopniowanie przymiotników i przys ówków ma dzi na grunciemacedo skim wy cznie wyk adniki prefiksalne, podczas gdy polszczyznautrzymuje star kombinacj sufiksalno-prefiksaln .

Macedo ski wyeliminowa morfologiczn deklinacj przypadkarzeczowników i przymiotników, pozostawiaj c j w zredukowanej formie uzaimków osobowych i – dzi ju zupe nie marginalnie – u pewnych imion

asnych rodzaju m skiego. Ko cówki fleksyjne zosta y zast pione przezwyk adniki przyimkowe, repliki zaimkowe, a tak e przez odpowiednilinearyzacj zdania. W polszczy nie z biegiem czasu szerzy y si kon-strukcje przyimkowe kosztem bezprzyimkowych, ale uk ad paradygmatówmorfologicznych – znacznie uproszczony w stosunku do pras owia skiego –trwa niewzruszony. Wycofuje si natomiast – w odró nieniu od sytuacjimacedo skiej – wokatiw, co stanowi kolejne potwierdzenie, e chodzi tu oinn kategori semantyczn , nazwan w tym tek cie kategori apelu.

Wprowadzenie na gruncie polskim nowych dwu cz onów kategoriirodzaju wymaga o nowych rodków gramatycznych – polszczyzna uciek asi tutaj do wspomnianego wy ej synkretyzmu A=G.

Nowych rodków wymaga a równie budowa tzw. kategoriiokre lono ci, tj. cz ciowa gramatykalizacja wyk adników identyfikacji re-ferencyjnej w j zyku macedo skim. Wykorzystano rodki sk din d obecne ifunkcjonuj ce ju wcze niej w ramach tej e pragmatycznej kategorii –postpozytywne klityki zaimkowe.

Zmiany zwi zane z “ba ka sk ” rekonstrukcj macedo skiejparadygmatyki werbalnej i nominalnej, tak e te, dla których nie znalaz o simiejsce w streszczeniu, a o których mowa w tek cie ksi ki, nie tylkoprzyczyni y si do dominacji tzw. konstrukcji analitycznych, ale zarazem

203

doprowadzi y do przesuni cia punktu ci ko ci informacji gramatycznej zko ca na pocz tek zestroju akcentowego.

Mo na, wydaje mi si , stwierdzi , e przeprowadzona analiza –zgodnie z zamierzeniem autorów polsko-macedo skiej konfrontacji grama-tycznej – potwierdzi a znaczenie konfrontacji tych dwu silnie spolaryzo-wanych j zyków dla ogólnej typologii j zyków s owia skich, a tak eumo liwi a wgl d w dywergentny tok rozwoju diasystemu, który stosunko-wo wcze nie doczeka si kodyfikacji normy, z jednej strony, i diasystemu,który na tak oficjaln kodyfikacj czeka do po owy XX wieku, z drugiej.

Rzecz prosta, przedstawiony obraz by by bogatszy, gdybym mog aw szerszym zakresie uwzgl dni dane historyczne i dialektalne. Ksi eczkata zawiera wiele niedomówie i sygna ów, co jeszcze nale oby dok adniezbada , jednak nie przypuszczam, eby wyniki przysz ych bada wp yn yznacz co na przedstawiony tutaj szkic ró nic rozwojowych mi dzy intere-suj cymi mnie j zykami.

The development of grammatical categories(Summary)

The eigth volume of our contrastive series presents the history ofgrammatical categories in Macedonian and in Polish, emphasizing the keypoints of their divergent development.

A grammatical category is understood as a segment of the functionalfield of a semantic category where the categorial information in a certainclass of lexemes is carried by grammatical (= not lexical) means, i.e. it hasregular and predictable exponents. Due to numerous periphrastic categorialparadigms the border line between “the grammatical” and “the lexical” isnot always clear cut and has a conventional character. I am interested, first,in inflectional morphology, and for me “grammatical” means primarily“morphosyntactic”; however the border between inflectional and derivati-onal morphology is not sharp. Thus, I include in my analysis two categorieswhich in “classical” grammatical descriptions are situated on the borderbetween inflectional and derivational morphology. These are: the so-calledaspect of verbal predicates and the so-called degree of intensity of adjectivalpredicates.

The analysis – as in other morphosyntactic studies in this series –operates on two and only two syntactic units: the sentence and the nounphrase, defined both in terms of their formal and functional (semantic,pragmatic) structure. The semantic structure of the sentence is representedby the formula: M { T&L [p (a1, a2, a3...)]} (cf. Karolak 1984), where M, Tand L symbolize modal, temporal and spatial information respectively, whilep and a point to the predicate of the constitutive proposition and itsarguments; the two series of symbols do not correspond to two disjunctivesets of surface exponents: the information which actualizes the constitutiveproposition (i.e. it defines the modal, temporal and spatial parameters) canalso be carried by the exponents of the constitutive predicate and/or by theexponents of its arguments. The semantic structure of the noun phrase isrepresented by the formula RQ (x) (cf. Topoli ska 1984), where R and Qsymbolize referential and quantitative quantification respectively, and xstands for the nuclear group, i.e. the notion which undergoes the said quan-tification; here also the two sets of surface exponents are not disjunctive –the quantifying information can also be built into the exponents of thenuclear group, as is the case, e.g., with noun phrases constituted by propernouns.

206

The text is ordered in accordance with one of several possibleclassifications of the categories in question. The categories are divided intothree groups: (a) those which provide regular exponents for certain relevantfeatures of the predication, such as aspect, modality, tense and taxis , degreeof intensity, (b) those which provide information on the hierarchy ofarguments of the constitutive predicate, such as case or diathesis , andfinally (c) those provide regular exponents for some relevant features of thenomination, such as gender, person, number and definiteness (i.e. referentialquantification). As can be seen, this ordering differs from the traditionaldivision into so-called verbal and nominal categories. It also differs fromanother relevant classification into categories with a (primarily) semanticfunction, categories with a (primarily) pragmatic function, and categorieswhose primary function is the grammatical organization of the text. It shouldbe emphasized that all the above qualifications have a more or less con-ventional character; more precise functional characterics of particular ca-tegories are given in the corresponding chapters of the text.

All the chapters are organized along the same pattern. They beginwith some 1. “General remarks” where it is explained how the givencategory is interpreted and what e sources are used as a basis for presentingits historical development in Macedonian and in Polish respectively. Nextcomes paragraph 2. with the heading “What do we know about the status ofthis particular category in Common Slavic?”. This serves to define thecommon starting point of the development in the two languages. I am aware,of course, that the very notion of ‘Common Slavic’ is a conventionalconstruct; I understand it as “all that we can for the moment reconstruct andaccept as common to all the members of the Slavic languistic community inthe period directly before the disintegration of that community”. Such astarting point allows me both to highlight and to interpret the innovativetendencies that the Macedonian and the Polish diasystems show in theirfurther development. Paragraphs 3. and 4. are dedicated to the developmentof the given category in Macedonian and in Polish respectively, and in thefinal paragraph 5. I summarize my conclusions concerning the maindivergent processes characteristic of both Macedonian and Polish in thebroader Slavic and Balkan context.

Paragraphs 3. and 4. in each chapter, i.e. the paragraphs presentingthe Macedonian and Polish development of a given category respectively,are always divided in two parts, under the headings (a) “The scope of thegrammaticalized information”, and (b) “The evolution of the grammaticalcategorial exponents”. The text is organized in this way in order to diffe-rentiate the two paths of grammatical evolution: the pragmatic/semantic one

207

and the formal one, as well as to present the shift of the functional load ofthe grammatical devices from the extra-textual to the intra-textual in-formation (= information on the grammatical organization of the text). I amconvinced that this method of presentation of the categorial evolution isvalid for both Macedonian and Polish and has sound theoretical motivation;however I have to admit that this comes from my experiences as aMacedonist. When analysing the “classical” inventory of the so-called Bal-kanisms (i.e. grammatical features common to the members of the BalkanSprachbund) I have come to the conclusion that the majority of thesefeatures, for the majority of the languages in question, present new,innovative formal solutions, mainly analytical ones, better suited to theneeds of a multicultural and multilingual Balkan environment than the old,inherited, “synthetic” constructions.

Consequently separating the evolution of the categorial content fromthe evolution of the categorial exponents allowed me to emphasize theformer, which is – to my thinking – the central aspect of Macedonian vsPolish categorial divergencies and the most interesting aspect of thegrammatical evolution of a language.

The most important pragmatic / semantic innovations characteristicof the Macedonian diasystem are: (1) the emergence of several new, non-factive modal paradigms, including among others: the partial gramma-ticalization of the epistemic category of ‘distance’ (known also as thecategory of ‘status’ , as ‘non-confirmative’, as ‘inferential’, as ‘admirative’,as ‘evidentiality’, as ‘imperceptive’, as ‘mediative’... – the multitude ofterms reflects the complex semantic character of this category) , and (2) thepartial grammaticalization of the category of ‘definiteness’, i.e. the categoryof referential quantification. In the “categorial history” of Polish the centralinnovation is the partial grammaticalization of the category of ‘animacy’, i.e.the emergence of two new grammatical genders: the virile (= masculine-personal) and the (masculine)animate gender. Let us look at these threeimportant innovations in the broader sociolinguistic context.

I connect the expansion of Macedonian non-factive paradigms withthe relatively great degree of emotional commitment of the author reflectedin the text, characteristic of Balkan languages. This is an attitude characte-ristic of oral spontaneous communication in rural environments. We shouldrecall that it was not the "high" written Church Slavic standard of theliterate elites, but the non codified rural dialects of Macedonian villages,which were the object of linguistic Balkanization. One aspect of such anattitude is also the fear of taking responsibility for what is said, hence the‘distance’ towards the source and/or the content of the information.

208

As concerns the Polish innovations, I associate them with thebroader problem of the manner in which man is encoded in the text, relativeto the anthropocentric character of our language. In the course of myanalysis I met numerous manifestations of a tendency to introduce specialmarkers of the feature /+ human/, as well as /+ animate/ both in the Polishand in the Macedonian texts. It is overtly built into the category of ‘person’and into the semantic category of biological ‘gender’. Note that the categoryof ‘case’ is not this clear and deserves special commentary. In this volume,as in our entire our contrastive series, case is treated not as a morphologicalform, but as a syntactic relationship of dependence between the noun phra-se and the dominating, governing syntactic construction, be it the predicativeexpression (as in the case of the nominative, dative, accusative, instru-mental, locative relations) or another noun phrase (as in the case of thegenitive relation). Such a solution imposes itself in the grammaticaldescription of Macedonian, as well as in the description of other languageswhere the dominant exponents of particular case-relationships are notinflectional endings, but prepositions, patterns of linearization, and – as inthe Balkan as well as in some Romance non-Balkan languages – inflectedpronominal replicas of the argumental noun phrases. On the semantic plane,I see the motivation of case-relationships in terms of the opposition / +/-human /. Noun phrases in the nominative and/or the dative case-relationshiphave referents primarily marked as /+ human/, while noun phrases in theaccusative and/or the instrumental case-relationship have referents primarilymarked as /-human/. One of the manifestations of such a markedness is theold Slavic innovation: the A=G instead of the A=N syncretism in theparadigm of personal pronouns; this expresses the need to mark specially anaccusative NP whose referent is /+ human, + male/. A clear statisticalcorrelation can be observed between the features /+ human/ and /+ definite/(which means /+ referentially identified/). In Macedonian this manifestsitself in the grammaticalisation of pronominal replicas in the Accusative andin the Dative NPs if their referent is /+ identified/; in the Nominative NPsthe equivalent of these replicas is the almost regular presence of the definitearticle. In this way we get two different case paradigms dependent on thereferential quantification of the noun phrase in question. F. V. Mareš in hisopening lecture in the Macedonian Academy of Sciences and Arts (cf.Mareš 1982) formulates an interesting theory on the complementarydistribution of the grammatical categories of definiteness and of animacy inthe Slavic linguistic world. He argues that in Northern Slavic all the markersof referential definiteness, present in Old Church Slavonic texts, weresuccessively eliminated and compensated for by the development of the new

209

category of animacy, while in Balkan Slavic the category of definitenesswas developed and consolidated. In order to prove his thesis Mareš carriesout a detailed analysis of the grammatical means which serve as exponentsof these two complementary categories in particular Slavic languages.Finally, he looks for the cause of such a development and reaches theconclusion that it could be triggered by the new syncretism A=G introduced“aus komunikationstherapeutischen Gr nden” (op.cit. 173) , i.e. the need todifferentiate the Nominative from the Accusative in the old singularmasculine paradigm. In my opinion, the motivation of the development inquestion is of a semantic character, it is one of the numerous aspects of theexpansion and grammaticalization of the features /+ human/ and/or /+animate/. In fact, there is no conflict between these two lines of in-terpretation. Regardless of which one we accept, the ‘animacy ~definiteness’ complex – alongside of the expansion of “Balkan” epistemicmodality – remains one of the most interesting characteristics of thedivergent development of the grammatical categories in Macedonian asopposed to Polish.

Of marginal interest are the Macedonian innovations within of thecategory of number: the plural agreement of the old collectives with thesuffixes ja / - je and the bound masculine forms with the old dual ending -a in the position after cardinal numbers as markers of the so-called “countedplural”. Both these interesting innovative tendencies are in retreat in themodern Macedonian standard .

Innovations leading to the reduction of the scope of the gramma-ticalized information are also rather marginal. Here belongs the drasticsimplification of the temporal system in Polish: the elimination of thecomplex paradigms of the perfect-type (leaving aside the secondary pattern:mam sprz tni te mieszkanie, and the like) and the incorporation of theaspect opposition in the past into one unique praeterit-paradigm. InMacedonian we are faced with another solution. A semantic restrictionreduces the perfective imperfect to the role of a bound form in someperiphrastic constructions, while the imperfective aorist is a rarity incontemporary language; whereas the old esse-perfect acquired a new modalfunction, a new habere-perfect emerged under the Balkan influence.

As regards the nominal system – both languages eliminated dual asgrammatical category.

Much more substantial are the differences between modernMacedonian and modern Polish in the inventory and functional load of thegrammatical markers (i.e. exponents of the grammaticalized content).Macedonian is almost always on the side of innovation and these innovative

210

changes almost always have “Balkan” character, which means that the non-Slavic Balkan languages determined the selection of certain inheritedgrammatical devices as bearers of the new functions and/or that the changeis a result of direct loan from the non-Slavic Balkan languages.

I did not analyse the redistribution of inflectional endings nor thechanges in the scope of morphonological alternations. Generally, it could besaid that the Macedonian system has been radically simplified, whereas inPolish changes are less numerous and not always lead to a simplification ofthe system.

I was primarily interested in the morpho-syntactic character of thecategorial exponents, in their discreteness, their contextually bound cha-racter, their characteristics as the so called parts of speech...

In Macedonian there emerged a whole series of verbal paradigmswith adverbal particles as categorial markers: aside from the inherited bi wehave }e as a formant of the conditional and da as a formant of thesubjunctive. There are also numerous new hortative, optative and prohibitiveparticles controlling the choice of the verbal morphological forms in thecorresponding modal paradigms.

In Polish the central innovation in the verbal system was thetransformation of the old esse-perfect into a new praeteritum. The aorist andthe imperfect were eliminated early. Today also the plusquamperfectum ispractically non-existent.

From the two Common Slavic patterns of passive paradigms Polishgives priority to the constructions with the old past passive participle, whilein Macedonian the constructions with the pronominal *s are more frequent.

Macedonian has drastically simplified the system of infinite verbalforms. Today it has only one adjectival participle, diathetically neutral, andone active adverbial participle; the derivation of verbal nouns from per-fective verbs is blocked and the infinitive has been eliminated , usually infavor of the subjunctive.

The category of degree has only prefixes as exponents in modernMacedonian, while in Polish the old combination of derivational prefixesand suffixes is fully alive.

Macedonian has eliminated the morphological case paradigm withnouns; it is still alive, albeit in a reduced form, with pronouns as also withsome masculine personal nouns. The inflectional endings are replaced byprepositions, by pronominal replicas, by linearization patterns. In Polish theprepositional constructions are also spreading, but the system of morpholo-gical paradigms – little reduced in comparison with that accepted for Com-

211

mon Slavic – is still fully functional. Contrary to the Macedonian situation,the Vocative is in retreat, which confirms the thesis that it is not a case.

In Polish the introduction of two new members of the category ofgender required new grammatical devices – the A=G syncretism, knownalready from the pronominal declension, was applied.

New devices were also needed in the process of grammaticalizationof the category of definiteness in Macedonian. Here the language made useof postpositioned pronominal clitics which were known still in CommonSlavic as markers for referential identity.

Changes connected with the “Balkan” reconstruction of theMacedonian verbal and nominal paradigms, including those not mentionedin this summary, but analysed in the main text of the book, not only led tothe domination of analytical structures, but also shifted the focus of thegrammatical information fromthe end to the beginning of the accentual unit.

It may be concluded – or so I hope – that my analysis has confirmedthe importance of the contrastive research of two highly polarized lan-guages, Polish and Macedonian, for the general typology of Slaviclanguages, and has given us insight into the divergent development of thetwo diasystems: one with a relatively early codified norm and the othercodified only in the mid- 20th century.

Certainly, the picture presented here would be richer if I couldintroduce more dialect facts and more concrete data from old texts. Manyquestions remain, many problems should be analyzed more deeply. I haveformulated many suggestions for further research. Nevertheless, I hope thatthose future results will not change substantially the picture of the Polono-Macedonian historical divergencies presented in my outline.

KORISTENA LITERATURA

:Bojkovska, S. 2003. Radovi{kiot govor. Skopje: Institut zamakedonski jazik „Krste Misirkov”.

Buàrovska, E. 2000. ”Nezavisnite da-konstrukcii vo makedonski-ot jazik i nivnite korelati vo gr~kiot”. Vo: MJ XLVIII-L. 217-236.

Velkovska, S. 1998. Izrazuvaweto na rezultativnosta vo ma-kedonskiot standarden jazik. Skopje: Institut za makedonskijazik „Krste Misirkov”.

Vere`nikova, E. 1998. ”Formite }e+da+verbum finitum vomakedonskiot literaturen jazik”. Vo: MJ XLV-XLVII. 235-242.

Vidoeski, B. 1962. Kumanovskiot govor. Skopje: Institut zamakedonski jazik „Krste Misirkov”.

Vidoeski, B. 1998–1999. Dijalektite na makedonskiot jazik 1-3.Skopje: MANU.

Vidoeski, B. Savicka, I. Topoliwska, Z. 1999 Polski ~ Makedon-ski, Gramati~ka konfrontacija, 2. Prozodija. Skopje: MANU.

Gajdova, U. 2005. Uslovniot period vo makedonskite dijalekti.(rakopis na doktorska disertacija odbranet na Filolo{kotfakultet „Blaè Koneski” vo Skopje).

Georgievski, G. 1990. Infinitivot i negovite ekvivalenti vomakedonskite tekstovi od XII do XIV vek. Skopje: Institut zamakedonski jazik „Krste Misirkov”.

\urkova, A. 2002. Deklarativnite zavisnosloèni re~enici voKrninskiot damaskin. Skopje: Institut za makedonski jazik„Krste Misirkov”.

214

Ilievski, P. Hr. 1988. Balkanolo{ki lingvisti~ki studii (soposeben osvrt kon itoriskiot razvoj na makedonskiot jazik).Skopje: Institut za makedonski jazik „Krste Misirkov”.

Intencijalno-sintaksi~ki re~nik na makedonskite glagoli I–VI. 1992-2001. Skopje: Institut za makedonski jazik „KrsteMisirkov”.

Ja~eva-Ul~ar, E. (vo pe~at). ”Sega{no vreme – forma i zna~ewevo staroslovenskiot i makedonskata redakcija na crkovnosloven-skiot jazik”. Vo: ‘Sega{nost’ kako lingvisti~ki poim. Grama-ti~ki sredstva za izrazuvawe ‘sega{nost’ vo slovenskite i vobalkanskite jazici. Skopje: ICAL pri MANU.

Karanfilovski, M. 2006. “Nekoi karakteristiki na kategorijataglagolski vid vo makedonskiot jazik vo sporedba so ruskiot ipolskiot jazik” Vo: Folia Philologica Macedono-Polonica 6. 21-26.

Karolak, S. Mirkulovska, M. 2000. Inhoativna vidska konfigu-racija vo makedonskiot jazik. Warszawa: PAN Instytut slawistyki.(Slavia Meridionalis 3)

Koneski, B. 1971. Jazikot na makedonskata narodna poezija.Skopje: MANU.

Koneski, B. 1982. Gramatika na makedonskiot literaturenjazik. Skopje: Kultura.

Koneski, B. 1982. ”Jazi~ni bele{ki za prikaznite od Solunsko odzbirkata na Verkovi}”. Vo: Prilozi OLLN MANU 7/1. 21-35.

Koneski, B. 1986. Istorija na makedonskiot jazik. Skopje:Kultura.

Koneski, K. 1990. Glagolskite konstrukcii so ]E vo makedon-skiot jazik. Skopje: Institut za makedonski jazik „KrsteMisirkov”.

215

Koneski, K., 1999. Za makedonskiot glagol. Skopje: Detskaradost.

Korubin, B. 1990. Na makedonskogramati~ki temi. Skopje:Institut za makedonski jazik „Krste Misirkov”.

Makarijoska, L. 1997. Radomirov Psaltir. Skopje: Institut zamakedonski jazik „Krste Misirkov”.

Makarijoska, L. 2002. Deverbativnite imenki vo makedonskitecrkovnoslovenski rakopisi. Skopje: Institut za makedonskijazik „Krste Misirkov”.

Minova-\urkova, L. 1998. ”Morfologija”. Vo: Minova-\urkova,L . Najnowsze dzieje j zyków s owia skich Makedonski jazik.Opole: Uniwersytet Opolski Instytut Filologii Polskiej. 108-119.

Minova-\urkova, L. 1994. Sintaksa na makedonskiot standardenjazik. Skopje: Rading.

Minova-\urkova, L. 2003. Stilistika na sovremeniotmakedonski jazik. Skopje: MAGOR.

Mitkovska, L. 2003. ”Izrazuvawe na posesivni relacii vo ram-kite na imenska sintagma vo makedonskiot jazik”. Vo: PriloziOLLN MANU 28/2. 41-68.

Obraten re~nik na makedonskiot jazik. 1967. Skopje: Institutza makedonski jazik „Krste Misirkov”.

Pandev, D. 2000. ”Tikve{kiot zbornik – lingvisti~ka analiza”.Vo: Makedonistika 6. 3-90.

Peev, K. 1987. Kuku{kiot govor 1. Skopje: Studentski zbor.

Petroska, E. 1999. Koli~estveni kategorii vo makedonskiotjazik. (doktorska disertacija odbraneta na Filolo{kiot fakul-tet „Blaè Koneski”vo Skopje).

216

Petroska, E. 2000. ”Koli~estveni kategorii vo makedonskiotjazik”. Vo: Prilozi na OLLN na MANU 25/1-2. 213-224.

Remeti , S. 1996. “Srpski prizrenski govor 1“. Vo: Srpskidijalektolo{ki zbornik 42. 1-286. 318-641.

Ribarova, Z. 2005. Jazikot na makedonskite crkovnoslovenskitekstovi. Skopje: MANU.

Topoliwska, Z. 1991. “Za razlikata me|u re~enoto i presuponira-noto“. Pril OLLN MANU 16/1, 119-128.

Topoliwska, Z. 1988. “Dativniot odnos i kirilometodievskotonasledstvo“. o: Koneski Blaè i dr. red. Kirilometodievskiotperiod i kirilometodievskata tradicija vo Makedonija.Skopje: MANU. 153-158.

Topoliwska, Z. 1994. “Infinitiv vs da-subjunktiv u formulivelle-futura“. o: Ivi Pavle i dr. red. Govori prizrensko-timo~ke oblasti i susednih dijalekata. Ni{: -

. . 149-160.

Topoliwska, Z. 1995. Makedonskite dijalekti vo Egejska Make-donija, Sintaksa 1. Skopje: MANU.

Topoliwska, Z. 2000. POLSKI~MAKEDONSKI. Gramati~kakonfrontacija 3. Studii od morfosintaksata. Skopje: MANU.

Topoliwska, Z. 2001. POLSKI~MAKEDONSKI. Gramati~kakonfrontacija 5. Zdanie w zdaniu – Re~enica vo re~enica. Skopje:MANU.

Topoliwska, Z. 2003. POLSKI~MAKEDONSKI. Gramati~kakonfrontacija 6. Sintaksi~ka derivacija. Skopje: MANU.

Tofoska, S. 1995. “Za semantikata na ima-perfektot vo makedon-skiot jazik vo zavisnost od glagolskiot vid“. : Slavisti~kistudii 6-7. 104-111.

217

Ugrinova-Skalovska, R. Ribarova, Z. 1988. Radomirovo Evangelie.Skopje: Institut za makedonski jazik „Krste Misirkov”.

Crvenkovska, E. 1999. Zagrepski Triod. Skopje: Institut zamakedonski jazik „Krste Misirkov”.

â{ule, I. 1989. “Modalnite glagoli vo makedonskiot jazik“. :PrilOLLN MANU 14/2.

â{ule, I. 1989. Sintaksa na makedonskata glagolska imenka.Skopje: Studentski zbor.

:Antinucci, F. Gebert L. 1975. “L’aspetto verbale in polacco”. Vo: RicercheSlavistiche XXII-XXIII. 5-60.

Benacchio, R. Renzi L. 1987. Clitici slavi e romanzi. Padova: QuaderniPatavini di Linguistica. (Monografie 1).

Bogus awski, A. 1974. “O rozka niku”. Vo: Prace Filologiczne 25. 192-197.

Bogus awski, A. 1975. “Measures are measures. In defense of the diversityof comparatives and positives”. Vo: Linguistische Berichte 36. 1-9.

D’urovi , L’. 1956. Modálnost’. Bratislava: Slovenská Akadémia Vied.

Friedman, V.A. 1977. The grammatical categories of the Macedonianindicative. Columbus: Slavica.

Friedman, V.A. 2004. Studies on Albanian and other Balkan languages.Pejë: DPH.

Go b, Z. 1964. Conditionalis typu ba ka skiego w j zykachpo udniowos owia skich (ze szczególnym uwzgl dnieniem macedo skiego).Kraków Warszawa: Ossolineum.

Greenberg, R.D. 1996. The Balkan Slavic Appelative. München. Newcastle:LINCOM Studies in Slavic Linguistics, LINCOM EUROPA.

218

Hacking, F.J. 1997. Coding the Hypothetical, A comparative typology ofRussian and Macedonian conditionals. Amsterdam/Philadelphia: JohnBenjamins Publishing Company.

Honowska, M. 1963. Geneza z onej odmiany przymiotników w wietlezyka staro-cerkiewno-s owia skiego. Kraków. Warszawa: Ossolineum.

Joseph, D.B. 1983. The synchrony and diachrony of the Balkan infinitive.Cambridge: Cambridge University Press.

Karolak, S. 1984. ”Sk adnia wyra predykatywnych”. Vo: Topoli ska, Z.red. Gramatyka wspó czesnego j zyka polskiego, Sk adnia. Warszawa:PWN.11-211.

Karolak, S. 1994. “Le concept d’aspect et la structure notionelle du verbe”.Vo: Studia Kognitywne 1. 21-41.

Klemensiewicz, Z. 1981. Historia j zyka polskiego. Warszawa; PWN.

Kramer, Ch. E. 1986. Analytic modality in Macedonian. München: VerlagOtto Sagner.

Kury owicz, J. 1964. The Inflectional Categories of Indo-European.Heidelberg: Carl Winter.

Kury owicz, J. 1987. ”Miejsce aspektu w systemie koniugacyjnym”. Vo:Studia j zykoznawcze. 185-190.

Kury owicz, J. 1987. ”Czas i aspekt w j zykach indoeuropejskich”. Vo:Studia j zykoznawcze. 318-321.

Kury owicz, J. 1987. ”Imperfectum i aspekt w j zyku staro-cerkiewno-owia skim”. Vo: Studia j zykoznawcze. 448-455.

Kury owicz, J. 1987. ”Perfectum s owia skie na -l ”. Vo: Studia j zyko-znawcze. 445-447.

Laskowski, R. 1999. ”Kategorie morfologiczne j zyka polskiego –charakterystyka funkcjonalna”. Vo: Grzegorczykowa, R. Laskowski, R.

219

Wróbel, H. red. Gramatyka wspó czesnego j zyka polskiego. MorfologiaIII. Fleksja (treto korigirano izdanie). Warszawa: PWN. 151-224.

Lunt, H.G. 1959. Old Church Slavonic Grammar. ‘S-Gravenhage: Moutonet comp.

Mareš, F.V. 1982. ”Das Verhältnis der Belebtheits- und derDeterminierungskategorie im Slavischen”. Vo: Pristapni predavawa,prilozi i bibliografija na novite ~lenovi na MANU 6. 163-175.

Mindak, J. 1990. zykowa kategoria ywotno ci w polszczy nie iowia szczy nie na tle innych j zyków wiata (Próba uj cia typolo-

gicznego). Warszawa Kraków: Ossolineum.

Moszy ski, L. 1984. Wst p do filologii s owia skiej. Warszawa: PWN.

Piernikarski, C. 1969. Typy opozycji aspektowych czasownika polskiego natle s owia skim. Warszawa Kraków: Ossolineum.

Pisarkowa, K. 1984. Historia sk adni j zyka polskiego. Warszawa Kraków:Ossolineum.

Puzynina, J. 1971. ”Jeden tryb czy dwa tryby?”. Vo: Biuletyn Polskiego To-warzystwa J zykoznawczego 29. 131-139.

Schenker, A.M. 1996. The dawn of Slavic. New Haven London: YaleUniversity Press.

Silverstein, M. 1976. “Hierarchy of features and ergativity“. Vo: Dixon,R.M.W. ed. Grammatical Categories in Australian Languages. Canberra:University Press. 112-171.

Stankiewicz, E. 1983. “The Collective and Counted Plurals of the SlavicNouns“. Vo: American contributions to the ninth international congress ofslavists – Kiev. Slavica 1. 279-292.

Stieber, Z. 1989. Zarys gramatyki porównawczej j zyków s owia skich.Warszawa: PWN.

220

Topoli ska, Z. 1966. “O kategoriach gramatycznych polskiego imperatiwu“.Vo: zyk Polski XLVI 3. 167-174.

Topoli ska, Z. 1967. “Kategoria osoby w j zyku polskim“. Vo: zyk PolskiXLVII 2. 88-95.

Topoli ska, Z. Vidoeski, B. 1984. POLSKI ~ MACEDO SKI. Gramatykakonfrontatywna (zarys problematyki) 1. Wprowadzenie. Warszawa Kraków:Ossolineum.

Topolinjska, Z. 1996. “Anthropocentric Language Theory as OrganizingPrinciple of the Slavic Case System“. Vo: Biuletyn Polskiego Towarzystwa

zykoznawczego LII. 57-72.

Topolinjska, Z. 1998. “Polish e – all-powerful introducer of new clauses“. Vo:Funktionsworter im Polnischen, Studia Slavica Oldenburgensia 1. 219-238.

Topoli ska, Z., 1998. “Status wtórnych form participii praeteriti activi II odtematu imperfecti we wspó czesnym standardowym j zyku macedo skim“.Vo: Tematy. Ksi ga jubileuszowa w 70. rocznic urodzin profesora LeszkaMoszy skiego. Gda sk: Uniwersytet Gda ski, 230-238.

Topoli ska, Z. 2000. “‘Dystans’ – informacja zgramatykalizowana w polskimsystemie werbalnym?“. Vo: Folia Philologica Macedono-Polonica 5. 86-93.

Topoli ska, Z. (vo pe~at). POLSKI ~MAKEDONSKI, Konfrontacjagramatyczna 7. Wokó struktury semantycznej zdania. Kraków: PAU.

Topolinjska, Z. (vo pe~at). “Anthropocentric Case Theory: How areHumans coded in the Discourse“. Vo: Columbus. USA.

Wierzbicka, A. 1972. Semantic Primitives. Frankfurt/Main: Athenäum Verlag.

Wróbel, H. 1999. ”Czasownik”. Vo: Grzegorczykowa, R. Laskowski, R.Wróbel, H. red. Gramatyka wspó czesnego j zyka polskiego. MorfologiaIV. S owotwórstwo (treto korigirano izdanie). Warszawa: PWN. 536-583.

Dosega vo ovaa serija bea objaveni:

Z. Topoli ska, B. Vidoeski, Polski ~ Makedonski, Gramatyka konfron-tatywna (zarys problematyki), Zeszyt 1 Wprowadzenie, PAN IJP,Ossolineum 1984;

B. Vidoeski, I. Savicka, Z. Topoliwska, Polski ~ Makedonski,Gramati~ka konfrontacija, 2. Prozodija, MANU Skopje 1999;

Z. Topoliwska, Polski ~ Makedonski, Gramati~ka konfronta-cija 3. Studii od morfosintaksata, MANU Skopje 2000;

K. M. Solecka, Polski ~ Makedonski, Gramati~ka konfron-tacija 4. Makedonsko-polski sintaksi~ki re~nik na glagolitei bliskozna~nite perifrasti~ki izrazi (Vovedna tetratka),MANU Skopje 2001;

Z. Topoliwska, Polski ~ Makedonski, Gramati~ka kon-frontacija 5. Zdanie w zdaniu – Re~enica vo re~enica, MANUSkopje 2001;

Z. Topoliwska, Polski ~ Makedonski, Gramati~ka konfron-tacija 6. Sintaksi~ka derivacija, MANU Skopje 2003;

Z. Topoli ska, Polski ~ Macedo ski, Konfrontacja gramatyczna 7. Wokóstruktury semantycznej zdania, PAU Kraków 2007.

Vo podgotovka:

J. Soko owski, Polski ~ Makedonski, Konfrontacja gramatyczna 9.Deminutiva w j zyku polskim i macedo skim, MANU, Skopje...

Kategorija VID (ASPEKT)

1. OP[TI ZABELE[KI. Vo posledno vreme, soglasno soop{tite tendencii vo razvitokot na lingvisti~kata teorija, sevodi ìva diskusija okolu semantikata na kategorijata VID,dodeka formalnite pokazateli na taa kategorija, a so toa i (ste-penot na) nejzinata gramatikalizacija se nao|aat na margina navnimanieto na diskutantite.

Vo slovenskite jazici kategorijata VID e vo zna~itelnamera gramatikalizirana. Ja nasledivme kako takva od prasloven-skiot jazik, odnosno, poto~no: spored na{ite aktuelni soznanijavo konjugaciskiot sistem na praslovenskiot jazik postoela gra-mati~ka kategorija VID.

Informacijata prenesuvana so pokazatelite na kategori-jata VID bi moèle da ja opredelime kako informacija zavnatre{nata temporalna struktura na nastanot. J. Kurilovi~ os-novnata vidska dihotomija ja prikaùva kako opozicija me|u li-nearno (“nesvr{eno”) i punktualno (“svr{eno”) dejstvo (Kury-owicz 1987, 186); St. Karolak istata taa opozicija ja formulira

na sli~en na~in, kako opozicija me|u momentno (“svr{eno”) ikontinuirano (“nesvr{eno”) dejstvo (Karolak 1994); F. Antinu~i iL. Gebert insistiraat na poimot ‘izmena’ vgraden vo zna~ewetona svr{eniot vid (Antinucci, Gebert 1975). Spored Karolak, eden od~lenovite na vidskata opozicija e vgraden vo strukturata nasekoj poim.

Vo jazicite vo koi VIDOT e gramati~ka kategorija vid-skata opozicija dobiva regularni pokazateli, t.e. se gramatika-lizira vo konjugaciskiot sistem (= se odrazuva vrz glagolot kakoprototipski nositel na predikacija).

Semantikata na vidot e tesno isprepletena so semantikatana edna druga “glagolska” kategorija, kategorijata VREME. Tes-nata vrska me|u dvete kategorii poteknuva od faktot deka samoeden od dvata vida, linearniot, kontinuiraniot, nesvr{eniot,koj ne implikuva izmena, sposoben e da izrazuva “vistinska se-ga{nost”, t.e. istovremenost so momentot na zboruvaweto. Mo-mentniot vid na vremenskata oska ozna~uva moment na izmena

18

(po~etok ili kraj na dejstvoto), koj mu prethodi, ev. sledi pomomentot na zboruvaweto; bi moèlo da se kaè: markiran e poposledovatelnost. Sledstveno, vo sovremenite slovenski jaziciglagolite od svr{en vid sposobni se da izrazuvaat pomal broj na~lenovi na kategorijata VREME vo odnos na glagolite od nesvr-{en vid.

Sli~no kako semantikata na vidot, taka i statusot na gra-mati~kite pokazateli na ovaa semanti~ka kategorija pobuduvamnogu diskusii. Imeno, glagolskite osnovi (od sovremena glednato~ka ~esto morfolo{ki nedelivi) se primarno markirani povid. Od niv so dodavawe na zboroobrazuva~ki afiksi (sufiksi,prefiksi) se sozdavaat (sekundarni, tercijarni...) vidski deriva-ti, obi~no so sprotivna markiranost. Vo taa smisla gramati~-kiot vid ni se javuva kako zboroobrazuva~ka, a ne kako fleksivnakategorija. Me|utoa, poradi gorespomenatata me|uzavisnost me|ukategoriite VID i VREME oddelni glagolski leksemi, edno-zna~no markirani po svr{en vid, se ipso facto opredeleni kakodefektivni po vreme, nesposobni da izrazat istovremenost somomentot na zboruvaweto. Go podvlekuvam ovoj, inaku dobropoznat fakt, bidej}i tokmu taa asimetrija, vgradena vo samiotnasleden sistem, predizvikala niza razliki vo natamo{niot raz-vitok na makedonskite nasprema polskite pokazateli na vidot.

2. [TO ZNAEME ZA KATEGORIJATA VID VO PRA-SLOVENSKIOT JAZIK. Kako {to spomnav gore, (delumnata)gramatikalizacija na pokazatelite na vidot vo slovenskite ja-zici e nasledena pojava. Taa se razvila na praslovenska po~va vrzbaza na opozicijata na sufiksite -n†- i -aje- (sp. Kury owicz 1987:434-438), taka {to se zacvrstija slednite kategorijalni po-kazateli:“1. dla niedokonanych

a) sufiks -i- (inf. -iti) z wokalizmem -o- (-a-) w pierwiastku, n.p.zanositi do zanesti. Proceder ten nie jest ywotny.b) sufiks -aje-/-o- (inf. -ati), z ewentualnem wzd eniem samog oskipierwiastkowej, n.p. umirati do um r†, umr ti. Proceder ten jestywotny. [...]

2. dla dokonanych a) sufiks -ne- / -no- (inf. -n†ti), n.p. dvign†ti do dvigati (dvizati).

Proceder ten jest ywotny.

19

b) prefiksacj , n.p. nowopolskie napisa do pisa , przeczyta doczyta . Nale y jednak zauwa , e we wi kszo ci wypadków opozycjata nie jest czysto gramatyczna, bo obok ró nicy aspektów napotykamytak e zró nicowanie leksykalne (por. n.p. ubiti = franc. tuer, ale biti =franc. battre). W poszczególnych wypadkach prefiksy spad y do rolielementów perfektywizuj cych, ale poniewa rozchodzi si tutaj owypadki izolowane, a ponadto o prefiksy ró ne, wi c poszczególneprefiksy nie mog uchodzi za wyk adnik formalny kategoryigramatycznej d o k o n a n e.” (op. cit. 434)

Opozicijata na sufiksite *-n†- i *-aje- odigrala, sporedKurilovi~ (ibid. 436), klu~na uloga vo gramatikalizacijata navidskata opozicija – ne moè da bide slu~ajno deka svr{eni se sa-mo onie glagoli na *-n†- koi imaat parnici na *-aje-. Glagolite sosufiksot *-aje-, po poteklo iterativni derivati, bile integri-rani vo konjugaciskiot sistem i sozdale osnova za razvitokot nagramati~kata kategorija VID (sp. Kury owicz 1987:188).

Zna~i: vo praslovenskiot jazik imame brojni parovi naglagolski leksemi koi se razlikuvaat samo vo odnos na vidot,{to se izrazuva preku morfonolo{ki i/ili zboroobrazuva~kipokazateli vo nivnata morfolo{ka struktura. Imame i otvorenaderivacija na seriite od tipot na dene{nite makedonski nosi ~donosi ~ donesuva, t.e. prefiksalna derivacija na svr{eni odnesvr{eni glagoli i sufiksalna derivacija na nesvr{eni odsvr{eni glagoli so isto osnovno leksi~ko zna~ewe. Pokraj svr-{enite i nesvr{enite, kako {to pokaùvaat staroslovenskitespomenici (sp. Moszy ski 1984: 259) imame i glagoli ambivalentnivo odnos na vidot, t.e. sposobni da izrazuvaat kako punktualnitaka i linearni dejstva.Toa e situacija {to ni e dobro poznata odsovremenite slovenski jazici. Moème da pretpostavime dekabrojot na glagolite kaj koi “vidskata” derivacija bila povrzana iso izmena na leksi~koto, a ne samo kategorijalnoto zna~ewe, bilrelativno pomal otkolku deneska – takvata pretpostavka se te-meli vrz dokumentiraniot fakt deka so tekot na vremeto vo siteslovenski jazici niknale mnogu novi “semanti~ki derivati”.

Semanti~kata tipologija na glagolskite predikati osta-nuva vo dosta jasna korelacija so nivnata vidska karakteristika:dodeka inchoativa, terminativa, resultativa imaat punktualen, mo-menten karakter, stativa kako i teli~nite glagoli se od li-nearen, kontinuativen tip. Niza problemi se pojavuvaat vo vrska

20

so karakteristikata na iterativa – dali i koga na praslovenskapo~va moème da zboruvame za glagolski leksemi markirani popovtorlivost, ili se raboti samo na konteksti na upotreba nainaku kontinuativni predikati. ]e se vratime na taa problema-tika razgleduvaj}i gi soodvetno makedonskite i polskite raz-vojni pati{ta na kategorijata VID.

Pred da pomineme na analiza na divergentnite tendenciikoi se pojavile na tie pati{ta, u{te edna{ kratko }e ja sumira-me pretpostavenata praslovenska situacija. Znaeme deka postoelzna~itelen broj glagoli koi, pri isto leksi~ko zna~ewe, se raz-likuvale vo odnos na vidot. Vidskata razlika implikuvala nizadrugi razliki kako vo inventarot na gramatikaliziranite seman-ti~ki distinkcii (t.e. vo brojot na ~lenovite na drugite kate-gorii), taka i vo inventarot na konjugaciskite formi – po-kazateli na tie distinkcii. Problemot ne e marginalen – gizasegnuva kategoriite vreme, dijateza i finitnost. Imeno, kako{to ve}e spomnavme, prezentot na svr{enite glagoli ne moèl daizrazuva aktuelna sega{nost, ergo, gramatikaliziranata vremen-ska opozicija kaj soodvetnite predikati bila svedena na / +/- mi-nato/, so aorist kako glaven pokazatel na minatoto (t.e. naprethodnost vo odnos na momentot na zboruvaweto); kaj nesvr{e-nite glagoli centralnata gramatikalizirana vremenska opo-zicija bila opozicija na dva markirani ~lena vo direktenkontrast: /+ sega{nost/ ~ /+ minato/, a nejzini finitnipokazateli bile prezent i praslovenskata formalna inovacija –imperfekt. Ne postoele op{to prifateni (= ednozna~no grama-tikalizirani) pokazateli na idnina. Natamu: praslovenskiot,kako {to znaeme, imal samo glagolski pridavki, ne i glagolskiprilozi. Glagolskite pridavki se pojavuvale pred s# vo takana-re~enata “kratka” forma karakteristi~na za nasledeni paticipia;duri na praslovenska po~va tie sukcesivno se “adjektiviziraat”,t.e. – kako pridavkite – steknuvaat i “dolga”, “opredelena” for-ma. (Sp. po{iroko za toa vo glavata posvetena na kategorijataOPREDELENOST). Za na{ata tema e va`no deka svr{eniteglagoli imale samo pridavski (= participski), podocna iprilo{ki, pokazateli za izrazuvawe prethodnost, a nemale takvipokazateli za izrazuvawe istovremenost. Od druga strana, nesvr-{enite glagoli imale samo eden tip aktivni pridavski / prilo{-ki pokazateli za izrazuvawe prethodnost, takanare~eniot

21

participium praeteriti activi secundum, t.e. – vo makedonskata termi-nologija – takanare~enite l-formi.

Praslovenskite glagoli imale redovno dve osnovi – od ed-nata se deriviral infinitivot, aoristot, prete`no imperfek-tot, i glagolskite pridavki (/ prilozi) za izrazuvawe prethod-nost vo odnos na momentot na zboruvaweto (poprecizno: /– is-tovremenost/); od drugata se deriviral prezentot, delumno im-perfektot, i del od glagolskite pridavki i prilozi.

Kategorijata na relativni vremiwa ne bila razviena (=gramatikalizirana) (sp. Moszy ski 1984: 267), zatoa poimite kako‘prethodnost’ ili ‘istovremenost’ gi soodnesuvame redovno somomentot na zboruvaweto; “gramati~koto” vreme bilo deikti~kakategorija.

Seto gorekaàno vodi kon zaklu~ok deka takanare~enitevidski parnici (t.e. glagoli so isto leksi~ko zna~ewe i razlikavo vidot) bile nezavisni leksemi. Semanti~kata kategorija VIDbila delumno gramatikalizirana. Gramatikalizacijata ja zaseg-nala distinkcijata me|u ‘punktualnosta’ i ‘linearnosta’ kako~lenovi na semanti~kata kategorija VID, pri {to ‘punktu-alnosta’ bila pred s# realizirana kako ‘prethodnost’ t.e. ‘momentna izvr{ena izmena pred momentot na zboruvawe’, a ‘linearnos-ta’ kako (a) ‘kontinuiranost’, t.e. ‘traewe na dejstvoto koe govklu~uva i momentot na zboruvawe’, odnosno kako (b) ‘povtor-livost’ t.e. ‘otvorena serija paralelni nastani koja po~nala predmomentot na zboruvaweto’. Pokazatelite na opi{uvanata dis-tinkcija bile zboroobrazuva~ki afiksi i nasledeni morfo-nolo{ki alternacii na osnovite. Pripa|aweto kon razli~nividski klasi imalo posledici kako za inventarot na fleksivni(konjugaciski) formi na dadenata glagolska leksema, taka i zamorfolo{kata struktura (morfotaktikata) na tie formi. Me|u-toa – go citiram Mo{iwski – “Nie by o w j zyku prs . czasówdokonanych i niedokonanych. W ocenie faktów staros owia skich niemo emy si sugerowa ani nazw czasu imperfectum, przej z tradycjigramatyk klasycznych, ani faktem, e czasowniki niedokonane cz ciejtworzy y formy tzw. imperfektu ni aorystu, a imperfektum od czasownikówdokonanych nale y do rzadko ci. Aoryst czasownika niedokonanego niezmienia jego aspektu, podobnie imperfektum od czasowników doko-nanych.” (Moszy ski 1984: 258).

22

Pretstaveniot sistem evoluiral neramnomerno. Vrz nego-vata evolucija kako i vrz tempoto na taa evolucija vlijaele poz-nati faktori: prostorna dijalektna diferencijacija i interfe-rencija na sosedni neslovenski jazi~ni kodovi so koi stapuvalevo kontakt nositelite na praslovenskite dijalekti.

Kako vo odnos na sekoja gramati~ka kategorija, taka i voodnos na kategorijata VID n# interesiraat pred s# dve kom-pleksni pra{awa: (a) dali, vo koj pravec, kolku radikalno i vo(ne)korist na koi semanti~ki / gramati~ki golemini se pomesti-la granicata me|u gramatikaliziranata i negramatikaliziranatainformacija, i (b) dali i kako se izmeni inventarot i distri-bucijata na pokazatelite na kategorijalnata gramatikaliziranainformacija.

Prvo }e se zadrìme na procesite koi go zasegnale ma-kedonskiot jazik, pa na onie koi bile aktivni na polskatajazi~na teritorija.

3. MAKEDONSKI3.1. OBEM NA GRAMATIKALIZIRANATA

INFORMACIJAEden od osnovnite faktori relevantni za razvitokot na

glagolskiot vid vo makedonskiot jazik e ve}e spomenatata asi-metrija me|u svr{enite i nesvr{enite glagolski leksemi voodnos na kategorijata VREME. Dve raboti baraat komentar.Prvata e funkcionalniot status na prezentot od svr{enite gla-goli, a vtorata – funkcionalniot status na aoristot od nesvr-{enite glagoli i na imperfektot od svr{enite. Ne moème tuka,vo edna kratka rasprava, da gi izneseme site detali registriranivo starite spomenici i/ili vo dijalektite. Na{ata zada~a e da japrikaème glavnata razvojna linija koja vodi od opi{anitepraslovenski sostojbi do sostojbite vo sovremeniot makedonskistandarden jazik.

Prvata registrirana etapa na situacijata vo makedonskiotdijasistem e onaa vo kanonskite tekstovi na staroslovenskiotjazik nastanati na makedonskata jazi~na teritorija. Taa si-tuacija ne se razlikuva od situacijata {to ja prifativme kakokarakteristi~na za praslovenskiot jazik, odnosno, i poprecizno:tokmu taa situacija ja opi{avme pogore kako karakteristi~na zapraslovenskiot jazik. Perfektivniot prezent (= prezentot od

23

svr{enite glagoli) bil sposoben da se pojavuva kako nevrzan (=nezavisen od kontekstot) pokazatel na idnata vremenska proek-cija i variral vo taa funkcija so perifrasti~nite konstrukciiod tipot: velle + infinitiv na konjugiraniot glagol i habere +infinitiv na konjugiraniot glagol. Vo nekoi gramati~ki opisina praslovenskite i/ili staroslovenskite sostojbi se pojavuva itreta konkurentna kombinacija: na ti / po ti + infinitiv nakonjugiraniot glagol, me|utoa – kako {to zabeleùva Mo{iw-ski (1984: 267) – so ogled na svr{eniot vid na inhoativnitekomponenti vo ovoj slu~aj se raboti za tipi~na inhoativnakonstrukcija, koja po samata svoja priroda izrazuva idno dejstvo,t.e. pretstavuva primer na nevrzana upotreba na perfektivniotprezent. Vtorata – pokraj izrazuvaweto na idno dejstvo –funkcija na perfektivniot prezent vo staroslovenskiot jazik eizrazuvawe na povtorlivost na dejstvoto, t.e. na edna serija nas-tani po~nata vo minato i koja – spored pretpostavkata na go-voritelot – }e prodolì i vo idnina (sp. Topoliwska 1991). Vospomenicite od makedonskata redakcija na staroslovenskiotjazik s# u{te go nao|ame nevrzaniot perfektiven prezent za iz-razuvawe idnost, no vo alternacija so spomenatite perifras-ti~ni konstrukcii (Sp. Crvenkovska 1999: 45; Makarijoska 1997:91, Ja~eva-Ul~ar, vo pe~at). Poslednata avtorka priveduva i nizaprimeri na perfektiven prezent za izrazuvawe omnitemporal-nost. So tekot na vremeto, a pod vlijanie na sosednite balkanskijazici, vo slu~ajot pred s# na aromanskiot, slobodnata upotrebana perfektivniot prezent se povlekuva vo pravec: zapad > istok,taka {to deneska vo golem del od zapadnomakedonskite govoritaa e ve}e zagubena (sp. Vidoeski 1998: 74). Na ostanatiot del odmakedonskata jazi~na teritorija, t.e. vo jugoisto~noto nare~je ivo mal isto~en pojas od zapadnoto nare~je, kako i vo severnite go-vori slobodnata upotreba na perfektivniot prezent e ìvapojava, prete`no za izrazuvawe povtorlivost, ili – sekundarno –kako praesens historicum (sp. Vidoeski 1962: 225-226; Peev 19871/249; Bojkovska 2003: 132...).

Vo zapadnite govori i vo standardniot makedonski jazikbaziran vrz tie govori perfektivniot prezent deneska e vrzanaforma – toj se pojavuva (a) vo sostav so partikulata }e kakoformant na kondicional praesentis (t.e. vo konstrukcija koja gokontinuira stariot habere-sostav), (b) vo sostav so partikula da

24

kako formant na subjunktiv praesentis, ili (v) vo sostav so nekoisvrzni~ki predikati kako ako, {tom, dodeka, duri... vo protazana uslovniot period ili vo temporalnite re~enici.

Vidskata karakteristika na takanare~enite “sintetskiminati vremiwa” so tekot na vremeto stanala poizrazena. Sepak,vo staroslovenskite kanonski tekstovi kako i vo tekstovite odmakedonskata redakcija situacijata ostanuva re~isi neizmenetavo odnos na gorepretstavenite praslovenski sostojbi. Kako {topi{uva Ribarova “Karakteristi~na crta vo razvojot na imper-fektot i aoristot {iroko poznata vo makedonskite i bugarskitecrkovnoslovenski rakopisi od 12. i 13. vek pretstavuva me|useb-noto izramnuvawe na paradigmite na imperfektot i aoristot.”(Ribarova 1988: 60).

Deneska vo makedonskite dijalekti kako i vo standardniotjazik imperfektot od svr{enite glagoli e naj~esto vrzana for-ma: se pojavuva vo sostav so partikulata }e vo conditionalispraeteriti, vo sostav so partikulata da vo subjunctivus praeteriti, kakoi vo nekoi tipovi zavisni re~enici, mutatis mutandis sli~no kako iperfektivniot prezent vo zapadnite govori (sp. pogore). Sepak,vo severnite govori imperfektot od svr{eni glagoli moè i dase upotrebi slobodno za izrazuvawe povtorlivost (Vidoeski1962: 231). Vakvata upotreba na imperfektot vo konteksti kade{to vo drugite dijalekti sre}avame aorist e karakteristi~na iza drugite severoisto~ni govori i za bugarskiot jazik (Vidoeski,ibid.), a isto taka i za srpskite govori na prizrensko-timo~katazona (sp. Remeti 1996: 187-8).

Za razlika od imperfektot od svr{eni glagoli, aoristotod nesr{eni glagoli deneska ima slobodna upotreba na celatamakedonska jazi~na teritorija, me|utoa vo zapadnite govori, a ivo standardniot jazik toj e retka pojava, dvojno ograni~ena: soleksi~koto zna~ewe na glagolot i so kontekstot na upotreba.Analiza na soodvetnite primeri vodi kon zaklu~ok deka ao-ristot redovno sodrì signal na ‘izmena’, ozna~uva minatodejstvo (anteriorno vo odnos na momentot na zboruvawe) koe ve}ene se vr{i. Ottuka negovoto preklopuvawe so osnovnoto zna~ewena punktualniot svr{en vid. Od druga strana imperfektot, po-zitivno markiran kako anterioren i linearen, po samata svojapriroda go isklu~uva momentot na ‘izmena’, t.e. svr{eniot vid.Kon dene{nata regulacija na upotrebata na formite na aoristot

25

i imperfektot na makedonskata jazi~na teritorija vo golemamera vlijaelo i me{aweto na nivnite formalni pokazateli (sp.podolu t. 3.2.).

Za upotrebata na vidskite formi na prezentot, imperfek-tot i aoristot vo ju`nomakedonskite govori sp. i Topoliwska1995: 178-187.

Problemot na vidskata karakteristika na trite osnovniglagolski paradigmi, prezentot, aoristot i imperfektot, i niv-nata evolucija na makedonskata jazi~na teritorija bara nata-mo{no istraùvawe, pred s# vo jazi~nite spomenici od turskiotperiod. Sumiraj}i go ovoj kratok i, za àl, nekompleten pregled,moème samo da konstatirame deka osnovnata razvojna linijavodela kon zakrepnuvawe na statusot na takanare~nite vidskiparnici kako samostojni, nezavisni leksemi, i so toa go zacvrstizboroobrazuva~kiot karakter na kategorijata VID.

Kako {to ve}e spomnavme, pove}eto staroslovenskiglagolski pridavki / prilozi bile striktno markirani po vid.Od aktivnite participi samo l-formite bile derivirani kakood svr{enite, taka i od nesvr{enite glagoli. Edna od va`nitemakedonski (i bugarski) inovacii, koja ja zacvrsti razlikata me-|u svr{enite i nesvr{eni glagoli e niknuvaweto na sekundarnaserija l-formi, derivirani od prezentskata osnova. Inovacijatase {irila od istok kon zapad. Hronologijata na nejzinoto {i-rewe i zastapenosta na sekundarnite l-formi vo spomenicite s#u{te bara temelno prou~uvawe. Pi{uvaj}i za statusot na sekun-darnite l-formi vo sovremeniot makedonski standarden jazik,konstatirav:“- o dystrybucji form pierwotnych i wtórnych decyduje w pierwszejinstancji charakterystyka aspektowa leksemu: formy wtórne szerz siprzede wszystkim w klasie czasowników niedokonanych, co wiadczy okorelacji opozycji: formy pierwotne ~ formy wtórne z opozycj : aoryst ~imperfekt; nie bez znaczenia jest zapewne i wp yw najliczniejszej grupyczasowników z samog osk tematyczn -a, które nie znaj ró nicy mi dzytematem aoristi i tematem imperfecti;- s abszym, cho znacz cym kryterium jest typ paradygmatu: ilo formwtórnych ro nie w paradygmatach niefaktywnych, przede wszystkim wparadygmacie imperceptywnego kondicjonalu, tj. w paradygmacie trybu,który w paradygmatach nieimperceptywnych dopuszcza formy zwi zanepraesentis i imperfecti od czasowników dokonanych;” (Topoli ska 1998:236).

26

Niknuvaweto na sekundarnite l-formi go potkrepiloleksikaliziraniot zboroobrazuva~ki karakter na vidskatarazlika.

Poinakvi posledici za statusot na kategorijata VIDimala druga inovacija, koja se {irila vo pravec: zapad > istok.Mislam na takanare~eniot ima-perfekt koj vo makedonskiot ja-zik se pojavil pod aromansko vlijanie i re~isi go eliminiral, voosnovnata funkcija na rezultativen preterit, nasledeniot sum-perfekt. Ima-perfektot e perifrasti~na paradigma sostavenaod prezentot na pomo{niot glagol ima i forma od sreden rodednina (t.e. maksimalno kategorijalno nemarkirana forma) nastariot particip praeteriti passivi (tn. -n-/-t-particip) na konjugi-raniot glagol. Vo postarata varijanta, prisutna u{te vo teks-tovite od 19-ot vek, a sporadi~no registrirana i deneska vonekoi dijalekti i/ili vo stiliziranite literaturni tekstovi,participot se pojavuva vo kratka pridavska forma kongruentnaso akuzativna imenska sintagma vo funkcija na direkten objekt(sp. Velkovska 1998: 39).

Ima-perfektot ima izrazito rezultativen karakter, {tozna~i deka avtomatski vklu~uva informacija za izmena, zazavr{enoto minato dejstvo ~ij rezultat e prisuten vo momentotna zboruvaweto. Zna~i, na semanti~ki plan toj ja bri{e raz-likata me|u svr{eniot i nesvr{en vid. Re~enicite kako Jas goimam pleteno toj xemper., ili Ja imam ~itano taa kniga u{tekako dete. sodràt presupozicija deka xemperot e spleten, a kni-gata pro~itana. Sp. za toa po{iroko S. Tofoska 1995. Sledstve-no, prisustvoto na ima-perfektot (i na celata razgradena serijaparadigmi so pomo{niot glagol ima – sp. podolu vo glavataposvetena na kategorijata VREME) vo makedonskiot glagolskisistem vo izvesna mera go minira gramati~kiot karakter na kate-gorijata VID.

Ni ostanuva da vidime kako evoluira markiranosta po vidkaj ostanatite gramati~ki kategorii.

Vo slu~ajot na imperativot, kako kaj site nefaktivni ka-tegorii, idnata proekcija na imenuvaniot nastan ipso facto japravi pomalku relevantna razlikata me|u linearniot i punktu-alniot karakter na dejstvoto. Vistinskiot imperativ e ogra-ni~en na formite na vtoro lice ednina i mnoìna. Vo odnos natretoto lice i, mutatis mutandis, vo odnos na prvoto lice moème

27

da zboruvame samo za ‘neprava', delegirana naredba. Sepak, vredida se odbeleì deka taa u{te od staroslovensko doba se rea-lizira so pomo{ na partikulata da + prezent od konjugiraniotglagol. Tokmu vo ovaa upotreba moème da sogledame eden odfunkcionalnite koreni na subjunktivnoto da. Za odbeleùvawe edeka da-imperativot vo starite spomenici moème da go sret-neme i vo naredbi / molbi upateni do vtoroto lice (sp. Makari-joska 1997: 90, Ribarova 1988: 62). Edna druga analiti~kainovacija se pojavuva podocna i se odnesuva na imperativ sonegacija od tipot nemoj / nemojte da, poznat na{iroko kako vodijalektniot, taka i vo standardniot jazik.

Vo odnos na osnovnite, zavisni od vidot, semanti~kinijansi na imperativnite iskazi makedonskite sostojbi im odgo-varaat na onie vo drugite slovenski jazici. Naredbite oformenivo nesvr{en vid, kako ~itaj!, drì! se podirektni, li{eni odsekakva kurtoazija i baraat vedna{ da bidat realizirani,naredbite oformeni vo svr{en vid, kako pro~itaj go ova!,podrì go ova! imaat edna nijansa na molba / sugestija i ne nosattakva implikacija vo odnos na vremeto na realizacijata. Prohi-bitivot od nesvr{en vid nosi “vistinska” zabrana, dodeka pro-hibitivot od svr{en vid po~esto ima funkcija na zakana: nenapi{i, pa }e vidi{..., i sl.

Poseben interes pobuduva karierata na makedonskata gla-golska imenka. Vo praslovenskiot jazik, spored na{i soznanija,glagolskite imenki so suf. *- je bile regularno derivirani odsite glagoli od osnovata na stariot pasiven preteritalen -n- /-t- particip. Samo toj tip r e g u l a r n i derivati se opfateniso makedonskiot termin glagolski imenki, dodeka deverbativitederivirani so drugi sufiksi se vikaat odglagolski imenki. Se~ini deka ovaa terminolo{ka razlika aludira na razlika vo zna-~eweto na soodvetnite leksemi: starite glagolski imenki imaatnajmnogu “glagolsko” vo sebe, {to nao|a potvrda vo faktot dekaso tekot na vremeto vo makedonskiot naroden jazik tie se speci-jaliziraale kako nomina actionis – nazivi na dejstvo vo tek i sederiviraat isklu~ivo od nesvr{eni osnovi, dodeka nomina acti –nazivi na ve}e ostvareno dejstvo, na rezultati / produkti nadejstvo se deriviraat so drugi sufiksi ili po pat na takanare~e-nata regresivna derivacija. Takva e i sostojbata vo makedonskiotstandarden jazik, kade {to glagolskite imenki se obrazuvaat

28

redovno so sufiksot -we. Malubrojnite leksemi derivirani sosufiksot -nie se navlezeni sekundarno od crkovniot jazik i samome|u niv nao|ame i derivati od svr{enite glagolski osnovi. Vostaroslovenskite rakopisi od makedonskata redakcija ve}e jasnose gleda tendencija kon takvata funkcionalna i formalna ras-predelba na deverbativite (sp. Makarijoska 2002). Podetalno zasemanti~kite i sintaksi~kite funkcii na makedonskite gla-golski i odglagolski imenki sp. â{ule 1989, sp. isto taka vo 6-ot i 7-ot tom od ovaa serija.

Goreopi{anata raspredelba na semanti~kite tipovi namakedonskite deverbativi i koreliranite so niv zboroobrazu-va~ki modeli, prirodno, go zacvrsti zboroobrazuva~kiot karak-ter na kategorijata VID.

*

Sumiraj}i gi zaklu~ocite od ovoj kratok pregled natipovite semanti~ki korelacii me|u ~lenovite na gramati~katakategorija VID i ~lenovite na drugi gramati~ki kategorii soz-dadeni vo tekot na evolucijata na makedonskiot jazik od praslo-venskata pojdovna to~ka s# do dene{niot den konstatirame dekarazvitokot vodel ednozna~no kon zacvrstuvaweto na zboroobrazu-va~kiot, t.e. leksikaliziraniot karakter na vidskata opozicija.Takvata sostojba posebno jasno se gleda vo makedonskiotstandarden jazik, dodeka vo del od perifernite, pred s# severois-to~nite govori s# u{te ima vidlivi tragi na postarite sostojbi.Imeno, vo standardniot jazik deneska imame – na semanti~kiplan:

– otvorena klasa nesvr{eni glagoli a) sposobni da izrazuvaataktuelna sega{nost, b) sposobni da izrazuvaat traewe vominatoto, v) ograni~eni vo odnos na mo`nosta da izrazuvaatizmena, t.e. prekinato minato dejstvo, g) sposobni da sozdavaatinfinitni (prilo{ki) transformi za izrazuvawe istovremenostna sporednoto dejstvo, d) sposobni redovno da sozdavaat nomi-nalizacii od tipot nomen actionis...

– otvorena klasa svr{eni glagoli a) nesposobni da izrazuvaataktuelna sega{nost, b) nesposobni da izrazuvaat traewe vominatoto, v) sposobni da izrazuvaat izmena (t.e. moment na zapo~-nuvawe, prekinuvawe, zavr{uvawe na dejstvoto), g) nesposobni da

29

sozdavaat transformi za izrazuvawe istovremenost na spo-rednoto dejstvo, d) nesposobni da sozdavaat nominalizacii odtipot nomen actionis...

– brojno ograni~ena otvorena klasa glagoli, glavno zaemki,neutralni vo odnos na vidskata razlika.

Site tie glagoli se sposobni da gi izrazuvaat drugite zna-~enski distinkcii vo domenot na takanare~enoto relativnovreme, kako i vo ramkite na kategoriite NAÎN, STATUS,DIJATEZA.

Ograni~en e brojot na vidskite parnici, t.e. na glagolikoi se razlikuvaat edinstveno po vid. Tie se pojavuvaat vo dvesemanti~ki klasi predikati koi ozna~uvaat soodvetno, vo ne-svr{en vid, proces koj vodi kon izmena na sostojbata (teli~nipredikati), odnosno, vo svr{en vid – sostojba niknata kako re-zultat na toj proces (kauzativni, rezultativni predikati), t.e. (a)predikati na spontani, nekontrolirani procesi od strana nasubjektot, kako raste, staree, se rasipuva i sl., odnosno (b) pre-dikati na kontrolirani dejstva, kako u~i, gradi, pi{uva i sl.(sp. Laskowski 1999: 161).

Vidskata informacijata gramatikalizirana vo ramkite nakategorijata VID ne se izmenila vo tekot na evolucijata na ma-kedonskiot jazi~en kompleks. Interesno e da se odbeleì deka(a) kaj svr{enite glagoli razlikite me|u semanti~kite klasi ka-ko inhoativi, terminativi, rezultativi... se kodirani vo koren-skata morfema, dodeka (b) kaj nesvr{enite glagoli osnovnatarazlika me|u trajnoto i povtorlivoto dejstvo naj~esto ne e lek-sikalizirana, dvete zna~enski varijanti se realiziraat zavisnood kontekstot na upotrebata; postoi i mal broj glagoli kaj koipovtorlivosta e vgradena vo zna~eweto na osnovata, sp. na pr.(se) vi|ava, se dopi{uva, se iznenaduva...

Na pokompleten opis na makedonskite sostojbi }e sevratime otkoga }e gi razgledame aktuelnite pokazateli na vid-skite razliki.

3.2. GRAMATI^KI POKAZATELI NA VIDSKITE RAZLIKINemam ovde ni mo`nost, a ni potreba da gi pretstavam site

tipovi pokazateli na svr{eniot odnosno nesvr{eniot vid. Sood-vetnata informacija lesno se nao|a vo gramatikite i vo re~nici-

30

te. Bi sakala da pretstavam nekoi op{ti tendencii koi pri~inu-vaat deka – vo odnos na pojdovnata praslovenska situacija –deneska, od gledna to~ka na ispra}a~ot na porakata, pokazatelitena vidskata razlika se pomalku predvidlivi, dodeka od glednato~ka na adresatot tie kaj brojnite glagoli stanale potrans-parentni. Se raboti za eden dinami~en proces, karakteristi~enza celiot razvoen tek na makedonskiot dijasistem, no zabrzan vomladiot standarden jazik, verojatno vo ramkite na stremeòt konnivelacija na razlikite koi{to oddelnite govoriteli gi dolàtna svojata dijalektna pozadina. Nivelacijata, kako {to moè dase pretpostavi, odi vo pravec na uprostuvawe na sistemot. Za dase sfati toj sloèn proces, treba nakratko da gi pretstavamsostojbite vo sovremenite makedonski dijalekti. Od klu~no zna-~ewe e tuka raspravata od B. Vidoeski Modeli na imperfek-tivni glagoli (Vidoeski 1999/3). Vo taa rasprava avtorotpokaùva kako so tekot na vremeto, na pravec: jug / jugozapad >sever / severoistok se otklonuvaat starite morfonolo{kialternacii – pokazateli na vidskite razliki, kako postapuvaunifikacija na prezentskata i aoristnata osnova, kako kaj im-perfektivnite glagoli se {irat sufiksite so komponentata -v-.Kulminacijata na toj proces ja gledame vo ju`nomakedonskitegovori; granicata odi severno od linijata Struga – Ohrid –Resen, ju`no od Bitola, pa severno od Gevgelija i Dojran, isvrtuva kon jug isto~no od Kuku{ i Lagadina. Ju`no od taa linija“se izvr{ile krupni promeni vo vrska so morfolo{koto izra-zuvawe na glagolskiot vid. Otkloneti se starite alternacii, ka-ko na vokalite, taka i na konsonantite me|u perfektivnite i im-perfektivnite oblici...” (Vidoeski, op. cit. 240); i natamu: ”Senaloìla osnovata na perfektivniot glagol, a vidskata funkcijaja prezele sufiksite (-v-, -uv-), a vo nekoi govori vidskotozna~ewe se izrazuva preku tematskiot vokal...” (ibid.), -i- ~ -e-. Odzacrtanata ju`na teritorija procesot se {iri kon severoistok, anositelite na soodvetnite govori go {irat i vo standardniotjazik, pred s# vo negovata kolokvijalna varijanta. Sledstveno, su-fiksot -uva (a substandardno i -v- i -ue-) stanuva najfrekventenpokazatel na nesvr{eniot vid.

Vnimanie privlekuvaat nekoi retki serii, semanti~ki de-finirani, vo koi nao|ame regularizirani vidski pokazateli.

31

Takva e, na pr., tro~lenata korelacija kaj glagolite na dvièwe isl., sp.

sedi : sedne : sednuvaleì : legne : legnuva

leta : letne : letnuvajava : javne : javnuva

skoka : skokne : skoknuvaPrviot element na sekoja trojka e durativen, linearen glagol odnesvr{en vid, vtoriot element – negov svr{en parnik, dodekatretiot, pak nesvr{en, pokraj iterativnata varijanta sposoben eda izrazuva i neobi~na kategorija: “momentna aktualnost”, t.e.po~etnata faza na dejstvo pretstavena kako proces.

Inaku, kako {to ve}e spomnav, “klasi~nite parovi” kakopi{uva ~ napi{e, pravi ~ napravi, gradi ~ izgradi, kupuva ~ ku-pi..., t.e. parovi so isto leksi~ko zna~ewe i razli~na kategori-jalna karakteristika po vid, se retki i – kako {to se gleda – vid-skata razlika e na morfolo{ki plan signalizirana na razli~enna~in. K. Koneski (1999: 262-265) pi{uva: “...~isto vidski opozi-cii se formiraat so slednive prefiksi: za-, iz-, na-, o-, po-, pod-,pre-, pri-, pro, raz-, s-, so-, u-.” i priveduva primeri, pobrojni zaprefiksitee za- : -bae, -brani...; iz- : -bawa, -broi...; na- : -bere,-krmi...; o- : -besi, -jagni...; po- : -deli, -zove; s- / so- : -krie,-kroi...Kaj ostanatite od gorenavedeni prefiksi, kako pod- : -gotvi,-siri; pri- :-gotvi, -~ini; pro- : -vetri, -golta; raz- : -branuva,-budi; u- :-apsi, gasne, egzemplifikacijata e mnogu skromna.

U{te edna{ doa|ame do zaklu~ok deka sme soo~eni soleksikalizirana semanti~ka kategorija. “Gramati~koto” vo nease krie ne vo regularnosta i predvidlivosta na pokazatelitetrajno povrzani so glagolskite osnovi, tuku vo ograni~uvaweto ipredvidlivosta na inventarot na ~lenovite od drugi gramatika-lizirani semanti~ki kategorii koi{to e sposobna da gi izrazisoodvetno svr{enata ili nesvr{ena glagolska leksema. Tuka, vosporedba so praslovenskite i staromakedonskite sostojbi jazotse prodlabo~i, glavno pod vlijanie na semanti~kite, {to vnat-re{ni {to nadvore{ni impulsi, kako {to se trudev da pokaàmvo t. 3.1. L. Minova-\urkova (Minova-\urkova 1998), zboruvaj}i zaponovite procesi vo domenot na makedonskata standardna gla-golska morfologija, pi{uva: “Vo ovoj period [t.e. periodot od1945 g. navamu] moè da se sledi proces na povrzuvawe i uslovu-

32

vawe me|u kategoriite aspekt i vreme: imperfektivnite glagolivo sistemot na pomladite govoriteli raspolagaat samo so im-perfektivni vremiwa; perfektivnite – samo so perfektivni.Po~etocite na ovoj proces se zabeleàni vo 50-tite godini.”(ibid. 116) So drugi zborovi: {to se odnesuva do takanare~enitesintetski temporalni paradigmi, od nesvr{enite glagolski lek-semi derivirame samo paradigmi na sega{no vreme i na im-perfekt, t.e. minato linearno vreme, a od svr{enite – aorist, t.e.minato punktualno vreme so signal na izmena. Aoristot od ne-svr{enite glagoli poleka se gubi, dodeka prezentot i imper-fektot od svr{enite glagoli funkcioniraat kako vrzani formi.Kaj perifrasti~nite kategorijalni paradigmi (koi opfa}at in-finitni glagolski formi) ovaa tendencija e uslo`neta so pri-sustvoto na novi l-formi od imperfektna osnova, kako i so dija-teti~ka neutralizacija na -n-/-t-participot. Najposle, kako {tospomnav, derivacijata na glagolskite imenki e ograni~ena na ne-svr{enite glagoli.

4. POLSKI4.1. OBEM NA GRAMATIKALIZIRANATA

INFORMACIJAOp{tiot pravec na razvitokot na gramati~kata kategorija

VID vo polskiot jazik li~i na onoj vo makedonskiot: se zacvrs-tuva zboroobrazuva~kiot, leksikaliziran karakter na kate-gorijata. Ovoj proces, sli~no kako i vo slu~ajot na makedonskiotjazik, e tesno povrzan so evolucijata na kategorijata VREME, aglavnite razliki se predizvikani od razli~niot status na taakategorija vo dvata jazika.

Sli~no kako pogore, vo odnos na makedonskite sostojbi, }ese potrudam da dadam kratok pregled na inventarot na glag-olskite kategorijalni formi, nivnite funkcii, nivnata vidskakarakteristika i eventuelnata evolucija na taa karakteristika.

Za dvete nasledeni osnovi, soglasno so polskata termino-lo{ka tradicija, }e zboruvame kako za prezentska i infinitivna(mak. aoristna) osnova.

Polskiot spa|a vo onaa, pogolemata, severna grupa slo-venski jazici vo koi perfektivniot prezent funkcionirasamostojno kako futur na svr{enite glagoli, dodeka futurot nanesvr{enite glagoli se realizira kako perifrasti~na konstruk-

33

cija so oblik: prezent od ‘esse’ + participium praesentis activisecundum (t.e. l-forma, na pr. pisa ...) ili prezent od ‘esse’ +infinitivus (na pr. pisa ). Sekundarno perfektivniot prezentmoè da vr{i i drugi funkcii, na pr. da izrazuva neaktuelna(povtorliva ili omnitemporalna) sega{nost, zatoa vo najnovatapolska akademska gramatika toj e na funkcionalen plan nega-tivno opredelen kako “nie przesz y”, t.e. kako ne-minato vreme (sp.Laskowski 1999: 178). Na~inot na funkcioniraweto na perfek-tivniot prezent, kako {to moè da se zaklu~i od gorere~enoto, japrodlabo~uva razlikata me|u svr{enite i nesvr{eni glagolskileksemi.

Polskiot, isto taka, spa|a vo onaa, pogolema grupa sloven-ski jazici, vo koi ve}e vo sredniot vek se povlekle od upotrebatakanare~enite sintetski minati vremiwa, t.e. aoristot i imp-erfektot. Tie se odràle do dene{en den samo na pogolemiot,jugoisto~en del od Balkanot i na luì~kiot areal vo Germanija,a i na del od tie teritorii deneska se vo blago povlekuvawe. Vonajstarite polski spomenici, onie od 13. ili 14. vek tie se s#u{te prisutni. Vo istorijata na polskiot jazik od Z. Kle-mensjevi~ (Klemensiewicz 1981) ~itame: “W zabytkach redniowiecz-nych, g ównie w Psa terzu Floria skim i w Kazaniach wi tokrzyskich,zachowa o si 26 form pierwotnego aorystu i imperfektu.” (ibid. 112 ).Poradi formalnoto preklopuvawe na dvete paradigmi golem delod tie formi, pred s# formite na 3 l. mn., se dvozna~ni. Ima me|univ edna aoristna forma od nesvr{en glagol (mo wich naspremaisto taka dokumentiranata imperfektna forma mo wiach), nonema formi koi bi moèle so sigurnost da se tolkuvaat kako im-perfekt od svr{eni glagoli. Aoristnite formi, site, go pret-stavuvaat takanare~eniot sigmatski aorist II, koj se tolkuvakako docna praslovenska inovacija. Imperfektnite formi, site,se od kontrahiran karakter.

Vo dene{niot polski standarden jazik, nitu vo polskitedijalekti nema deneska traga od starite “sintetski minativremiwa” vo nivnata primarna funkcija. Otvoreno ostanuva pra-{aweto dali del od formite {to gi tolkuvame od sinhroniskagledna to~ka kako 3 lice ednina od perfektiven prezent, pred s#onie vo funkcija na takanare~eniot narativ, ili praesenshistoricum, ne se vsu{nost stari formi na aoristot (sp. Stieber1989: 230); imeno vo polskiot jazik, kako i vo drugite zapadno

34

slovenski i zapadno-ju`noslovenski jazici, starata nastavka *-tza 3 lice ednina na prezentot se zagubila u{te vo pretpismenotodoba i soodvetnite formi stanale homonimni so formite na 3lice ednina na aoristot; isklu~ok pretstavuva edinstveno for-mata *est od glagolot *byti. Hipotezata deka vo narativot smesoo~eni so starite aoristni formi ja poddrùvaat ne samopolskite, tuku i faktite od drugite jazici, na pr. od slo-vene~kiot. Taa hipoteza ne e do den dene{en nitu dokaàna nituoborena.

Infinitnite glagolski formi se deriviraat sporednasledeniot model (bez ograni~uvawa vo odnos na samata deri-vacija, no so brojni ograni~uvawa vo fleksijata na glagolskitepridavki; me|u drugoto l-participot ja gubi atributskatafunkcija i stanuva ~ist predikativ, no taa problematika ovde nen# interesira). Ve}e vo najstaroto doba poleka izleguva odupotreba stariot pasiven particip za istovremenost (so for-mantot *-m ); za~uvanite formi na toj particip vo sovremeniotpolski jazik funkcioniraat kako pridavki, t.e. imame situacijaparalelna so makedonskata. Aktivniot particip za izrazuvaweistovremenost, vo pridavskata i prilo{kata forma, deneska vostandardniot jazik soodvetno so sufiksite cy, -a, -e; - c se deri-vira od prezentskata osnova na nesvr{enite glagoli. Aktivniotparticip za izrazuvawe anteriornost se ~uva samo vo prilo{kaforma, alternativno so sufiksite -wszy / - szy i se derivira odinfinitivnata osnova na svr{enite galgoli. Aktivniot minatparticip so formantot -l-, pandan na makedonskata l-forma, sederivira od infinitivnata osnova na site glagoli i – kako {tove}e spomnav – so mali isklu~oci se pojavuva samo vo kratka pri-davska forma kako komponenta od sloènite finitni paradigmi.Minatiot pasiven particip (pandan na makedonskata glagolskapridavka) se derivira od infinitivnata osnova na site preodniglagoli, pro{irena soodvetno so starite sufiksi -n- / -t-. Istotovaì, mutatis mutndis, i za glagolskata imenka.

Mestoto na zagubenite minati sintetski vremiwa gozazema esse-perfektot, koj vo novata situacija funkcionira kakouniverzalen preterit. Toj se gradi paralelno od svr{eni i odnesvr{eni glagoli po model: prezent od glagolot *byti + l-forma od konjugiraniot glagol. So tekot na vremeto prezent-skite formi od *byti se transformiraat vo podvi`ni nastavki

35

koi se odnesuvaat kako enklitiki i se lepat ili za l-formataili za prvata akcentogena zboroforma vo iskazot, po modelot:Wtedy przeczyta EM... ~ WtedyM przeczyta ..., Dlaczego nie przyszed ? ~Dlaczego nie przyszed ?, i sl. Prvata varijanta stanuva vo poslednovreme s# poproduktivna.

L-formata so istite “preteritalni” nastavki i for-mantot by e isto taka osnova na polskiot moèn na~in (sp. po-dolu vo glavata posvetena na kategorijata modalnost).

Vo imperativot na semanti~ki plan imame prodolùvawena pretpostavenite praslovenski sostojbi, nema inovacii odtipot na makedonskite ima da.. / nema da..., nemoj da...

Parovite glagoli koi se razlikuvaat samo po vidot se ret-ki, a pripa|aat na ve}e gorespomnatite semanti~ki klasi na kon-trolirani i/ili nekontrolirani procesi koi vodat kon izmenana sostojbata. Relativno po~esti otkolku vo makedonskiot senesvr{enite glagoli ednozna~no markirani kako povtorlivi. Sp.pove}e za toa podolu vo t. 4.2.

Od seto gorere~eno se gleda deka vidot vo polskiot jazik eleksikalizirana kategorija. Razlikite me|u svr{enite i nesvr-{enite glagoli vo asortimanot na morfolo{kite formi sepomali otkolku vo makedonskiot. Nasledeniot sistem relativnodobro se ~uva, posebno vo odnos na morfonolo{kite signali navidskite razliki. Funkcionalnite inovacii ne ja zasegnuvaatdirektno kategorijata VID. Obemot na vidskata informacijaprenesuvana so morfolo{ki pokazateli ostanuva neizmenet, nopredvidlivosta na tie pokazateli opa|a so niknuvawe na s#ponovi i ponovi semanti~ki varijanti na prefiksiranitederivati.

4.2. GRAMATI^KI POKAZATELI NA VIDSKITE RAZLIKI

Za razlika od makedonskite sostojbi vo polskiot jazikdeneska podobro se ~uva stariot sistem na signalizacija na vid-skite razliki. Toa se izrazuva pred s# vo faktot deka (a) dostadobro se pazat morfonolo{kite alternacii kako pokazateli navidskata razlika, i (b) vo izvesen stepen se pazat i proporciitena funkcionalnoto optovaruvawe na oddelnite sufiksi kako po-kazateli na vidskata razlika. Vistina e deka sufiksot -owa- emnogu frekventen vo ponovite nesvr{eni glagolski derivati,

36

pred s# kaj odimenskite, no sepak negovata frekvencija e zna-~itelno poograni~ena vo odnos na makedonskoto -uva-. Malku emoèbi pogolem brojot na parovi glagoli koi se razlikuvaatsamo po vidot, no i tuka e potrebno temelno istraùvawe pred das# iskaè nekoja vaè~ka generalizacija. [to se odnesuva naprefiksite sposobni da sozdavaat takvi parovi, vo monografi-jata na Pjerwikarski (Piernikarski 1969: 97) ~itame: “A oto kilkaprzyk adów par o cz onach to samych leksykalnie: burzy : z-, budowa : z-,dedukowa : wy-, centralizowa : s-, deformowa :z-, malowa : na- (obraz) :po- ( cian )... W sumie dla tej podgrupy czasowników [t.e. za akcionipreodni glagoli] wyodr bnili my 250 takich par.” Nabrojuvaj}i gipolskite prefiksi sposobni da deriviraat ~isti vidski parniciVrubel (Wróbel 1999: 564-565) pi{uva: “...najszerzej stosowany jestprefiks z- (s-, -) , np. zgni < gni , zrewidowa < rewidowa , stopnie <topnie , ciemnie < ciemnie ; do cz stszych nale : za-, np. zahamowa <hamowa , zarezerwowa < rezerwowa ; po-, np. poca owa < ca owa ,podyktowa < dyktowa ; u- , np. umy < my , uszy < szy ; wy-, np. wypi <pi , wyschn < schn ; prze-, np. przeczyta < czyta , przenocowa <nocowa ; o-, np. okoci si < koci si , o lepn < lepn ; na-, np.nakarmi < karmi , nauczy < uczy ; przy-, np. przywita < wita ,przymierzy < mierzy (ubranie); inne wyst puj w pojedynczychprzyk adach, np. odmówi < mówi (modlitw ), wzbudzi < budzi(zazdro ), rozdrobi < drobi , odseparowa < separowa .” Postojat, serazbira, kratki semanti~ki sredeni serii so pokazateli pred-vidlivi vo ramki na serijata, na pr. iterativa tantum derivirani sosufiksot -ywa- / -iwa-, kako widywa , pisywa , grywa ..., no toa seakcidentalni slu~ai. Semanti~ki sredenata serija na glagoli nadvièwe so koja se posluìvme kako primer pogore, vo t. 3.2.,razgleduvaj}i gi makedonskite sostojbi, vo polskata realizacijaizgleda vaka:

siedzie : si : siadale : po si : k si

lecie : poleciejecha : pojechaskaka : skoczy

Kako {to se gleda, samo vo dva od pette slu~ai imame “polna”serija: durativ : rezultativ : “linearen inhoativ”; vo ostanatiteslu~ai tretata pozicija ostanuva nepotpolneta. Isto taka, po-kazatelite od slu~aj do slu~aj se maksimalno izdiferencirani.

37

Op{to zemeno, nitu prefiksite nitu sufiksite ne sekorelirani nitu po{iroko so aspektualnite nitu so drugisemanti~ki klasi na glagoli. Ponekoga{ takvi korelacii moàtda se zabeleàt kaj sekundarnite, sloèni formanti, kako mak.iz-na-...-uva, na koe mu odgovaraat pove}e polski morfotakti~kikombinacii: na-wy-...-a, na-roz-...-a, na-przy-...-i-... site tie kom-binacii funkcioniraat kako pokazateli na svr{en rezultativenpredikat. Vpro~em, ova ni e u{te eden primer na pogolemaunifikacija na makedonskiot derivaciski sistem vo odnos napolskiot.

5. ZAKLUÔCISprovedeniot pregled n# utvrdi vo uveruvaweto deka

vnatre{nata vremenska organizacija na {iroko sfateniotnastan (proces, sostojba...) se gradi vrz dihotomijata: linearnoodvivawe na dejstvoto bez signali na izmena vs sosredoto~enostvrz punktot na izmena. Taa semanti~ka distinkcija vo nekoijazici, me|u drugite i vo slovenskite, moè da bide (delumno)gramatikalizirana, t.e. da ima regularni, predvidlivi pokazate-li. Kako {to vidovme, vo makedonskiot i vo polskiot kakopretstavnici na slovenskite jazici moè samo globalno da stanezbor za prefiksi, sufiksi, i/ili morfonolo{ki alternaciikako pokazateli na vidskata razlika, dodeka konkretnata distri-bucija na tie pokazateli nitu e regularizirana nitu pred-vidliva. I vo dvata jazika relativno se retki parovite glagolskileksemi koi na semanti~ki plan se razlikuvaat samo po vidot.Toa n# vodi do zaklu~ok deka vidot e leksikalizirana kategorija,signalizirana so zboroobrazuva~ki sredstva. Vidskata karakte-ristika na glagolskata osnova vlijae vrz nejzinata sposobnost zakategorijalna derivacija, {to se odrazuva pred s# vrz inventarotna vremenskite kategorijalni paradigmi i na infinitnitezboroformi koi pripa|aat soodvetno kon edna svr{ena i/ilinesvr{ena glagolska leksema. Vrz tie dva fakta: (a) postoewetona “~isti vidski parovi” i (b) razlikite vo kategorijalnata de-rivacija se temeli konstatacijata deka kategorijata VID vorazgleduvanite jazici e delumno gramatikalizirana.

Od gorere~enoto proizleguva deka te{ko moèvme dao~ekuvame deka evolucijata vo vreme }e donese razliki vo obemotna gramatikaliziranata informacija. Se pojavija samo razliki

38

vo inventarot i vo frekvencijata na pokazatelite na vidskatarazlika, kako i sekundarni razliki vo frekvencijata na “~isti-te” vidski parovi.

Edna od karakteristi~nite razliki me|u glagolite odsvr{en i nesvr{en vid e pogolemiot broj na semanti~ki klasiglagoli (inhoativi, terminativi, limitativi, rezultativi...) vo~ie zna~ewe e vgraden signal na izmena, od onie bez takov signal;vo ovaa vtora grupa nao|ame samo durativi i iterativi, pri {todurativite bez isklu~ok moàt vo soodveten kontekst da izra-zuvaat povtorlivo dejstvo, no ne i obratno: i vo dvata jazika imaizvesen broj iterativa tantum koi pretstavuvaat ostatok od pobrojnasemanti~ka klasa karakteristi~na za praslovenskiot glagolskifond.

Najva`nata izmena vo funkcioniraweto na kategorijataVID, a koja{to i dvata jazika ja sprovele zaedno so drugite slo-venski jazici, e izmenata vo kategorijalniot status na dvete na-sledeni glagolski osnovi – od “temporalno” markirani soodvetnopo istovremenost ili anteriornost tie se pretvorile vo ed-nozna~no markirani po vid, t.e. soodvetno svr{eni ili nesvr{e-ni. Ograni~en e brojot na osnovi neutralni vo odnos na vidskatarazlika, a me|u niv dominiraat zaemkite. Procesot na prefik-sirawe na pozajmenite glagolski osnovi (glavno t.n. evropeizmi)vo polskiot e ne{to podinami~en otkolku vo makedonskiot.

Ve}e vo tekot na samata analiza obrnavme vnimanie naniza razliki me|u makedonskite i polskite sostojbi. Tie se izra-zuvaat pred s# (a) vo funkcionalnata optovarenost na glagol-skite formi zavisna od nivnata vidska karakteristika, (b) vovlijanieto na vidskata karakteristika na edna glagolska leksemavrz ograni~uvawata vo derivacija na izvesni zboroformi {to $pripa|aat na taa leksema, i (v) na frekvencija i ev. delumnasekundarna regularizacija na vidskite pokazateli.(a) Razlikite vo funkcionalnata optovarenost na glagolskiteformi kako funkcija na nivnata vidska karakteristika se gleda-at vo dene{niot status na perfektivniot prezent vo dvata jazika,vo organizacijata na sistemot na minatite vremiwa (zagubata naaoristot i imperfektot na polskata strana, niknuvawe na novaserija l-formi i nov tip perfekt na makedonskata) kako i vokategorijalnata karakteristika i na~inot na funkcionirawe naoddelni infinitni formi (glagolskite pridavki, glagolskata

39

imenka). Poinovativen e makedonskiot jazik. Vo polskiot edin-stvenata seriozna inovacija e od negativen karakter – toa ezagubata na “sintetskite” minati vremiwa.(b) Zboruvaj}i za vlijanieto na vidskata karakteristika na ednaglagolska leksema vrz sistemot na formite / paradigmite {to $pripa|aat, mislam na blokiranata derivacija na makedonskataglagolska imenka od svr{eni glagolski osnovi, i na otvorenataderivacija na makedonskite l-formi i na makedonskata glagolskapridavka (neutralna vo odnos na dijateza!) od site glagolski os-novi. I tuka makedonskiot se pokaùva kako poinovativen.(v) [to se odnesuva do vidskite pokazateli: vo makedonskiot sotekot na vremeto mnogu morfonolo{ki alternacii bile zamene-ti so afiksalni pokazateli; isto taka dojde do izvesna regu-larizacija na pokazatelite na sekundarnite imperfektivi po-radi {ireweto na sufiksot -uva. U{te edna{ makedonskiot epoinovativen, dodeka polskiot podobro gi ~uva starite sostojbi.

Inovativnosta na makedonskiot jazik se dolì, pred s#, nadva poznati faktori: a) vlijanieto od strana na neslovenskitebalkanski jazici, i b) docnata standardizacija, koja dozvoli iz-vesni tendencii prisutni vo dijalektite da se dorazvijat, a oddruga strana da proraboti prirodniot streme` kon simplifi-kacija na sistemot na formalnite pokazateli. Pote{ko e da sekaè koja bila pri~inata na najva`nata polska, i ne samo polska,inovacija: zagubata na aoristot i imperfektot. Moè samo dapretpostavime deka ne bez vlijanie tuka bilo raste~koto poklo-puvawe na semanti~ki plan me|u vidskata opozicija i opozicijatavo zna~eweto na tie dve vremenski paradigmi.

Kategorija MODALNOST

1. OP[TI ZABELE[KI. Pod modalnost podrazbirame in-formacija za statusot na prenesuvanata poraka: (a) dali e taavistinita ili nejzinata vistinitost pobuduva somneì kaj is-pra}a~ot (epistemolo{ka modalnost), odnosno (b) dali taa samoprenesuva informacija ili sodrì i pragmati~ka komponenta –èlba na ispra}a~ot da izvr{i vlijanie vrz postojnata sostojba /vrz odnesuvaweto na adresatot (deonti~ka modalnost).

Od klu~no zna~ewe na organizacija na modalnata infor-macija e opozicijata / +/- FAKTIVNOST /, t.e. informacijataprenesuvana vo porakata za toa dali stanuva zbor za fakti / za“realni” aktuelni ili minati nastani, ili za zamislite / pla-novite / èlbite... na avtorot na porakata.

Nas ovde n# interesiraat tie modalni distinkcii koi{to naregularen na~in se odrazuvaat vrz predikatskiot izraz (t.e. vrzkonstitutivniot sintaksi~ki ~len na re~enicata), t.e. dis-tinkcii ~ii pokazateli se takanare~enite glagolski NAÎNI.Vo opozicija kon site drugi na~ini stoi indikativot, za koj~esto se kaùva deka e nemarkiran po modalnost. Vo takvataformulacija se sodrì ocena deka kategorijalnata informacijapo na~in {to ja prenesuvaat formite na indikativot se sveduvana prosta konstatacija na soodvetnite fakti i ne navleguva nituvo poleto na epistemolo{kata nitu vo poleto na deonti~katamodalnost, {to ne zna~i deka kategorijalnata karakteristika naindikativot e nekompatibilna so jazi~nite sredstva koi pre-nesuvaat informacija od tie poliwa. Taka na pr., kon re~enicataso predikatski izraz vo indikativ: Jane ve}e stigna. moème dadodademe modalna epistemolo{ka opredelba – pokazatel nanesigurnost vo vistinitosta na prenesuvanata informacija: Ve-rojatno... / Sigurno... / Moèbi... Jane ve}e stigna / stignal; mo-ème, isto taka, da izrazime sli~na modalna informacija so po-mo{ na leksi~koto (a ne gramati~ko, “na~insko”) zna~ewe naglagolot: Pretpostavuvam.. / Veruvam... / Mislam... deka Jane ve}estigna, Se somnevam dali Jane ve}e stigna, i sl. Isto taka,informacijata od poleto na deonti~kata modalnost ne mora da seizrazuva so glagolskiot na~in – imperativot, moè da se poslu-

42

ìme so indikativnite formi na takanare~enite modalniglagoli, sp. na pr. Odi vedna{ kaj nego! pokraj Mora vedna{ daodi{ kaj nego! / Ima vedna{ da odi{ kaj nego!, i sl. So drugizborovi: modalnata karakteristika na re~enicata ne mora dabide sodràna vo na~inskata forma na predikatskiot izraz. Me-|utoa, ovde }e se zanimavame samo so regularni modalni (t.e. po-zitivno markirani po na~in) finitni glagolski paradigmi. Sitetie prenesuvaat informacija za nefaktivni, proektirani vo id-nina nastani – izraz na èlbi, zamisli, planovi na govoritelot.

Me|u pozitivno markiranite po na~in glagolski para-digmi posebna pozicija zazema imperativot / prohibitivot,poradi eksplicitno izrazenata volja na govoritelot da upravuvaso odnesuvaweto na adresatot (sp. Bogus awski 1974). Dodekaiskazite od tipot mora({) da..., treba da..., i sl. izrazuvaat ocenana barawata kakvi {to postojnata situacija im naloùva nasvoite protagonisti, imperativot, konkretno imperativot vo 2.lice, bara akcija. Vo vrska so taa pragmati~ka specifika na im-perativot postojat predlozi toj vo proces na gramati~kiot opisda se izdvoi vo posebna kategorija na APEL, kon koja bipripa|ale i vokativnite imenski formi i hortativnite izvici /partikuli od tipot ajde!, daj! i sl. R. Grinberg vo svojatamonografija posvetena na ova semanti~ko-pragmati~ko pole voslovenskite balkanski jazici zboruva duri za apelativ kakomodus i objasnuva: “The appellative forms of language fulfill an essentialrole in communication among the protagonists of the speech act. Primarilythe appellative forms are represented by two grammatical categories, thevocative and the imperative [...] With both categories, the addresser seeks tosolicit and/or encourage a response from the addressee(s). Forms of addressand command may alternatively be expressed by substituting vocatives orimperatives with either periphrastic (modal) expressions, or by othergrammatical forms.” (Greenberg 1996: 2). Vo ovoj tekst imperativot gorazgleduvame kako edna od paradigmite markirani po na~in (del odgramatikaliziranoto jadro na kategorijata NAÎN), dodeka kakokategorija APEL }e gi razgleduvame podolu (sp. vo glavata posvetenana kategorijata modalnost) vokativnite formi i drugite gramati-kalizirani formi na obra}awe.

Drugi nefaktivni modalno markirani na~ini prisutni voovde analiziranite jazici se potencijalot i kondicionalot. Po-tencijalot (t.e. mo`niot na~in) go sre}avame vo iskazi koi zbo-

43

ruvaat za idninski proektirani nastani ~ija realizacija govori-telot ja ocenuva kako (ne)vozmo`na, (ne)poèlna i sl. Pri upo-trebata na kondicionalot teì{teto na prenesuvanata infor-macija e vrz faktot deka se raboti za obusloveni nastani, t.e.nastani ~ija realizacija zavisi od ispolnuvaweto na opredeleniuslovi. Kondicionalot go vikame realen koga stanuva zbor za nas-tani koi moàt da se ostvarat vo idnina, i kako irealen kogazboruvame za nastani neostvareni vo minatoto.

Kon grupata verbalni kategorii ex definitione nefaktivnipripa|a i idnoto vreme. Vsu{nost idnoto vreme e najslabo mar-kirana modalna paradigma so koja se sluìme zboruvaj}i za nas-tani ~ie ostvaruvawe vo idnina go ocenuvame kako realno pla-nirani, svesno podgotvuvani i predvidlivi nastani. Otvorena ediskusijata dali idnoto vreme (i mutatis mutandis minatoto idnovreme) pripa|a kon gramati~kata kategorija MODALNOST ilikon gramati~kata kategorija VREME. Vo ovoj tekst kakoprimarna ja prifa}ame distinkcijata: faktivno ~ nefaktivno,ergo za idnoto vreme }e zboruvame vo glavata posvetena na ka-tegorijata MODALNOST. Vo ovaa glava }e se osvrneme i vrz ka-tegorijata koja e delumno gramatikalizirana vo makedonskiotjazik – kategorijata GOTOVNOST.

Najposle, isto taka vo ovaa glava }e stane zbor za kate-gorijata ~ija osnovna karakteristika e suspendirana faktivnost,a koja vo makedonskata terminolo{ka tradicija e poznata kakoPREKA@ANOST.

Pozitivno markiranite po na~in (t.e. ne-indikativni)glagolski paradigmi vo jazicite so koi ovde se zanimavame imaatkategorijalni pokazateli od morfosintaksi~ki karakter. Po-kazatelite ~esto zemaat oblik na takanare~enite glagolski(adverbalni) partikuli, taka {to granicata me|u morfolo{kitei sintaksi~kite konstrukcii moè da se pokaè dosta labilna izavisi od principite i varijabilnosta na linearizacija nasoodvetnite konstrukcii.

2. [TO ZNAEME ZA KATEGORIJATA MODALNOSTVO PRASLOVENSKIOT JAZIK. Sostojbite vo starosloven-skite spomenici dokaùvaat deka vo odnos na ona {to go znaemeza kategorijata NAÎN vo praindoevropskiot jazik, prasloven-skata situacija bila mnogu uprostena. Imeno – {to se odnesuva do

44

nasledenite morfolo{ki na~inski konstrukcii – pokraj in-dikativot vo spomenicite po{iroka dokumentacija nao|ame samoza imperativot, dodeka kondicionalot ima perifrasti~enkarakter, t.e. se izrazuva so pomo{ na sostavot ~ija prva kom-ponenta e star konjunktiv od glagolot *byti + participium praeteritiactivi secundum (t.e. l-formata). Notabene stariot konjunktiv (sesluàm so naziv prifaten vo gr~kata i latinskata gramatika) eisto taka posvedo~en samo od glagolot *byti. Vpro~em, polnaimperativna paradigma isto taka e posvedo~ena samo od glagolot*byti.

Za izrazuvawe na idnite, nefaktivni nastani od svr{eniteglagoli sluè{e perfektiven prezent, dodeka za izrazuvawe “li-nearna idnina” so pomo{ na nesvr{enite glagoli praslovenskiotse sluèl so perifrasti~ni sostavi od glagolite *xot ti i/ili*im ti i/ili *na ti / *v ti + infinitiv na konjugiraniot glagol. Se-manti~kata analiza na staroslovenskite tekstovi kako i la-tinskite i gr~kite paraleli dokaùvaat deka sostavite so dvatainhoativni glagoli imale zna~ewe na “vistinski” futur (sp.Moszy ski 1984: 267).

So ogled na faktot deka vo natamo{niot tekst ~esto }e sespomnuva evolucijata na starite nasledeni formi na konjunkti-vot (koj na slovenska po~va stanal formant na potencijal / mo-èn na~in), kako i evolucijata i funkcionalnata karakteristikana starite imperativni / optativni formi, }e gi privedam ovdetie stari, delumno rekonstruirani, paradigmi od glagolot *bytispored Mo{iwski (1984: 269, 270) :IMPERATIV: “ sg. du. pl.

os. 1 b† b† b†os. 2 b†di b† ta b† teos. 3 b†di b† te b†d†”

KONJUNKTIV:“os. 1 bim *biv bimos. 2 *bis>bi *bista bisteos. 3 *bit>bi *biste *b†”

Kako {to se gleda, “Imperativus otrzymywa ko cówki czasówprzesz ych, wyj tkowo trafiaj ca si forma osoby 1.sg. [...] podobnie jakformy osoby trzeciej wszystkich liczb ma [...] charakter optatywny,ycz cy...” (Moszy ski, ibid.). Da dodademe deka na formalen plan

praslovenskiot imperativ go kontinuira indoevropskiot opta-

45

tiv, a ne imperativ. Site formi na imperativnata paradigma mo-àt da imaat optativna semantika. Od druga strana, vistinskataimperativna semantika e ograni~ena na formite od 2. lice edni-na i mnoìna i 1. lice mnoìna.

Zna~i, edinstvenite dve regularni modalni paradigmi koi –spored hipotezata gradena vrz svedo{tvata na staroslovenskitespomenici – funkcionirale na praslovenska po~va vo nefak-tivna semanti~ka zona – bile nasledeniot imperativus / optativus inoviot perifrasti~en conditionalis / potentialis. Se razbira, kon nivse priklu~uva i negiraniot indikativ. Drugite modalni nijansibile izrazuvani so leksi~ki sredstva, naj~esto so pomo{ namodalni partikuli.

3. MAKEDONSKIBogatiot sostav perifrasti~ni modalni paradigmi denes-

ka e edna od najvpe~atlivite tipolo{ki karakteristiki na ma-kedonskiot glagolski sistem. Pove}eto od niv izrazuvaat razninijansi na epistemi~na modalnost gramatikalizirani pod vli-janie na balkanskoto okruènie. Ovde prvo }e se sosredoto~imevrz evolucijata na ona {to moè da se tolkuva kako direktnopraslovensko nasledstvo, a toa se glagolskite paradigmi od se-manti~koto pole na deonti~ka modalnost.

3.1. IMPERATIV / PROHIBITIV ~ OPTATIV3.1.1. OBEM NA GRAMATIKALIZIRANATA

INFORMACIJA Za glagolskite paradigmi od ova semanti~ko pole od klu~nozna~ewe e odnosot kon gramati~kata kategorija LICE, t.e. – sodrugi zborovi – kon u~esnicite na aktot na jazi~nata komuni-kacija (= u~esnici na govornata situacija). Site nijansi naapelot, t.e. imperativot, prohibitivot, hortativot, moàt da seodnesuvaat samo na vtoroto lice, t.e. na direkten adresat na pora-kata, vrz ~ie odnesuvawe sakame da izvr{ime vlijanie. Apel konadresatot na porakata moè da se izrazi so formite na vtorotolice ednina i mnoìna i na prvo lice mnoìna (takanare~enoinkluzivno prvo lice mnoìna, karakteristi~no za slovenskitejazici). Optativot ne naloùva ograni~uvawa na liceto – govo-ritelot moè da izrazi èlba kako vo odnos na svoeto sopstvenoodnesuvawe, taka i na odnesuvaweto na adresatite na porakata,

46

kako – najposle – i na drugite, “tretite” lica, nezavisno dali setie prisutni vo govornata situacija. Vo posledniot slu~aj moèda se raboti za vistinski optativ ili za takanare~enata indi-rektna naredba ili zabrana. Natamo{nite semanti~ki nijansiproizleguvaat od relacijata (op{testvena, semejna...) me|u govo-ritelot i onoj vrz ~ie odnesuvawe govoritelot saka da povlijae.

Vo odnos na ona {to go registriraat staroslovenskitespomenici, imperativot ne ja pro{iril svojata zona na upotre-ba. Ovde nema da se zadrùvam na osnovnite nasledeni funkciikako {to se naredbata / zabranata, molbata, èlbata... ]e spom-nam samo deka so pojavuvaweto na novite perifrasti~ni kons-trukcii (sp. podolu t. 3.2.1.) od tipot da + prezent stariot“morfolo{ki” imperativ zagubil ne{to od svojata ekspresija –imeno, novite konstrukcii izrazuvaat pokategori~na naredba /zabrana, i sl. Te{ko e da se odredi koga tie se pro{irile kakoregularni varijanti na stariot imperativ, no gi nao|ame ve}e vonajstarite staroslovenski spomenici od makedonska redakcija.Makarijoska opi{uvaj}i go jazikot na Radomiroviot psaltirkonstatira “streme` za pro{iruvawe na upotrebata na opisniteimperativni konstrukcii sostaveni od da + sega{no vreme sozna~ewe na imperativ.” (Makarijoska 1997: 90) i se povikuva nasli~nata konstatacija na Ribarova (1988: 62) vo odnos na Radomi-rovo evangelie (ibid.). Za inventarot i za pro{irenosta na sovre-menite perifrasti~ni imperativni formi sp. podolu vo t. 3.2.

Makedonskiot imperativ niz vekovi gi za~uval svoitestari funkcii: optativna, hortativna, imperativna, vo spoj so ne-gacija – prohibitivna. Prezel i nekoi novi funkcii pod vli-janie na balkanskoto okruènie, na pr. vo kolokvijalen / nara-tiven stil pri ekspresivno markirano kaùvawe imperativniteformi na 2. lice ednina (spored zborovite na B. Koneski – 1982 :418 – “kako znak na dejstvoto samo po sebe”) sposobni se daizrazuvaat minati povtorlivi dejstva. Navestuvaweto na takvatafunkcija na imperativot go nao|ame ve}e vo Tikve{kiot zbor-nik od 15. vek (sp. Pandev 2000: 62-63), no sekundarnite funkciina imperativot koi izleguvaat od semanti~koto pole na modal-nosta se nadvor od na{ata tema: finitni ne-faktivni glagolskiparadigmi.

Sli~no kako vo drugite slovenski jazici, vidskata karak-teristika vo izvesna mera vlijae vrz temporalnoto zna~ewe na

47

imperativnite formi. Dodeka imperativot od svr{enite gla-goli, kako pro~itaj!, napi{i! i sl. izrazuva naredba / sugestija~ija eventuelna realizacija e proektirana vo idnina bez dodatniopredelbi, imperativot od nesvr{enite implicira realizacijavedna{ po izdavaweto naredba, ~itaj! }e kaème stavaj}i nekomupod nos inkriminiran tekst, pi{uvaj! }e kaème stavaj}i nekomuhartija i penkalo vo raka... U{te pogolemo e zna~eweto navidskata karakteristika kaj prohibitivot. Vo sostav so predikatna negacija, neutralna zabrana / sugestija nekoj da se otkaè odsoodvetnoto dejstvo izrazuva prohibitivot od nesvr{eni gla-goli: ne zboruvaj taka!, nemoj da ja ~ita{ ovaa kniga!, i sl.,dodeka prohibitivot od svr{eni glagoli se upotrebuva retko imoè da izrazuva potsetuvawe / predupreduvawe (sp. na pr. nezaboravi / nemoj da zaboravi{ deka...), a moè i da se pojavi vosintaksi~ki vrzana pozicija za da izrazi zakana (sp. na pr. nedojdi, pa }e vidi{!, i sl.). Zboruvaj}i za semantikata na pro-hibitivot od svr{eni glagoli vo balkanskite slovenski jaziciGrinberg pi{uva: ”These forms do not denote simple prohibition; rather,they are used when the speaker seeks (i) to forwarn the addressee(s) of animpeding danger, (ii) to allay the listener’s fears regarding a potentiallynegative and unpleasant situation, or (iii) to threaten the listener(s) of direconsequences.” (Greenberg 1996: 43).

Za balkanskata jazi~na sredina, kako vpro~em voop{to zausnata komunikacija mnogu e karakteristi~no pridruùvawe naimperativnite iskazi so modalni partikuli so hortativna funk-cija, kako mak. ajde, daj, i sl.

3.1.2. EVOLUCIJA NA GRAMATI^KITE POKAZATELI

Kako {to go prikaàv toa pogore, sluèj}i se so prime-rot na glagolot *byti, praslovenskiot imperativ go sfa}ame kakotipi~no morfolo{ka paradigma so formi za site tri lica vosite tri broja. So tekot na vremeto na makedonska po~va (a) do{-lo do redukcija na morfolo{kite vo polza na sintaksi~kitepokazateli na razlikite po lice i (b) pokraj nasledenata para-digma so morfolo{ko jadro se pojavile analiti~ki perifras-ti~ni paradigmi so ne{to modificirana semantika. Isto takau{te vo sredniot vek ja snema dvoinata kako gramati~ka ka-

48

tegorija, no za toa }e stane zbor podolu, vo glavata posvetena nakategorijata BROJ.

Redukcijata na morfolo{kite li~ni formi bila pottik-nata od semanti~ko-pragmati~ki faktori. Deneska vo stan-dardniot jazik zapovedniot na~in ima morfolo{ki formi samoza vtoro lice ednina i mnoìna, t.e. formi ~ij adresat esogovornik / sogovornici direktno prisutni vo govornata si-tuacija ili pak ~itatel / ~itateli na pi{uvaniot tekst, formikoi nosat direkten pottik za akcija. Nema ovde da navleguvam voizmenite koi ja zasegnale distribucijata na vokalite-formantina imperativnata osnova spored konjugaciskite klasi, nitu naevolucija na nastavkite, isto taka regulirana spored tie klasikako i spored fonolo{kata struktura na osnovata.

Vo prvo lice mnoìna, koe na semanti~ki plan dopu{tasamo optativna ili hortativna funkcija, se upotrebuva forma soadverbalnata partikula da, kako vo iskazite: Ajde, vedna{ da sedogovorime!, Dajte da na ~ekame, da go razgledame problemotsega, zaedno!, i sl. Ne slu~ajno vo prviot iskaz kako primarennadgraden pokazatel se pojavuva hortativnata partikula, ne slu-~ajno vo vtoriot iskaz imame rabota so sloèna konstrukcija:sinsemanti~ki hortativen glagol vo vtoro lice mnoìna +subjunktivna komplementarna re~enica vo prvo lice mnoìna –da ima tuka dvojna funkcija na hortativna partikula i naformant na subjunktivot.

Vo tretoto lice ednina i mnoìna sintetskite impera-tivni formi rano is~eznale. B. Koneski beleì (1986: 193) deka“Ostatok od 3 l. edn. imame vo izrazite pomozibog (pozdrav),spasibog (upotrebuvano kako imenka samo vo ovoj sostav: nemaspasibog). I dvata izraza se ~uvstvuvaat deneska kako arhaizmi”.Sp. go i idiomatskiot obrat Daj bog dobro! Prenesuvaweto na-redba / zabrana, molba... na treto lice ne samo na formalen, tukui na semanti~ki plan e sloèna struktura koja bara posred-ni{tvo na “vtoro lice” so nadgradena virtualna predikacija odtipot ‘kaì mu!’, ‘prenesi im!’ i sl. Ne e ni ~udno deka vomakedonskiot, kako i vo mnogu drugi jazici, vo taa funkcijadeneska ~esto se pojavuva konstrukcija karakteriti~na inaku zasubjunktivot, t.e. da + prezent, sp. Da pazi! Da ne go uni{titepihot!, ili Da ne ~ekaat! Vedna{ da dojdat tuka!, i sl. Sosubjunktivnata konkurira konstrukcijata so adverbalna parti-

49

kula neka, koja pokraj indirekten imperativ moè da izrazuva idozvola nekoe dejstvo da se izvr{i, t.e. da ima kocesivno zna~ewe,sp. Neka dojdat! 1. ‘nareduvam da dojdat’, 2. ‘nemam protiv / doz-voluvam da dojdat’, i sl. Konstrukciite so neka se ograni~eni na3. lice ednina i mnoìna.

Da-konstrukcijata so imperativna semantika moè da sepojavi i vo vtoro lice, sp. Vedna{ da mi ja donese{ knigata!, Dane zaboravite da mu se javite na tatko vi!, i sl. – vo odnos na“sintetski” imperativ vo toj tip iskazi ekspresijata e obi~noposilna, ~esto e i zna~eweto na potsetuvawe. Posebna pozicijazazemaat iskazite kako Da si go napravil u{te deneska!, Da ne sigo zaboravil toa!, Da ne si mrdnal ottuka! so sum-perfekt kakokonstitutiven ~len. Tie se pojavuvaat re~isi isklu~ivo so prohi-bitivna semantika, pa }e se vratime na niv podolu.

Kako {to proizleguva od ovoj na{ pregled, subjunktivnatada-konstrukcija moè da se pojavi vo samostojni, avtonomni is-kazi vo site lica i broevi. Sepak, poradi osnovnite semanti~kirazliki i su{testvenite razliki vo frekvencijata na oddelniteformi, nema osnovi da zboruvame za perifrasti~na imperativnaparadigma so formantot da.

So imperativna semantika moàt vo odredeni situacii ida se pojavat konstrukciite od tipot ima (/ nema) da..., na pr. voobra}awe kon dete, t.e. vo situacija koga soodvetnata konstruk-cija ima performativna mo}: Ima da sedi{ tuka!, nema da odi{tamu!, i sl. so virtuelno nadgradeno ‘jas ti kaùvam / nareduvamdeka...’

Makedonskiot prohibitiv vo svojata osnovna funkcija, t.e.upaten kon vtoro lice ednina ili mnoìna, pokraj formite souniverzalna priglagolska negacija ne moè da se pojavi i soposebna, poekspresivna partikula za negacija: nemoj / nemojteda...! (koja etimolo{ki doa|a od negiranoto *mož !), sp. Nemoj daodi{ tamu!, Nemojte da mu go kaète!, i sl. Pojavuvaweto naspecijalizirana modalno markirana forma na negacija pret-stavuva balkanizam, sp. ja gr~kata distinkcija: ) nasproti

). Nemoj! / Nemojte! funkcionira i kako univerzalna zabrana,odnosno molba, pottik nekoj da se otkaè od nekoe dejstvo, sp. A.]e go pretepame! B. Nemojte!, i sl.

Makedonskiot imperativ ima u{te edna karakteristi~na,balkanska sintaksi~ka osobina: zamenskite klitiki za direkten

50

i/ili indirekten objekt (t.e. akuzativnite i dativnite klitiki)vo standardniot jazik i vo pove}eto makedonski govori se po-javuvat vo postpozicija vo odnos na imperativnite glagolskiformi (kako i vo odnos na glagolskiot prilog), a ne vo prepo-zicija (kako vo iskazi konstituirani od indikativnite finitniformi), sp. Daj mi go!, Donesete mi ja! kako davaj}i mu go,donesuvaj}i mi ja, i sl. Vrz taa osnova, kako i so ogled naograni~uvawata vo derivacijata (takanare~enite modalni glago-li kako moè, smee, mora, treba, ima2 – se sluàm so simbolikatana â{ule 1989 – od semanti~ki razbirlivi pri~ini ne ob-razuvaat imperativ) i karakteristi~nata redukcija na para-digmata po lice Xozef (Joseph 1983) go stava pod pra{alnikfinitniot karakter na imperativot (sp. za toa i â{ule 1989).Spored ovde prifatenite kriteriumi sepak imperativot goocenuvame kako finitna glagolska paradigma.

Vo ovoj tekst, kako {to ve}e spomnav, ne se zanimavam soleksi~kite sredstva za izrazuvawe modalnost, {to zna~i deka nese zanimavam ni so modalnite glagoli. Sepak, so ogled na cent-ralniot problem za na{ata analiza – problemot na divergent-nite tendencii vo razvitokot na makedonskite i polskite gra-mati~ki kategorii, vredi da se odbeleì karakteristi~nata zamakedonskite modalni glagoli tendencija kon pretvorawe namodalnite glagoli vo predikativi nemenlivi po lice so oblikna 3. lice ednina. Takvi varijanti poseduvaat site tri centralnimodalni glagoli, mora, moè i ima2, dodeka treba i modalnatavarijanta na biduva postojat samo kako predikativi. (Za detalisp. â{ule 1989)

3.2. POTENCIJAL, KONDICIONAL3.2.1. OBEM NA GRAMATIKALIZIRANATA

INFORMACIJAKako {to ve}e spomnav pogore, slovenskiot potencijal

(moèn na~in) e nasledena kategorija obrazovana vrz baza na sta-riot optativ od glagolot *byti + participium praeteriti activisecundum. Korenskoto *bi- rano, pod vlijanieto na paradigmata naaoristot, se pretvori vo *by- koe na re~isi cela makedonska (iju`noslovenska) teritorija deneska pak glasi bi-. Relativno rano,isto taka, na makedonska po~va bi se pretvora vo nemenlivapartikula – formant na potencijalot. Z. Ribarova opi{uvaj}i go

51

jazikot na Radomirovoto evangelie, makedonski spomenik od 13.vek, konstatira: ”Starata forma na kondicionalot1 bim} koja ot-stapuva ve}e vo stsl. tekstovi i se zamenuva so aoristot, vo Rad.voop{to ne e potvrdena. Kondicionalot redovno se obrazuva sopomo{ na formite b»h} / bih}, b» / bi, b» / bi, b»hom}, b»ste / biste,b»{x so izrazito preferirawe na b»h}, bi (vo 2. i 3 l.), b»ste.Sledniot stadium na razvitokot na kondicionalot go dokumen-tira primerot: da bi sx avili Mt 6,16 [...], koj ukaùva napromenata na pomo{niot glagol vo nepromenliva ~estica.” (Ri-barova 1988: 63). Istata slika se gleda i vo drugite spomenici odtoa vreme.

So tekot na vremeto bi-potencijalot se povlekuval vomakedonskiot naroden jazik pod vlijanie na novite, tipi~ni zabalkanskite jazici, konstrukcii so pomo{niot glagol ‘velle’. Vomakedonskata pismenost od 19. vek, kako i vo dene{niot make-donski standarden jazik, toj ima zacvrstena pozicija. Sporedzborovite na Koneski (1982: 500) “Vo na{iot literaturen jazik,do golema stepen i pod vlijanie od drugite ju`noslovenski lite-raturni jazici, se zabeleùva povtorno soìvuvawe na formiteso bi vo nivnoto potencijalno zna~ewe. Ova zna~ewe se sostoi votoa {to edno dejstvo se pretpolaga kako mo`no da se izvr{i.Pritoa so ovoj na~in ne se ukaùva na vremeto, toj moè da seodnesuva i na minatosta i na sega{nosta i na idnosta. Vremeto nakoe se odnesuva go uznavame obi~no od podredenata re~enica ilivoop{to od situacijata.”

Negovata istorija: povlekuvawe od upotreba vo narodniotjazik pod vlijanie na “balkanskiot” }e-kondicional i povtornovoveduvawe vo standardniot jazik pod vlijanieto na drugite ju`-noslovenski jazici, ostavi traga vo aktualnata funkcionalna op-tovarenost na bi-konstrukcijata. Imeno, funkcionalnata grani-ca me|u bi-potencijalot i }e-kondicionalot ne e ostra. Spora-di~no moème i deneska (kako i vo staroslovenskiot jazik) da ginajdeme bi-konstrukciite vo iskazi koi izrazuvaat irealen us-lov, kako na pr. Da moè bebeto da prozboruva, bi ti reklo...(primerot e prezemen od K. Kramer (1986: 114). Od druga strana,ima i marginalno funkcionalno preklopuvawe so da-optativni

1 Za makedonskiot sreden vek terminot “kondicional” potpolno odgovarana upotrebata na opi{uvanata kategorija. Deneska poadekvaten e terminot“potencijal”.

52

konstrukcii, na pr. Da bi ne stasal! (Kramer 1986: 112). Me|utoa,se raboti za edna dinami~na sostojba so jasno izrazena tendencijaupotrebata na bi-potencijalot da se ograni~i na izrazuvawemo`ni, no nesigurni dejstva proektirani vo idnina. Najdetalnaanaliza na site semanti~ki nijansi {to moàt da gi izrazat bi-konstrukciite i na site mo`ni konteksti na nivnata upotrebamoè da se najde vo citiranata monografija na K. Kramer zaanaliti~kata modalnost vo makedonskiot jazik. Eve gi nejzinitezaklu~oci: “...the particle bi is most typically used to express action whichis viewed as hypothetically fulfillable, but whose fulfillment is in doubt, orwhose fulfillment is expressed as a hypothetical future action with noexplicit expectation that the action will occur. Here bi cannot bi exchangedwith }e without changing the modal meaning.” (Kramer, op.cit. 125), inatamu: ”While bi is typically used in both independent and dependentcontexts to express an action, it has been shown that the position of biwithin the Macedonian modal system is in a status of flux.” (ibid.)

Osnovno sredstvo za izrazuvawe realni i/ili irealnidejstva, proektirani vo idninata od gledna to~ka na govornatasituacija i/ili situacijata za koja stanuva zbor, vo dene{niotmakedonski standard se }e-konstrukciite, koi{to ovde gi oce-nuvame kako kondicional, soodvetno praesentis i/ili praeteriti.

Kako {to spomnav pogore, vo praslovenskiot ne postoe{efutur kako gramati~ka kategorija. Vo staroslovenskite spo-menici, me|u drugite perifrasti~ni konstrukcii za izrazuvawena idnosta, nao|ame i konstrukcii od tipot: prezent od * ti +infinitiv. Moème da pretpostavime deka tie pretstavuvale kalkana gr~kata modalna konstrukcija so sinsemanti~niot glagol ,koj so tekot na vremeto bil petrificiran vo oblik na nemenlivapartikula-formant na kondicionalot . Dene{nata forma nasoodvetnata konstrukcija vo standardniot jazik glasi: }e +prezent na konjugiraniot glagol. Vo starite makedonski spome-nici moè da se prosledi evolucija na konstrukcijata. B. Ko-neski (1986: 201) pi{uva: “Partikulata }e e ostatokot od 3 l. edn.seg. vreme od pomo{niot glagol * ti, {to porano obrazuvalfutur vo sostavot so infinitivot. Sp. vo Stan. Pr. [Stanislavovprolog] (1330) : proro~estvovav è mnogo o hristy. Ýko hoÃtet Ï d v»roditi se; taka i vo Trojanskata pri~a (14 v.) : hoÃetq po~iti moibratq; hoÃet pogoryti. Vo skratenata forma za 3 l. {tet seizvr{ila zamena na grupata {t so } [...] Vo bele{ka vo rakopis

53

od Ki~evsko, od 1706 g., nao|ame: koi ketq mislitq, koi ketq iskatq.Oblikot }e se dobil od }et so gubewe na nastavkata -t [...] Votoj oblik ja sre}avame taa partikula vo zapis na minej odmanastirot Polo{ko (Mariovo) od 1716 g.: koi }e zapre taja kniga;koga }e doi nekoi kaluyer}. Vo govorite {to go zagubile -t vo 3 l.edn. oblikot }e se javil sekako zna~itelno porano”. Hr. P.Ilievski (1988: 219) dodava: ”Vo postari rakopisi od makedonskaproveniencija se sre}avaat i opisni formi vo minatoto sopomo{niot glagol ti, sp. hoty bo Ímryti (Dobromirovo evan-gelie), nasproti Marinskoto i Zografskoto: by bo ÍmiraÑa (Jov.XVI, 11), ili Õgda è hoty{e roditi sx. b»st} veliÕ znameniÕ(Stanislavov prolog)“. Sp. i (ibidem) “Bidej}i vo balkanskitejazici infinitivot se zamenuva so da-konstrukcii [...], taa zamenase javuva i vo sostav na futurot. Vo jazikot na Joakim Kr~ovski iKiril Pej~inovi} dosta se ~esti formite so }e da: }e da vidi...”,i natamu (op.cit. 220): “Sosem e opravdana pretpostavkata naKoneski za toa kako moèl da bide eliminiran svrznikot da me|upartikulata }e i li~nite glagolski formi. Po gubeweto na in-finitivot da-re~enicite ne bile edinstvena negova zamena.Kratki formi na infinitivot prodolìle da se upotrebuvaat vonekoi govori od balkanskite slovenski jazici do denes. Vospomnatite primeri od zapis na rakopis od Ki~evsko ket iskatq,ket mislitq Koneski otkriva tokmu takva upotreba na skrateninfinitiv, no preosmislen kako forma na 3 l. edn. od prezentot.”

Vo dene{niot makedonski standarden jazik imame triparadigmi so formant }e: (1) conditionalis praesentis graden pomodelot: }e + prezent na konjugiraniot glagol, na pr. }e ~ita, }enosi, }e pee..., (2) conditionalis praeteriti graden po modelot: }e +imperfekt na konjugiraniot glagol, na pr. }e ~ita{e, }e nose{e,}e pee{e..., (3) conditionalis non-confirmativus graden po modelot: }e +sum-perfekt od konjugiraniot glagol vo negovata non-konfirma-tivna varijanta, t.e. bez glagol-kopula vo 3 l. ednina i mnoìna, iso dominacija na l-formite derivirani od imperfektnata osno-va, na pr. }e ~ital, }e nosel, }e peel... Prvata od tie paradigmi,conditionalis praesentis, funkcionira kako idno vreme i se pojavuvavo apodoza na realniot usloven period; vtorata, conditionalispraeteriti – kako {to spomnavme – se pojavuva vo apodoza nairealniot usloven period i vo ramkite na adversativnatakonstrukcija, i najposle, najretko, za da go izrazi takanare~e-

54

noto minato-idno vreme, t.e. minato dejstvo podocne`no od nekoedrugo minato dejstvo; tretata, conditionalis non-confirmativus, sluìza izrazuvawe idni dejstva vo ramkite na kategorijata STATUS(sp. podolu).

Vo dene{niot makedonski standard postoi i edna marginalnakonstrukcija: }e + da + verbum finitum koja izrazuva pretpostavka. Taa enajfrekventna vo formata: }e da + prezent , no moè da se pojavi i so drugifinitni formi (sp. Veri`nikova 1998). Sp. na pr. ]e da ima deset godini,t.e. ‘verojatno ima...’, ‘pretpostavuvam deka ima...’, ‘}e e da ima...’ Se rabotiza svoeviden modus assumptivus.

Vreme e ve}e da objasnam zo{to se otkaùvam od makedon-skata terminolo{ka tradicija, spored koja navedenite paradigmise vikaat soodvetno “idno vreme”, “minato-idno vreme” i “pre-kaàno idno vreme”. Osnovnata pri~ina e moeto uveruvawe dekatreba na kategorijata FAKTIVNOST da $ se dade prednost predkategorijata VREME, t.e. deka vo prv ~ekor treba da se odvojatnefaktivnite od faktivni glagolski paradigmi i duri toga{odvoeno vo odnos na dvete grupi moè da stane zbor za temporal-nata karakteristika na nastanite za koi stanuva zbor. Ova uveru-vawe go izgradiv tokmu vrz osnova na makedonskata i ne samomakedonska jazi~na praksa. Imeno: (a) paradigmata (2) vo dene{-niot jazik re~isi isklu~ivo funkcionira vo apodoza na ireal-niot usloven period, ili kako prv argument na predikatot naadversativnata relacija (sp. Da dojde{e, }e ti dadev odnosno ]eti dadev, no ti ne dojde, i sl.); (b) vo paradigmata (3) – kako {tospomnav – dominiraat “vrzanite” imperfektivni l-formi, za koie karakteristi~na ne-faktivnata upotreba ili upotrebata voiskazi so suspendirana faktivnost; (v) ne e slu~ajno {to pove}ejazici nemaat edna specijalizirana gramatikalizirana konstruk-cija za izrazuvawe idnost, takov bil – spored na{ite znaewa – ipraindoevropskiot i praslovenskiot; idnite nastani po samatasvoja priroda se obusloveni – ne moème da ja garantiramenivnata realizacija od pozicija na govornata situacija, nitu odnekoj minat nastan za koj stanuva zbor, bidej}i sekoga{ moè dase pojavi nekoj neo~ekuvan neispolnet uslov {to }e ja spre~i taarealizacija. Spored toa nad sekoj samostojen iskaz konstituiranod edna }e-konstrukcija (kako i nad sekoja nefaktivna poraka)nadgradeno e edno virtualno ‘ako...’, ‘pod uslov da...’, i sl. Vofunkcija na futurot (na idnoto vreme) obi~no se javuva najslabo

55

markiranata, no sepak markirana po epistemolo{ka modalnostnefaktivna glagolska kategorija vo dadeniot sistem.

Za terminot non-confirmativus mesto “prekaànost” sp.podolu.


Evolucijata na gramati~kite pokazateli vo slu~aj na raz-gleduvanite kategorii mnogu tesno e povrzana so nivnata funk-cionalna optovarenost, taka {to vo op{ti crti taa e ve}e pret-stavena vo prethodnata glava.

[to se odnesuva do potencijalot, vredi da se podvle~e dekau{te vo 13. vek (kako {to svedo~i tekstot na Radomirovoto evan-gelie, sp. Ribarova 1988: 63) starata optativna/aoristna para-digma vo funkcija na pomo{en glagol e potpolno ìva. Te{ko eda se utvrdi koga taa ìva paradigma pominala vo nemenlivaadverbalna partikula bi kako formant na potencijalot. Ovojproces na petrifikacija pokraj zna~aen del na makedonskitedijalekti i makedonskiot standarden jazik gi opfatil i del odju`nosrpskite dijalekti (sp. Remeti 1996: 186).

Za konstrukcijata da + potencijal, odnosno da + bi + l-forma, sp. podolu, vo glavata 3.3. posvetena na subjunktivot.

[to se odnesuva do kondicionalot – patot od ìvata pa-radigma na glagolot *h ti do nemenlivata adverbalna partikula}e e prikaàn vo prethodnata glava. Vo perifernite jugoisto~nigovori do den dene{en vo conditionalis praeteriti vo funkcija napomo{en glagol ìvi se ostatocite od starata paradigma na*h ti + da-subjunktivot (sp. Topoliwska 1995: 255), dodeka vosevernite govori, pokraj istata taa sloèna konstrukcija, kakoporetka alternativa, se pojavuva konstrukcijata so petrifi-ciranoto }e + imperfekt (sp. Vidoeski 1962: 222). Vo ju`nitegovori moè isto taka da se sretne semanti~ki motivirana sup-stitucija na saka mesto }e.

I dvete serii standardni na~inski nefaktivni paradigmi(4. paradigmi, ako zememe predvid deka kondicionalot ima 3.paradigmi so razli~na vremenska naso~enost) so nemenlivi for-manti pretstavuvaat vaèn argument vo diskusijata za {irokatazona na analitizmot vo makedonskiot glagolski sistem. Kon nivse priklu~uvaat i dvete paradigmi na subjunktivot, sp. podolu.

56

Istovremeno, razgleduvanite paradigmi go ilustriraatstremeòt na jazikot kon izomorfizam na sodrìnata i formata,t.e. kon zgolemuvawe na transparentnosta na povr{inskite kon-strukcii, streme` osobeno ìv vo multilingvalnata sredina.Makedonskiot sistem na formalni pokazateli so tekot na vre-meto se adaptiral kon zgolemeniot inventar na gramatikali-zirani modalni distinkcii: vo sostavot na potencijalot kaj ne-svr{enite glagoli se pojavile l-formite derivirani od imper-fektna osnova, dodeka vo sostavot na kondicionalot kaj svr{e-nite glagoli gi nao|ame “vrzanite” formi na imperfektot.

3.3. SUBJUNKTIV3.3.1.OBEM NA GRAMATIKALIZIRANATA

INFORMACIJAPod “subjunktiv” podrazbiram eden po definicija vrzan /

pot~inet na~in koj vo sovremeniot makedonski jazik se deriviraso formantot (partikulata) da, a se pojavuva vo dve razli~no tem-poralno markirani varijanti, t.e. kako subjunctivus praesentis (da +prezent) ili kako subjunctivus praeteriti (da + paradigma na edno odminatite vremiwa).

Subjunctivus praesentis se pojavuva primarno (a) vo re~eni~niargumenti na opredeleni grupi na takanare~enite predikati odvtor red, t.e. predikati koi izrazuvaat mentalna aktivnost na~ovekot, i (b) vo sloèni re~enici, t.e. vo re~eni~ni argumentina svrzni~ki – temporalni, uslovni, koncesivni, finalni –predikati, kako i prediktot na virtuelna sporedba (kako da... –sp. Buàrovska 2000). Subjunctivus praeteriti e ograni~en na onojvtor tip konteksti. Sp. (a) Sakam da mi ja dade{ knigata, (b) Jakupiv knigata (za) da mu ja podaram na Jane; Da dojde{e, }e ti jadadev knigata; I da si do{ol, ne bi ti dozvolile da vleze{;Duri da pojademe, }e ne viknat da si odime., i sl.

Vo upotrebata od tipot (a) imame rabota so suspenzija nafaktivnost, dodeka vo upotrebata od tipot (b) stanuva zbor zaizrazuvawe na nefaktivni nastani.

Da-subjunktivot se pojavil vo balkanskite slovenski ja-zici pod vlijanie na nivnoto ne-slovensko okruènie. Zonata nanegovata upotreba se razlikuva od jazik do jazik i od dijalekt dodijalekt, no nasekade toj gi vr{i funkciite koi vo praslo-venskiot, a i vo staroslovenskiot jazik gi vr{el infinitivot

57

i/ili *by-konstrukciite. Kako {to }e vidime vo natamo{niottekst, vo polskiot jazik mutatis mutandis se pazi starata sostojba.Formiraweto i {ireweto na subjunktivot e proces koj gozasegnal inventarot i distribucijata na pokazatelite na sood-vetnite modalni sodrìni (t.e. formalnata organizacija na ka-tegorijata MODALNOST), no ne i obemot na informacijata gra-matikalizirana vo ramkite na taa kategorija.

Treba i da se spomene deka “istata taa” partikula da, kojapretstavuva formant na subjunktivot, se pojavuva i kako formantna nezavisni optativni / hortativni / imperativni / prohibitiv-ni iskazi (sp. Buàrovska 2000). I vo ovoj slu~aj se raboti zabalkansko-slovenska inovacija.


Dodeka procesot na povlekuvaweto na infinitivot i nego-vata zamena so da-subjunktivot bil predmet na mnogu istraù-vawa i sestrano e dokumentiran, procesot na navleguvawe nasubjunktivot vo sloènata re~enica ne bil dosega predmet nanekoja celosna, seopfatna analiza.

Subjunctivus praesentis po~nuva da go zamenuva infinitivotvo komplementarnite re~enici ve}e vo staroslovenskite teksto-vi od makedonska redakcija (sp. B. Koneski 1986: 176, Georgievski1990: 104); vo tie tekstovi se sre}avaat i prvite primeri na sub-junktiv vo finalnite re~enici. B. Koneski pi{uva: ”Konstruk-ciite so da se javuvale vo na{iot star jazik vo nekoi kontekstinaporedno so infinitivot. Vo takvite konteksti najprvo i nas-tapilo ograni~uvaweto na upotrebata na infinitivot. [...] Drugapozicija vo koja infinitivot rano se istisnuval sme imale voslu~ajot koga toj idel vo slu`ba na objekt zad glagoli kako “saka,zapoveda, moli”. Infinitivot ostanal podolgo vo upotreba vosostavot na opisni glagolski formi (so glagoli kako imam ,na~ n i dr.), kako i vo nekoi izrazi so zapovedno zna~ewe [vosostavi so nemoj ili nedej].” (ibid. 177) I natamu: “Pred da bide iz-lezena od upotreba, infinitivnata forma pretrpela izvesnipromeni” (ibid. 178). Vo natamo{niot tekst Koneski priveduva ni-za primeri na takanare~enite skrateni infinitivni formi (bezkrajnoto -i ili -ti), {to moàt da se sretnat u{te vo 19. vek votekstovite od pisatelite kako Pej~inovi} ili Kr~ovski, i pro-

58

dolùva: ”Slu~aite {to gi privedovme pretstavuvaat poslednitragi od infinitivot vo na{iot jazik” (ibid. 179). Kako {to ve}espomnav, ostatoci od skrateniot infinitiv do neodamna bileregistrirani i vo perifernite jugoisto~ni makedonski govori.

Na drugo mesto vo svojata Istorija na makedonskiot jazik(pod naslov: Sloèna re~enica. Hipotaksa. Koneski go spomnuva{ireweto na subjunktivot vo ekstenzionalno sloènite re~eni-ci: “Svrznikot da pretstavuva gramati~ki element karakte-risti~en za ju`noslovenskata grupa nasprema drugite slovenskijazici. [...] ...~estotata na ovoj svrznik se zgolemuva mnogu vodrugi konstrukcii, vo sostavot na koi vo balkanskite jazici idatsoodvetnite svrznici (gr~. , rom. s», arom. se, alb. të) so kon-junktiv.” (ibid. 124)

Vo ju`nite govori subjunktivot moè da se pojavi i vofunkcija na futur, kako vo prostite, taka i vo sloènitere~enici.

Red e da se odbeleì deka vo staroslovenskite tekstovi od make-donska redakcija partikulata da se pojavuva ne samo vo sostav so para-digmite praesentis i imperfecti, tuku i vo sostav so bi-potencijlot, naj~esto vofunkcija na operator za voveduvawe finalni re~enici. Interesniprimeri za takvata upotreba na da dava Georgievski (1990: 90).

Za konstrukciite od tipot I toj da ti dojde na vreme! isl., kade {to subiunctivus preaesentis izrazuva faktivni nastani voekspresivno markirani iskazi, sp. podolu, vo t. 3.4.

3.4. NON-KONFIRMATIV (DISTANCIRANOST)Se sluàm tuka so terminite na amerikanskite lingvisti,

V. Fridman i H. Lant (sp. Friedman 2004: 197-223, sp. i vo drugitetrudovi od istiot avtor, Lunt 1952), koi mi se ~inat najadekvatniso ogled na nivnata zna~enska poraka. Se raboti za kategorijakoja vo makedonskata terminolo{ka tradicija e poznata kakoPREKA@ANOST, a koja vo istorijata na balkanisti~kiteistraùvawa se zdobila so mnogu drugi nazivi kako dubitativus,inferentialis, evidentialis, admirativus, mediativus, status, a vo polskatatradicija strona wiadka. Ova mnoèstvo na nazivi se dolì nafaktot deka se raboti za edna semanti~ka kategorija (koja po moei ne samo moe – sp. na pr. B. Koneski 1982, 1986 – mislewe epotkategorija na kategorijata MODALNOST) koja vo razli~nijazici i vo razli~ni situacii se projavuva so razli~ni semanti~-ki nijansi so zaedni~ki imenitel: distancirawe na govoritelot

59

od prenesuvanata poraka, rezerva vo odnos na vistinitosta naporakata.

3.4.1. OBEM NA GRAMATIKALIZIRANATA INFORMACIJA

Kategorijata za koja zboruvame ima dve osnovni se-manti~ki varijanti, i dvete prisutni vo makedonskiot jazi~enkod, i dvete so isti formalni pokazateli. So ednata sme soo~enivo situacii koga govoritelot prenesuva informacija steknata“od vtora raka” i ne saka da zema odgovornost za nejzinata visti-nitost. Zna~i: imame suspenzija na faktivnosta. Vtorata varijan-ta e karakteristi~na za situacii koga govoritelot izrazuva ne-doverba vo odnos na {totuku zdobienata faktivna informacija.

Stremeòt kon gramatikalizacija na ne-konfirmativnostvo makedonskiot, kako i vo bugarskiot, se pojavi pod vlijanie nasosednite jazici, pred s# na turskiot, kade {to e razviena eviden-cijalnata varijanta, i na albanskiot koj raspolaga so razgradensistem na admirativni konstrukcii. Vpro~em, kako {to }evidime koga }e stane zbor za polskite sostojbi (podolu, t. 4.4.),tendencijata da se gramatikalizira soodvetnata informacija mo-ème da ja sfatime i kako jazi~no universale.

Distanciranata / nonkonfirmativna semantika se pre-nesuva vo makedonskiot (kako i vo bugarskiot) jazik so pomo{ nanasledeniot esse-perfekt. Toa e edna od pri~inite zo{to e te{koda se odredi koga taa kategorija e navlezena vo makedonskiotglagolski sistem. Potrebna e soodvetna funkcionalna analiza nastarite tekstovi, a takvata analiza – po moe znaewe – zasega ne evr{ena. Kako rok a quo moème sekako da go prifatime periodotna turskata naezda, t.e. ne pred 15. vek. Kategorijata e poznata nare~isi cela makedonska jazi~na teritorija; duri vo jugozapadnitegovori, kade {to esse-perfektot vo drugite funkcii e istisnatod habere-perfektot, toj sepak se drì vo svojata admirativnavarijanta, verojatno pod albansko vlijanie (sp. Topoliwska 1995:246-247).

Deka non-konfirmativot ne e nova pojava svedo~i, me|udrugoto, faktot deka toj na makedonska (kako i na bugarska)po~va raspolaga so novoformiranata konstrukcija za izrazuvaweidna vremenska perspektiva. Imeno, nasledenite formi na esse-perfektot sluàt za prenesuvawe na sega{ni i/ili minati nas-

60

tani, dodeka idnite nastani gi prenesuva konstrukcijata: }e +esse-perfektot.

Kako {to spomnav, vo svojata evidencijalna varijanta non-konfirmativot sluì za izrazuvawe informacii za ~ija visti-nitost govoritelot ne e siguren. Sledstveno, prikaznata po~nuvaso Si bil eden car..., i sl., dodeka nastanite od blisko minato,iako nezasvedo~eni, obi~no se prenesuvaat so indikativnite,modalno nemarkirani formi. Me|u tie dve krajnosti ima {irokazona na minati nastani ~ie oformuvawe so pomo{ na indika-tivni i/ili non-konfirmativni formi zavisi ~esto od subjek-tivniot izbor na govoritelot.

Vo admirativnata varijanta upotrebata na non-konfir-mativot e ~isto subjektivno motivirana – govoritelot, sporedsvoite li~ni subjektivni iskustva, ocenuva ne{to kako malkuverojatno. Izvikot kako I toj bil lekar! izrazuva nedoverba iiznenaduvawe bazirano vrz soznanijata {to govoritelot gi imaza intelektualniot kapacitet i/ili za ìvotniot pat na ~ovekotza koj{to stanuva zbor, i sl.

3.4.2. EVOLUCIJA NA GRAMATI^KITE POKAZATELIKako {to ve}e be{e re~eno, non-konfirmativot se sluì

so formite na esse-perfektot. Karakteristi~na odlika na para-digmata na non-konfirmativot e otsustvoto na pomo{niot gla-gol vo 3. lice ednina i mnoìna. Minatite i sega{nite (t.e. onie{to traat vo momentot na zboruvaweto) nastani se prenesuvaatso taka adaptiranata paradigma na perfektot, dodeka idnitenastani gi signalizira kondicionalniot formant }e nadgradenvrz paradigmata na perfektot. Imame, zna~i, na pr. Toj znael zatoa, so znaeweto, zavisno od kontekstot, soodneseno so nekojaminata situacija ili so momentot na zboruvawe, i Toj }e znael zatoa – kako pretpostavka proektirana vo idninata. Treba pri toada se podvle~e deka vo taa futurskata varijanta obi~no se poja-vuva l-formata od imperfektna osnova, kako i vo drugite nefak-tivni iskazi.

Kako {to proizleguva od ovoj opis, te{ko e da se zboruvaza potpolna gramatikalizacija na non-konfirmativot na ~istoformalen plan. Sepak, na semanti~ki plan, upotrebata na indi-kativnite (= konfirmativni) formi mesto non-konfirmativ-

61

nite vo osnovnata evidencijalna varijanta (i vice versa) od stranana rodenite govoriteli se smeta kako gre{ka i moè da vodi konnedorazbirawe. So drugi zborovi: ima konteksti, dosta frek-ventni konteksti, vo koi upotrebata na non-konfirmativot e za-dolìtelna, i toa go smetame za dokaz deka sme soo~eni so ednagramati~ka, iako ne potpolno formalno gramatikalizirana,kategorija.

Non-konfirmativna semantika, vo “prekaùva~kata”, ne-admirativna varijanta moè da ima i paradigmata na pluskvam-perfektot gradena spored modelot: imperfekt + l-formata, aposebno konstrukciite so “osamostoenata” partikula be{e: do{-le be{e, i sl. Sp. za toa podolu, vo glavata posvetena na katego-rijata ‘vreme’.

Admirativnata semantika ja imaat i konstrukciite kako na pr. Izamisli, toj da (ti) dojde na vreme!, I ova da (ti) se smeta za gre{ka!, isl., t.e. konstrukcii konstituirani od subjunktiv, so re~isi zadolìtelen“eti~ki” dativ na 2. lice, ~ie prisustvo ja zasiluva ekspresijata.

3.5. GOTOVNOSTSe raboti za edna semanti~ka kategorija prisutna vo site

balkanski jazici. B. Koneski (1986: 172-173) izrazuva pretpostav-ka deka taa se razvila pod vlijanie na turskiot jazik. Iskazitemarkirani po gotovnost izrazuvaat tokmu gotovnost na go-voritelot da izvr{i soodvetno dejstvo. Vo makedonskiot jazikkategorijata gotovnost ne raspolaga so posebni sredstva naizrazot, se izrazuva so formite na prezentot, imperfektot i/iliperfektot na nesvr{enite glagoli so nadgraden virtualenpredikat ‘gotov sum da...’ Iskazite markirani po gotovnost sepragmati~ki markirani, ograni~eni na dijalog ili vnatre{enmonolog, nivnata kategorijalna interpretacija e naloèna odstrana na kontekstot i/ili konsituacijata. Naj~esto tie seiskazi vo prvo lice ednina, sepak, Koneski nao|a soodvetnasemantika i vo nekoi formalno bezagensni iskazi. Eve ginegovite primeri: “Iskazite kako: Go jadam prasevo kako ni{to;odev, da me viknevte – moème da gi razvieme po sledniot na~in:gotov sum (i moàm) da go izedam prasevo; bev gotov (i sakav) daodam, samo da me viknevte. Nekoi iterativni glagoli na -uva sevoobi~aeni samo vo vakva upotreba, kako vo vakvi bezli~nire~enici: sedi, sedi, ne se doseduva (t.e. ~ovek ne moè i nej}e dasedi dokraj) (op.cit. 172).

62

Dokaz za ìvotnost na kategorijata gotovnost e upotre-bata na formi so takva semantika vo takanare~enite mali oglasiod tipot Prodavam stan..., Kupuvam stari radioaparati, i sl.(sp. Karanfilovski 2006).

Od gorere~enoto proizleguva deka kategorijata gotovnostne e sensu stricto gramatikalizirana – taa se javuva kako edna odsekundarnite funkcii na gorespomenatite glagolski paradigmi,naj~esto na prezentot od nesvr{enite glagoli.

4. POLSKIPolskiot sistem na gramatikaliziranite modalni zna~e-

wa e ne{to poskromen od makedonskiot i, mutatis mutandis,poblizok do nasledeniot praslovenski sistem. Ako go ostavimena strana imperativot, univerzalen pokazatel na modalnite ne-faktivni iskazi e formantot by, koj – kako i makedonskoto bi –doa|a od stariot praslovenski optativ. By – vo sostav (a) so pre-teritalnite formi dobieni od stariot esse-perfekt, i (b) so raz-li~ni svrzni~ki predikati – ja pokriva plus-minus istata taafunkcionalna zona kako i makedonskite paradigmi so forman-tite bi, }e i da.

4.1. IMPERATIV / PROHIBITIV ~ OPTATIV4.1.1. OBEM NA GRAMATIKALIZIRANATA INFORMACIJAPolskiot imperativ go kontinuira praslovenskiot impe-

rativ, so cela gama na nijansi od naredba, preku molba, pottik,sovet, do persvazija i – retko i so poetsko-arhai~na konotacija –èlba. Po{iroko za semanti~kite varijanti na polskiot im-perativ sp. Laskowski 1999: 180-185.

Imperativnata kategorijalna paradigma broi tri pozicii:prvo lice mnoìna (inkluzivno, t.e. ‘jas / nie + ti / vie’) i vtorolice ednina i mnoìna. Prvoto lice ednina, kako i tretoto liceednina i mnoìna semanti~ki i formalno se nadvor od taaparadigma.

Formata na prvo lice ednina, so partikulata niech (kojadoa|a od istiot glagolski koren kako makedonskoto neka – sp.pogore, 3.1.) kako formant, nadgradena vrz formite na prezent,moè – sli~no kako i vo makedonskiot – da izrazuva zakana: Niechno tylko ja wróc , to zobaczysz!, i sl.

63

Formite na tretoto lice, so istata partikula, izrazuvaat“delegiran” imperativ, t.e. direktiva upatena kon vtoroto licekoja se odnesuva na tretoto lice.

Do den dene{en vo standardniot jazik se ~uvaat petri-ficirani formi na stariot “sinteti~ki” imperativ na tretolice vo molitvata Pater noster, sp. Przyjd królestwo twoje, b wolatwoja..., vo konvencionalniot izraz na blagodarnost: Bóg zap !,ili vo sve~enata zakletva: Tak mi dopomó Bóg!

Prohibitivot se gradi so istata edinstvena negacija kojase upotrebuva i so drugite na~inski formi. Prohibitivniteformi imaat ista semantika i distribucija kako vo ma-kedonskiot, sp. so nesvr{en glagol: Nie otwieraj okna!, Nie chodtam!, Nie pij tego! zabrana; so svr{en glagol: Tylko nie podpal domu!,Nie przyno mi tego do domu!, Nie wypij czasem tego mleka –przygotowa am je dla dzieci! predupreduvawe, zakana.

Optativot se gradi so specijaliziranata partikula oby (o +by) + preteritalna glagolska forma, sp. Oby ju przysz a wiosna!,Oby si to dobrze sko czy o!, Obym nie by a prorokiem!, i sl. @elbatamoè da se izrazi i so partikulata niech (istata taa so koja segradi “delegiraniot” imperativ – semanti~kata motivacija e vodvata slu~ai ista), sp. Niechby on wreszcie przyszed !, Niechby ju razprzesta o pada !, i sl. Se ~ini deka oby-serijata sluì za izra-zuvawe poapstraktni èlbi, dodeka èlbite izrazuvani so niech-serijata imaat poprizemen karakter, podirektno povrzan so go-vornata situacija.

Kako {to ve}e spomnav, èlbata moè da se izrazi i prekuimperativot, no toj tip konstrukcii imaat poetsko-arhai~na ko-notacija, se pojavuvaat vo stari pesni ili vo nekoi petrifi-cirani obrati, sp. Kr si , kr wrzeciono..., P barko moja..., (Witajmajowa jutrzenko,) wie naszej polskiej krainie..., sp. i vo stariotpetrificiran pozdrav pri razdeluvawe: zdrów!, B zdrowa!

Konstrukciite so hortativna funkcija se sluàt so impe-rativni formi. Vo kolokvijalen, stilski poneeleganten registarmoè niv da gi potsili postpozitivnata partikula no: No chodju wreszcie!, Daj no tu t ksi !, i sl.

64

4.1.2. EVOLUCIJA NA GRAMATI^KITE POKAZATELINema tuka da se zanimavam so evolucijata na morfolo{-

kite formi na imperativot. Sp. za toa Klemensiewicz 1981: 113. Zaupotrebata na partikulite niech, niech by, oby, no ve}e stana zborpogore.

Potrebno e, se ~ini, vo tekstot so konfrontativen karak-ter, da se pretstavi edna pragmati~ka osobina na polskiteimperativni / prohibitivni konstrukcii tesno povrzana so “in-terkategorijalniot” karakter na tie konstrukcii, t.e. osobinakoja pokraj MODUS gi zasegnuva i kategoriite APEL i LICE.Imeno, vo polskiot jazik, ve}e vo staropolsko doba, se pro{iridvojnata konvencija vo formalizacijata na imperativnite kons-trukcii, zavisna od socijalniot status na sogovornicite i ododnosot {to gi povrzuva. Imeno, vozrasnite sogovornici, ako negi povrzuva nekoj posebno blizok odnos, redovno si persiraat, t.e.se oslovuvaat so pan, pani, a pri obra}awe kon me{ano ma{ko-ènsko dru{tvo: pa stwo. Site tie “sekundarni zamenki” imaatkongruencija na treto lice, pa vo imperativot se javuvaat kons-trukciite so niech, na pr. Prosz , niech Pan mi obja ni..., Niech mi Panipowie..., a vo mnoìna: Niech Panowie, Panie, Pa stwo pozwol ..., i sl.Obratite so kongruencija na vtoro lice, kako Siadaj Pan!,Pozwólcie Pa stwo... se ocenuvaat kako substandard, iako vo posled-no vreme se {irat, posebno vo sostav so zbirnata “zamenka”pa stwo.

4.2. FUTUR; KONDICIONAL / POTENCIJAL4.2.1. OBEM NA GRAMATIKALIZIRANATA

INFORMACIJAFunkcionalnata zona pokriena so polskite paradigmi na

futurot i kondicionalot / potencijalot odgovara na zonata kojavo makedonskiot jazik ja opsluùvaat paradigmite na potenci-jalot i na kondicionalot. Razlikata e vo distribucijata na funk-ciite pome|u tie paradigmi.

Polskiot futur izrazuva dejstva proektirani vo idnina,so racionalna pretpostavka deka tie }e se ostvarat. Kako kaj se-koj futur, i tuka sekoga{ latentno e prisuten uslov, koj }e jaovozmoì ili bi moèl da ja onevozmoì nivnata realizacija.Funkcionalnata vrska so kondicionalot ne e tolku jasna na for-

65

malen plan kako vo makedonskiot jazik, no ja dokumentira prisus-tvoto na futurot kako osnovna kategorijalna formalizacija napredikatot kako vo protaza, taka i vo apodoza na realniot us-loven period, sp. gi konstrukciite kako Je li przyjd , przynios ci tksi , ili Je eli w ogóle b z nim rozmawia , postaram si wspomniemu o tym, i sl.

Polskiot potencijal / kondicional ne slu~ajno go snabdivso dvojna etiketa, bidej}i vo sovremeniot standarden jazik dvetefunkcii ne se ostro razdeleni. Opozicijata e asimetri~na: pos-tojat (iako s# poretko se upotrebuvaat) formalni sredstva zapozitivno markirawe na irealniot uslov, me|utoa naj~esto raz-likata me|u ona {to pretstavuva realna mo`nost i ona {to enerealna i/ili mo`nost nerealizirana vo minatoto se “~ita” odkontekstot i/ili od konsituacijata.

Upotrebeni vo prosta re~enica soodvetnite formi izra-zuvaat realna, pretpostavena mo`nost ili (vo prvo lice) èlba,t.e. se odnesuvaat kako tipi~en potencijal, sp. Jurek napewnoch tnie by nam pomóg , ili Posz abym jutro do teatru, i sl. Upotrebenivo sostav so svrzni~ki predikat, zavisno od kontekstot i/ilikonsituacijata, izrazuvaat realen ili irealen uslov, t.e. seodnesuvaat kako kondicionalot, sp. – so usloven svrznik – Gdybymnie poprosi , przysz abym dvozna~no, nasprema Je li mnie poprosisz,przyjd – ednozna~na realna mo`nost so svr{en prezent voprotaza i vo apodoza, ili Gdyby mnie by poprosi , by abym przysz a –ednozna~en irealen uslov so by kalemeno vrz pluskvamperfekt;so koncesiven svrznik: Cho by mnie nie wiem jak odmawia , ch tniebym tam posz a dvozna~no, nasprema: Cho by mnie nie wiem jak od-mawia , ch tnie tam pójd – ednozna~na realna namera so svr{enprezent vo prviot (vo semanti~kata hierarhija) re~eni~en argu-ment, ili Cho by mnie by nie wiem jak odmawia , by abym tam posz aednozna~no nerealizirano dejstvo vo minatoto, i sl.


Polskiot futur direktno ja kontinuira praslovenskatasostojba. So drugi zborovi: vo polskiot jazik edna od mo`nostiteza izrazuvawe na idnoto dejstvo registrirana vo starosloven-skite spomenici e dovedena do polna gramatikalizacija. Futurotod svr{enite glagoli se izrazuva so prezentskite formi na tie

66

glagoli, dodeka futurot od nesvr{enite glagoli se gradi kakoperifrasti~na paradigma sostavena od perfektiven prezent napomo{niot glagol by + (alternativno) infinitiv od konjugi-raniot glagol ili participium praeteriti activi secundum odkonjugiraniot glagol, spored modelot czyta / b czyta ...,czyta a... Dodeka pretstaveniot razvitok na futurot od svr{eniteglagoli i na futurot od nesvr{enite glagoli vo modelot soinfinitivot pretstavuva op{to re{enie tipi~no za severniteslovenski jazici, modelot so “l-formata” se razvil na polskatapo~va; toj e prisuten vo polskite spomenici ve}e od 14. vek, nopo~nuva pobrzo da se {iri, a vo nekoi regionalni varijanti napolskiot jazik da dominira, duri vo 19. vek; ima i takvi varijantina standardniot jazik koi vo ma{ki rod ednina se sluàt so mo-delot so l-forma, a vo ènski rod ednina i vo mnoìna so mo-delot so infinitiv (sp. Klemensiewicz 1981: 620; Stieber 1989: 242).

Polskiot potencijal / kondicional isto taka direktno senadovrzuva na praslovenskata sostojba, iako ovde vremeto donesepogolemi izmeni otkolku vo slu~ajot na futurot. Praslovenski-ot kondicional, kako {to ve}e spomnav, pretstavuval perifras-ti~na paradigma sostavena od optativ na glagolot *byti +paticipium praeteriti activi secundum (l-formata) od konjugiraniotglagol. So tekot na vremeto optativnoto *bi- po analogija soaoristot se pretvorilo vo *by-. Toa e i situacijata vo najstaritepolski spomenici. Klemensjevi~ (1981: 113) pi{uva: “W funkcjipartyku y trybu przypuszczaj cego wyst puj w polszczy nie od czasówprzedpi miennych formy aorystu s owa posi kowego: bych, by, by, bychom,by cie, bych . Przechodz one w dob redniopolsk [XVI – XVIII v.], abywtedy ulec dalszym zmianom rozwojowym. Jeszcze w XV w. obok bychomtrafia si forma bychmy, a forma bych nie przekracza granicy red-niowiecza.” Vo XVI v. do{lo do preobrazba na paradigmata napomo{niot glagol. Imeno, aoristot bil zamenet so sekvencata:by + sekundarnite nastavki prezemeni od noviot preterit (sp.podolu glava posvetena na kategorijata VREME), t.e. bym, by , by,bychmy / bysmy / by my, by cie, by. Na po~etokot na XVII v. formitebychmy / bysmy se povlekle. (ibid. 304).

Gorepretstavenata “pomo{na paradigma” pretstavuvavsu{nost serija podvi`ni klitiki koi se odnesuvaat sporedtakanare~enoto pravilo na Vakernagel, t.e. stojat vo postpo-zicija vo odnos na prvata akcentogena zboroforma vo re~enicata,

67

sp. przyszed bym no ja bym przyszed , gdybym przyszed ..., cho bymprzyszed ..., i sl. Sekvencata gdy + by-paradigmata pretstavuvadeneska osnoven pokazatel na kondicionalnata upotreba narazgleduvaniot na~in, sekvencata cho / chocia + by-paradigmatapokazatel na negovata koncesivna upotreba, dodeka samata by-serija (= bez svrzni~ki predikati) e pokazatel na potencijalnaupotreba. (Za e + by- paradigmata sp. podolu, vo t.4.3.)

Kako {to ve}e spomnav (t. 4.2.1.) serijata gdy + by-pa-radigmata e dvozna~na vo odnos na opozicijata: realen vs irealenuslov. Ednozna~no realnite uslovni periodi imaat formi naperfektiven prezent vo protaza i vo apodoza. Ednozna~noirealnite uslovni periodi se sluàt so formi na conditionalispraeteriti, t.e. so perifrasti~ni predikatski izrazi sostaveni odgdy + by-paradigmata + l-formata od pomo{niot glagol by + l-formata od konjugiraniot glagol, spored modelot: gdybym byprzeczyta ..., gdyby my byli przeczytali... vo protaza, i – alternativno –so conditionalis praesentis ili conditionalis praeteriti, t.e.....przyszed bym (by ) odnosno ...by bym przyszed , ....przyszliby my (byli)odnosno ...byliby my przyszli vo apodoza. Formite na conditionalispraeteriti, sli~no kako i formite na plusquampraeteritum (pred-minato vreme, pol. czas zaprzesz y, sp. podolu, vo glavata posvetenana kategorijata VREME) se upotrebuvaat s# poretko, glavno odpretstavnicite na postarata generacija.

4.3. SUBJUNKTIVSubjunktivot, soglasno so nazivot, e pot~inet na~in koj se

pojavuva vo re~eni~nite argumenti, ili sensu largo – bezograni~uvawa, ili sensu stricto – samo vo nefaktivni re~eni~niargumenti2. Makedonskiot da-subjunktiv go ispolnuva vtoriot us-lov; zboruvaj}i za subjunktivot sensu largo vo makedonskiot jazik,bi morale da ja zememe predvid i serijata re~eni~ni konstrukciiso operatorot deka i negovite supstituti. Vo konvencionalnatakoncepcija na gramati~kiot opis na polskiot jazik poimot (iterminot) ‘subjunktiv’ ne se upotrebuva – nema potreba za toa.Me|utoa ovde, vo konfrontativnata analiza, go voveduvame so celda odgovorime na pra{aweto koi se polskite ekvivalenti na

2 Se razbira, ocenata na komplementarnite re~enici kako faktivni ilinefaktivni , so ogled na nivniot intenzionalen karakter , e vo funkcijana predikat ~ii argumenti tie gi pretstavuvaat.

68

makedonskite da- i deka-konstrukcii i dali moème vo odnos naniv da zboruvame za gramatikalizacija.

Osnovniot polski operator na subjunktivot sensu largo,kako {to go definiravme pogore, e e (sp. Topolinjska 1998). Vo ne-faktivnite re~eni~ni argumenti toa se pojavuva vo sostav so by-paradigmata, vo varijantite e + by... i a( e) + by... So konkuri-ra (staropolsko e) koe deneska ima pove}e kni{ki karakter,vo starite spomenici se pojavuva i jako Vo konstrukciite kade{to prviot argument na konstitutivniot predikat e koreferen-ten so prviot argument na predikatot na re~eni~niot argumentna toj konstitutiven predikat (modelot: ‘jas’ sakam da ‘jas’odam..., ‘ti’ po~na da ‘ti’ raboti{..., i sl.) poziciskata varijantana subjunktivot e infinitivot, sp. Chc tam pój , Zacz pra-cowa , i sl. Polskiot, kako i drugite nebalkanski slovenski ja-zici, ja kontinuira tuka praslovenskata sostojba. Podetalno zasoodnosot me|u polskite e ~ e + by...-konstrukcii i makedon-skite da ~ deka-konstrukcii vo komplementarnite re~enici sp.Topoliwska 2001.

Funkcionalen paralelizam me|u polskata e + by...-kons-trukcija i makedonskata da-konstrukcija se gleda i vo faktotdeka i dvete zadolìtelno se pojavuvaat finalnite del-re~enici(Topoliwska, op.cit. 144).

Vo svetlina na gorere~enoto, so ogled na op{tatadistribucija na by-kondicionalot i na ulogata na gdy + by..., icho + by... konstrukciite, odgovorot na na{eto centralno pra-{awe e pozitiven: moème da zboruvame za gramatikaliziranaperifrasti~na serija e + by... kako nositel na subjunktivnatafunkcija vo polskiot jazik.

4.4. NON-KONFIRMATIV (DISTANCIRANOST)I ovde, kako i vo slu~ajot na subjunktivot, soo~eni sme so

kategorija za koja, spored prifatenata konvencija, nema mesto voklasi~niot gramati~ki opis na polskiot jazik. Sepak, postoiredovno derivirana serija perifrasti~ni konstrukcii koi funk-cionalno vo zna~itelna mera mu odgovaraat na makedonskiot non-konfirmativ. Mislam na konstrukciite sostaveni od finitniteparadigmi na glagolot mie + infinitiv na konjugiraniot glagol,

69

spored modelot Janek mia przyj o pi tej, a jeszcze go nie ma., iliArtyku ma si ukaza jutro, i sl.

Od razlikite me|u polskite i makedonskite non-konfir-mativni konstrukcii na prvo mesto bi gi smestila onie povrzaniso stepenot na specijalizacija i so topikalizacijata na tekstot.Makedonskite konstrukcii, kako {to spomnav pogore, sekoga{baraat kontekstualna interpretacija, dodeka polskite se edno-zna~no inherentno specijalizirani za svojata funkcija. Ovaa, nemala, osobina nao|a odraz vo faktot deka polskite konstrukciise sposobni da se najdat pod retori~en akcent kako semanti~kifokus na re~enicata, dodeka makedonskite nemaat takvasposobnost i po potreba baraat leksi~ka poddr{ka vo oblik naobratite kako se veli, se kaùva, boèm, verojatno i sl. Na ovaarazlika natamu se nadovrzuva i faktot deka polskite kons-trukcii se pomalku frekventni i imaat poinakov stilskiregistar; tie te{ko moàt da pretstavuvaat osnovna modalnakategorija vo naracija, kako {to e toa slu~aj so makedonskiotnon-konfirmativ na pr. vo prikaznite. Vo kontekstite kako napr. On mia tam przyj , wszystko im wyja ni i zabra wszystkie materia y...edno pojavuvawe na eksplicitnata non-konfirmativna kons-trukcija naloùva non-konfirmativna interpretacija na celiotpasus.

Razli~na e i vremenskata proekcija. Dodeka makedonskitekonstrukcii gi pokrivaat site vremenski zoni, polskata serijaso prezentski i potencijalni formi (ma przyj , mia by przyj , isl.) se odnesuva ex definitione na idninata, a preteritalnata serija(mia przyj , i sl.) – na minatoto; izrazuvaweto na aktuelnatasega{nost so pomo{ na razgleduvanata konstrukcija e strogoleksi~ki ograni~eno – sp. podolu.

Semanti~kiot paralelizam me|u polskite i makedonskitekonstrukcii najdobro e posvedo~en so faktot deka i polskatakonstrukcija (kako i makedonskata i kako drugite balkanski non-konfirmativni konstrukcii) ima dve glavni funkcionalnivarijanti: evidencijalnata i admirativnata. Sp. gi primerite navtorata varijanta kako I to ma by udana projekcja!, I ten cz owiek maby lekarzem?!, I on mia by by moim pomocnikiem?!, Co to ma znaczy ?!,I to ma s do jedzenia?!, i sl. Tokmu pri vakva upotreba, priizrazuvawe ironija, nedoverba, iznenaduvawe, vozmo`na e inter-

70

pretacija vo granicite na aktuelnata sega{nost, i toa samo soograni~en broj glagoli kako by , znaczy , s , i sl.

Iako razlikite me|u makedonskiot i polskiot non-kon-firmativ ne se mali, ne moè da se pore~e deka postoeweto nasoodvetnite konstrukcii vo dvata jazika svedo~at deka non-konfirmativnata semantika se naloùva kako kandidat zagramatikalizacija.

4.5. Kategorijata GOTOVNOST vo polskiot jazik nemagramati~ki pokazateli. Taa se izrazuva so glagolskite predikatikako jestem gotowy, mog , i sl. Vo “malite oglasi” redovno se po-javuva perfektiven prezent vo funkcija na futur: Fortepiansprzedam, Mieszkanie wynajm od zaraz, i sl. (sp. Karanfilovski 2006)

5. ZAKLUÔCIZaklu~ocite od sprovedeniot pregled na obemot na gra-

matikalizacijata na sodrìnite opfateni so poimot ‘modalnost’se redat na nekolku plana. Na prv plan se (a) direktnite zaklu-~oci povrzani so (aa) paralelite i razlikite vo razvitokot nakategorijata modalnost vo makedonskiot i vo polskiot jazik, nasemanti~ko i na formalno nivo, i so (ab) pretpostavenite pri~i-ni na registriranite razliki. Ima i (b) zaklu~oci od op{to-lingvisti~ki karakter. Najposle – ima (v) zaklu~oci vo odnos nakonvenciite na gramati~kiot opis prifatenite vo dvete sredini.

(aa) Prviot zaklu~ok – kolku i da e trivijalen, mora da goformulirame – e deka makedonskiot mnogu pove}e se oddale~ilod pretpostavenite praslovenski sostojbi otkolku polskiot. Naformalen plan toa se odrazuva posilno otkolku na semanti~ki.Na semanti~ki plan razlikite se reflektiraat vo faktot dekamakedonskiot ima specijalizirani pokazateli za pogolem brojsemanti~ki distinkcii, iako ponekoga{ funkcionalnite zoni naoddelnite pokazateli se preklopuvaat. Tuka e pred s# slu~ajot name|usebnite odnosi me|u bi-konstrukciite i }e-konstrukciiteili me|u }e-konstrukciite i da-konstrukciite. Ima i sodrìnikoi na polska po~va nemaat gramati~ki pokazateli, kako na pr.kategorijata gotovnost, ili pak sodrìni ~ii pokazateli na ma-kedonska po~va se podlaboko formalno integrirani (imaatmorfolo{ki, a ne samo sintaksi~ki pokazateli), kako na pr. Ka-tegorijata na non-konfirmativot.

71

(ab) Glavnite pri~ini na konstatiranite razliki moàtpak da se podelat vo dve grupi. Prvata grupa ja pretstavuvaatuslovite vo koi se razvivale dvata dijasistema, a vtorata –uslovite i vremeto na standardizacijata. Vo polskiot slu~aj so-o~eni sme so dijasistem ve}e na pojdovnata to~ka pomalkuvnatre{no diferenciran; toj se razvival glavno pottiknat odvnatre{ni impulsi i samo vo ograni~eni pograni~ni zoni trpelvlijanija od sosednite, pred s# slovenski, dijasistemi. Stan-dardot se formiral rano (15./16. vek) vo rezultat na svoevidenconsensus na glavnite dijalektni kompleksi, ne retko so arbi-traà na porano formiraniot ~e{ki standard. Edna{ formiran,standardot stanal sopstvenost na obrazovanite eliti i duri vonajnovo vreme, vo 20. vek doìveal masovno pro{iruvawe, a so toai brza evolucija na uzualnata, a delumno i na proskriptivnatanorma. Makedonskata situacija e poinakva – pred s# ovde mnogurano se formiral kirilo-metodievskiot standard koj na planotna sintaksata, a toa zna~i: vo odnos na inventarot i na se-lekcijata na pokazateli za oddelni sodrìni–kandidati zagramatikalizacija, od po~etokot bil pod zna~ajno vlijanie naporazvieniot gr~ki jazik. Sledstveno, s# do formiraweto na mo-derniot standard (20. vek) na makedonska po~va razgovorniotjazik se razviva spontano na dijalektno nivo i so tekot na vre-meto s# pove}e se oddale~uva od pismeniot (crkovnoslovenski)jazik koj evoluira bavno, za{titen so svojata liturgiska funk-cija. Se postignuva svoevidna diglosija na obrazovaniot svet, vospomenicite sledi sukcesivnoto navleguvawe na dijalektnite(“narodnite”) elementi, pomasovno duri od po~etokot na 17. vek(sp. Ilievski 2005). Zna~i, razgovorniot dijalekten jazik sovekovi se razviva nenormiran i trpi mnogu vlijanija od so-sednite neslovenski a i slovenski jazi~ni dijasistemi, prvo vogranicite na vizantiskata, a potoa na otomanskata imperija. Vona{iot pregled na pokazatelite na razli~ni modalni sodrìniodbeleìvme gr~ko vlijanie vo odnos na formiraweto na make-donskiot kondicional i na gubeweto na infinitivot, tursko ialbansko vlijanie vo odnos na niknuvaweto na non-konfirmati-vot... Site tie vlijanija so razli~en intenzitet se ~uvstvuvale vorazli~nite dijalektni sistemi. Nositelite na tie sistemi de-neska gi vnesuvaat svoite jazi~ni naviki vo standardot ~ijanorma na planot na sintaksata ne e nitu strogo opredelena nitu

72

precizna. Ottuka mnogu varirawa i zna~ajna elasti~nost naizrazot. (Sp. ja na pr. monografijata na Gajdova za uslovniotperiod vo makedonskite dijalekti, doktorska disertacija 2005).

b) Zaklu~ocite od op{toteoretski karakter isto takamoème da gi podelime na onie koi se odnesuvaat na gramatikali-ziranata sodrìna i onie koi se reflektiraat vo formata. Spro-vedenata analiza potvrduva – barem taka mi se ~ini – postoewe naedna univerzalna prirodna hierarhija na sodrìnite sporednivnoto zna~ewe za uspe{nosta na komunikaciskiot ~in, pa sled-stveno onie koi se povisoko vo hierarhijata imaat pogolemi {an-si da dobijat regularni (= gramati~ki) pokazateli za da bidatlesno prepoznatlivi vo tekstot. Vakvoto razmisluvawe nao|apotkrepa vo faktot deka (1) /- faktivnost/ i vo dvata jazika eredovno gramati~ki signalizirana, (2) pokazatelite na futuroti na kondicionalot se prepletuvaat, (3) non-konfirmativot kakokomunikaciski relevanten uspeva da se izbori za gramati~kipokazateli, (4) subjunktivot e formalno prepoznatliv, itn.itn.,da ne gi povtoruvam tuka site detalni zaklu~oci od analizata. Soogled na faktot deka ovde analiziranite jazici, makedonskiot ipolskiot, tipolo{ki maksimalno se razlikuvaat vo ramkite naslovenskiot jazi~en svet, doa|ame do zaklu~ok deka i pokraj siterazliki postoi op{t streme` organizacijata na sodrìnata da sevodi so isti nadredeni principi.

[to se odnesuva do formalniot plan – najvaèn mi se ~inizaklu~okot deka ne postoi ostra granica me|u morfologijata isintaksata. Analiti~kata postapka koja ima ambicii strogo da girazdeluva morfolo{kite od sintaksi~kite konstrukcii od-napred e osudena na neuspeh. So ovaa konstatacija ve}e se dobli-ìvme do posledniot tip zaklu~oci, imeno

(v) do onie koi se odnesuvaat na koncepcijata na grama-ti~kiot opis. I ovde se naloùvaat komentari na dva plana: (va)i makedonskiot i polskiot stradaat poradi univerzalno prifa-tenata konvencija na klasi~nata, gr~kata i latinskata gramati-~arska praksa vo opisot na indoevropskite jazici. Oddelnijazici so razli~no tempo se osloboduvaat od pojmovnata mreà naklasi~nata gramatika, pri {to (vb) vo makedonskata sredina tojproces e ponaprednat so samiot fakt deka makedonskiot jazik po-te{ko moè da se smesti vo starite ramki na opisot. Vo polskiotslu~aj duri konfrontacijata so makedonskite sostojbi vodi kon

73

soznanie deka vo gramati~kiot opis treba da se najde mesto zaizvesni konstrukcii koi dosega ne bile oficijalno registri-rani. Klasi~en primer e pak non-konfirmativot, kako i me|useb-nite odnosi me|u kondicionalot, potencijalot i ona {to se vikafutur.

Se razbira, s# {to kaùvam ovde e moe li~no mislewe.Sepak, nekoi op{ti postulati na gramati~kiot opis mi se ~inatnesoborlivi: toj mora da trgnuva od semanti~koto nivo i mora daosiguri ista pojmovna (i terminolo{ka) mreà za site anali-zirani kodovi.

Kategorija VREME

1.OP[TI ZABELE[KI. Kategorijata ‘vreme’ ima prag-mati~ko-semanti~ki karakter. Poradi svojata deikti~ka refe-rencijalna funkcija – smestuvawe na vremenskata oska – taapretstavuva edno od dvete glavni sredstva za identifikacija nanastanot (procesot, operacijata, situacijata, sostojbata...) za kojstanuva zbor vo tekstot. Vtoroto sredstvo e kategorijata ‘oprede-lenost’ (sp. podolu vo glavata posvetena na ovaa kategorija), t.e.identifikacija na nastanot preku identifikacija na negoviteu~esnici.

Temporalnata informacija moè da bide prenesuvana kakoso gramati~ki, taka i so leksi~ki sredstva. Dvata tipa sredstvatesno sorabotuvaat, pri {to obi~no osnovnata informacija japrenesuvaat gramati~kite sredstva, t.e. gramati~kata kategorija‘vreme’, dodeka leksi~kite sredstva ja douto~nuvaat taa informa-cija, sp. na pr. V~era dojde Jane – glagolskata forma, nositel napokazatelite na kategorijata ‘vreme’ informira deka se rabotiza faktiven nastan koj se slu~il pred momentot na zboruvaweto,dodeka prilo{kata opredelba za vreme precizira deka se rabotiza prethodniot den. Vo markiranite konstrukcii hierarhijatamoè i da bide obratna, sp. na pr. Utre patuvam za Ohrid – gla-golskata forma go smestuva nastanot vo sega{nost, dodeka pri-lo{kata opredelba informira deka imame rabota so transpo-zicija na sega{noto vreme i nastanot spored planot bi trebaloda se slu~i vo idnina, vo naredniot den. Vo centarot na na{etovnimanie vo ovoj tekst e gramati~kata kategorija ‘vreme’ ~ii po-kazateli se finitnite glagolski formi.

Zboruvaj}i za gramatikaliziranata temporalna infor-macija, }e pravime razlika me|u takanare~enoto APSOLUTNOvreme kako sprotivstaveno na RELATIVNOTO vreme. Ovaa raz-lika se temeli vrz izborot na TO^KATA NA REFERENCIJA,t.e. to~kata na vremenskata oska vo odnos na koja{to gi opre-deluvame temporalnite parametri na nastanot. Ako taa to~ka sepoklopuva so momentot na zboruvawe, zboruvame za apsolutnovreme, vo obratniot slu~aj – za relativno vreme. Zna~i: osnov-

76

nata referencijalna paradigma na apsolutnoto vreme moème daja pretstavime kako:

MINATOST < SEGA[NOST > IDNINAkade {to vo periodot opredelen kako ‘sega{nost’ se smestuvamomentot na zboruvaweto, t.e. izbranata to~ka na temporalna re-ferencija (simboli~no t1), dodeka osnovnata paradigma na re-lativnoto vreme }e ja pretstavime kako:

ANTERIORNOST < ISTOVREMENOST >POSTERIORNOST

kade {to arbitralno izbranata to~ka na referencija (tx) ozna~u-va moment / vremenska otse~ka koja (1) mu prethodi na momentotna zboruvaweto, (2) se poklopuva so nego ili go vklu~uva ili pak(3) sledi po nego.

Vo ovoj tekst }e se zanimavame isklu~ivo so gramati~kitesredstva za izrazuvawe na relativnoto vreme, ostavaj}i gi nastrana barawata na predikatite koi prifa}aat argumenti vo re-~eni~en oblik.

Pokraj glagolskite konstrukcii so u~estvo na finitniteformi informacijata za relativnoto vreme ja prenesuvaat i ne-finitnite formi kako i temporalnite svrznici.

Prirodno, gorepretstavenite temporalni zoni se preseku-vaat so semanti~kite paradigmi na drugite gramati~ki ka-tegorii, kako {to se na pr. MODALNOSTA ili DIJATEZATA,kako i so funkcionalnite zoni na nefinitnite glagolski formi.Za soodnosot me|u kategoriite VREME i VID ve}e stana zborpogore.

Poseben problem pretstavuvaat nekoi semanti~ki katego-rii ~ii pokazateli se tesno povrzani so pokazatelite na kategori-jata VREME (t.e. doa|aat do izraz preku glagolskite konstrukciikonstitutivni za soodvetnite re~eni~ni modeli). ]e gi spomnemetuka kategoriite ITERATIVNOST i REZULTATIVNOST.

Kategorijata ITERATIVNOST pretstavuva mutacija nakategorijata BROJ. Za razlika od “klasi~nata” kategorija BROJkoja nosi koli~estvena evaluacija na materijalnite predmeti zakoi stanuva zbor vo tekstot, kategorijata ITERATIVNOST ope-rira vrz nastanite, odnosno, poto~no: vrz vremenskite otse~kiispolneti so ednorodni nastani. Sp. na pr. So Jane obi~no sesre}avame vo sredi, {to moème da go parafrazirame kako ‘vonekoi sredi se povtoruva nastanot “sredbata so Jane”’, odnosno

77

‘vo nekoi sredi del od moeto vreme e ispolneto so nastanot“sredba so Jane”’, i sl. Iterativnosta na slovensko tlo ne e stro-go gramatikalizirana; soodvetnata informacija moè da bidevgradena vo leksi~koto zna~ewe na eden del glagoli, {to moè,no ne mora da ima regularni povr{inski pokazateli. Vo ovojtekst okolu problemite povrzani so iterativnosta }e se za-drìme poobemno vo glavata posvetena na kategorijata BROJ, no}e ja spomneme iterativnosta i vo ovaa glava vo vrska so sposob-nosta na opredeleni “vremenski” glagolski paradigmi da izra-zuvaat povtorlivi dejstva.

Kategorijata REZULTATIVNOST e vgradena vo zna~e-weto na glagolskata paradigma koja tradicionalno ja imenuvameso latinskiot termin (tempus) perfectum – perfektot. Perfektotgo karakterizira dvojna vremenska orientacija – toj nosiinformacija deka rezultatot na edno minato dejstvo e prisuten /relevanten vo momentot na zboruvaweto. Spored zborovite na J.Kurilovi~ (Kury owicz 1987: 318) perfektot ozna~uva “rezultattera niejszy akcji przesz ej”. Takvata dvojna orientacija e odgovornaza dvete osnovni linii na razvitok na slovenskiot perfekt kakoprimarno zakotven vo sega{nosta (vo ju`noslovenskite jazici)ili kako odraz na minatoto (na slovenskiot sever).

Mutatis mutandis rezultativnosta e i komponenta na kate-gorijalnoto zna~ewe na relativnite vremiwa kako pluskvmper-fekt ili futurum exactum.

2. [TO ZNAEME ZA KATEGORIJATA VREME VOPRASLOVENSKIOT JAZIK. Kako i vo odnos na prethodnorazgledanite kategorii, na{ite znaewa se temelat od edna stranavrz rekonstrukcijata sproveduvana od strana na indoevropeisti-te, a od drugata strana vrz svedo{tvoto na starocrkovnoslovens-kite spomenici. Moème da konstatirame deka praslovenskitetemporalni distinkcii se odnesuvaat pred s# na faktivnata se-manti~ka zona. Na prv plan e opozicijata me|u aoristot kakominato vreme, soodneseno so konkretna to~ka / otse~ka naapsolutnata vremenska oska anteriorni vo odnos na momentot nazboruvaweto, i prezentot kako soodnesen so {iroko sfatenatasega{nost. Vedna{ treba da se dodade deka aktuelna sega{nost,t.e. informacijata za odvivaweto na dejstvoto vo momentot nazboruvaweto moèl da prenesuva samo prezentot od nesvr{enite

78

glagoli. I dvete kategorii, aoristot i prezentot pretstavuvaatindoevropsko nasledstvo.

Praslovenskiot imperfekt pretstavuva inovacija. Zanegovoto poteklo sp. Kury owicz 1987: 448-455. Toj na aoristot muse sprotivstavuva so faktot deka nosi informacija za ednodejstvo koe trae, t.e. ne sodrì signal za zavr{enosta / preki-natosta na imenuvanoto dejstvo, dodeka razlikata vo odnos naprezentot e otsustvoto na informacija deka imenuvanoto minatodejstvo s# u{te trae vo momentot na zboruvaweto. Zavisno od kon-tekstot na upotreba, imperfektot – kako i prezentot od nesvr-{enite glagoli – ima durativna ili iterativna interpretacija.

Inovacija na formalen plan pretstavuva, isto taka, pra-slovenskiot perfekt. Toj ima forma na perifrasti~na paradig-ma izgradena po modelot: prezent od *byti + participium praeteritiactivi secundum so formantot *-l-, dodeka semanti~ki go kontinu-ira indoevropskiot perfekt. Stariot l-particip, vo sovremenatamakedonska terminologija l-formata, na praslovensko tlo pomi-nal, spored Kurilovi~ (1987: 445-447), karakteristi~na dijatet-i~na evolucija. Primarnata dijateza na taa glagolska pridavkatoj ja rekonstruira kako medio-pasivna, {to go dokumentira, me|udrugoto, so niza polski pridavki–derivati od tranzitivniglagoli koi ja ~uvaat mediopasivnata dijateza. Takvi se na pr.pol. podnios y, wynios y, zwi y, ci y i dr. (ibid. 447). [enker(Schenker A.M., 1996: 147) ja vika l-formata resultative participle.

Za perifrasti~nite konstrukcii koi vo starocrkovnoslo-venskiot, pa spored opravdanata pretpostavka i vo prasloven-skiot vr{ele funkcija na futur sp. pogore, vo glavata posvetnana kategorijata ‘modalnost’.

Situacijata {to se odnesuva na relativnite vremiwa ne edo kraj jasna, vo taa smisla deka te{ko e da se odlu~i dali izvesniperifrasti~ni konstrukcii so infinitnite glagolski formimoème da gi tretirame kako gramatikalizirani formacii.

Moème so izvesna verojatnost da pretpostavime deka vopraslovenskiot glagolski sistem funkcioniral pluskvamper-fekt kako perifrasti~na paradigma sostavena alternativno soimperfekt, aorist od nesvr{eni glagoli i/ili perfekt od *byti +l-formata – konstrukcii od takov tip, a so tipi~na za plus-kvamperfektot dvojna vremenska orientacija nao|ame vo sta-

79

rocrkovnoslovenskite spomenici – sp. za toa na pr. Lant (Lunt1959: 98).

Lant (ibid. 99) gi spomnuva i sedumte slu~ai na upotrebavo spomenicite na futurum exactum, t.e. na konstrukciite gradenipo modelot *b†det + l-formata “to signal an action which is viewed ascompleted before some future moment and whose results are important forthat moment...”

Glagolskite prilozi, koi vo sovremenite slovenski jazicipretstavuvat edno od osnovnite sredstva za izrazuvawe relativnovreme, vo praslovenskiot jazik ne postoele kako gramatikalizi-rana kategorija.

3. MAKEDONSKIPretstaveniot inventar na praslovenskite glagolski vre-

miwa go rekonstruirame pred s# vrz osnova na sostojbite vo sta-rocrkovnoslovenskite spomenici. Ipso facto go prifa}ame kakopojdovna to~ka na natamo{niot samostoen razvoj na gramati~katakategorija ‘vreme’ vo makedonskiot dijasistem.

Blaè Koneski vo svojata Istorija na makedonskiotjazik ne ja razgleduva posebno, kako takva, gramati~kata ka-tegorija ‘vreme’, ograni~uvaj}i se na diskusija za formalnataevolucija na oddelni glagolski paradigmi. Od taa diskusijaproizleguva inventarot na vremiwa (= gramatikalizirani~lenovi na pragmati~ko-semanti~kata kategorija ‘vreme’) kakov{to go prifativme pogore, opi{uvaj}i gi praslovenskitesostojbi. So drugi zborovi: Koneski ne se zanimava so funk-cionalnata evolucija na kategorijata ‘vreme’. Takvata odluka emotivirana so faktot deka makedonskiot vo odnos na kate-gorijata ‘vreme’ se pokaà prili~no konzervativen i sostojbitevo sovremeniot dijalekten i standarden jazik ne se razlikuvaatmnogu od gorepretstavenata nasledena slika. Razlikite, kolku{to gi ima, se sostojat pred s# vo dograduvaweto na sistemot podvlijanie na balkanskoto sosedstvo, a toa dograduvawe se odnesuvapred s# (a) na sistemot na relativnite vremiwa i/ili (b) namodalnata, odnosno nefaktivnata funkcionalna zona.

80

3.1. APSOLUTNI VREMIWA3.1.1. OBEM NA GRAMATIKALIZIRANATA

INFORMACIJAOsnovnata opozicija: sega{nost vs minato opredeluvani

vo odnos na momentot na zboruvawe, ostanuva neizmeneta; neizme-neti se i trite osnovni kategorii, spored makedonskata termi-nologija: sega{no vreme, minato opredeleno nesvr{eno vreme iminato opredeleno svr{eno vreme. ‘Opredelenost’ ozna~uva ovdekonfirmativen karakter na soodvetnite glagolski formi, t.e.otsustvo na kakvi bilo signali deka govoritelot se somneva vovistinitosta na prenesuvanata poraka. Sp. za terminot “konfir-mativnost” vo glavata posvetena na kategorijata ‘modalnost’.

Sega{noto vreme (~ij osnoven pokzatel e prezentot odnesvr{enite glagoli) gi pokriva trite osnovni, konvencionalnoizdvojuvani, semanti~ki varijanti na ‘sega{nosta’, t.e. (1) ak-tuelnata sega{nost sfatena kako traewe na soodvetnoto dejstvo(proces, nastan, sostojba...) vo momentot na zboruvaweto, (2)iterativna sega{nost sfatena kako traewe vo momentot nazboruvaweto na povtorliva serija nastani, bez ogled na toa dalinekoj od tie nastani e sinhroniziran so momentot na zboruva-weto, i najposle (3) omnitemporalna sega{nost karakteristi~naza “univerzalni vistini” prifateni vo na{iot kulturen krug, odtipot 2 + 2 = 4, Zemjata se vrti okolu sonceto, i sl., porakite{to ja prenesuvaat “narodnata mudrost”, kako pogovorki, po-slovici, i sl.

Posebno treba da se spomene i performativnata funkcijana sega{noto vreme, kako i negovata sposobnost na izrazuvawe namodalnata kategorija ‘gotovnost’ (sp. pogore, vo glavata posvete-na na MODALNOST).

Za sega{nosta izrazuvana preku pasivna dijateza sp.podolu, vo glavata posvetena na DIJATEZA.

Aktuelnata sega{nost vo smisla na aktuelnosta na re-zultatot na edno minato dejstvo ja izrazuvaat i perfektivniteparadigmi, za koi sp. podolu.

Imperfektot (samo od nesvr{enite glagoli – sp. pogore,vo glavata posvetena na kategorijata ‘vid’) ja spodeluva so se-ga{noto vreme sposobnosta na izrazuvawe durativnost (‘traewe’)i iterativnost, a se razlikuva od nego so toa {to po~etokot nadejstvoto go smestuva vo minato vo odnos na momentot na zbo-

81

ruvaweto i ne sodrì signal za zavr{uvawe na dejstvoto (t.e. neja isklu~uva mo`nosta deka toa trae i vo momentot na zbo-ruvaweto).

Aoristot ozna~uva dejstvo / nastan ednozna~no lociran navremenskata oska i zavr{en pred momentot na zboruvaweto.Tokmu toj pozitiven signal na zavr{enosta na dejstvoto, koj sepoklopuva so zna~eweto na svr{eniot (momenten) vid (‘izmena!’),pravi deka so tekot na vremeto s# po~esto se upotrebuva aoristod svr{enite glagoli, dodeka aorist od nesvr{enite glagolideneska pretstavuva retkost. B. Koneski (1982: 423) pi{uva:“Poradi toa {to so ova vreme se predava dejstvoto kako celosnozavr{eno, najobi~no e da se upotrebuvaat vo nego formite odsvr{eni glagoli.”, i natamu: “Me|utoa, iako dosta poretko, vominato svr{eno vreme [t.e. vo aoristot] se upotrebuvaat i formiod nesvr{enite glagoli”. Tie – da dodademe – signaliziraat dekadejstvoto e prekinato, ne trae pove}e, no ne isklu~uvaat dekaprethodno toa izvesno vreme traelo. Koneski citiranite zborovigi ima pi{uvano na po~etokot na pedesetite godini od minatiotvek i – kako {to sam kaùva vo predgovorot – primerite gi crpelglavno od mladata makedonska prozna literatura i od narodnataproza. Deneska, polovina vek podocna, takvite primeri vomakedonskite prozni tekstovi se u{te mnogu poretki i obi~nosilno markirani. Soodvetna funkcija ja ima prezemeno, glavno,imperfektot.

Su{testvena funkcionalna evolucija ima doìveano namakedonska po~va nasledeniot praslovenski perfekt. Za niknu-vaweto na kategorijata ‘distanciranost’, so stariot esse-perfektkako glaven pokazatel, sp. pogore, vo glavata posvetena na‘modalnosta’. Deneska vo sistemot na apsolutnite vremiwa pos-toi edinica naslovena “minato neopredeleno vreme” kojapretstavuva edna od funkcionalnite varijanti na esse-perfektot,a koja na opredelenite minati vremiwa im se sprotivstavuva pootsustvo na ednozna~na lokacija na vremenskata oska. Takaupotrebeni, formite na esse-perfektot obi~no se pojavuvaat bezdopolnuva~ki leksi~ki opredelbi za vreme. B. Koneski (1982:461/462) pi{uva deka ova zna~ewe “se karakterizira so toa {to sonego se soop{tuva za dejstvo izvr{eno voop{to vo minatoto, bezpritoa da se pobuduva pretstava za odreden moment koga se od-vivalo. [...] Se razbira deka spomenatata nijansa vo zna~eweto na

82

neopredelenoto vreme }e ja po~uvstvuvame, taka da se re~e, vo~ist vid – vo takvi re~enici kade {to ne se javuvaat drugizborovi so vremensko zna~ewe, preku koi poblisku se odreduvavremenskata situacija koga se vr{elo dejstvoto. Edna takvare~enica bi moèla da bide slednata: Sum ti kaàl i pak }e tikaàm.” Vo natamo{niot tekst Koneski ovaa re~enica ja spore-duva so re~enicata: Ti kaàv i pak }e ti kaàm. i prodolùva:“Ovde samata forma kaàv prosto nagoni, podbuduva da gozamisluvame momentot na izvr{uvaweto, prosto pretpolaga inekako strani~no vremensko dopolnenie: Ti kaàv toga{ i pak}e ti kaàm.” Sepak, vo natamo{niot tekst Koneski dava pri-meri na formite na esse-perfektot upotrebeni so leksi~kiopredelbi za vreme i podvlekuva deka ne se retki kontekstitekoga nivnoto zna~ewe ne odbegnuva od zna~eweto na “opre-delenite” vremiwa. Osnovno vo dene{nata upotreba na stariotesse-perfekt vo negovata modalno nemarkirana (t.e. ne non-konfirmativnata) varijanta e negovata svrtenost kon minatoto iotsustvoto na deikti~kata komponenta. Vo vrska so toa, ne e bezzna~ewe deka statisti~ki dominiraat slu~ai na upotreba na“minato neopredeleno vreme” so nadgraden predikat na negacija.

Toa {to go marginalizira esse-perfektot vo negovatastara, nasledena funkcija i {to mu ovozmoì da ja prezemefunkcijata na non-konfirmativot e, pred s#, pojavuvaweto – podbalkansko, glavno romansko vlijanie, na noviot habere-perfekt.Za pojavata na makedonskiot habere-perfekt (i na drugi peri-frasti~ni konstrukcii so ima) najprecizni informacii dava P.Hr. Ilievski (1988: 240). Toj pi{uva: ”Vo staroslovenskiot ne sejavuva, re~isi, niedna napolno oformena perfektna konstrukcijaso ima. [...] Vakvi formi ne se javuvaat ni vo Makedonskiotprevod na Damaskinot od sredina na 16 vek. [...] Oformenaperfektna konstrukcija so ima se sre}ava vo zapis na kniga odKrninski manastir (Ki~evsko) od 1706 g. : koi ketq mislitq da goukradetq imamq gw aforesanq i prokletq i zavezanq do stra{enq sutq, kade{to participskata forma e soglasuvana so objektot”. Pove}e zamorfosintaksi~kiot model na habere-perfektot i za evolucijatana toj model na formalen plan sp. podolu, 4.1.2. [to se odnesuvado negovata prostorna ekspanzija: porano toj bilkarakteristi~en za zapadnoto nare~je i za ju`nite makedonskigovori, no deneska e prisuten na celata makedonska jazi~na

83

teritorija, kako i vo standardniot jazik, naj~esto vo funkcija na“klasi~en” rezultativen perfekt, bez ograni~uvawa od strana nakategorijata ‘preodnost’, t.e. so glagolskata -n-/-t-pridavka dija-teti~ki neutralna, {to samo po sebe pretstavuva balkanizam.

Pod (a)romansko vlijanie pokraj habere-perfektot se po-javuva i sekundaren esse-perfekt spored modelot: pomo{en glagolsum + -n-/-t-pridavka usoglasena po rod i broj so nomina-tivnata (subjektnata) imenska sintagma, sp. na pr. Jane e ve}edojden, Ana e odvaj vlezena, i sl. Ovoj tip perfekt, karakteris-ti~en za zapadna Makedonija i relativno redok vo standardniotjazik, ima ograni~ena derivacija. Naj~esto se derivira odintranzitivni glagoli na dvièwe, no sporadi~no i od preodniglagoli, sp. jaden sum vo smisla ‘ne sum gladen’, ‘ne sakam da jadamsega’.

Habere-perfektot, kako i sekundarniot esse-perfekt naj-~esto se pojavuvaat so rezultativno zna~ewe; rezultativnata kom-ponenta e re~isi redovno prisutna vo konstrukcii derivirani odsvr{eni glagoli, inaku interpretacijata zavisi i od leksi~kotozna~ewe na glagolot i od kontekstot na upotrebata.

Pokraj novite perfektni paradigmi, apsolutna temporal-na karakteristika imaat i drugi dve perifrasti~ni paradigmi sopomo{niot glagol ima: kondicional praesentis (od tipot: }e sumimal dojdeno...) i praeteriti (}e bev imal dojdeno...), koi – iakoretko – moàt da se slu{nat od govoriteli so zapadnomakedonskopoteklo.

Isto i conditionalis praesentis i non-konfirmativniotconditionalis imaat apsolutna temporalna orientacija, dodekaconditionalis praeteriti, vo princip smesten vo apsolutnoto vreme,sepak vo svojata, deneska marginalna, “minato-idna” funkcija imadvojna vremenska karakteristika: apsolutna i relativna.

Od drugite ne-faktivni na~ini apsolutna, idninska ori-entacija imaat i imperativot, potencijalot i samostojno upotre-beniot (= optativen) subjunktiv.

Najposle, treba i da se odbeleì deka apsolutna varijantaima i pluskvamperfektot upotreben za izrazuvawe na dale~naminatost.

84

3.1.2. EVOLUCIJA NA GRAMATI^KITE POKAZATELINema ovde da se zanimavame so formalnata evolucija na

osnovnite sintetski temporalni paradigmi. ]e se ograni~ime nakonstatacijata deka so tekot na vremeto se namalil opsegot kakona morfolo{kata, taka i na morfonolo{kata varijacija, t.e. – sodrugi zborovi – sistemot na fleksivnata derivacija se uprostil.

Treba tuka da se odbeleì formalnata razlika kakva {toso tekot na vremeto se sozdade me|u ~isto temporalnata i non-konfirmativnata paradigma na stariot esse-perfekt – imeno vonon-konfirmativnata, distanciranata varijanta vo treto liceednina i mnoìna se ispu{ta pomo{niot glagol. Vo jazi~natapraksa na oddelni avtori taa razlika ne sekoga{ ~isto sesproveduva.

Posebno vnimanie zasluùvaat pokazatelite na noviotrezultativen habere-perfekt, koj nema praslovenski koreni, tukupretstavuva makedonska inovacija. Sudej}i po starite zapisi,moème da izdvoime nekolku fazi vo formalniot razvitok nataa kategorija. Postarite zapisi pokaùvaat (a) pogolema frek-vencija na konstrukcii derivirani od tranzitivni glagoli, kakoi (b) po~esto usoglasuvawe na glagolskata pridavka po rod i brojso objektot, t.e. so akuzativnata imenska sintagma. Takov ka-rakter ima pogore citiraniot primer na P. Hr. Ilievski, takvaslika pretstavuva B. Koneski analiziraj}i gi Verkovi}eviteprikazni od Solunsko (1982: 28), serija natamo{ni primeri davaS. Velkovska vo svojata monografija posvetena na rezultativ-nosta vo makedonskiot jazik (1998: 39-40). Potrebno be{e vremeod tipot imam zakaànA sredba, i sl. da se pomine vo imamzakaànO sredba, kako i od imam zakaàno sredba vo imamdojdeno na sredba, i sl., t.e. od pasivnata glagolska pridavkausoglasena po rod i broj so akuzativnata imenska sintagma –objektot na tranzitivniot glagol do neutraliziranata vo odnosna kategorijata ‘dijateza’ glagolska pridavka vo neutralna ne-markirana forma na sreden rod ednina. Golomb (Go b 1984: 133-135) i Ilievski (1988: 241-242) gi rekonstruiraat i nagledno giprikaùvaat etapite na razvitokot na makedonskiot habere-perfekt i na gorespomenatiot sekundaren esse-perfekt, podvle-kuvaj}i go odlu~uva~koto vlijanie na balkanskata sredina i me-

85

|usebnoto usoglasuvawe (vkrsteno pozajmuvawe na modelite) naperfektnite paradigmi me|u makedonskiot i aromanskiot jazik.

Dijateti~kata neutralizacija i nemenlivosta na formatana glagolskata pridavka na habere-perfektot mu dade posebenformalen lik i pridonese, se ~ini, kon prenesuvaweto na seman-ti~koto teì{te od sodrànata vo zna~eweto na pomo{niotglagol ‘posesivnost’ kon ‘rezultativnost’ kako beleg na novatakonstrukcija sfatena kako celina.

Istite formalni i semanti~ki karakteristiki mutatismutandis gi spodeluvaat so habere-perfektot i drugite paradigmiso pomo{niot glagol ima – kondicionalot, subjunktivot, a voizvesna mera i pluskvamperfektot.

3.2. RELATIVNI VREMIWA3.2.1. OBEM NA GRAMATIKALIZIRANATA INFORMACIJAMe|u na~inite na izrazuvawe na relativnoto vreme ne

nao|ame mnogu gramatikalizirani finitni konstrukcii. Klasi~-no relativno vreme e pluskvamperfektot. Vo staroslovenskitespomenici vo taa funkcija naj~esto ja nao|ame konstrukcijata:imperfekt od *byti + l-formata, no poradi maliot broj primerite{ko e da se oceni dali moè vo nea da gledame redovna tem-poralna paradigma, a u{te pote{ko – dali taa ima praslovenskikoreni. Vpro~em, pluskvamperfektot i vo sovremeniot makedon-ski se upotrebuva retko, a izrazuvaweto na dejstvoto porane{novo odnos na edno drugo minato dejstvo soodneseno so momentot nazboruvaweto e samo edna od negovite funkcionalni varijanti.Re~isi isto tolku ~esto pluskvamperfektot se upotrebuva kakovarijanta na perfektot so potsiluvawe na oddale~enost odmomentot na zboruvaweto, a moè i – paralelno so stariot esse-perfekt – da se pojavi vo non-konfirmativna varijanta. Zafaktot deka se raboti za retko upotrebuvana formacija so ne-jasno odredena funkcija svedo~i i zabele{kata na B. Koneski(1986: 198), deka “vo jazikot na Cepenkov ~esto sre}avame pri-meri, so ova vreme da se predavaat dejstva ne {to mu prethodat nanekoe drugo minato dejstvo, ami {to sledat po nego...” A natamu:”Treba da se istakne navleguvaweto na formata za 3 l. edn. odpomo{niot glagol i vo 3 l. mn. Pojavata e poznata vo zapadnotonare~je: toj be{e do{ol – tie be{e do{le (pokraj: tie bea

86

do{le). Zapravo formite kako be{e do{le ne se ~uvstvuvaatkako formi na predminato vreme, ami kako edna stilska razno-vidnost na perfektot. Tie se sfa}aat kako formi za pre-kaùvawe. Pomo{niot glagol vo vakvite slu~ai moè da dojde ivo inverzija: do{le be{e. Obratno dejstvo od 3 l. mn. vrz 3 l. edn.storilo {to formite kako be{e do{ol (i pogotovo: do{ol be{e)da se sfa}aat isto i kako formi za prekaùvawe.” Se posluìvso ovoj dolg citat, bidej}i interpretacijata na Koneski dava uvidkako vo vrskata me|u perfektnata i non-konfirmativnatavarijanta na pluskvamperfektot, taka i vo transformacijata{to ja doìvuva formata be{e od 3 l. edn. imperfecti do nemenlivapartikula so non-konfirmativna (distancirana) semantika.

Makedonskiot ne raspolaga so posebna formacija sofunkcija na futurum exactum.

Posledovatelnost vo minatoto (minato-idno vreme) spo-soben e da izrazi conditionalis praeteriti, no deneska toj mnogu retkose upotrebuva vo taa funkcija.

Kako posebna specijalizirana forma za izrazuvawe natemporalnata sekvenca na nastani treba da se sfati takana-re~eniot usloven period, kako realen, taka i irealen (sp. pogore,vo glavata posvetena na kategorijata ‘modalnost’).

Sepak, osnovni pokazateli na relativnoto vreme ostanuva-at konstrukciite bazirani vrz (a) infinitnite glagolski formi,i (b) temporalnite svrzni~ki i predlo{ki predikati. Tokmu tiegi pokaùvaat nasledenite ili sekundarno leksikaliziranitedistinkcii me|u razli~ni tipovi posteriornost, anteriornost,dopir na vremenskata oska i/ili (delumno) preklopuvawe na vre-metraeweto na dejstvata. Celata taa problematika na relacija:makedonski ~ polski detalno e obrabotena vo prethodniot, sedmitom od ovaa na{a serija.

3.2.2. EVOLUCIJA NA GRAMATI^KITE POKAZATELIKako {to spomnav pogore, vo starocrkovnoslovenskite

spomenici anteriornosta vo minatoto, kako “genetski” glavnafunkcionalna varijanta na pluskvamperfektot, bila izrazuvanaso tri razli~ni perifrasti~ni konstrukcii, zavisno od toa dalipomo{niot glagol *byti se javuval vo forma na imperfekt, naaorist ili na (esse-)perfektot. Vo spomenicite od makedonska

87

po~va dominira paradigmata gradena po modelot: imperfekt od*byti + l-forma na konjugiraniot glagol i tokmu taa paradigma janao|ame deneska vo makedonskite dijalekti i vo standardniotjazik. Kako {to ve}e spomnavme, taa se upotrebuva retko, a ima inekolku sekundarni semanti~ki varijanti vo ~ie zna~ewe ot-sustvuva komponentata ‘anteriornost’.

Zboruvaj}i za pokazatelite na pluskvamperfektot treba,isto taka, u{te edna{ da se odbeleì tendencijata kon osa-mostojuvaweto na formata be{e vo funkcija na nemenliva pobroj non-konfirmativna partikula. Taa e karakteristi~na preds# za raskaùva~kiot, narativen stil.

[to se odnesuva do infinitnite verbalni pokazateli narelativnoto vreme, centralno mesto zazemaat formiraniot namakedonska po~va glagolski prilog za izrazuvawe istovremenosti glagolskata imenka, ili upotrebena samostojno ({to oddene{na gledna to~ka pretstavuva marginalen arhaizam niknatpod balkansko vlijanie) ili so nadgraden predlo{ki predikat.Glagolskiot prilog se derivira redovno, so mali, semanti~kimotivirni isklu~oci, od prezentskata osnova na nesvr{eniteglagoli na koja se dodava formantot. Vo dijalektite toj se po-javuva vo pove}e morfolo{ki varijanti, vo standardniot jazikformantot glasi -ej}i / -aj}i, sp. nosej}i, ~itaj}i, i sl. Is-toriski makedonskiot glagolski prilog pretstavuva sekundarna,prilo{ka petrificirana forma bazirana vrz osnovata nazavisnite padeì na stariot participium praesentis activi, koj namakedonska po~va rano se zagubil. Kako {to pi{uva B. Koneski”Ve}e vo tekstovite od 11-13 v. sre}avame primeri na prilo{kaupotreba na ovoj particip, {to svedo~i za toa deka toj ranopo~nuva da izleguva od upotreba”. (Koneski 1986: 181).

[to se odnesuva do svrzni~kite i predlo{kite konstru-kcii me|u ~ii funkcii spa|a i izrazuvaweto na relativnoto vre-me, del od niv se direktno nasledeni od praslovenskiot, dodekadrugiot del se formiral na makedonska po~va delumno spontano,delumno pod vlijanie na balkanskoto okruènie. Kako {to ve}espomnav, seto toa e detalno pretstaveno vo prethodnite tomoviod ovaa na{a konfrontativna serija (sp. Polski ~ Macedo ski.Konfrontacja gramatyczna 5. Zdanie w zdaniu, MANU 2001, i studijatapod naslov Zdanie proste rozwini te vo Polski ~ Makedonski.

88

Konfrontacja gramatyczna 7. Wokó struktury semantycznej zdania, wyd.PAU, Kraków 2007).

4. POLSKIVo polskiot jazik gramati~kata kategorija ‘vreme’ ima

zna~itelno pomal broj ~lenovi i poednostavna struktura vosporedba so makedonskiot, a i so pretpostavenata praslovenskasituacija. Izmeni pretrpela pred s# onaa apsolutna vremenskazona {to ja opredeluvame kako ‘minato’ – semanti~kite distink-cii {to gi sogleduva govoritelot vo ramkite na taa zona pol-skiot jazik deneska gi izrazuva so leksi~ki, a ne i so gramati~kisredstva.

4.1. APSOLUTNI VREMIWA4.1.1. OBEM NA GRAMATIKALIZIRANATA INFORMACIJATrite osnovni vremenski zoni, sega{nosta, minatoto i id-

nosta gi pokrivaat soodvetno tri paradigmi, od koi site tri: se-ga{noto, minatoto i idnoto vreme se karakteristi~ni zanesvr{enite glagoli, a samo dve: minatoto i idnoto vreme – nasvr{enite glagoli. Zna~i: kategoriite ‘vid’ i ‘vreme’ se tesnopovrzani i direktno sorabotuvaat.

Sega{noto vreme direktno go kontinuira stariot prezentod nesvr{enite glagoli. Toa gi vr{i site klasi~ni funkciipreku koi se izrazuva sega{nosta, t.e. aktuelnata sega{nost vklu-~itelno so performativnata, omnitemporalnata i iterativnata.Sekundarno, po pat na transpozicija poslednite dve funkciimoàt da gi vr{at i formite na prezent od svr{enite glagoli,no samo kako vrzani formi, zavisni od soodvetni svrzni~kipredikati .

Sistemot na minatite vremiwa e drasti~no reduciran. Vopolskite srednovekovni spomenici od 13/14 v., Kazaniawi tokrzyskie i Psa terz floria ski za~uvani se nad dvaeset formi od

stariot aorist i imperfekt, del od niv dvozna~ni – moàt da seinterpretiraat i kako aorist i kako imperfekt, sp. na pr.aorist: mo wich, pocz ch ..., imperfekt: mo wiach, sidziesze..., dvo-zna~no: widziech, idziech ... Sukcesivno starite apsolutni minativremiwa se povlekuvaat pred nova paradigma nastanata od eden odmodelite na stariot praslovenski perfekt, onoj so pomo{niot

89

glagol *byti + participium praeteriti activi secundum, t.e. l-formata.Novoto univerzalno minato vreme, tempus praeteritum, t.e. pre-teritot e karakteristi~en za site glagoli nezavisno od vidskatarazlika. Na toj na~in, so gubeweto na aoristot i imperfektot,samo vidot pokaùva dali se raboti za proces zavr{en / prekinatvo minatoto, ili za proces pretstaven kako traen bez signal nazavr{enost / prekin / izmena. Kako rezultat na istiot procesnestanal i perfektot kako paradigma so dvojna temporalna ori-entacija – aktuelen vo sega{nosta rezultat na minato dejstvo.

Vo sovremeniot polski standarden jazik, kako i vo del oddijalektite, glavno onie dol` starata zapadna granica, postoikategorija vo koja moàt da se gledaat nikulci na eden nov per-fekt, odnosno na eden rezultativ so ograni~ena derivacija. Toase konstrukciite so pomo{niot glagol mie + -n-/-t-pridavka odsvr{en preoden glagol, od tipot (a) mam sprz tni te mieszkanie, (b)masz napisany referat, i sl. Kako {to se gleda, pridavkata e kon-gruentna po rod i broj so objektnata = akuzativna imenskasintagma i jasno se ~uvstvuva posesivniot pottekst, sp. mo`niparafrazi na gornite primeri: (a) ‘mojot stan e is~isten’, (b)‘tvojot referat / referat {to ti treba da go odrì{ e napi{an’,i sl. Vo konstrukcijata nema signal koj go is~istil stanot,odnosno koj go napi{al referatot – toa moè da bide subjektotna konstrukcijata ili nekoe drugo lice. Spored privedeniteogradi te{ko moème ovaa konstrukcija da ja ocenime kako gra-matikaliziran ~len na kategorijata ‘vreme’.

Idnoto vreme pretstavuva funkcionalno specijaliziranaparadigma, futurot, ~ija osnovna funkcija e izrazuvawe dejstvoposteriorno vo odnos na momentot na zboruvaweto. Formalno taaparadigma se realizira razli~no vo zavisnost od vidot naglagolot.

Pokraj aktivnite, isto i formite na pasivot se sposobnida gi izrazuvaat trite osnovni apsolutni vremiwa. Sp. za toapodolu, vo glavata posvetena na kategorijata ‘dijateza’.

I polskata modalna kategorija na non-konfirmativotgramatikalizira temporalni relacii. Vo svojata osnovna dubi-tativna varijanta taa izrazuva minat ili iden nastan (sp. na pr.Miaq przyj o ósmej nasprema Ma przyj o ósmej, i sl.), dodeka voadmirativna varijanta izrazuva nedoverba vo sega{nata sostojba(sp. na pr. I to ma by lekarz!, i sl.).

90

Imperativot ex definitione ima idninska vremenska proek-cija, dodeka kaj potencijalot razlikata me|u minatoto i idninatas# u{te moè da bide gramati~ki izrazena, me|utoa potentialispraeteriti e vo povlekuvawe, a temporalnata informacija naj~estose ~ita od kontekstot. Sp. za toa vo glavata posvetena na kate-gorijata ‘modalnost’.

4.1.2. EVOLUCIJA NA GRAMATI^KITE POKAZATELISega{noto vreme, kako {to ve}e spomnav, go kontinuira

stariot prezent od nesvr{enite glagoli. Nema tuka da se zadrù-vame na nekoi podocne`ni morfolo{ki i/ili morfonolo{kipreklopuvawa i izramnuvawa.

Procesot na transformacija na stariot esse-perfekt vopreterit pominal mnogu fazi, od koi prvite se odvivale para-lelno so sukcesivnoto povlekuvawe na aoristot i imperfektot.Procesot se sveduva glavno na redukcija na zacvrstenite formina pomo{niot glagol vo postpozicija. Finalniot produkt na taaredukcija e nova serija sekundarni li~ni nastavki koi se pojavu-vaat ne samo vo preteritot, tuku i vo potencijalot i vo pluskvam-perfektot. Vidna traga vrz spomenatiot proces vtisnale igramati~kite kategorii ‘rod’ i ‘lice’. Osnovnite etapi na pro-cesot moàt da se pretstavat na sledniot na~in:STAROPOLSKI NOVOPOLSKIma{ki rod ènski rod ma{ki rodènski rodpi je m pi a je m > pi em pi ampi je pi a je > pi pipi je(st) pi a je(st) > pi pi a

ma{ki rod nema{ki rod ma{koli~en rodnema{koli~en rodpili je my pi y je my > pili my pi mypili je cie pi y je cie > pili cie pi ciepili s pi y s > pili pi yKako {to se gleda vo tabelata, vo 3 l. edn. i mn. nema deneskatragi od pomo{niot glagol, ostana samo stariot particip. Vpro-~em, procesot na ostatocite od pomo{niot glagol od podvi`niklitiki do “vistinski” nastavki s# u{te ne e zavr{en. Imeno, voju`na Polska, na pr. vo Krakov, ona {to ostana od pomo{niot

91

glagol s# u{te e vrzano za takanare~enata pozicija na Vaker-nagel, t.e. za postpozicija vo odnos na prvata akcentogena formavo re~enicata (sp. Kiedy my przyjechali, wy cie ju spali; Wczoraj myjeszcze nie wiedzieli, e przyjedziesz; Dlaczego mi tego nie powiedzia odrazu?, i sl.), dodeka vo Var{ava }e slu{neme po~esto konstrukciiso enklitika zalepena za glagol (sp. Wczoraj nie wiedzieli my jeszcze,e przyjedziesz; Dlaczego nie powiedzia mi tego od razu?, i sl.) Ima i

podetalni razliki vo frekvencijata, zavisni od linearizacijatai topikalizacijata, osven toa klitikite po~esto se dviàt vomnoìna otkolku vo ednina, a vo edninata po~esto koga sodràtvokali, otkolku koga se svedeni samo na finalen konsonant (sp.na pr. Do ciebie my przyszli na ko cu / Na ko cu my przyszli do ciebie /Do ciebie przyszli my na ko cu... i sl.; Kiedy tam by em, nic nie widzia eme po~esto od Kiedym tam by , nic nie widzia em, dodeka Kiedym tam by ,nicem nie widzia zvu~i sosema arhai~no.) Vo mnoìna imakolebawa i vo mestoto na akcentot: starata visoka norma bara voformite na 1 i 2 lice mnoìna akcentot da bide na tretiot slogod krajot, t.e. byli my, widzieli cie, i sl., no pod pritisokot naop{toto paroksitoni~no pravilo, s# po~esto slu{ame byli my,widzieli cie, i sl.

Idnoto vreme se formira razli~no zavisno od vidot naglagolot. Kaj svr{enite glagoli toa pretstavuva kontinuacijana stariot prezent, sp. Przyjd jutro; Napewno do ciebie zadzwoni , isl. Kaj nesvr{enite glagoli nao|ame kontinuacija na edna odkonstrukciite koja so semantikata na idnoto vreme se pojavuvalave}e vo staroslovenskite spomenici, imeno perifrasti~na para-digma sostavena od prezentot na glagolot *byti + infinitiv. Sotekot na vremeto pokraj taa konstrukcija vo ista funkcija se po-javuva sostavot: prezent od glagolot *byti + participium praeteritiactivi secundum (l-formata). Vo Historia j zyka polskiego od Klemen-sjevi~ ~itame: “W pierwszej fazie doby nowopolskiej [t.e. od krajot na18 v.] uzyska a przewag forma czasu przysz ego z ona z imies owem,tzn. typ robi nad typem z bezokolicznikiem robi albo robi

. Ta tendencja nasila si w 19 w. W typie z imies owem obowi zujewy cznie szyk robi ; w typie z bezokolicznikiem mo liwe s obanast pstwa cz onów, ale &d robi jest powszechniej u ywane ni robi

.” (op.cit. 620).Pogore (4.1.1.) spomnav deka potentialis praeteriti, odnosno

irrealis (vo polskata terminologija tryb przypuszczaj cy nierzeczy-

92

wisty, sp. Laskowski 1999: 186), t.e. konstrukcijata od tipot:preterit od glagolot *byti + potentialis praesentis (sp. na pr. Gdybymby wiedzia , by bym przyszed , i sl.) e vo povlekuvawe; ipso facto segubi gramati~kata razlika me|u nefaktivnoto dejstvo neostvare-no vo minatoto i nefaktivnoto dejstvo “neostvareno voidninata”.

4.2. RELATIVNI VREMIWA4.2.1. OBEM NA GRAMATIKALIZIRANATA

INFORMACIJAVo sovremeniot polski standard prakti~no ne postojat

finitni konstrukcii ~ija osnovna funkcija bi bila izrazuvawena relativnoto vreme. Nasledeniot pluskvamperfekt kako sred-stvo za izrazuvawe anteriornost (vo novopolska varijanta: para-digma vo forma: preterit od pomo{niot glagol *byti + preteritod konjugiraniot glagol) so tekot na vremeto se povlekuva od upo-trebata i e zamenet so preterit i soodvetni leksi~ki opredelbi.“Jeszcze w po owie wieku 18. – kako {to pi{uva Klemensjevi~ (1981:620) – by a to formacja ywotna...”, me|utoa vo najnovata polska aka-demska gramatika toj ve}e ne se ni spomnuva. Vo vtorata polo-vina na 20 vek pluskvamperfektot moèl u{te da se pojavi vojazikot na postarata generacija obrazovani Polaci.

Deneska osnovni sredstva za izrazuvawe na relativnotovreme pretstavuvaat (a) infinitnite glagolski formi i/ili (b)soodvetnite svrzni~ki predikati.

Vo prvata grupa, t.e. me|u gramati~kite sredstva, treba dase spomnat (aa) glagolskite prilozi – eden za izrazuvawe isto-vremenost i eden za izrazuvawe anteriornost, kako i (ab)predlo{ki izrazi so predlo{ki predikati, naj~esto nadgradeninad glagolskata imenka, sp. na pr. (aa) Id c do pracy spotka am Basi ,ili Przyszed szy do domu zaraz zadzwoni am do Jurka, ili (ab) W drodzedo pracy spotka am Basi , ili Po przyj ciu do domu zaraz zadzwoni am doJurka, i sl. Soodvetnata problematika na linija: makedonski ~polski detalno e pretstavena vo sedmiot tom od na{ata serija(Wokó struktury semantycznej zdania, PAU, Kraków 2007).

Vtorata grupa konstrukcii – onie konstituirani od predi-kati od vtor i tret red (t.e. predikati koi prifa}aat argumentivo oblik na re~enici) se razgledaat vo petiot tom od serijata(Zdanie w zdaniu, MANU, Skopje 2001).

93

Da odbeleìme deka i vo dvete spomnati grupi kon-strukcii nao|ame sredstva specijalizirani za izrazuvawe na sitetri tipa relacii: istovremenost, anteriornost i posteriornost.

4.2.2. EVOLUCIJA NA GRAMATI^KITE POKAZATELIInformacijata za gubeweto na pluskvamperfektot ja pre-

nesovme ve}e pogore, vo 4.2.1. Sega ni ostanuva da se zadrìme naedinstvenite gramatikalizirani pokazateli na relativnoto vre-me vo sovremeniot polski standard, t.e. na glagolskite prilozi.

Kako {to rekov, na polska po~va od starite adjektivniparticipski osnovi se formirale dva glagolski priloga. Glagol-skiot prilog za izrazuvawe istovremenost (imies ów przys ówkowyniedokonany wspó czesny) se derivira od prezentskata osnova nanesvr{enite glagoli so formantot - c (<*-†t-j / *- t-j ), koj pret-stavuva akuzativ na starata ma{ka pridavska promena, sp. siedz c,id c, czytaj c, itn. Glagolskiot prilog za izrazuvawe anteriornost(imies ów przys ówkowy dokonany uprzedni) se derivira odinfinitivnata osnova na svr{enite glagoli so formantot szy /-wszy (< *- š), koj pretstavuva nominativ na starata ènska pri-davska promena, sp. usiad szy, przyszed szy, przeczytawszy, itn. Va-rijantite szy / -wszy ostanuvaat vo komplementarna distribucijazavisno od vokalen ili konsonantski zavr{ok na osnovata.

Drugite sredstva za izrazuvawe relativno vreme se re-aliziraat kako barawa na predikatite od vtor i/ili tret red voodnos na nivnite re~eni~ni argumenti. Op{tite principi naodnesuvawe na tie predikati vo polskiot jazik ne se razlikuvaatod onie vo makedonskiot jazik.

5. ZAKLUÔCINajva`nata razlika me|u razgleduvanite jazici se od-

nesuva na sistemot na minatite vremiwa. Sprovedeniot pregledpokaùva deka vo odnos na razvitokot na gramati~kata kategorija‘vreme’ makedonskiot od ednata i polskiot od drugata stranapretstavuvaat dve razli~ni razvojni linii karakteristi~ni zaslovenskata jazi~na teritorija. Polskiot, zaedno so glavninatana taa teritorija, gi eliminira starite “sintetski” minativremiwa i gi zameni so preteritot niknat vrz baza na stariotesse-perfekt. Makedonskiot gi za~uva aoristot i imperfektot,

94

{to go povrzuva so del od drugite ju`noslovenski jazici. Vsu{-nost, gledaj}i go procesot na vremenskata oska, moè da se kaèdeka toj ja zafatil celata teritorija osven dve periferii:luì~kata na severozapad i makedonsko-bugarskata na jugoistok.Vpro~em, na luì~kata, kako i na srpskata i hrvatskata te-ritorija procesot e vo tek.

Se naloùva pra{aweto {to go pottiknalo toj proces odedna strana i {to go spre~uvalo od druga. Glavniot pottikdoa|al, se ~ini, od reorganizacijata na kategorijata ‘vid’. [tomvidot stana karakteristika na oddelni glagolski leksemi, opo-ziciite: aorist ~ imperfekt i svr{eno ~ nesvr{eno dejstvo vozna~itelna mera se poklopile, {to ovozmoì povlekuvawe naedna od tie opozicii. Priroden kandidat za rekonstrukcija nasistemot se pokaà perfektot so negovata dvojna vremenska ori-entacija. Glavnata pre~ka na patot na takvata transformacija nasistemot bila, kako {to se ~ini, interferencijata od strana nadrugite, sosedni indoevropski jazici, koi go za~uvale nasle-deniot razgranet sistem na temporalnite paradigmi; tie ili,kako gr~kiot, go za~uvale “morfolo{kiot” vid, ili – kako al-banskiot ili aromanski na jugot, odnosno germanskiot na sever,deneska vidot go izrazuvaat so leksi~ki sredstva.

Vo makedonskiot jazik relikt na starata sostojba pret-stavuva deneska aoristot od nesvr{enite glagoli, koj poleka sepovlekuva. Od druga strana razvitokot na noviot habere-perfektovozmoìl esse-perfektot da posluì kako materijal za for-mirawe (gramatikalizacija) na kategorijata ‘(non)konfirmativ’.

Pretstojat natamo{ni istraùvawa na makedonskite per-fektni paradigmi so -n-/-t-pridavkata, t.e. tipovite ima jadeno(// e jaden) i ima dojdeno // e dojden – nivniot raspored me|u pre-odnite i nepreodnite glagoli, semanti~kite varijanti zavisni odleksi~koto zna~ewe na glagolot, kontekstite i frekvencijata naupotreba, regionalnata distribucija, stilskite registri. Vopolskiot temporalen sistem otsustvuva perfektot.

Naredna su{testvena razlika me|u makedonskite i pol-skite sostojbi se odnesuva na organizacijata na nefaktivniteparadigmi, za koi temporalnata relacija e od sekundarno zna~ewevo odnos na modalnite distinkcii. Dodeka makedonskiot gorazvil sistemot na kondicionalot, baziran vrz opozicijata: realis ~irrealis, pri {to edna od centralnite funkcii na irrealis, t.e. na

95

conditionalis praesentis e izrazuvawe na pretpostavenite idnidejstva, t.e. funkcija na futur, vo polskiot, kako i vo pove}etodrugi slovenski jazici, nao|ame specijalizirana paradigma(vsu{nost dve paradigmi sprotivstaveni po vidot) ~ija osnovnafunkcija e onaa na futurot. Istovremeno, polskiot potencijal jagubi temporalnata distinkcija. Nieden od dvata jazika nema po-sebna paradigma za izrazuvawe na anteriornost vo idninata,poznata kako futurum exactum.

[to se odnesuva na izrazuvaweto na relativnoto vremerazlikite me|u dvata razgleduvani jazika ne se tolku golemi.Edinstvenata nasledena temporalna paradigma za izrazuvawerelativno vreme, konkretno: anteriornost, t.e. pluskvamperfekt,vo makedonskiot se povlekuva, dodeka vo polskiot toj ve}e eprakti~no zaguben. Polskiot ima sozdadeno dvoelementen sistemna glagolski prilozi, no od druga strana makedonskiot ima pogo-lem asortiman na konstrukcii so glagolska imenka, me|u niv i –deneska marginalnite – konstrukcii bez nadgraden predlo{kipredikat, od tipot: Edno vleguvawe vedna{ me zabeleìja zaizrazuvawe anteriornost + brza posledovatelnost, karakteris-ti~na relacija obi~no izrazuvana so pomo{ na svrzni~kipredikati od tipot na mak. {tom, pol. jak tylko. Sp. go i – pakmarginalen – tipot apsolutni konstrukcii konstituirani od gla-golska pridavka, na pr. U{te ne vlezen, mu se obratija sozamerki..., i sl.

Upotrebata na temporalnite formi vo re~eni~niteargumenti na predikatite od vtor i od tret red ne be{e predmetna analiza vo ovoj tekst.

Kategorija STEPEN

1. OP[TI ZABELE[KI. Ona {to tradicionalno go vi-kame gramati~ka kategorija ‘stepen’ se odnesuva na morfosintak-sata na takanare~enite parametri~ni predikati i pretstavuvagramatikaliziran segment na mnogu po{irokata semanti~kakategorija sporedba.

Sporedbata e edna od osnovnite formi preku koi gozapoznaeme svetot. Koga sme soo~eni so ne{to novo, do sega ne-videno, avtomatski se trudime da go sporedime so ne{to ve}epoznato i na toj na~in da mu najdeme mesto vo na{ata slika nasvetot. Eden od na~inite kako se vr{i sporedba e odmeruvawetona intenzitetot na odredeni priznaci, osobini na sporeduvaniteentiteti. Na pr. so konstatacijata kako Petre e visok mu pripi-{uvame na Petre osobina / predikat ‘visok’, so {to go smes-tuvame vo mnoèstvoto lu|e povisoki od nekoja na{a subjektivnanorma spored koja gi razgrani~uvame mnoèstvata ‘visoki lu|e’nasprema ‘ne-visoki lu|e’, odnosno: go sporeduvame negoviot rastso rastot na drugi na{i poznanici. ‘Rast’ e parametri~en predi-kat, t.e. predikat {to moè da se meri spored opredelen pa-rametar, visinata; sli~ni parametri~ni predikati se i ‘teìna’,‘dolìna’, ‘{irina’, isto i ‘vremetraewe’, a od sferata na setil-nite, vo procesot na sporeduvawe na lu|eto i emotivnite ili in-telektualnite oceni – ‘boja’, ‘golemina’, ‘mekost’..., ‘dobrina’,‘strogost’, ‘qubeznost’..., ‘mudrost’, ‘inteligencija’, ‘ograni~e-nost’..., i sl. Se razbira, me|u tie osobini postojat osnovni zna-~enski razliki, a nivnoto “merewe” ~esto moème da go vr{imesamo preku sporedba, a ne i so pomo{ na konvencionalni edinicina mera, kako ‘metar’, ‘gram’, i sl. Kako {to se gleda, para-metri~nite predikati naj~esto imaat forma na pridavki, iakoima me|u niv i takvi koi se izrazuvaat so glagoli ili so imenki,kako ‘saka’, ‘strada’..., ‘majstor’, ‘ekspert’... i sl.

Sporedbata moè da se vr{i generalizirano, so samataadskripcija na eden parametri~en predikat bez izjasnuvawe koise drugite argumenti na sporedbata, no moè i da sporeduvamedirektno dva ili pove}e eksplicitno imenuvani entiteti. Sp. (a)Petre e visok kako Jovan, (b) Petre e povisok od Jovan, (v)

98

Petre e najvisok od trojcata nas, i sl. Toga{ zboruvame zastepenuvawe na pridavkata visok, ili – na semanti~ki plan – zasporeduvawe na soodvetna grupa entiteti spored parametrot‘rast’, odnosno ‘visina’. Stepenuvaweto ne mora da se vr{i po patna morfolo{ka derivacija, postojat i izofunkcionalni peri-frasti~ni serii, kako na pr. (b) Petre pove}e e zainteresiran zatehnikata od Jovan, (v) Petre najmnogu e zainteresiran zatehnikata od trojcata nas, i sl. I vo dvata slu~aja stepenot naintenzitetot na soodvetniot predikat (a. pozitiv, b. komparativ,v. superlativ) e vo korelacija so sposobnosta na predikatot da vr-zuva odreden broj argumenti: a. eden zadolìtelen i eden fakulta-tiven argument, b. i v. dva zadolìtelni argumenti, pri {to vtori-ot argument vo komunikativna hierarhija ima razli~na forma za-visno od toa dali se raboti za komparativ ili za superlativ. Nemaovde da se zanimavame so takanare~enata apsolutna komparacija odtipot Ana e prekrasna, Tekstot e mo{ne ubav, i sl.

Zna~i: gramati~kata kategorija ‘stepen’ ja regulira mor-folo{kata i sintaksi~kata derivacija na zavisnite formi napridavskite i drugite parametri~ni predikati, t.e. predikatikoi sluàt za izrazuvawe na menliv intenzitet na odredena oso-bina karakteristi~na za nivnite argumenti.

Se naloùva paralela me|u gramati~kata kategorija ‘ste-pen’ i gramati~kata kategorija ‘vid’. I vo dvata slu~aja sme soo~e-ni so regularna morfolo{ka – zboroobrazuva~ka – derivacija kojaoperira vo ramkite na odredena zborovna grupa i – korelirana sosemanti~kata derivacija – go menuva sintaksi~kiot potencijal napredikatot. Se razbira, “operativnoto pole” na kategorijata‘stepen’ e poograni~eno; toa gi opfa}a pred s# pridavskite pre-dikati, t.e. predikati nesposobni za vremenska referencija.

2. [TO ZNAEME ZA KATEGORIJATA STEPEN VOPRASLOVENSKIOT JAZIK. Vo praslovenskiot jazik katego-rijata ‘stepen’ e karakteristi~na za primarnite pridavskipredikati. Od trite ~lenovi na kategorijata prviot, pozitivot(gradus positivus), izrazuva prisustvo na priznakot so intenzitetnad normata tipi~na za soodvetnata grupa entiteti, vtoriot,komparativot (gradus comparativus), mu pripi{uva na entitetot Apogolem intenzitet na priznakot otkolku na entitetot B,tretiot, superlativot (gradus superlativus), nosi informacija deka

99

entitetot A vo mnoèstvoto entiteti za koi stanuva zbor sekarakterizira so najvisok intenzitet na priznakot h .

Na formalen plan komparativot se derivira od osnovata napozitivot so sufiksacija, a superlativot od osnovata na kompa-rativot so prefiksacija. Kako {to pi{uva Mo{iwski: (1984: 236)“W j zyku pras owia skim zanik sufiksalny sposób tworzenia superlatiwu [...]Formy stopnia najwy szego tworzy si przez dodanie do formy stopniawy szego przedrostka naj -, który powsta zapewne przez po czenie przyimkana z partyku i [...] Konstrukcje te wyst puj jednak w tekstach starocerkiew-nos owia skich bardzo rzadko i przede wszystkim jako przys ówki...”

Nekolku pridavski leksemi, onie so posebno visoka frek-vencija, se stepenuvale supletivno, t.e. komparativot se deriviralod druga baza vo odnos na pozitivot. Se raboti za pridavkite velik /velij ~ bol , mnog ~ v štj , dobr / blag ~ lu / u / sul , z ~go , mal ~ m , mil ~ ra (sp. Moszy ski 1984: 236).

Postoele ve}e nikulci na opisnoto stepenuvawe od tipotmak. pove}e talentiran, pol. bardziej utalentowany, i sl. (sp.Moszy ski, loc.cit.).

Zborovnata grupa ‘prilozi’ bila doprva vo formirawe.Najbrojni bile prilozite derivirani od primarnite (nemoti-virani) pridavki i tie moèle da se stepenuvaat po model nanivnite pridavski bazi.

Vtorite argumenti na markiranite po stepen varijanti naparametri~nite predikati (t.e. argumenti koi poso~uvaat vtortermin na sporedbata) se formalizirale kako predlo{ki kon-strukcii vo lokativen padeèn odnos.

3. MAKEDONSKIMakedonskiot sistem na gramati~ki pokzateli na “stepe-

nite“ na sporedba spa|a me|u onie mikrosistemi koi doìvealezna~itelna rekonstrukcija i uprostuvawe pod vlijanie na balkan-skata jazi~na sredina. Edna od posledicite na toa uprostuvawebe{e lesna akomodacija na istite gramati~ki pokazateli na ka-tegorijata ‘stepen’ kon povr{inskite formi na parametri~nitepredikati nezavisno od toa na koja zborovna grupa tie pripa|ale.

100

3.1. OBEM NA GRAMATIKALIZIRANATA INFORMACIJASpomenatata rekonstrukcija na gramati~kite pokazateli

na kategorijata ‘stepen’ na makedonska po~va bila sprovedenarelativno rano. P. Hr. Ilievski (1988: 141-142) priveduva nizaprimeri od spomenicite od 13 v. navamu, pri {to moè da sepretpostavi deka vo razgovorniot naroden jazik tie bile po-frekventni odo{to vo pismeniot starocrkovnoslovenski jazikod makedonska redakcija kade {to s# u{te dominiral nasle-deniot model na komparacija. Istiot avtor, konstatiraj}i dekaistiot formalen model na komparacija vladee vo site jazici-pripadnici na balkanskiot jazi~en sojuz, potekloto na toj modelgo gleda vo balkanskiot latinski (ibid. 144).

Noviot model na stepenuvawe (za koj{to po{iroko }estane zbor vo t. 3.2.) ja eliminira nasledenata sufiksacija nakomparativot (ipso facto i povrzanite so nea brojni morfonolo{-ki alternacii) i ja generalizira prefiksacijata kako sredstvona derivacija na markiranite stepeni: komparativot i superlati-vot. Vo makedonskata varijanta na modelot komparativot i super-lativot se deriviraat so dodavawe soodvetni prefiksi-forman-ti kon formite na pozitivot.

Interesna e zabele{kata na Ilievski deka me|u prviteprimeri na noviot model na stepenuvawe s# do 16 v. dominiraatprilozite (ibid. 143). Go potvrduva toa Pandev (2000: 47) vo svojataanaliza na jazikot na Tikve{kiot zbornik, spomenik od 15 v. Ima-me, zna~i, direktna kontinuacija na sostojbata koja Mo{iwski (sp.pogore, t. 2) ja ocenuva kako praslovenska. Me|u primerite na pri-lo{kite komparativi {to gi priveduva Ilievski brojni se izra-zite-orientiri vo prostor i/ili vo vreme od tipot podol , pozdolu,ponapr , potamo, poskoro..., {to pokaùva deka prefiksalnoto pose zalepuva za prilozi kako sintaksi~ka, a ne kako morfolo{ka(derivirana od pridavki) klasa. Predikativnite konstrukcii sostepenuvani prilozi ovozmoùvaat stepenuvawe, t.e. odmeruvawena intenzitetot na oddelni parametri na glagolite.

Prilo{kite komparativi i/ili superlativi naj~esto se javuvaat kakomodifikatori vo predikatskiot izraz, vo konstrukcii kako podocna dojde,ponapred stoi, poglasno pee, pobrgu tr~a, i sl. Za razlika od pridavkite koise po definicija monoparametri~ni, t.e. izrazuvaat mera na intenzitet naeden parametar, glagolite se naj~esto poliparametri~ni (H moè da skoka

101

povisoko / podaleku..., da ~ita potivko / poubavo... od Y, i sl.). Zna~i, ste-penuvaweto na prilozite ovozmoùva komparacija na glagolskite parametri.

Vo toj kontekst interesna e zabele{kata na B. Koneski(1986: 143), koj od prevodot na Damaskinot priveduva primer sodirekten glagolski komparativ so po- : ponerazum vajut i komentiradeka takvite konstrukcii pretstavuvaat “svojstvo na na{iot jazik”.

Vo sovremeniot makedonski standard prakti~no deneska ne-ma komparativni i/ili superlativni derivati od glagolska i/iliod imenska osnova. Kaj nekoi govoriteli u{te e ìv derivatotposaka ‘pove}e saka’, me|u derivatite od imenski bazi se sre}avaatstepenuvani imenki-epiteti, kako pojunak, pomajstor ‘pogolemjunak, majstor’. Vo dijalektite formaciite od toj tip se po~esti.

Vo zborovnata grupa pridavki prefiksite po- i naj- se{irat i kaj motiviranite leksemi. Perifrasti~nite konstruk-cii od tipot pove}e {etan, pomalku na~itan gi vklu~uvaatglavno motiviranite deverbalni pridavki. Motiviranite pri-davki od imenski bazi, koga se upotrebuvaat so figurativnozna~ewe i so menliv intenzitet, go prifa}aat “regularniot” pre-fiks po-, sp. na pr. pokameno srce nemam sretnato, podrven,bezizrazen tekst nemam ~itano, i sl.

I natamu mnogu pro{irena e derivacijata na prilo{kikomparativi i superlativi ne samo so pridavski, no i so drugitipovi bazi, sp. na pr. pogore, podolu, po-na-desno, ponapred, isoodvetno najgore, najdolu, naj-na-desno, najnapred, i sl.

3.2. EVOLUCIJA NA GRAMATI^KITE POKAZATELICentralna alka vo formalnata transformacija na ka-

tegorijata ‘stepen’ e komparativot. Praslovenskiot komparativ,kako {to spomnavme, bil deriviran po pat na sufiksacija, pri{to soodvetnite sufiksi predizvikuvale golem broj morfo-nolo{ki alternacii. Pominuvawe na balkanskiot model zna~elootfrlawe na sufiksacijata a so nea i morfonolo{kite kompli-kacii i so toa, ipso facto, eliminacija na posebna derivaciska bazana komparativot kako osnova za derivacija na formite na super-lativot. So drugi zborovi: generalizacijata na prefiksnata de-rivacija povle~e i uniformizacija na derivaciskata osnovasekoga{ ramna na osnovata na pozitivot.

102

Vo nekoi zapadnomakedonski govori, pod albansko vlijanie, se sre-}avaat superlativni formi gradeni vrz osnova na komparativot, t.e. tip:najpogolem, i sl.

Postoi obemna literatura posvetena na istraùvaweto kakonoviot komparativen prefiks pose zdobil so taa funkcija. Pra-slovenskiot ja poznaval morfemata po- vo dvojna funkcija na pred-log i na glagolski prefiks, pri {to vo razni nijansi na nejzinotozna~ewe, zavisno od kontekstot, se pojavuvalo zna~eweto na mera:mera za vreme, mera za prostorno rastojanie, isto i mera za intenzi-tetot na toj ili drug parametar – verojatno tuka treba da se baraatnikulcite na komparativnata funkcija (sp. i Ilievski, op.cit. 144).

Drug eden ~ekor na patot kon uprostuvaweto na makedon-skiot sistem na stepenuvawe e otklonuvaweto na nasledeniot su-pletivizam – re~isi kaj site supletivni pridavski paradigmi segeneralizirala osnovata na pozitivot, sp. dobar, podobar, naj-dobar; mal, pomal, najmal... i – se razbira – golem, pogolem, naj-golem; lo{, polo{, najlo{, itn. vo seriite kade {to soodvetniotpridavski predikat se zdobil so nova osnova i vo pozitivot; os-tana samo supletivnata prilo{ka serija: mnogu ~ pove}e, najmnogu.

Perifrasti~no stepenuvawe od tipot pove}e sklon kon nas-tinkite, najmnogu {etan, i sl. dosta e retko i – kako {to ve}ekaàv pogore, vo t. 3.1. – naj~esto se sre}ava kaj glagolskite pridavki,odnosno kaj adjektivizirani participi. Notabene, del od avtorite inovoto, “balkansko” prefiksno stepenuvawe go narekuvaat “opisno”.

Argumentskite izrazi na parametri~nite pridavski pre-dikati se oformuvaat soodvetno so kako vo pozitivot, so od,eventuelno otkolku vo komparativo, i so me|u odnosno so drugiprostorni predlozi koi zna~at inkluzija vo superlativot.

4. POLSKIDodeka spored makedonskata gramati~ka tradicija stepe-

nuvaweto se obrabotuva vo ramkite na fleksijata na pridavkitei/ili prilozite, spored polskata tradicija soodvetnata infor-macija pretstavuva segment od zboroobrazuva~kiot sistem. Jasovde – ostanuvaj}i vo ramkite na morfosintaksi~kata pers-pektiva na opisot – se priklonuvam kon makedonskata tradicija,a glavniot argument (pokraj visokata regularnost na procesot)mi e izmenata na sintaksi~kiot potencijal na markiranite for-mi na kategorijata ‘stepen’ vo odnos na nemarkiraniot pozitiv.

103

Inaku, polskiot niz celata svoja istorija “ostana veren”na praslovenskiot sistem na stepenuvawe. Izmenite se minimal-ni i se sveduvaat glavno na raspredelba na sufiksite na kompa-rativot, so {to nema ovde da se zanimavame.

4.1. OBEM NA GRAMATIKALIZIRANATA INFORMACIJAPolskiot gi kontinuira vo toj pogled praslovenskite sos-

tojbi. Nema pro{iruvawe na drugite, ne deadjektivni prilozi,nitu na motiviranite pridavki, ili pak na imenkite. Motivi-ranite pridavki, me|u niv najfrekventnite glagolski pridavki,se stepenuvaat opisno so pomo{ na prilozite bardziej, nabardziej,sp. na pr. zm czony, bardziej zm czony, najbardziej zm czony;utalentowany, bardziej utalentowany, najbardziej utalentowany, i sl.Ponekoga{ izborot me|u sintetskoto i analiti~koto, perifras-ti~no stepenuvawe moè da ima semanti~ka motivacija – naj~estotoa se slu~uva koga govoritelot ~uvstvuva potreba da go istaknetokmu povisokiot intenzitet na parametarot za koj stanuva zbor,a toa se postignuva tokmu so vnesuvawe na akcentogeniot prilogkako pokazatel, mesto sufiks ili prefiks nesposoben da nosiretori~en akcent, sp. na pr. Przecie mówi ci, e j zyk X-a jestbardziej wulgarny (mesto: wulgarniejszy) ni j zyk Y-a, i sl.

4.2. EVOLUCIJA NA GRAMATI^KITE POKAZATELII ovde izmenite ne se golemi. Ako ja ostavime na strana

sporadi~nata redistribucija na komparativnite sufiksi, cen-tralen problem pretstavuva evolucijata na prefiksot na super-lativot. Imeno, vo staropolskite spomenici toj naj~esto glasina:-; alternacijata na:- ~ na:j- e ìva s# do po~etokot na 18 v. (sp.Klemensiewicz 1981: 308-309); ako ja prifatime goreprivedenata (t.2.), etimologija na superlativnoto *naj- predloèna od Mo{iw-ski, toga{ staropolskoto na: go pretstavuva ednostavno stariotpredlog/prefiks bez dodadena partikula.

Nasledeniot supletivizam dobro se pazi, sprovedena e samo se-lekcija na koristenite pridavski osnovi, sp. du y : wi kszy, najwi kszy;ma y : mniejszy, namniejszy; dobry : lepszy, najlepszy; z y : gorszy, najgorszy.

104

Gore ve}e spomnav deka kako perifrasti~ni pokazateli nastepenot se koristat prilozite bardziej, najbardziej derivirani odbardzo ‘mnogu, mo{ne’.

Argumentskite izrazi do pridavskite parametri~ni pre-dikati se formiraat soodvetno so jak (+ morfolo{ki nominativ)vo pozitivot, od (+ morfolo{ki genitiv) ili ni (+ morfolo{kinominativ) vo komparativot i mi dzy (+ mofolo{ki instrumen-tal), ród (+ morfolo{ki genitiv) ili drugi “inkluzivni” pros-torni predlozi vo superlativot.

5. ZAKLUÔCI‘Stepenot’ e edna od tie kategorii kade {to balkanskoto

vlijanie dovelo do zna~itelno uprostuvawe na sistemot na gra-mati~kite pokazateli. Edna od najva`nite posledici bilamo`nosta istite tie pokazateli da se {irat na parametri~nitepredikati oformeni vo ramkite na drugite zborovni grupi, a nesamo nemotiviranite pridavki i deadjektivnite prilozi. Kakorezultat na toj proces makedonskite prostorni i temporalniprilozi od najrazli~no poteklo deneska imaat regularni poka-zateli na odnosnite parametri, dodeka kaj imenkite i glagolitesoodvetnite formi so standardizacijata na jazikot se na{lenadvor od standardnata norma.

Toa {to vo makedonskiot sistem go ovozmoùva pre-fiksalniot na~in na derivacija na komparativot i superlativot,t.e. lesnoto {irewe na regularnite pokazateli na kategorijata‘stepen’ kaj sekundarno motiviranite prilozi i pridavki, toa napolskata po~va e kompenzirano so relativno popro{irenataopisna komparacija so prilozite bardziej i najbardziej Komparaci-jata in minus – pri otsustvo na antonimi – i vo dvata jazika se vr-{i opisno, sp. na pr. mak. interesen, pomalku interesen, naj-malku interesen, pol. ciekawy, mniej ciekawy, najmniej ciekawy, i sl.

Ne postojat gramati~ki pokazateli koi bi dozvolile da sesignalizira osnovnata semanti~ka razlika me|u dve klasi para-metri~ni predikati, onie koi gi odmeruvaat fizi~kite paramet-ri i onie za izrazuvawe psihi~ki parametri. Kako {to dokaàaVje`bicka (1972) i Boguslavski (1975), konstatacijata od tipot :H e povisok od Y... moème da ja prodolìme ...no dvajcata seniski, dodeka konstatacijata: H e poaroganten od Y nosi im-plikacija deka i dvajcata se arogantni, i sl.

Kategorija PADE@

1.OP[TI ZABELE[KI. Za razlika od site dosega raz-gledani kategorii koi imaat ednozna~na semanti~ka inter-pretacija (t.e. postoi jasna korelacija me|u gramatikaliziranatasemanti~ka informacija i nejzinite formalni pokazateli),pojdovnata semanti~ka motivacija na kategorijata ‘pade`’ os-tanuva vo sferata na hipotezite, dodeka nejzinite ~lenovi, de-neska prisutni vo jazicite {to n# interesiraat ovde, moàt da seinterpretiraat samo preku nivnite sintaksi~ki funkcii. Vpro-~em, kako sintaksi~kata interpretacija na kategorijata ‘pade`’,taka i hipotezata za nejzinata primarna semanti~ka motivacija{to }e ja pretstavime ovde, e prili~no neortodoksna.

Spored utvrdenata tradicija vo gramati~kite opisi naindoevropskite jazici, pod ‘pade`’ se podrazbira morfolo{kaforma na imenkata i na drugite “imenski” (nominalni) leksemi,menliva zavisno od nivnata sintaksi~ka funkcija i pozicija.Ovde pod pade` podrazbiram SINTAKSI^KI ODNOS ME\UIMENSKATA SINTAGMA I NEJZE NADREDENATA SIN-TAKSI^KA KONSTRUKCIJA, bilo da e toa predikatski izrazili druga imenska sintagma. So takvata definicija postignuvamkoherenten opis na pade`nite odnosi kako vo takanare~enitesintetski jazici kako {to e polskiot (vo koi dominiraat morfo-lo{ki kategorijalni pokazateli na padeòt), taka i vo takana-re~enite analiti~ki jazici kako {to e makedonskiot (vo koi do-miniraat sintaksi~ki kategorijalni pokazateli). Vredi da sepodvle~e deka – soglasno so gornata formulacija – razlikatame|u dvata jazika {to se odnesuva do tipot na kategorijalnitepokazateli e od kvantitativen, a ne od kvalitativen karakter:site tie se realiziraat na morfosintaksi~ko nivo, koe inaku voceliot ovoj tekst e nivoto na koe go vr{ime formalniot opis nagramati~kite kategorii.

Neortodoksna e i hipotezata vrz koja se temeli mojatasemanti~ka interpretacija na kategorijata ‘pade`’ kako celina ina nejzinite oddelni ~lenovi. Se raboti za edna ANTROPO-CENTRI^NA HIPOTEZA. Imeno, uverena sum deka pade`niotsistem primarno se temeli vrz opozicijata me|u personalnite i

106

nepersonalnite (sekundarno: ìvi vs neìvi) referenti na sood-vetnite imenski sintagmi (t.e. u~esnici na nastanite odrazeni vosoodvetnite aktualizirani propozicii), i – duri vo sledniot~ekor – vrz lokalizacijata na tie nastani. Zna~i, imame rabotaso gramatikalizacija na semanti~kite kategorii ‘ÔVEK’ i‘PROSTOR’, tokmu vo takov redosled.

Padeòt e nesamostojna, zavisna kategorija. Taa ne ja zbo-gatuva propozicijata so nova informacija na semanti~ki plan.Informacijata gramatikalizirana preku kategorijata ‘pade`’pretstavuva, vsu{nost, eksplicitacija (objasnuvawe) na infor-macijata sodràna vo predikatot {to ja konstituira propozici-jata, t.e. eksplicitacija na barawata {to predikatot im gi posta-vuva na svoite argumenti. Za da ja doobjasnam poslednata formu-lacija, a so toa i predloènata semanti~ka hipoteza, mora da seposluàm so nekolku primeri, kako i da postavam nekolkuogradi.

Kako {to proizleguva od gorere~enoto, na formalen plannositelot na kategorijata pade` e imenskata sintagma. Zna~i,zboruvaj}i za padeì zboruvame za formalna realizacija na pro-pozicii konstituirani od predikati ~ii argumenti (site ilibarem del od niv) na povr{inata na tekstot imaat oblik naimenski sintagmi. So drugi zborovi: vo centar na na{eto vni-manie se takanare~enite predikati od prv red ~ii argumenti giimaat za referenti materijalnite delovi na svetot. Nastanite(procesite, sostojbite, situaciite...) odrazeni vo propoziciikonstituirani od takvi predikati obi~no imaat dva-tri, poretkosamo eden, po isklu~ok – ~etiri u~esnici (t.e. predikatite imaatod eden do ~etiri argumenti). Mojata pretpostavka glasi dekapadeìte go odrazuvaat karakterot i komunikativnata hierar-hija na tie u~esnici, t.e. imame soodvetno: pade` rezerviranprimarno za prviot ~ovek vo hierarhijata (Nominativ), pade`rezerviran za vtoriot ~ovek (Dativ), pade` rezerviran za prviotnepersonalen / neìv (ili tolkuvan kako nepersonalen / neìv)materijalen predmet (Akuzativ), pade` rezerviran za vtoriotmaterijalen predmet (Instrumental), i najposle pade` za ‘mesto’,t.e. za imenskata sintagma koja ja opredeluva prostornata lo-kacija na nastanot (Lokativ) i koja, od svoja strana, se pojavuva vopove}e varijanti zavisno od perspektivata vo koja avtorot natekstot go sogleduva nastanot; oddelnite varijanti obi~no doa-

107

|aat do izraz preku razli~ni dopolnitelni prostorni PRED-LO[KI predikati. Pokraj klasi~niot nasleden inventarpadeì, }e zboruvame i za PREDIKATIV podrazbiraj}i pod tojtermin imenski del od prirokot pretstaven so imenska sintagma,kako na pr. vo Jane e dobar ~ovek, i sl. Tolku za na~inot kako gitolkuvam pade`nite odnosi {to gi povrzuvaat imenskite sin-tagmi so predikatskiot izraz. Hierarhiziran odnos me|u dveimenski sintagmi za mene e GENITIV so celoto karakteristi~-no za nego bogatstvo na semanti~ki varijanti koi pomagaat nekojobjekt (“del od svetot”) da se definira preku odnosot kon nekojdrug popoznat / komunikativno povaèn, porelevanten objekt.

Eve nekolku primeri kako izgleda “na delo” primenata napretstavenata pojmovna i terminolo{ka mreà. Relativno ed-nostavniot predikat ‘spie’ implikuva eden ìv / personalenu~esnik na “nastanot” i toj e referent na nominativna argument-ska sintagma, na pr. Spijam (‘jas = govoritelot’), Jane spie, itn.Vo zavisna dijateti~ka varijanta istiot glagol izrazuva drug,posloèn predikat (ne{to kako ‘~uvstvuva potreba da spie’) kojgo “premestuva” u~esnikot na nastanot na poniska komunikativnapozicija i argumentskata sintagma se ostvaruva vo Dativ, sp. Mise spie, Na Jane mu se spie, itn. Sp. gi i slednite re~enici sodvoargumentniot predikat ‘gleda’: Jane ja gleda slikata naspre-ma Jane ja gleda Ana – vo vtorata re~enica akuzativniot argumentima za referent ~ovek, no toj ~ovek e protolkuvan kako ‘objektkoj se gleda’ {to ne gi aktivira negovite “~ove~ki sposobnosti”.Najposle sp. u{te nekolku re~enici so razli~ni lokativni sin-tagmi, kako na pr. Odam v grad i Idam od grad, kade {to infor-macijata za lokacija na nastanot (vo slu~ajot ‘pravecot na dviè-we’) ja nosat zaedno glagolskiot i predlo{kiot predikat, naspre-ma na pr. Stojam pred ku}ata i Stojam zad ku}ata, kade {toinformativnoto / komunikativnoto teì{te e vrz predlozite.

Vrz pogore pretstavenata pretpostavena prototipska in-terpretacija na padeìte se naslojuvaat brojni sekundarni kon-strukcii nastanati ili po pat na semanti~ka derivacija, ili popat na metaforizacija na oddelnite pade`ni odnosi. Tie jazatemnuvaat slikata i – kako {to rekov – ostanuvame vo sfera nahipotezite. Taka na pr. vo procesot na jazi~nata komunikacijamnogu ~esto zboruvame za situacii bez u~estvo na ~ovekot, kakona pr. Knigata se nao|a na masata (bidej}i nekoj ja stavi tamu,

108

{to vo momentot e irelevantno), ili Polskite Tatri se nao|atna jugot na zemjata (bidej}i taka konvencionalno se orienti-rani na{ite geografski sfa}awa odrazeni na kartite), i sl. Sp.gi i klasi~nite metafori od tipot âsovnikot brza ili Vozotdocni, ili metaforizacija na prostornite odnosi konvencio-nalno kodirana vo na~inot na izrazuvawe sporedbi: povisok od...kako podaleku od..., ili najvisok me|u... kako smesten me|u..., i sl.

Od gorekaànoto proizleguva deka zboruvaj}i za katego-rijata PADE@, vo glavite posveteni na pregledot na gramati-kaliziranata informacija }e zboruvame za sintaksi~kata pade`-na paradigma i za tendenciite kon ekspozicija ili neutra-lizacija na izvesni semanti~ki distinkcii vo taa paradigma,dodeka vo glavite posveteni na evolucijata na kategorijalnitepokazateli }e stane zbor za evolucijata na na~inite na akomo-dacija na imenskite sintagmi kon nadredeni sintaksi~ki edinicivo zavisnost od funkcionalnata optovarenost na tie sintagmi.

Po{iroko za ovde pretstaventa teorija na padeòt sp.Topolinjska 1996; sp. isto taka: Topolinjska, Anthropocentric case theory:how are humans coded in the discourse (vo pe~at).

2. [TO ZNAEME ZA KATEGORIJATA PADE@ VOPRASLOVENSKIOT JAZIK. Vo prethodnite glavi, posvetenina takanare~enite verbalni kategorii: vid, na~in i vreme, kogastanuva{e zbor za na{ite aktuelni znaewa za sostojbite vo pra-slovenskiot jazik, naj~esto se sluèv so rekonstrukcija pret-stavena vo vovedot na slovenskata filologija od L. Mo{iwski(Moszy ski 1984). Ne mi e poznata nekoja ponova, poseopfatna ipodobro osmislena sinteza. Privlekuva vnimanie deka vo trudotna Mo{iwski, koj na drugite gramati~ki kategorii im posvetuvaposebni glavi, problematikata na kategoriite PADE@ i ROD nee izdvoena kako takva, tuku se obrabotuva vo glavata naslovena:osnovi na praslovenskiot deklinaciski sistem. Se naloùvaobjasnuvaweto deka avtorot na toj na~in go signalizira relativ-no poniskiot rang na dvete kategorii koi od dene{na glednato~ka nemaat ednozna~na semanti~ka interpretacija. Praslo-venskite pade`ni paradigmi se prikaàni isklu~ivo od glednato~ka na nivnata morfolo{ka struktura i sledstveno razbienise spored zborovnite grupi soodvetno so imenskiot i/ili sopridavskiot tip na deklinacija. Funkcionalnite elementi na

109

tie paradigmi go so~inuvaat poznatot inventar: Nominativ, Ge-nitiv, Dativ, Akuzativ, Instrumental i Lokativ, sredeni kako voklasi~nite gramatiki. Vo ramkite na istata tradicija i istata“morfolo{ka” logika, pokraj Nominativ kako nezavisen padeòdbeleàn e i Vokativ za koj{to vo ovoj na{ tekst }e stane zborpodolu, vo glavata posvetena na lategorijata LICE.

A eve kako Mo{iwski gi prikaùva sintaksi~kite funk-cii na oddelnite pade`ni formi (op.cit. 218-219) spored sostojbi-te registrirani vo najstarite starocrkovnoslovenski spomenici:– NOMINATIVOT e opredelen kako pade` (a) na subjekt-vr{itel na dejstvoto, i – sekundarno – kako pade` (b) na pasivensubjekt;– na GENITIVOT mu se pripi{uvaat pove}e funkcii: adverba-len genitiv e opredelen (a) kako pade` na direkten objekt (kajnekoi glagoli) i/ili zamena za akuzativ kaj negirani glagoli;adnominalen genitiv vr{i (b) posesivna funkcija, ili (v) parti-tivna funkcija, ili (g) ozna~uva poteklo. Odbeleàn e i taka-nare~eniot (d) ekvativen genitiv;– DATIVOT e opredelen kako (a) pade` na indirekten objekt, kajnekoi glagoli i (b) pade` na direkten objekt, i najposle kakosposoben – vo adnominalna pozicija – da vr{i posesivnafunkcija i/ili da izrazuva pripadnost;– AKUZATIVOT e opredelen kako pade` na direkten objekt kajpreodnite glagoli;– INSTRUMENTALOT e opredelen kako pade` (a) na instru-mentot (orudie) ili (b) na vr{itel na dejstvoto vo funkcija na~ovek-orudje, vo retki slu~ai i (v) kako pade` na objektot;– LOKATIVOT bez predlog e retka pojava, moèl da se pojavikaj nekoi glagoli so prefiksot pri-.

Site navedeni funkcii, kako {to spomnav pogore, seilustrirani so primeri od starite crkovnoslovenski spomeniciod kanonskiot, kirilometodievski period. Ako gi ostavime nastrana pretpostavenite dijalektni razliki na praslovenskatateritorija, od edna strana, i eventuelnite direktni kalki na gr~-kite konstrukcii, od druga, pretstavenata mreà pade`ni funk-cii moème da ja prifatime kako pojdovna to~ka pri razgleduva-weto na makedonskite i polskite sostojbi.

Vredi u{te da se potsetime deka (a) navedenite ~lenovi nakategorijata ‘pade`’ vo site svoi funkcionalni varijanti imale –

110

spored opisot – isklu~ivo morfolo{ki pokazateli i (b) dekapraslovenskiot nasledil od praindoevropskiot cel sistem pa-de`ni paradigmi so razli~na morfolo{ka struktura i razli~nimnoèstva nastavki – pokazateli na pade`nite odnosi. Celiottoj sistem evoluiral i delumno formalno se uprostuval u{te napraslovenska po~va, a evolucijata odela vo pravec na ot-stapuvawe od ~isto fonolo{ki motivirani morfolo{ki krite-riumi vo podelba na deklinaciskite tipovi i nivnoto potesnopovrzuvawe so distinkcii na gramati~kiot rod (sp. Moszy ski1984: 213).

Ne go razgleduvam ovde nasledeniot i dopolnuvan na pra-slovenska po~va inventar predlozi koi – spored teorijata {toovde ja primenuvam – pretstavuvale pokazateli na oddelni vari-janti na lokativniot odnos.

3. MAKEDONSKIEdna od prvite pozicii vo spisokot na “balkanizmi”, t.e.

strukturnite karakteristiki koi vo balkanskite slovenski jazi-ci, makedonskiot i bugarskiot, se pojavile pod vlijanie na ne-slovenskata balkanska sredina e “gubeweto na deklinacijata”,t.e. gubeweto na morfolo{kite pokazateli na pade`nite odnosi.Pod ovoj naslov se porazbira dolg sukcesiven proces na pre-nesuvawe na pokazatelite na pade`nite odnosi od morfolo{kona morfosintaksi~ko nivo, {to go napravi celiot sistempotransparenten i kako takov podobro adaptiran za funkcioni-rawe vo mnogujazi~nata balkanska sredina. Vo tekot na toj procesna formalna transformacija na strukturata na prostata re~e-nica ne se gubi informacijata gramatikalizirana vo pade`nataparadigma, no ne retko doa|a do redistribucija na oddelni sin-taksi~ki funkcii na imenskite sintagmi.

3.1. OBEM NA GRAMATIKALIZIRANATA INFORMACIJA.Sledej}i go procesot na funkcionalna reorganizacija na

makedonskiot padeèn sistem, ne smeeme da zaboravime dekaprakti~no se raboti za reorganizacija na celiot sloèn sistemna takanare~enite nominalni gramati~ki kategorii koj pokrajkategorijata PADE@ gi opfa}a i kategoriite ROD, BROJ iOPREDELENOST. Imeno, pod nominalni kategorii podrazbi-

111

rame kategorii so gramati~ki pokazateli ~ij nositel e imenska-ta sintagma.

Dodeka vo verbalniot sistem oddelnite kategorii obi~noimaat svoi diskretni segmentalni pokazateli, vo nominalniotsistem pokazatelite ~esto se polifunkcionalni, vo smisla dekaopsluùvaat pove}e kategorii, t.e. – so drugi zborovi – kumu-liraat pove}e kategorijalni funkcii. Kako {to spomnav gore, vopraslovenskiot period se zasili vrskata me|u kategoriite napadeòt i na gramati~kiot rod. Vo evolucijata na pade`niteodnosi vo makedonskiot jazik do izraz dojde tesnata vrska me|ukategoriite na padeòt i na opredelenosta razbrana kako re-ferencijalna karakteristika na aktualizirana imenska sintagma(sp. podolu vo glavata posvetena na kategorijata opredelenost).Imeno, makedonskiot nominalen sistem e reorganiziran sporedtoa dali poimite imenuvani od strana na imenskite sintagmi sevo dadeniot kontekst upotrebeni referencijalno ili bezreferencija, a ako se upotrebeni referencijalno – dali nivnitedenotati poso~uvani vo tekstot se ednozna~no identifikuvani zaavtorot (i adresatot) na toj tekst ili samo kontekstualnoindividualizirani (specificirani). Sledstveno, zboruvaj}i zakategorijalnite pade`ni paradigmi vo sovremeniot standardenmakedonski jazik, vo prv ~ekor gi delime na /+ opredeleni/ i /-opredeleni/, kade {to /+ opredeleni/ zna~i: ‘koi poso~uvaatidentifikuvani referenti’. Vo natamo{niot tekst }e sepotrudam da odgovoram na pra{aweto kako spomenatata re-organizacija na sistemot vlijaela vrz distribucijata na “pa-de`nite” funkcii {to (spored inventarot pretstaven gore voparagrafot 2. ) im gi pripi{uvame na praslovenskite “morfo-lo{ki” padeì.

Kako prv ~ekor vo klasifikacijata na pade`nite odnosise naloùva podelbata na onie koi gi vr{at adverbalnite i oniepovrzani so adnominalnite funkcii. Vo evolucijata na make-donskiot (i po{iroko: balkanskiot) padeèn sistem taa podelbase pokaùva mnogu su{testvena. So drugi zborovi: sintaksi~katapozicija (odnosot na neposredna zavisnost) na imenskata sintag-ma e povaèn kriterium na klasifikacija otkolku morfolo{-kiot oblik na sintagmata. I – vo u{te poinakva formulacija –identi~nosta na morfolo{kiot oblik pri razli~na sintaksi~ka

112

pozicija ne smee da se tolkuva kako paradigmatski sinkretizam.So tie ednostavni na~ela }e se vodime vo pretstojniot pregled.

ADVERBALNA POZICIJA:Nominativot vo makedonskiot sistem si ja ~uva nasle-

denata pozicija na “nezavisen” pade`, {to zna~i deka imenskatasintagma (IS) vo nominativen odnos e kongruentna po broj i rodso predikatskiot izraz. Nominativnata sintagma (ISN) goposo~uva prviot argument implikuvan od strana na soodvetniotpredikat, t.e. argumentot smesten najvisoko vo komunikativnatahierarhija na propozicijata. Nominativot e primarno (vo os-novnata, aktivna dijateza) pade` na vr{itelot na dejstvoto(primarno: prviot ~ovek-u~esnik vo nastanot), {to ne go is-klu~uva negovoto pojavuvawe vo drugi ulogi vo sekundarnitedijateti~ki konstrukcii (sp. podolu vo glavata posvetena nakategorijata dijateza). Pretstavenata funkcionalna karakteris-tika statisti~ki naj~esto ja stava ISN vo funkcija na tema (to-pik) na aktualiziranata propozicija i ja smestuva pred predikat-skiot izraz, a toa re~isi bez isklu~ok ja markira kako /+ oprede-lena/, t.e. ~lenuvana. Sledej}i ja evolucijata na makedonskata re~e-nica vo ponoviot period, odbeleùvame zacvrstuvawe na pravilo-to deka inicijalno postavenata ISN se pojavuva so ~len. Od drugastrana, smestena desno od predikatskiot izraz ISN funkcionirakako rema (del od remata) i obi~no se pojavuva bez ~len.

Akuzativot ja ~uva vo makedonskiot tekst nasledenatafunkcija na direkten objekt pri tranzitivnite glagoli, me|utoavo rezultat na pojavuvaweto na nekolku novi tendencii vo tekotna razvitokot na makedonskiot padeèn sistem frekvencijata naISA zna~ajno se zgolemi vo odnos na pretpostavenata prasloven-ska situacija. Se raboti, glavno, za dve tendencii. Prvata, raz-birliva vrz fonot na drasti~noto ograni~uvawe na morfolo{-kata menlivost na imiwata, pred s# na imenkite, e tendencija vosite dvoargumentski konstrukcii vtoriot argumentski izraz dase ostvaruva kako ISA, t.e. kako prv, najvisok vo komunikativna-ta hierarhija me|u takanare~enite “zavisni” padeì. Morfolo-{kata redukcija go promovira akuzativot do rang na takanare-~eniot casus generalis, t.e. morfolo{ki oblik koj gi poklopuva /prezema site sintaksi~ki funkcii na zavisnite padeì. Taka napr. imame deneska konstrukcii kako go {etam poleto, go skokam

113

endekot, go izoduvam patot so promocija na “stariot” lokativ,ili pak konstrukcii kako ja vladeam dràvata so promocija nainstrumentalot. Ne{to poinakva e situacijata so dativot kako /+personalen/ pade`: ponovite konstrukcii kako go sudat ~ovekotili ja sovetuvam devojkata semanti~ki se razlikuvaat od musudat na ~ovekot, $ sovetuvam na devojkata... – vo prvitevtoriot /+ personalen/ argument e spu{ten do uloga na objekt nadejstvoto, dodeka vo vtorite toj ja ~uva svojata “~ove~ka” uloga napartner vo procesot. Vtorata tendencija se sostoi vo pretvorawena primarno nepreodnite glagoli vo preodni kauzativi (t.e.pretvorawe ednoargumentni vo dvoargumentni predikati) pomodelot }e te umram mesto }e te ubijam, go zaginav klu~otmesto go zagubiv klu~ot, i sl. Treba i da se pamti dekamorfolo{kiot genitiv po negacija isto taka e pozicionavarijanta na akuzativ, a so gubewe na genitivnata morfolo{kaforma ja snema i taa formalna varijacija.

Podetalno za {ireweto na akuzativniot odnos na smetkana drugite zavisni padeì sp. vo Topoliwska 2000, 11-48.

Vtor vaèn problem povrzan so statusot na akuzativniotodnos e strogata gramatikalizacija na razlikata me|u /+ opre-deleni/ i /- opredeleni/ akuzativni sintagmi. Imeno, formalnatarazlika me|u niv se sostoi ne samo vo prisustvoto ili otsustvotona ~lenot, tuku i vo zamenskata reduplikacija na /+ opredele-nite/ ISA (sp. podolu paragraf 3.1.). Sledstveno, se postignuvapogolema elasti~nost na linearizacijata i pove}e strategii zatopikalizacija.

Dativot ja ~uva nasledenata funkcija na indirektenobjekt, no ja zagubi lokativnata funkcija, t.e. poso~uvawe naobjektot kon koj{to e naso~eno dvièweto (tip: se bliì na...mesto dene{noto se bliì kon..., (sp. Intencijalno-sintaksi~kire~nik... I, 1992), kako i funkcijata na beneficiensot vokonstrukciite kako *raboti nekomu, t.e. ‘za nekogo’, i dvete vopregledot na Mo{iwski (sp. pogore paragraf 2.) oceneti kakofunkcija na direkten objekt. [to se odnesuva do starata ad-nominalna funkcija na morfolo{kiot dativ “za izrazuvawepripadnost” – spored ovde prifatenite kriteriumi taa spa|a vofunkcionalnata zona na genitivniot padeèn odnos i tamu }e jarazgledame (sp. podolu).

114

Gore (paragraf 1.) go ocenivme dativot kako pade` na vtor~ovek – u~esnik na nastanot. Statisti~ki toa e naj~estatafunkcija {to ja izrazuva indirektniot objekt, kako vo (mu) davana..., (mu) objasnuva na..., (mu) se ~udi na... – podetalen pregled natipovite na trovalentni glagoli spored {emata N – A – D sp. voTopoliwska 1988. Dativot e isto taka pade` na imenskata sin-tagma koja go poso~uva personalniot argument vo takanare~enitebezagensni konstrukcii so blokirana pozicija na ISN, kako vona H mu se spie, ...mu studi, ... mu e zdodevno, i sl. Kako {to segleda od primerite, opredelenata imenskata sintagma koja goizrazuva indirektniot objekt, t.e. opredelenata dativna imenskasintagma redovno se pojavuva so zamenskata replika.

Instrumentalot ja ~uva nasledenata funkcija na poso~u-vawe na vtor neodu{even materijalen predmet, naj~esto instru-ment ili – po{iroko – sredstvo so pomo{ na koe se vr{i dej-stvoto. Vtorata funkcija prisutna vo starite spomenici, onaa navr{itel na dejstvo vo pasivnite konstrukcii, e zagubena zasmetka na edna od deriviranite lokativni relacii dominiranaod predlogot od (strana na) ...

Vo tekot na rekonstrukcija na makedonskiot padeèn sis-tem vo funkcionalnata zona na instrumentalot pokraj stariotbespredlo{ki instrumentalis instrumenti se na{ol i takanare~eniotsocijativen instrumental so specijaliziraniot predlog so < *s ,kako vo razgovara so..., igra so..., sorabotuva so... i negovitenegirani varijanti so predlogot bez.

Lokativot gi pokriva site prostorni relacii so pomo{ naspecijalizirani predlo{ki predikati. Kako {to pokaàvme po-gore, nekoi lokativni konstrukcii vo sovremeniot makedonskistandarden jazik konkuriraat so akuzativnite konstrukcii.

Argumentskite lokativni konstrukcii naj~esto se javu-vaat kako /+ opredeleni/, dodeka lokativnite konstrukcii koi se/- opredeleni/ klonat kon prilo{ka upotreba.

Predikativot ozna~uva odnos me|u imenskata sintagma vofunkcija na takanare~eniot imenski prilog i (a) pomo{niot gla-gol koj ja pridruùva vo soodvetniot predikatski izraz, i (b)ISN koja go poso~uva nositelot na osobinite imenuvani so ISP.ISP e ex definitione upotrebena nereferencijalno.

Sumiraj}i moème da kaème deka so tekot na vremeto voadverbalnata pozicija vo makedonskiot jazik se formirale dve

115

pade`ni paradigmi kontrolirani od strana na referencijalnatakarakteristika na imenskata sintagma, t.e. na pragmati~katagramatikalizirana kategorija / +/- OPREDELENOST /. Voramkite na soodvetnite dve paradigmi natamo{nite, isklu~ivoformalni, razliki se povrzani so gramati~kata kategorija ROD.Tabelaren pregled na paradigmite sp. podolu, vo paragrafot 3.2.

ADNOMINALNA POZICIJA:Genitivot go tolkuvame kako padeèn odnos koj gi opfa}a

site relacii vo koi referentot na edna imenska sintagma seopredeluva (identifikuva, individualizira...) preku negoviotodnos kon referentot na edna druga imenska sintagma. Tukaspa|aat site nasledeni relacii koi Mo{iwski vo svojot pregledgi kvalifikuva soodvetno kako poseduvawe (genetivus possessivus),pripadnost, poteklo (gen. originis), isto i gen. partitivus, gen.qualitatis, gen. comparationis, itn. Interesen obid za semanti~kainterpretacija i klasifikacija na tie relacii sp. vo L. Mit-kovska 2003.

Poziciona varijanta na genitivniot padeèn odnos vo se-manti~koto pole na relaciite na srodstvo pretstavuvaat osta-tocite od adnominalniot morfolo{ki dativ – vo standardniotmakedonski jazik toa se zamenskite posesivni klitiki vo kons-trukciite kako majka mi, brat mu, i sl.

Vo del od zapadnomakedonskite dijalekti, (vo koi se ~uvaat os-tatocite od morfolo{kiot dativ kaj sopstvenite imiwa) do den dene{enpostojat konstrukcii kako Jon~etu ènata, i sl. (Vidoeski 1999: 177).

Vo centarot na semanti~koto pole na genitivniot odnos se nao|aattri najfrekventni relacii: poseduvawe (kolata na Ana), srodstvo (sestra$ na Ana) i del ~ celina (kosata na Ana). Privlekuva vnimanie deka sitetie me|u drugo, pove}e ili pomalku marginalno zavisno od idiolektot nagovoritelot, moàt da se prenesuvaat i so predlo{kata konstrukcija sopredlogot od (knigata – dobiena / napi{ana – od Ana, vnukata od sestra $na Ana, vratata od pe~kata....). Takvoto {irewe na edna od lokativnitekonstrukcii dozvoluva, sugerira mo`nost za izdvojuvawe na ADNO-MINALEN ABLATIVEN ODNOS, ne bez vlijanie na balkanskotookruènie. Stariot morfolo{ki ablativ do den dene{en e ìv voalbanskiot jazik, a edna od negovite glavni pozicii i funkcii e tokmuadnominalnata.

Tuka zavr{uva pregledot na inventarot i na glavnitefunkcii na pade`nite odnosi vo dene{niot makedonski stan-darden jazik. Se trudev taa slika da ja konfrontiram so pret-

116

postavenite praslovenski sostojbi i da obrnam vnimanie namakedonskite inovacii, t.e. na redistribucijata na funkciite.Za àl ne sum vo mo`nost pretstavenite inovaciski procesi dagi povrzam so nekoi vremenski parametri. Tuka kade {to toavoop{to e vozmo`no potrebna e sistematska semanti~ka i sin-taksi~ka analiza na pogolem korpus stari tekstovi, kakva {to s#u{te ni pretstoi.

Eden od va`nite zaklu~oci od sprovedeniot pregled, akoj{to retko se odbeleùva vo predmetnata literatura, e faktotdeka temelnata reorganizacija na formalniot sistem na iz-razuvawe na pade`nite odnosi sepak ne dovede do gubewe naprenesuvanata so niv informacija. Izvr{enite promeni na prag-matik~ki i/ili semanti~ki plan vodele kon pojasno eksponirawena kategoriite ‘opredelenost’ i ‘personalnost’.

3.2. EVOLUCIJA NA GRAMATI^KITE POKAZATELI

Kako {to ve}e spomnav, evolucijata na gramati~kitepokazateli na pade`nite odnosi na makedonska po~va vodela oddominacija na morfolo{kite kon dominacija na sintaksi~kitekonstrukcii (t.e. – spored op{toprifatenata formulacija – odsintetizam kon analitizam) i, so samoto toa, kon pogolematransparentnost na pade`nite odnosi na funkcionalen plan.Sekako, pokraj pragmati~ko-semanti~kite, vo transformacijatana makedonskiot padeèn sistem golema uloga odigrale i ~istoformalnite faktori: {ireweto na morfolo{kiot sinkretizami analogijata kako vertikalna, vo granicite na oddelni para-digmi, taka i horizontalna – me|u izifunkcionalnite paradigmii takanare~enite deklinacii (deklinaciski tipovi). Ovde }e seskoncentriram vrz pretstavuvaweto na izmenite vo samiotinventar na pokazatelite na oddelnite pade`ni odnosi, kakoonie koi pretstavuvaat inovacii, taka i onie koi od dene{nagledna to~ka gi ocenuvame kako marginalni arhaizmi; nema da sezadrùvam na etapite na morfolo{kata preobrazba na oddelniteformi.. ]e se potrudam vo najop{t na~in da ja pretstavamhronologijata na razgleduvanite procesi.

Blaè Koneski vo svojata Istorija na makedonskiotjazik pod naslov Izmestuvawe na sinteti~kata deklinacijapi{uva: “Sinteti~kata deklinacija nasledena od praslovenskiot

117

[...] bila izmestena od analiti~ka deklinacija, vo koja pade`niteodnosi se izrazuvaat so predlo{ki konstrukcii i so drugisostavi, vo koi stapuva edna op{ta imenska forma.” I natamu:“Procesot na izmestuvawe na starite pade`ni formi e dolgo-traen proces. Iako vo osnovnoto gi dal svoite rezultati ve}e do15 v., toj ne e napolno zavr{en ni do deneska.” (op.cit. 154, 155). Sp.u{te: “Procesot na izmestuvawe na starite pade`ni formi sevr{el postapno, preminuvaj}i izvesni pojasno zabele`livi fazi.Ve}e vo tekstovite od 11 – 12 v. nao|ame sporadi~ni primeri {tosvedo~at deka toj bil po~nat. Edno vreme starata deklinacijau{te dobro se ~uva [...] taka {to vo nejzinite ramki se vr{at durii nekoi obnovuvawa na formite. Eden primer na takvo gradewevo ramkite na starata struktura imame vo obrazuvaweto namnoìnski formi vo m. rod od osnova pro{irena so -ov- (sp. voStrumi~kiot Apostol: ~asovom}, voinovom}, gradovyh}. Drug takovprimer ni dava sloènata pridavska promena, vo koja se vr{elenekoi preobrazuvawa pod dejstvoto na zamenskata promena...”(ibid. 158).

Vo svetlinata na spomnatata promocija na kategoriite‘opredelnost’ i ‘personalnost’, ne ~udi {to zamenskata morfo-lo{ka promena se ~uva podobro od imenskata, a zamenskiteklitiki prezemaat i nekoi funkcii na kategorijalni pokazateli.Vo natamo{niot tekst }e ja prosledime nakratko evolucijata naoddelnite pade`ni konstrukcii paralelno kaj imenskite sin-tagmi konstituirani od imenki, kako i kaj onie konstituirani odli~ni zamenki.

Imenskata sintagma (IS) vo nominativen odnos i natamuse karakterizira so kategorijalna me|uzavisnost od predikatskiotizraz. Imeno: predikatskiot izraz na najvisoko vo gramati~katahierarhija postaveniot argumentski izraz mu naloùva tokmunominativen padeèn odnos, dodeka IS vo nominativen odnos napredikatskiot izraz mu naloùva kongruencija po lice, rod i broj.Novoto e deka so gramatikalizacijata na pragmatskata kategorija‘opredelenost’ (sp. podolu) IS vo nominativen odnos vo iskaziteso nemarkirana linearizacija ({to za eden slovenski jazik zna~iredosled SVO) , t.e. koga se nao|a pred predikatskiot izraz, obi~noednozna~no go identifikuva svojot referent, t.e. – vo formalnitermini – e ~lenuvana i/ili sodrì drugi signali na /+opredelenost/. Red e da se potsetime i deka kaj li~nite zamenki od

118

prvo i treto lice nominativnata forma e derivirana od poinakvaosnova vo odnos na drugite ~lenovi na pade`nata paradigma.

IS vo dativen odnos, ako e konstituirana od imenka, imadeneska vo standardniot jazik sintaksi~ki, a ne morfolo{kipokazateli. Adverbalniot morfolo{ki dativ rano bil zamenetso predlo{kata (lokativna) konstrukcija so predlogot na +starata akuzativna forma koja{to sukcesivno se transfor-mirala vo casus generalis (sp. podolu) – prvi primeri na takvataupotreba nao|ame ve}e vo 13 v. (Koneski 1986: 164-165), a vedna{potoa se pojavuva istata konstrukcija i vo funkcija na adnomina-len dativ.

Ne gi opi{uvam tuka brojnite idiosinkrazii povrzani so redosle-dot na klitikite vo makedonskiot standarden tekst.

Udvojuvaweto na dativnata IS so soodvetnata zamenskaklitika pretstavuva eden od tipi~nite morfosintaksi~ki bal-kanizmi. Klitikata e transparenten pokazatel kako na pade`-niot odnos, taka i na /+ opredelena/ referencija na sintagmata.Dodeka kaj sintagmite so identifikuvani referenti udvojuvawe-to e strogo gramatikalizirano, kaj onie so specificirani (indi-vidualizirani) referenti toa e mo`no no ne i zadolìtelno.

Vo zamenskata promena sostojbite se poinakvi, vo izvesnamera pobliski do nasledenata praslovenska pojdovna to~ka.

Kako prvo, kompletno za~uvani se starite pade`ni kli-tiki, a od akcentogenite formi se ~uvaat mnoìnskite, a odedninskite – formite na tretoto lice, dodeka vo prvoto ivtoroto lice ednina rano dojde do izedna~uvawe na dativnata sogenitivnata forma. Sepak i tuka procesot s# u{te trae. Seslu{aat, posebno kaj govoritelite so poteklo od isto~na Ma-kedonija, dativni konstrukcii kako na mene, na nego, i sl.

Kako vtoro, udojuvaweto vr{i druga funkcija vo odnos naonaa karakteristi~na za IS konstituirani od imenki. Tuka toa ezadolìtelno i $ sluì na topikalizacijata, odnosno na ostva-ruvaweto na rematskiot kontrast, sp. Ti go dadov tebe, ne nemu;Nam }e ni se sveti, ne tebe, i sl.

Akuzativniot odnos pretstavuva klu~na to~ka vo trans-formacijata na pade`niot sistem. Morfolo{kiot akuzativ se{iri vo domenot na upotreba na drugite pade`ni formi (duri ina nominativot!). Koneski vo svojata Istorija mnogu vnimaniemu posvetuva tokmu na toj proces (sp. op.cit. 160 – 167) i preras-nuva vo takanare~eniot casus generalis. Deneska akuzativniot

119

odnos – pokraj nominativniot – e edinstven koj nema predlo{kipokazateli. Vo standardniot sistem s# u{te se ~uvaat akuza-tivnite formi vo ma{kata edninska promena kaj sopstveniteimiwa (sp. na pr. go vidov Marjana, i sl.), a vo del od dijalektitedomenot na upotreba na stariot akuzativ e po{irok. Pokrajlinearizacijata (vo nemarkirani iskazi pozicijata zad pre-dikatskiot izraz, spored modelot SVO), glaven pokazatel naakuzativniot odnos e zamenskata kliti~ka replika. Me|utoa,replikata e zadolìtelna samo vo IS so identifikuvan refe-rent, iako moè sporadi~no da se pojavi i vo onie so speci-ficirani neidentifikuvani referenti (sp. go vidov ~ovekot,no (go) vidov (eden, nekoj) ~ovek). Zna~i: akuzativniot e edin-stven odnos koj kaj del od imenskite sintagmi nema segmentalnipokazateli i osven preku pozicijata vo iskazot signaliziran ekako takov samo vo kontrast so drugite pade`ni konstrukcii. Voma{ki rod ednina se ~uva nasledeniot sinkretizam A=N.

Vo promenata na li~nite zamenki dobro se ~uvaat staritemorfolo{ki akuzativni formi, kako kliti~kite taka i akcen-togenite. Funkcijata na udvojuvaweto e kako kaj dativniot odnos.

Instrumentalniot padeèn odnos vo mnogu konteksti nafunkcionalno sekundarna, no frekventna upotreba, ve}e vonajstarite spomenici se realizira kako predlo{ka konstrukcijaso predlogot *s , dene{no so; taka e vo slu~aj na adnominalnitekonstrukcii od tipot ~ovek so golema glava, èna so le|enot vrace, i sl., taka e i vo slu~aj na takanare~eniot socijativeninstrumental, kako vo Ana so Mare dojdoa docna, ti so Jane }e gostorite toa, i sl., taka e i vo slu~aj na takanare~eniot instru-mental na pridruùva~ka okolnost, kako so radost te do~ekav,so maka se dovle~kav doma, i sl. So tekot na vremeto so stanaosnoven pokazatel na instrumentalniot odnos i vo primarnaupotreba kako vo se~e so no`, mavta so raka, i sl. Vo dijalektitemoè u{te da se sretnat konstrukciite kako polnam kazan vodaso takanare~eniot dvoen akuzativ, kade {to formata voda edobiena po fonetski pat od stariot instrumental. [to se od-nesuva do morfolo{kiot instrumental vo funkcija na glagolskiprirok, toj se povle~e na smetka na poseben odnos {to ovde govikame predikativ. Za gubeweto na morfolo{kiot instrumentalvo funkcija na vr{itel na dejstvoto vo pasivnite konstrukciistana ve}e zbor pogore.

120

Kaj li~nite zamenki instrumentalniot odnos isto taka serealizira deneska kako so + casus generalis.

Instrumental kako posebna funkcionalna morfolo{kaedinica na pade`niot sistem ne postoi deneska vo drugite bal-kanski jazici. [to se odnesuva do slovenskite sostojbi – para-lelen proces na generalizacija na stariot predlog *s kako poka-zatel na instrumentalniot odnos, iako bez gubewe na staritemorfolo{ki instrumentalni formi, pominale jazicite locira-ni do slovensko-germanskata granica, slovene~kiot i luì~kiot,a isto taka i del od polskite i ~e{kite dijalekti.

Morfolo{kiot lokativ spored na{ite soznanija ve}e vopraslovenskiot bil retka pojava. Prostornite relacii za po-kazateli imale predlozi. Vo makedonskite dijalekti nao|ameu{te konstrukcii kako odam Bitola, no i tuka tie ve}e deneskase retkost. Faktot deka od najstaro vreme teì{teto na in-formacijata za koj tip relacija se raboti (stati~na, dinami~na,konkretno naso~ena ili nenanoso~ena, itn.) se vrzuvalo so pred-logot (i – vo prv ~ekor – so glagolot) dobro ja objasnuva pri~i-nata za gubeweto na bespredlo{kiot lokativ. Tuka kako lokativ-ni gi ocenuvame site relacii od tipot: prostoren predlog + casusgeneralis, vklu~itelno so site vremenski i kauzativni funkci-onalni derivati na prostornite relacii; se izzemaat, se razbira,takanare~enite “gramati~ki predlozi”, so i bez kako nositeli nainstrumentalen odnos i na kako nositel na genitiven odnos.

Kaj li~nite zamenki, isto taka, instrumentalniot odnos serealizira kako prostoren predlog + casus generalis.

Pod predikativen padeèn odnos go podrazbiram odnosotme|u imenskata sintagma vo funkcija na takanare~en imenskidel od prirokot i glagolski del od prirokot – se raboti zakongruencija po rod i broj. Takvata kongruencija ne e zadol-ìtelna me|u IS vo nominativen i vo predikativen odnos, sp. napr. Slikarstvoto e moja sudbina, @enite se moja nesre}a, i sl.Osven nejzinata vklu~enost vo predikatskiot izraz, za ISP

karakteristi~no e zadolìtelnoto otsustvo na pokazatelite naidentifikuva~ka opredelenost. Toa e i motivacijata zo{toli~nite zamenki ne vleguvaat vo toj odnos.

Konstrukciite od tipot: Toa sum jas, Direktorot na teatarot etatko mi, i sl. gi tolkuvam kako derivirani konstrukcii za utvrduvawekoreferencija.

121

Osnoven pokazatel na genitivniot odnos, t.e. centralniotadnominalen padeèn odnos, rano stanala predlo{kata na-konstrukcija, so {to stariot adnominalen genitiv se izedna~i soadnominalniot dativ. Morfolo{kiot genitiv u{te na praslo-venskata po~va konkuriral so takanare~enite posesivni pridav-ki derivirani od imenki-imiwa na ~ove~ki su{testva, poretko ina ìvotni. Dominirale sufiksite *-ov vo derivacija od imenkiod ma{ki rod i *-in vo derivacija od imenki od ènski rod, sp. gidene{nite formacii kako Petrov, u~itelov, Radin, maj~in, isl. So tekot na vremeto taa kategorija derivati se povlekuvala,no derivatite od sopstvenite ma{ki i ènski imiwa s# u{te sevo ìva upotreba.

Se razbira, vo adnominalna pozicija moàt da se pojavatsite predlo{ki konstrukcii, pod uslov deka predlo{kiotpredikat e dovolen pokazatel na relacijata {to gi povrzuvadvete hierarhizirani imenski sintagmi. Se raboti pred s# zalokativnite konstrukcii, kako na pr. ku}a na ridot, cve}iwa vogradinata, i sl. Tuka spa|aat i gorespomenatite instrumentalnikonstrukcii od tipot devojka so rusa kosa, tetratka so cvrstikorici, i sl. Tie pretstavuvaat konversi na na-konstrukciite voramkite na relacijata DEL ~ CELINA, sp. na pr. cvrsti koricina tetratka nasprema tetratka so cvrsti korici, i sl. Sitetie konstrukcii gi ocenuvame kako varijanti na genitivniot od-nos, t.e. opredeluvawe na referent na imenskata sintagma prekunegoviot odnos kon referentot na druga, gramati~ki podredenaimenska sintagma. Posebniot status na na-konstrukcijata sedolì na faktot {to taa e glaven, vo pove}e konteksti edinstvenpokazatel na prototipskite relacii od takov karakter, kako {toe poseduvaweto na materijalni predmeti, rodninskite vrski,relacijata “del ~ celina” (sp. pogore paragraf 3.1.). Tokmu vo toacentralno funkcionalno pole ponekoga{ sekundarno navleguvaedna od lokativnite relacii – ablativnata od-konstrukcija.

Nabroenite tri centralni relacii obi~no vo pozicija nadefiniens, t.e. na genitivnata konstrukcija, go smestuvaat ~ovekot,identifikuvan ~ovek, taka {to vo centralnata funkcionalna zo-na na adnominalnite konstrukcii dominiraat imenskite sintag-mi so kategorijalna karakteristika /+ pers/ i /+ opred/.

Li~nite zamenki genitivniot odnos go izrazuvaat so po-mo{ na nasledenite posvojni pridavki kako moj, tvoj, na{, va{,

122

~ij, ni~ij, itn. Inovacija {to makedonskiot ja spodeluva so dru-gite ju`noslovenski standardni jazici, a koja na ostanatataslovenska teritorija ostanala na dijalektnoto nivo, e raz-vitokot na posvojnite pridavski formi na li~nata zamenka za 3lice, kako mak. negov, nejzin, niven / nivni. Tie se derivirani odosnovata na casus generalis. Predlo{kite konstrukcii od tipotOva e na mene, i sl. se ocenuvaat kako supbstandardni.

Zavr{uvam so tabelaren pregled na tipi~nite pade`ni pa-radigmi spored goreobjasnetata podelba vo zavisnost od refe-rencijalnata karakteristika i natamo{nata varijacija sporedgramati~ki rod. Se ograni~uvam na edninskite paradigmi.Ostavam nastrana del od sekundarnite tipovi varijacija. Pokaza-telite na pade`nite odnosi se dadeni so golemi bukvi.

A. sintagmi so referencijalno B. sintagmi so referencijalno identifikuvan referent neidentifikuvan referent

N dobriOT sin dobar sin dobraTA }erka dobra }erka dobroTO dete dobro deteD MU NA dobriOT sin NA dobar sin & NA dobraTA }erka NA dobra }erka

MU NA dobroTO dete NA dobro deteA GO dobriOT sin dobar sin JA dobraTA }erka dobra }erka GO dobroTO dete dobro deteI SO dobriOT sin SO dobar sin

SO dobraTA }erka SO dobra }erka SO dobroTO dete SO dobro deteL KAJ* dobriOT sin KAJ dobar sin KAJ dobraTA }erka KAJ dobra }erka

KAJ dobroTO dete KAJ dobro deteP ------ dobar sin

dobra }erkadobro dete

G NA (/ OD) dobriOT sin NA (/ OD)dobar sin NA (/ OD) dobraTA }erka NA (/ OD) dobra }erka NA (/ OD) dobroTO dete NA (/ OD) dobro dete

Predlogot kaj go pretstavuva ovde celoto mnoèstvo pros-torni (lokativni) predlozi.

123

Od sprovedenata analiza proizleguva deka vo makedon-skiot sistem na pokazateli na pade`nite odnosi:- za~uvani se nasledenite uslovi na kategorijalnata kongru-

encija vo nominativot i vo predikativot;- sprovedena e radikalna redukcija na morfolo{kata menli-

vost na imiwata spored nivnata pade`na funkcija;- pro{irena e upotrebata na predlo{kite pokazateli, od koi

dva (vo instrumentalot i vo genitivot) striktno se gramati-kalizirale;

- vo akuzativot i vo dativot vovedeni se dopolnitelni poka-zateli na padeòt i na opredelenosta vo oblik na zamenskiklitiki.

Seto toa pridonese kon zgolemuvaweto na transparentnosta vokodiraweto na dvata relevantni kategorijalni priznaci: prag-mati~kiot, t.e. referencijalnata karakteristika na sintagmata,i semanti~kiot, t.e. personalniot karakter na referentot.

4. POLSKIPolskiot, op{to zemaj}i, ja zapazil starata nasledena sos-

tojba so dominacija na morfolo{kite nad sintaksi~kite po-kazateli na pade`nite odnosi. Pade`nite paradigmi se razli-kuvaat spored rod i broj, a najva`nata inovacija e niknuvawetona dva novi roda: ma{ko-li~niot vo ednina i ma{ko-ìvotniotvo mnoìna. Na hronologijata i mehanizmite na dograduvawe nakategorijata ‘rod’ }e se vratime podolu. Sega samo }e spomnemedeka nivnata centralna formalna karakteristika e morfolo{kisinkretizam A=G. Drugite polski inovacii se sveduvaat naizmenite vo takanare~enata glagolska rekcija, t.e. vo semanti~-kite i formalnite barawa koi{to soodvetno predikatite i pre-dikatskite izrazi im gi postavuvaat na svoite argumenti i ar-gumentski izrazi. Toj tip izmeni naj~esto zavisat od leksi~kotozna~ewe na glagolskata leksema i treba da se sledat od leksemado leksema. Ovde }e gi odbeleìme samo takvite izmeni koimoàt da se definiraat kako gramati~ki (a ne samo kako leksi~-ki). Nema, isto taka, da se zanimavame so morfolo{kite procesikoi vodat kon redukcija na paradigmatskite tipovi, ako tie nepovlekuvaat redukcija na pokazatelite na pade`nite odnosi.

124

Kako eden od glavnite izvori, pokraj Klemensiewicz 1981 iLaskowski 1999, }e ni posluì Pisarkowa 1984.

4.1. OBEM NA GRAMATIKALIZIRANATA INFORMACIJASli~no kako vo opisot na makedonskite sostojbi, kako

pojdovna to~ka ja prifa}am funkcionalnata analiza na pra-slovenskite pade`ni odnosi spored Mo{iwski (Moszy ski 1984:218-220).

ADVERBALNA POZICIJANominativot ja ~uva funkcijata na takanare~en nezavisen

pade`, {to zna~i deka nominativnata imenska sintagma ostanuva vokategorijalna kongruencija so predikatskiot izraz i – sporedformulata SVO – vo linearno nemarkirani iskazi funkcionirakako tema i se smestuva pred predikatskiot izraz. So ogled nafaktot deka vo polskiot tekst linearizacijata e edinstvengramati~ki pokazatel na kategorijata ‘opredelenost’, ISN vo taapozicija ja tolkuvame kako /+ opredelena/. Po ista logika, ako vosituacijata ~ij odraz pretstavuva re~enicata postoi ~ovek-vr{itel, inicijator, kauzator na dejstvoto, toj e referent na ISN.

Akuzativot vo svojata centralna uloga na objekt nadejstvoto pokaùva izvesna tendencija na {irewe za smetka nadativot i na instrumentalot, me|utoa prisutna e i duri po-frekventna e obratnata tendencija. Previrawata na linija:akuzativ ~ dativ naj~esto se odnesuvaat na argumentskite izraziso personalen referent i zna~at soodvetno democija na toj re-ferent od pozicija na partner vo pozicija na objekt na dejstvo,ili obratno: promocija od pozicija na objekt vo pozicija na~ovek-partner. Izmenite na linija: akuzativ ~ instrumental naj-~esto odat vo polza na instrumentalot i zna~at democija nasoodvetnite entiteti od pocentralnata pozicija na objekt nadejstvoto do instrumentalna pozicija. Tie naj~esto gi zaseg-nuvaat predikatite od semanti~koto pole ‘prezira’ i/ili ‘vladee,komanduva’ – sp. Pisarkowa 1984: 98.

Sinkretizmot A=G kaj ma{ko-li~nite i/ili ma{ko-ìvotnite imenki (koj{to kaj li~nite zamenki se pojavil ve}ena praslovenska po~va) pretstavuva posebno sredstvo za kodira-we soodvetno na personalnite i/ili odu{evenite referenti na

125

akuzativnite imenski sintagmi. Kaj ma{ko-li~nite (virilnite)imenki vo ednina morfolo{kiot genitiv kako semanti~ki i/iliformalno motivirana varijanta na morfolo{kiot akuzativ sepojavuva i (zadolìtelno) vo negirani propozicii i (fakulta-tivno, so tendencija kon analo{ko {irewe) so zna~ewe na parti-tivnost, sp. na pr. Dodaj soli do zupy!, Kup te cukru!, (kolokvijalno:)Po ycz mi o ówka!, i sl.

Dativot se pojavuva pred s# kako pade` na vtor vohierarhija personalen u~esnik na dejstvoto, patiens, expiriens,beneficiens. Kaj nekoi predikati toj neposredno konkurira soakuzativot (sp. pogore, sp. i Pisarkowa 1984: 96-98). Vo re~eni~niteizrazi so blokirana pozicija na nominativot ~esto se pojavuvadativot kako pade` na edinstven personalen u~esnik, sp. gire~enicite kako Nie chce mi si , al mi, Zimno mi, i sl. Pisarkovaodbeleùva deka so tekot na vremeto brojni glagoli so instru-mentalna rekcija is~eznale od jazikot.

Instrumentalot vo svojata osnovna uloga na instrument,orudie, sredstvo so pomo{ na koe{to se vr{i dejstvoto, kaj nekoipredikati (sp. pogore) navleze na mestoto na akuzativot. Toj jazagubi ulogata na vr{itel na dejstvo vo pasivnite konstrukcii.Kon semanti~koto pole na instrumentalot mu pripa|aat ipredlo{kite konstrukcii: *s + IS i nivnite negirani derivatiso predlogot *bez .

Lokativot ekspandira za smetka na drugite adverbalnipadeì, {to zna~i deka se mnoàt konstrukciite vo koi ulogatana dominanten pokazatel na pade`nata funkcija na imenskatasintagma ja vr{i prostoren predlo{ki predikat i/ili negovitetemporalni ili kauzativni derivati. Ne se zanimavam ovde soizmenite vo funkcionalnite zoni na oddelnite prostorni pred-lozi, za detali sp. Pisarkowa 1984: 101-113. Poretko predlo{kitekonstrukcii se povlekuvaat pred sintetskite morfolo{kipade`ni formi (op.cit. 113-116).

Predikativot kako edinstven ex definitione nereferenci-jalen, adskriptiven padeèn odnos so samoto toa ima tesnoopredelena i nemenliva funkcionalna zona.

ADNOMINALNA POZICIJAFunkcijata na opredeluvawe na referentot na edna IS

preku negovata vrska so referentot na druga, gramati~ki podre-

126

dena IS i natamu ja vr{i morfolo{kiot genitiv i/ili, vo s#poretki slu~ai, pridavkite kako matczyny, siostrzany, Zosiny,Ma kowy, i sl. Kaj li~nite zamenki od prvo i vtoro lice vo ge-nitivna funkcija funkcioniraat pridavski formi, kaj li~nitezamenki od treto lice – preponirani akcentogeni formi naanaforskata zamenka, za detali sp. 4.2.

Predlo{kite imenski sintagmi vo adnominalna pozicijapretstavuvaat ex definitione sekundarni sintaksi~ki derivati.


Kaj nominativniot padeèn odnos se ~uva stariot N=A-sinkretizam kaj ma{kite neodu{eveni imenki vo ednina, kako ikaj ènskite imenki vo mnoìna i vo site paradigmi na imenkiteod sreden rod. Pokraj morfolo{kiot nominativ pokazatel e ikategorijalnata kongruencija so predikatskiot izraz.

Kaj li~nata zamenka od prvo lice se ~uva specijalizi-ranata osnova {to go razlikuva nominativot od drugite padeì.

Vo dativniot odnos kaj ènskite imenki nao|ame starsinkretizam D=L vo ednina, so {to ne se gubi informacijata soogled na faktot deka lokativot e vrzan pade`, so predlozi kakodominantni pokazateli.

Razlikata me|u akcentogenite i kliti~kite formi nali~nite zamenki $ sluì na topikalizacijata na tekstot.

Vo akuzativniot odnos pokraj morfolo{kiot akuzativkaj nekoi glagoli se pojavuva i morfolo{kiot instrumental (sp.na pr. pogardza / pomiata kim , w ada czym ), a isto taka imorfolo{kiot genitiv pod uslovi opi{ani pogore, vo 4.1. Sp.gore i za sinkretizmot od tipot A=N. Kaj li~nite zamenki obvr-zuva sinkretizmot A=G. Razlikata me|u akcentogenite i kliti~-kite formi e vo slu`ba na topikalizacija.

Vo instrumentalniot odnos pokazateli se (a) morfolo{-kiot instrumental i (b) konstrukcijata z(e) [<*s ] + morfolo{kiinstrumental i – sekundarno, pod negacija – bez + morfolo{kigenitiv. Dvete varijanti se semanti~ki motivirani (sp. gore 4.1.).

Vo lokativniot odnos dominantni pokazateli se predlo-zite. Edinstveno vo konstrukcii so predlozite pod i nad rele-vantna e razlikata me|u morfolo{kiot akuzativ i morfo-

127

lo{kiot instrumental kako signal na semanti~kata razlika me|udinami~nata i stati~nata relacija.

Vo predikativniot odnos ima dva pokazatela: morfolo{-ki nominativ i morfolo{ki instrumental, i dvata vo katego-rijalna kongruencija po broj i rod so glagolot-copula. Osnovenpokazatel e morfolo{kiot instrumental. Morfolo{kiot no-minativ se pojavuva vo ekspresivno markiranite konstrukcii(Przecie wiesz, e on jest dure !, On jest przecie chodz cy idea !, i sl.) ivo konstrukciite so sekundarnata copula to).

Vo genitivniot odnos centralen pokazatel e morfolo{-kiot genitiv. Poretko se pojavuvaat takanare~enite posesivnipridavki so sufiksite -iny/-yny i -owy (sp. gore, 4.1.). Li~nitezamenki za prvo i vtoro lice imaat pridavski pokazateli, dodekavo tretoto lice funkcionira genitiv od anaforskata pokaznazamenka vo prepozicija, sp. jego ojciec, jej matka, i sl.

5. ZAKLUÔCIKategorijata PADE@ su{testveno se razlikuva od pret-

hodno razgledanite verbalni kategorii poradi faktot {to brojotna pade`nite odnosi e “prirodno” ograni~en so brojot na argumentikoi{to moè da implikuva eden predikat, ili – poprecizno – sobrojot na argumentski izrazi koi{to moè da akomodira edenpredikatski izraz. Kako {to znaeme, toj broj obi~no iznesuva odeden do maksimum ~etiri, a vo diskursot naj~esto se pojavuvaat dva.Sledstveno, ograni~en e brojot na semanti~ki distinkcii koi{tose gramatikaliziraat vo forma na pade`ni odnosi. Pretpostavu-vame i se trudevme da dokaème deka osnovnite distinkcii se istiza jazicite za koi ovde stanuva zbor, odnosno za jazicite so sli~entip gramati~ka struktura, me|u drugite i ostanatite slovenski ibalkanski jazici. Se raboti za mnogukratno ovde spomnuvanitedistinkcii / +/- hum /, / +/- anim /, / +/- loc / i – {to ve}e zasegnuva iedna druga gramati~ka kategorija – / +/- def /. Sekoja od tieopozicii krie otvoreno mnoèstvo natamo{ni dihotomii, voslu~ajot na opozicijata / +/- loc / niv gi ilustrira mnoèstvotoprostorni opozicii ~ii nositeli se predlo{kite predikati. Voovaa situacija, pri site razliki vo realizacija na pade`niteodnosi, razlikite vo obemot na gramatikaliziranata informaci-ja se minimalni i se sveduvaat glavno na – isto taka ne mnogugolemi – razliki vo obemot na funkcionalnite zoni na oddelni-

128

te padeì, a tie pak evoluiraat vo tekot na vremeto kakofunkcija na leksi~koto zna~ewe na oddelni glagolski i drugipredikati. So drugi zborovi, evolucijata na funkcionalnitezoni na oddelni pade`ni odnosi e funkcija na semanti~ka (iformalna) derivacija na leksemi i konstrukcii sposobni dafunkcioniraat kako predikatski izrazi.

[to se odnesuva do evolucijata na pokazatelite na pa-de`nite odnosi, evidentno polskiot jazik se pokaà kakorelativno konzervativen, a makedonskiot kako silno inovativen,{to se dolì pred s# na kulturnoto, socijalnoto i pred s# jazi~-noto okruènie vo koe dvata dijasistema se razvivale. Dodekapolskiot s# u{te gi irazuva pade`nite odnosi naj~esto so nasle-denite morfolo{ki konstrukcii, makedonskiot pribegnuva po-~esto kon analiti~ki sintaksi~ki konstrukcii. Sepak, golem delod inventarot pokazateli e ist; toa se: kategorijalnata kongruen-cija, linearizacijata, predlozite; makedonskiot go dopolnuva tojinventar so zamenskite kliti~ki repliki, koi – pokraj nivnatafunkcija kako nositeli na opredelenost – delumno go kompenzi-raat otsustvoto na morfolo{kite pade`ni nastavki.

Me|u najinteresnite semanti~ki paraleli i formalnirazliki se i na~inite na kodirawe vo pade`nata paradigma na in-formacijata ‘~ovek’. Se razbira, vekovnata semanti~ka i formal-na derivacija ja zatemnuva slikata i ja ote`nuva rekonstrukcijatana motivacijata na soodvetnite mehanizmi, taka {to vo odnos na(dijahroniski i tipolo{ki) primarnata motivacija na pade`niteodnosi se dviìme vo sferata na pretpostavkite. Sepak, po spro-vedenata analiza na kategorijata PADE@ vo makedonskiot i vopolskiot ostanuvam privrzanik na antropocentri~nata interpre-tacija na taa kategorija. ]e se vratime na taa tema podolu vo vrskaso kategorijata OPREDELENOST.

Za sega bi sakala da zavr{am so konstatacijata deka (a)padeòt e re~eni~na kategorija, striktno povrzana so struktu-rata na prostata re~enica, (b) kategorija ~ija gramatikalizacijase reflektira na imenskata sintagma sfatena kako celina (a nesamo na imenkata ili takanare~eniot “imenski zbor”).

Kategorija DIJATEZA

1. OP[TI ZABELE[KI. Pod semanti~ka kategorija di-jateza podrazbirame menuvawe na hierarhijata na argumentiteimplikuvani od strana na odredeni predikati, t.e. – na formalenplan – menuvawe na pade`nite odnosi vo koi se pojavuvaat od-delni argumentski izrazi. Za taa cel vo ovde analiziranitejazici se upotrebuvaat kako leksi~ki taka i gramati~ki izraznisredstva. Sp. go na pr. ~esto priveduvaniot primer na glagolitekako mak. kupuva i prodava. I dvata pretstavuvaat povr{inskarealizacija na eden ist predikat so razli~na hierarhija naargumenti: X kupuva Z od Y ~ Y (mu) prodava Z na X . I vo dvetesituacii angaìrani se dvajca personalni referenti, taka {tote{ko e da se odlu~i koja hierarhija e primarna. Sp. go i sli~-niot par kako dava ~ zema, i sl. Zboruvame vo takvi situacii zakonverzivni glagoli, odnosno za glagoli vo odnos na konverzija.Vozmo`no e i vo dve razli~no hierarhizirani propozicii da sepojavi eden ist glagol, a razlikata se izrazuva samo preku sintak-si~kata pozicija (pade`niot odnos) vo koj se staveni argument-skite izrazi, sp. na pr. H (gi) ~isti ~izmi(te) od kal nasprema H~isti kal od ~izmi(te), i sl. Ponekoga{ izmenata na dijatezamoè da zna~i ednostavno democija na eden edinstven argument,sp. na pr. Mi se pie nasprema @eden sum – vo prvata konstrukcijapersonalniot referent e protolkuvan kako objekt, experiens naedna fiziolo{ka sostojba nezavisna od negovata volja i sood-vetno formaliziran e vo dativ; vo vtorata toj se pojavuva kakosvesen nositel na sostojbata i kako takov zasluùva akomodacijaod nominativen tip.

Pod primarna dijateza ja podrazbirame onaa koja vo pozi-cija na pojdoven, nominativen odnos go smestuva onoj argumentskiizraz ~ij referent e ‘~ovek-vr{itel i/ili ~ovek-inicijator, ~o-vek-kauzator na dejstvoto’; takvata dijateza ja vikame aktivna.Kako {to vidovme, ponekoga{ imame rabota so dvajca personalnireferenti na argumentskite izrazi i izborot na dijateti~katahierarhija zavisi od kontekstot, konkretno: od topikalizacijatana tekstot.

130

Vo slovenskite jazici postojat dva osnovni mehanizmi namenuvawe dijateza koi pokaùvaat tendencija kon gramatikali-zacija, iako – poradi mnogute leksi~ki i kontekstualni ogradi –te{ko moè da stane zbor za strogo gramatikalizirani dijate-ti~ki distinkcii. Zboruvaj}i za kategorijata pade` japretstavivme opozicijata: Nominativ ~ Akuzativ kako maksi-malno reprezentativna na formalen plan kako izraz naosnovnata semanti~ka opozicija: ‘~ovek’ ~ ‘ne-~ovek’. Obata spo-menati, delumno gramatikalizirani dijateti~ki mehanizmi, seodnesuvaat tokmu na relacijata: Nominativ ~ Akuzativ i jamenuvaat hierarhijata na soodvetnite dva argumenti, odnosno,pokonkretno: go promoviraat referentot na IS vo akuzativenpadeèn odnos vo funkcija i pozicija na referent na IS vonominativen odnos. Dijateti~kata hierarhija niknata vo re-zultat na taa izmena ja opredeluvame kako pasivna dijateza. Idvata mehanizmi direktno se reflektiraat vrz formata napredikatskiot izraz i zatoa dijatezata vo gramari~kite opisi jatolkuvame kako verbalna kategorija. Da dodademe u{te dekapromocijata na objektot na dejstvoto (patiens) vo pozicija na poj-doven nominativen argument i avtomatskata democija na vr{ite-lot na dejstvoto (agens) naj~esto vodi kon eliminacija na posled-niov od povr{inskata struktura na re~enicata.

Prviot od spomenatite dva mehanizmi na pasivizacija (=pasivna transformacija) se sveduva na zamena na aktivnata fi-nitna glagolska forma vo konstitutivniot predikatski izraz soperifrasti~na konstrukcija sostavena od glagol-copula + -n-/-t-participium (t.e. starata glagolska pasivna pridavka, koja namakedonska po~va ja zagubila kategorijalnata karakteristika /+pasivna/), po modelot: mak. Crkvata ja izgradile anonimnimajstori vo 15 vek > Crkvata e izgradena od anonimni majstorivo 15 vek; Mladite rado ja ~itaat ovaa kniga > Ovaa kniga e~itana pred s# od mladite, pol. Ko ció zbudowali anonimowimurarze w 15 wieku > Ko ció zosta zbudowany przez anonimowychmurarzy w 15 wieku; M odzi ch tnie czytaj t ksi > (Ta) ksi kach tnie jest czytana przez m odych czytelników... Duri i ovie posebnoizbrani i stilizirani primeri koi mi posluìja kako ilustra-cija ne zvu~at prirodno nitu dopu{taat mehani~ka preobrazba imehani~ka supstitucija vo proizvolen kontekst.

131

Vtoriot mehanizam se sostoi vo promocija na akuzativnataIS i blokirawe na pozicijata na prvobitnata nominativna IS so“povratnata” zamenka se / si , po model: mak. Majka mi vari supa >Supata se vari; Gradskite vlasti ovde gradat novo u~ili{te >Novoto u~ili{te ve}e se gradi, pol. Mama gotuje zup > Zupa sigotuje; W adze miejskie buduj tutaj now szko ~ Nowa szko a ju sibuduje...

Podetalno za uslovite na primenata na dvata mehanizmasoodvetno vo makedonskiot i vo polskiot tekst sp. podolu, voparagrafite 3. i 4.

Vo op{toprifatenata gramati~ka pojmovna mreà pokrajpasivnata se izdvojuva i takanare~enata povratna dijateza kojasignalizira identitet na subjektot i objektot na dejstvoto, a kojavo slovenskite jazici se izrazuva so zamenskata klitika *s , sp.mak. se mie, se oblekuva, pol. my si , ubiera si , i sl. Se izdvojuva imedijalna dijateza, karakteristi~na za glagolskite predikatikoi izrazuvaat vnatre{ni sostojbi na ~ovekot i/ili nadvore{nisimptomi na tie sostojbi, kako mak. se raduva, se smee, pol. cieszysi , mieje si , i sl. Ovde nema da se zanimavame nitu so povratnitenitu so medijalnite konstrukcii koi spored na{ata interpreta-cija pretstavuvaat poseben slu~aj na aktivnata dijateza i ne serazlikuvaat na gramati~ki plan na relacija: makedonski ~polski.

2. [TO ZNAEME ZA KATEGORIJATA DIJATEZA VOPRASLOVENSKIOT JAZIK. Sudej}i po sostojbite vo starocr-kovnoslovenskite spomenici, i dvata gorespomenati mehanizmiza delumna gramatikalizacija na pasivnata dijateza imaat pra-slovenski koreni.

Vo praslovenskiot verbalen sistem nemalo posebni sin-tetski finitni konstrukcii markirani po pasivna dijateza, me-|utoa postoele pasivni infinitni formi, imeno dva pasivniparticipi (glagolski pridavki) koi imenuvale soodvetno (a)dejstvo simultano so dejstvoto izrazuvano so konstitutivniot re-~eni~en predikat ili (b) anteriorno vo odnos na dejstvoto izra-zuvano so konstitutivniot predikat. Se raboti za (a) participiumpraesentis passivi so sufiksot *- , -ma, -mo dodaden do prezent-skata osnova, i (b) participium praeteriti passivi so sufiksite *-t , -ta,-to / *-n , -na, -no / *-en , -ena, -eno dodavani do aoristnata osnova.

132

Participium praesentis passivi vo starite tekstovi se sre}avanaj~esto vo funkcija na modifikator / atribut vo imenskatasintagma, poretko so pomo{en glagol kako “imenski” del odprirokot, sp. ...obr tom Mesij†, je e jest s kazajemo Xrist (Jovan I42) – primerot go priveduvam spored Moszy ski 1984:273.

Participium praeteriti passivi se pojavuva vo istite dve poziciii funkcii, i vo dvete poza~esteno vo odnos na participium praesentispassivi. Konstrukcijata: glagol-copula + participium praeteriti passivipretstavuva, se ~ini, najtipi~en na~in na izrazuvawe na pa-sivnata dijateza.

Sepak, ve}e vo najstarite tekstovi se pojavuva vo taafunkcija i konstrukcijata so *s , sp. na pr. ...vs ko ubo dr vo otploda svojego poznajet (Luk VI 44) (Moszy ski 1984: 274).

3. MAKEDONSKIVo svojata Gramatika na makedonskiot literaturen

jazik (1953) (vo koja toj deklarativno se ograni~uva na opisot nafonolo{kiot i morfolo{kiot sistem, iako pod naslov “Upotre-ba na formite” toj dava bogata sintaksi~ka informacija) BlaèKoneski konstatira deka dijatezata (vo negovata terminologija“zalog”) vo makedonskiot jazik e ~isto sintaksi~ka kategorija ine $ posvetuva posebno vnimanie. Vo negovata Istorija na ma-kedonskiot jazik (1965) taa kategorija i ne se spomnuva. Pregledna tipovite na pasivnite konstrukcii vo sovremeniot makedon-ski jazik dava L. Minova-\urkova vo svojata Sintaksa na make-donskiot standarden jazik (1994) – na nejzinite zaklu~oci }e sevratime podolu (3.2.).

Dvata gorespomenati praslovenski pasivni participi(pasivni glagolski pridavki) so tekot na vremeto na makedonskapo~va pretrpele zna~itelna funkcionalna i semanti~ka pre-obrazba.

Stariot *-m -particip deneska e sveden na uloga na pri-davka-modifikator i e strogo leksikaliziran. Vo Obratniotre~nik na makedonskiot jazik (1967) nao|ame formi qubim,vidim, preodolim, mnim, rastvorim, neprostim i lakom, pove-}eto od niv so mnogu niska frekvencija vo sovremenite tekstovi.

Stariot *-t / -n / -en -particip deneska pretstavuva edin-stvena glagolska pridavka vo makedonskiot verbalen sistem. Sotekot na vremeto toj – pod vlijanie na neslovenskite balkanski

133

jazici – ja zagubil svojata dijateti~ka kategorijalna karakteris-tika i deneska se derivira kako od preodnite, taka i od nepre-odnite glagoli i vleguva vo perifrasti~ni konstrukcii kako sopasivna (od tipot e tepan, i sl.), taka i so aktivna dijateza (odtipot e dojden, i sl.). Toa zna~i deka makedonskiot deneska neposeduva nitu edna morfolo{ka forma markirana po pasivnadijateza, {to go natera B. Koneski (sp. pogore) da ja oceni di-jatezata kako ~isto sintaksi~na kategorija, funkcija na, istotaka, sintaksi~nata kategorija tranzitivnost. Nie, po Minova-\urkova (op.cit.) i drugite istraùva~i, a so ogled na leksi~kiotkarakter na pove}eto ogradi, poskoro bi ja ocenile kako lek-si~ko-gramati~ka kategorija.

3.1. OBEM NA GRAMATIKALIZIRANATA INFORMACIJAKako {to ve}e spomnav, informacijata gramatikalizirana

so dijateti~ki mehanizmi se odnesuva na komunikativnatahierarhija na argumentite na konstitutivniot predikat. Taa edirektno zavisna od leksi~koto zna~ewe na predikatot, a moèda pokaùva kategorijalna (predvidliva) varijacija samo kaj pre-dikatite koi prifa}aat minimum dva argumenti, a me|u niv –samo kaj predikatite koi na povr{inata na tekstot zemaat oblikna takanare~eni tranzitivni (preodni) glagoli, t.e. glagoli ~iiargumenti (edinstvenite dva ili dva od pove}eto) ostanuvaatsoodvetno vo nominativen i vo akuzativen padeèn odnos. Takaograni~enata zona na potencijalna gramatikalizacija trpi na-tamo{ni ograni~uvawa od strana na leksi~koto zna~ewe naoddelni tranzitivni glagoli, taka na pr. semanti~ki najsiroma{-niot tranzitiven predikat ‘ima’ ne podleì na pasivizacija.

Osnovnata, nemarkirana forma na tranzitivnite predi-kati e onaa so aktivnata dijateza. Pasivnata transformacija sepojavuva vo konteksti kade na prv plan vo komunikativnatahierarhija se smestuva objektot na dejstvoto, dodeka subjektot epomalku vaèn, ili sosem irelevanten.

Dopolnitena komplikacija vo dijateti~kata interpreta-cija na pasivnite konstrukcii so glagolski pridavki pretstavuvafaktot deka glagolskite -n / -t-pridavki so tekot na vremetopodleàt na procesot na adjektivizacija i vo taa nova funkcijasteknuvaat novi zna~enski nijansi i prerasnuvaat vo novi re~-

134

ni~ki edinici, novi leksemi. Toj proces naj~esto se odnesuva napridavkite derivirani od svr{eni glagoli. Sp. na pr. Vo fir-mata se vraboteni dvaesetina specijalisti, ili Na izlo`batase pretstaveni samo najnovite izdanija, i sl. – i vo dvetere~enici glagolskite pridavki se pojavuvaat kako modifikatorina imenki koi vo pretpostavenata aktivna dijateza bi stoele voakuzativen odnos (H-ot go vrabotuva U-ot, H-ot go pret-stavuva U-ot...), me|utoa tuka zavr{uvaat sli~nostite. Dodekavtorata re~enica moè da bide oceneta kako pasivna i odkontekstot “se ~ita” deka novite izdanija gi pretstavuva organi-zatorot na izlo`bata, vo prvata predikatskiot izraz se vra-boteni zna~i kolku lu|e tamu ‘rabotat’, a problemot koj i kogagi vrabotil e sosema irelevanten. No sp. sega na pr. Specijalis-tite se / bea vraboteni po èlba na tehni~kiot direktor –tuka ne samo {to e imenuvan “vinovnikot”, tuku i specijalistiteni se javuvaat navistina kako “objekt na vrabotuvawe”. Pri-merite moàt da se mnoàt, a zaklu~okot glasi deka ne e mo`nostriktno vo ednozna~ni termini da se opredelat kontekstualniteuslovi za primena na pasivnata transformacija. Potreben egolem korpus primeri i analiza na oddelni glagolski predikatikako re~ni~ki edinici. Vo taa situacija te{ko moè da se zbo-ruva za pasivizacijata kako gramati~ki, t.e. regularen i pred-vidliv proces. Se ~ini deka relativno poregularen e procesot napasivnata transformacija kaj rezultativnite glagolski predika-ti, kade {to referentot na dominantniot nominativen argument-ski izraz e rezultat na izvr{enoto dejstvo, kako na pr. vo Crkva-ta e izgradena vo 15 v., Ru~ekot e ve}e podgotven, Zdolni{tetoe skrateno za 10 sm., Trevata e izgazena od minuva~ite – intere-sen primer so eksplicitno imenuvan kauzator, i dr.

Ne{to poza~esteni se pasivnite konstrukcii so -n- / -t-pridavka od nesvr{enite glagoli, koga tie nosat informacija zapovtorlivost na dejstvoto, sp. Specijalistite se vrabotuvanisukcesivno, koga se otvaraat novi rabotni mesta, Novite pro-pisi se objavuvani vo Slu`beniot vesnik, Turistite se od-napred informirani za tie nedostatoci, i sl.

Edna od su{testvenite kategorijalni karakteristiki narazgleduvanata kosnstrukcija e nejzinata nesposobnost da izra-zuva aktuelna sega{nost. Od toa pravilo se isklu~uvaat samonekoi statalni (sostojbeni) glagoli, kako pogore vo na{iot

135

primer so izdanijata koi se pretstaveni na izlo`bata; sp. i:Deneska tie dokumenti se skrieni vo sefovi na gradskiotarhiv, ili: Tokmu takvite slu~ai se opi{ani vo ovaa kniga, i sl.

Nesposobnosta na pove}eto pasivni konstrukcii so gla-golska pridavka da izrazat aktuelna sega{nost pretstavuva, se~ini, edna od pri~inite za {irokata zastapenost vo makedon-skiot jazik na pasivnite se-konstrukcii. Ni tie ne se potpolnoregularni i trpat niza leksi~ko-semanti~ki ograni~uvawa, nosepak vo ubavata literatura i vo kolokvijalniot standard tie sepovoobi~aeni i pofrekventni. Sp. Lete ~asovite se dràt naotvoreno, Na toj na~in decata se podgotvuvaat za idnitezada~i, Knigite se redat spored sodrìnata, i sl., sp. i – vofunkcija na naredba ili apel – Otpadoci se frlaat samo vokontejnerite, Se molat patnicite da pominat na paso{kakontrola, i sl.

L. Minova-\urkova (1994: 168), povikuvaj}i se na B. Ko-rubin (1990), priveduva niza interesni primeri-dokazi dekapasivnite se-konstrukcii – iako dominantniot za niv kategori-jalen kontekst e tretoto lice – se mo`ni i vo prvoto i vovtoroto lice. Citiram po nea: Jas se slu{am ovde! ‘mene me slu-{aat’, ‘mene treba da me slu{aat’; Se gledam li? – Se gleda{.‘Moè li nekoj da me vidi? – Da...’; Se molite da prisustvuvatena sostanokot ‘Organizatorite ve molat...’

Istata avtorka (op.cit. 167) izrazuva pretpostavka deka vodene{niot jazik od dvata prikaàni mehanizmi na pasivizacijapo~esti se konstrukciite so glagolskata pridavka. Se ~ini dekataa konstatacija vaì pred s# za jazikot na administracijata i nadnevniot pe~at, a visokata frekvencija na takvite konstrukciivo spomnatite stilski registri moè vo izvesna mera da se dolìna vlijanieto na drugite slovenski i zapadnoevropski jazici. Vosekoj slu~aj vaì generalizacijata deka zastapenosta na dvatatipa konstrukcii zavisi od stilskiot registar na tekstot.

Korpusot primeri so koj{to raspolagam sugerira dekaedna od su{testvenite razliki me|u dvata tipa makedonski pa-sivni konstrukcii (pokraj ve}e spomnatata nesposobnost na po-ve}eto sum-konstrukcii da izrazat aktuelna sega{nost) e vofaktot {to konstrukciite so glagolskata pridavka obi~noizrazuvaat stati~ni sostojbi, dodeka se-konstrukciite moàt da

136

izrazat i procesualno zna~ewe. Sepak ovoj zaklu~ok bi trebaloda se proveri na pogolem korpus primeri.

3.2. EVOLUCIJA NA GRAMATI^KITE POKAZATELIVo srednovekovnite starocrkovnoslovenski rakopisi nas-

tanati na makedonska po~va prisutni se i dvata na~ina napasivizacija. L. Makarijoska vo monografijata za Radomiroviotpsaltir (1997), rakopis od vtorata polovina na 13 vek, imposvetuva poseben paragraf na pasivnite konstrukcii (op.cit. 92)i konstatira deka “prevladuvaat sloènite pasivni formi vosporedba so refleksivnite pasivni formi”. Priveduvanite odnea primeri na konstrukcii so glagolskata pridavka se odnesu-vaat na site tri lica, a vo funkcija na copula sodràt prezentski,aoristni, kondicionalni i imperativni formi na glagolot sum;prmerite na se-konstrukciite se odnesuvaat na treto licepraesentis, aoristi ili imperfecti.

Za àl ne postoi monografski pregled na pasivnitekonstrukcii kaj makedonskite avtori od 19 vek. Osven odgovor napra{aweto za relativnata frekvencija i kontekstualnata dis-tribucija na dvata tipa pasivni konstrukcii, takvata monogra-fija bi trebalo da donese odgovor i na pra{aweto za inventaroti evolucijata na pasivnite konstrukcii sposobni eksplicitno dago imenuvaat vr{itelot/predizvikuva~ na dejstvoto (agensot). L.Minova-\urkova (op.cit. 167) priveduva bez lokalizacija ednakonstrukcija na Prli~ev koja vo dene{niot jazik ne bi moèla daopstoi, sp. Toga se re~e od Grigor Prli~ev slednoto slovo...Inaku, vo re~enicite konstituirani od se-konstrukciite agen-sot/kauzatorot naj~esto e izrazen so transforma na pri~inskatare~enica, po modelot toa se napravi po èlba / naredba na..., i sl.Na problemot na agensot vo sum-konstrukciite kaj sovremeniteavtori mu posvetuva vnimanie S. Velkovska (1998: 86-94). Vo nej-ziniot materijal dominiraat predlo{ki sintagmi so predlogotod, poretko sloèniot predlog od strana na; golem broj primeriso predlogot od upatuvaat ne na personalen vr{itel / kauzator nadejstvoto, tuku na pri~inata na sostojbata izrazena so pasivnatakonstrukcija.

137

Na margina na konstrukciite so sum se pojavuvaat i kon-strukciite so glagolot-copula bi(du)va koi zavisno od kontekstotimplikuvaat povtorlivost na dejstvoto i/ili funkcioniraatkako (istoriski) prezent, sp. (citiram spored monografijata naVelkovska, 1998: 133): Vo ìvotot na sekoj atom, ili molekul,doa|a moment koga so brzina {to go nadminuva blesokot,atomot biduva uni{ten...; Svetot na stvarnosta polekabiduva potisnuvan od svetot na bolnata fantazija...

3.3. DODATOKSe ~ini umesno vo diskusijata za gramati~ki dijateti~ki

mehanizmi vo sovremeniot makedonski jazik da se vklu~i baremkratka bele{ka za eden ponov tip na dijateti~ka transformacijakoja – iako zasega leksi~ki ograni~ena – ima tendencija da se {i-ri, a ~ija strogo opredelena (semanti~no)sintaksinka funkcio-nalna zona dozvoluva da ja ocenime kako (barem delumno) gra-matikalizirana.

Mislam na kauzativnata transformacija na nasledenite,intranzitivni, naj~esto procesualni glagoli koja otvara pozi-cija na objekt vo akuzativen padeèn odnos. Na toj na~in se soz-davaat homonimni parovi: intranzitiv nasprema tranzitivenkauzativ na koi vo drugite slovenski jazici im odgovaraatrazli~ni glagoli, iako naj~esto derivati od istiot koren. Sp.

Sednav na kau~ot ~ Go sednav deteto (pol. usi ~posadzikogo )

Legnav rano ~ Go legnav deteto (pol. arh. lec,po si ~po co )

[etav po rekata ~ Go {etav deteto (pol. spacerowa ~wyprowadza na spacer)

]e umram tuka ~ ]e go umram ~ovekot (pol. umrze ~zabi )...Sp. isto taka kauzativna transformacija kade {to neodu{eveni-ot subjekt na intranzitiv preminuva vo pozicija na objekt na kau-zativen tranzitiv:

Klu~ot zagina ~ Go zaginav klu~ot (pol. zgin ~ zgubi )Stolicata padna ~ Ja padnav stolicata (pol. upa ~

przewróci )...

138

Sp. gi i polskite pasivni si -konstrukcii kako alternativni“intranzitivi” vo vtorata serija: zgubi si , przewróci si ...

Kako {to spomnav, se raboti za leksi~ki ograni~enatransformacija, nastanata pod balkansko vlijanie, poprifatli-va vo kolokvijalen, otkolku vo pi{uvan standarden izraz, me-|utoa transformacija vo ekspanzija, posebno vo nekoi regionalnivarijanti na makedonskiot kolokvijalen standard, na pr. vo grad-skiot dijalekt na Bitola.

4. POLSKISudbinata na stariot *-m -particip vo polskiot jazik e

sli~na kako i vo makedonskiot – do deneska se za~uvale samonekolku adjektivizirani formi, kako akomy, niewidomy, ruchomy,rzekomy, wiadomy, znajomy, pri {to govoritelite ~esto ve}e ne ja~uvstvuvaat nivnata glagolska motivacija. Me|utoa, stariot *-t /-n / -en -particip go zapazi svoeto nasledeno pasivno zna~ewe,taka {to sovremeniot polski raspolaga so edna morfolo{ka in-finitna pasivna forma. Sepak, zna~itelno ponaprednat e proce-sot na adjektivizacija na taa glagolska pridavka, dodeka vo kon-strukcija so glagolot by , kako i so drugi pomo{ni glagoli, vokontekst na drugi kategorijalni zna~ewa, kako vidskoto, tem-poralnoto, modalnoto, nejzinoto pasivno zna~ewe ~esto se gubi.

Edna od interesnite specifiki na evolucijata na stariot -n-/-t-particip na polska po~va e sudbinata na “kratkite” formi neutrius singularisod tipot czytano, widziano, chodzono i sl., koi se pretvorile vo finitniformi so aktivna dijateza, konstituenti na re~enici so semanti~ki im-plikuvan neopredelen personalen agens.

Od druga strana, pasivnite si -konstrukcii vo sovremeniotpolski se poretki otkolku vo makedonskiot, posebno ako se ra-boti za konstrukcii so personalen patiens, t.e. za “vistinski” pa-sivni konstrukcii.

4.1. OBEM NA GRAMATIKALIZIRANATA INFORMACIJA

Karakteristi~no e deka vo Historia j zyka polskiego od Z.Klemensjevi~ (1981) problemot na dijatezata nitu, konkretno, nana~inite na izrazuvaweto na pasivnata dijateza voop{to ne sepostavuva, dodeka vo Historia sk adni j zyka polskiego od K. Pi-sarkova (1984) ne se analiziraat voop{to konstrukciite od ti-pot: glagol-copula + pasiven particip, dodeka dosta detalno se

139

prikaùva procesot na povlekuvawe na pasivnite si -konstrukcii.

Poln izdràn pregled na konstrukciite so pasivnadijateza nao|ame vo najnovata Gramatyka wspó czesnego j zyka pol-skiego, Morfologia (1999) vo tekstot na R. Laskovski. Pretstavu-vaj}i go inventarot na takvite konstrukcii (sp. podolu, 4.2.) av-torot podvlekuva deka “tylko konstrukcje typu [tekst] jest przepisywany,zosta przepisany i (praca) przepisuje si , ró ni si funkcjonalniewy cznie diatez od odpowiednich czynnych form (konstrukcji)czasownikowych: przepisuje, przepisa , (prac ) przepisuje si . Pozosta e[...] typy konstrukcji o biernej diatezie: rezultatywno-stanowe (jestprzepisany), nieaktualne stanowe (bywa przepisany) i nieaktualneczynno ciowe (bywa przepisywany) oraz wyra aj ce czas narracyjny(zostaje przepisany) ró ni si funkcjonalnie od odpowiednich formczynnych nie tylko swoj biern diatez , lecz tak e wnosz dodatkoweznaczenia o charakterze temporalno aspektowym.” (op.cit. 196).


Eve go gorespomnatiot pregled na sovremenite polski pa-sivni konstrukcii. Participijalnite konstrukcii se sredenispored verbum-copula i spored vidskata forma na participot.Citiram spored Laskovski (op.cit. 195):“I. Formy oparte na imies owach biernych

1. typ BY + imiesów biernya) niedokonany (jest przepisywany)b) dokonany (jest przepisany)

2. typ BYWA + imies ów biernya) niedokonany (bywa przepisywany)b) dokonany (bywa przepisany)

3. typ ZOSTA + imies ów bierny dokonany (zosta przepisany)4. typ ZOSTAWA + imies ów bierny niedokonany (zostaje przepisany)II. Konstrukcje z si , oparte na formach 3 os. strony czynnej – tylkoniedokonane (typ szko a buduje si , ksi ka czyta a si dobrze).”

Kako {to proizleguva od citatot, vo prvata kategorija imame trirazli~ni pomo{ni glagoli, pokraj osnovnoto by tuka e i bywa ,~ija osnovna karakteristika vo opozicija na by ne e povtorli-vost na dejstvoto, tuku negovata neaktuelnost, tuka e i zosta /zostawa ; nesvr{eniot vid na toj glagol, zostawa , e karakteris-

140

ti~en za takanare~enoto “narativno vreme”, t.e. vreme vo koe seprikaùvaat minati nastani aktuelni vo temporalnite ramki nasamata naracija. Site tie se nasledeni konstrukcii; kako {tove}e spomnav, ne raspolagam so informacija za nivnata rela-tivna frekvencija vo oddelnite periodi na razvitokot napolskiot standarden jazik.

[to se odnesuva na vtorata kategorija, t.e. na pasivnitesi -konstrukcii, tie niz istorijata na polskiot jazik se vopovlekuvawe.

Vo dene{niot polski jazik imame otvorena derivacija nasi -konstrukcii so aktivna dijateza, vo koi objektot na dejstvo –ako predikatot bara soodveten argument – se nao|a vo voo-bi~aeniot za taa semanti~ka uloga akuzativen padeèn odnos,dodeka pozicijata na nominativna IS e blokirana, sp. Tutaj kupujesi najnowsz pras , Na niadanie najcz ciej podaje si kaw , i sl. K.Pisarkova (1984: 42-45) najstari takvi konstrukcii nao|a votekstovite od 17 vek, dodeka vo postarite tekstovi sre}avameisklu~ivo primeri so pasivna dijateza, t.e. so nominativni ISkongruentni so konstitutivnite si -konstrukcii, sp. stpol. Wyda-je si tedy ta ksi ka..., Prawda si rzec ma..., i sl. (priveduvam sporedPisarkova, loc.cit.). Citiram isklu~ivo primeri vo ènski rodednina, bidej}i tuka najednozna~no se razlikuvaat nominativnitei akuzativnite formi. Pisarkova so pravo pri~inata za pos-tepeno {irewe na aktivnite za smetka na pasivnite konstrukciija gleda vo N=A-sinkretizam vo pove}eto paradigmi kako i vosvesta deka primarnata funkcija na nominativen padeèn odnos eizrazuvawe na agensot. Deneska pasivnite si -konstrukcii serelativno retki, pri {to dominiraat neodu{eveni referenti nanominativnite sintagmi, kako vo Marchewka ju si gotuje, Tekst

nie si przepisuje, i sl. Kon problemot na polskite “bezli~ni”aktivni si -konstrukcii }e se vratime vo narednata glava, posve-tena na kategorijata ‘lice’.

Iskazite konstituirani od polskite pasivni si -konstruk-cii agensot moàt da go izrazat samo vo oblik na transforma napri~inskata re~enica (sp. na pr. ka si wysypa a przez ciebie /przez twoj nieuwag ), dodeka kaj konstrukciite so pasivniotparticip istata takva predlo{kata IS so predlogot przez + mor-folo{ki akuzativ moè da ima dvojna interpretacija zavisno odkontekstot, sp. na pr. Trawa zosta a zdeptana przez przechodniów

141

(vistinski agens) nasprema Testy zosta y zamienione prez nieuwagprofesora (indirekten agens, pri~inska transforma).

Da dodademe u{te deka so gore pretstavenite dva nasle-deni tipa polski pasivni konstrukcii konkurira i eden sintak-si~ki model so glagolska imenka, sp. na pr. pol. Szko a jest ju wbudowie nasprema mak. U~ili{teto ve}e se gradi, Ksi ka jest ju wsprzeda y nasprema Knigata ve}e se prodava, i sl.

5. ZAKLUÔCIIzvr{eniot pregled ednozna~no gi potvrduva somneìte

izrazeni na po~etokot na ovaa glava okolu stepenot na grama-tikalizacija na dijateti~kite mehanizmi vo razgleduvanite ja-zici. Za tendencijata kon regularizacija na dijateti~kata de-rivacija (vo slu~ajot: pasivizacija) moè da stane zbor samo voodnos na tranzitivnite glagoli, a i kaj niv nao|ame ograni~uva-wa, kako na pr. kaj glagolite koi izrazuvaat izvesni fiziolo{kisostojbi i vo osnovnata za niv, nemarkirana dijateza baraatexpiriens da bide vo akuzativen padeèn odnos, sp. mak. me boliglava, me ~e{a raka, pol. boli mnie g owa, wierzbi mnie r ka, i sl. (sp.za toa Laskowski 1999: 195).

Informacijata koja se izrazuva preku dijateti~kite iz-meni e informacija za komunikativnata hierarhija na oddelnitesemanti~ki komponenti na re~eni~nata struktura, a ne infor-macija {to gi odreduva samite tie komponenti. So drugi zborovi:vo ramkite na kategorijata ‘dijateza’ imame rabota so pragma-ti~ka informacija za na~inot na akomodacija na iskazot konsemanti~kiot kontekst, t.e. so informacija od domenot na funk-cionalnata perspektiva na diskursot, od domenot na topikali-zacijata na diskursot.

Razlikite me|u makedonskiot i polskiot se zna~itelni, ase odnesuvaat kako na formalniot razvitok na dvata nasledenimehanizmi na pasivizacija, taka i na na~inot kako tie sevklopuvaat vo mreàta na gramatikaliziranite kategorijalnidistinkcii soodvetno vo makedonskiot i vo polskiot verbalensistem. Klu~na uloga tuka odigrala na edna strana “balkanskata”evolucija na makedonskiot -n- / -t- particip, a od druga stranarazvojnata linija na polskite si -konstrukcii, koja dovela donivnata dvojna dijateti~ka markiranost. Ne e bez zna~ewe iprocesot na adjektivizacija na stariot pasiven particip i

142

negovoto s# po{iroko navleguvawe kako modifikator vo imen-skata sintagma; toj proces e ponaprednat na polskata po~va ipovlekuva preocenuvawe na sekvencite od tipot: glagol-copula +*-t- / -n- / -en- particip od glagolskata perifrasti~na paradigmavo konstrukcija so takanare~eniot imenski prirok.

Interesna dopolnitelna razlika me|u dvata razgleduvanijazika e vtorata makedonska “balkanska” inovacija: tendencijakon {irewe na tranzitivnosta i kon regularizacija na kauza-tivnata dijateti~ka derivacija.

Sui generis dijateti~ka transformacija e karakteristi~na iza takanare~enite “bezli~ni” iskazi, t.e. za iskazi so personalenagens neostvaren na povr{inata na tekstot. Za niv }e stane zborvo narednata glava, vo vrska so kategorijata ‘lice’.

Kategorija LICE

1.OP[TI ZABELE[KI. Semanti~kata kategorija ‘lice’ima deikti~ki karakter i nosi informacija za koreferencija(odnosno: otsustvo na koreferencija) na u~esnicite vo govornatasituacija i vo situacijata za koja stanuva zbor. So drugi zborovi:imame rabota so liceto-avtor/ispra}a~ na tekstot (go vikame“prvo lice”, so liceto-adresat/prima~ na tekstot (“vtoro lice”)i site mo`ni ostanati subjekti/objekti ~ie u~estvo vo dvete situ-acii ne e odnapred implicirano.

Osnovnite jazi~ni eksponenti na dvete lica-nositeli nagovornata situacija imaat leksi~ki karakter – toa se takanare-~enite li~ni zamenki za prvo i vtoro lice. Me|utoa, vo funk-cionalnoto pole na kategorijata ‘lice’ ima dva segmenti kade{to se pojavuvaat gramati~kite eksponenti na taa kategorija.Toa se (a) situaciite koga prvoto ili vtoroto lice se nao|aat vonominativen padeèn odnos i kako takvi formalno kongruiraatso konstitutivniot predikatski izraz i predizvikuvaat poja-vuvawe na gramati~ki pokazateli na taa kongruencija – ovojmehanizam go vikame ”gramati~ka kategorija lice”, odnosno gla-golska paradigma po lice, i (b) situacii koga avtorot na tekstotdirektno mu se obra}a na adresatot i se sluì za taa cel soposebna, takanare~ena vokativna forma na soodvetnata imenskasintagma – toga{ zboruvame za formi na gramatikalizacija nasemanti~kata kategorija ‘apel’, koja ovde ja tolkuvame kako pot-kategorija na kategorijata ‘lice’. Vo natamo{niot tekst }e sepotsetime na nekoi univerzalni karakteristiki na dvata gore-spomnati tipa situacii.

Kongruencijata po lice vo ovde razgleduvanite jazici seprojavuva vo oblik na posebni li~ni nastavki zadolìtelnoprisutni vo site finitni glagolski formi. Se raboti za tritegorenabroeni lica, od koi tretoto ~esto e opredeluvano kako “nelice”, odnosno kako semanti~ki posiroma{en ~len na para-digmata = ‘ne aktiven u~esnik vo govornata situacija’. Sepak,kako {to utvrdivme pogore, vo glavata posvetena na kategorijata‘pade`’, vo nominativen padeèn odnos naj~esto stoi vr{itelot /inicijatorot / predizvikuva~ot na dejstvoto, taka {to vo po{i-

144

roka smisla na zborot i imenskata sintagma koja kongruira soglagol vo treto lice naj~esto kako referent ima lice – ~ovek,ili nekoe drugo ìvo su{testvo. Glagolskite nastavki za prvotoi vtoroto lice naj~esto sami nosat dovolna informacija za taakategorija i ne baraat prisustvo na nominativni zamenski sin-tagmi, mak. jas ili ti, pol. ja ili ty. Normalno }e kaème Ima{ubav fustan, Pi{uvam edna statija za zamenki, i sl.Redupliciranite (udvoeni) sekvenci (t.e. sekvenci so dvojni po-kazateli na lice) kako Ti ima{ ubav fustan, ili Jas pi{uvamedna statija za zamenki }e se pojavat samo vo situacija nakontrast i svesno ekspresivno potsiluvawe so pottekst na pr. ‘tiima{ ubav fustan, a jas ne’ ili ‘{to se odnesuva do mene, pi{uvamsega edna statija za zamenki’, i sl. So drugi zborovi, taka-nare~enite li~ni glagolski nastavki ni se javuvaat kako glavnipokazateli na kategorijata lice vo nominativen padeèn odnos imoàt da se tolkuvaat i kako postpozitivni zamenski klitiki.

Li~nite zamenki pokaùvaat i serija drugi specifi~nikategorijalni osobini {to treba ovde da se spomnat. Imeno, naformalen plan, tie pokaùvaat supletivizam na morfolo{kitepade`ni formi – nominativot vo prvoto lice ima drug korenotkolku drugite formi, dodeka vo vtoroto lice osnovata vo ne-nominativnite formi e pro{irena vo odnos na nominativnata.Na funkcionalen plan li~nite zamenki se karakteriziraat soneutralnost vo odnos na kategorijata rod, taka {to edinstvenigramati~ki sredstva sposobni vo del od verbalnite paradigmi daja prenesuvaat informacijata za rodot na referentot se pakli~nite glagolski nastavki. Netipi~en e i odnosot na li~nitezamenki kon kategorijata broj – nivnite mnoìnski forminaj~esto izrazuvaat takanare~ena elipti~na mnoìna; taka na pr.mak. nie, pol. my obi~no zna~i ‘jas + h’ kade {to pod simbolot ‘h’se krijat neimenuvani lica, eventuelno opredeleni od konteks-tot ili od konsituacijata; retki se situaciite na “horska”izvedba, koga nie moè da zna~i ‘jas + jas + jas...’. Site tieneobi~ni osobini im pripa|aat samo na zamenkite za prvo ivtoro lice, {to dopolnitelno go istaknuva nivniot poseben ka-tegorijalen status vo odnos na takanare~enata zamenka za tretolice, koja ni po poteklo ni po svoite semanti~ki i morfo-sintaksi~ki priznaci ne e li~na zamenka sensu stricto.

145

Predmet na na{iot interes vo ovaa glava }e bidat itakanare~enite “bezli~ni” konstrukcii vo dvata razgleduvanijazika. Tie se prili~no izdiferencirani. Na semanti~ki plannajva`na e razlikata me|u konstrukciite so impliciran i onieso isklu~en personalen agens, na formalen plan – me|u konstruk-ciite so blokirana pozicija na nominativnata sintagma i onie sokonvencionalno ispu{tawe na taa sintagma.

Kategorijata ‘apel’, vtoriot segment na gramati~kiot sis-tem povrzan so kategorijata ‘lice’, pretstavuva kategorija naimenskata sintagma i raspolaga so dvo~lena paradigma vo kojanemarkiraniot ~len e ramen na morfolo{kiot nominativ, do-deka markiraniot ~len go vikame vokativ. Vokativot e – moè dase kaè – nominalna forma na vtoro lice, t.e. forma so koja mu seobra}ame na na{iot sogovornik, go privlekuvame negovoto vni-manie kon ona {to imame da mu go soop{time, i sl. Primarnakarakteristika na vokativnite sintagmi e nivnata specifi~naintonacija, koja moè, no ne mora da bide pridruèna so sood-vetna morfolo{ka forma. Vokativnite sintagmi, odnosno taka-nare~enite formi na obra}awe, pretstavuvaat vo ramkite na edenjazi~en kod specifi~en mikrokod vo funkcija na socijalnatarasloenost na dru{tvoto, istoriski prifatenata konvencija,statusot na sogovornicite, itn.

2. [TO ZNAEME ZA KATEGORIJATA LICE VOPRASLOVENSKIOT JAZIK. Vo ovoj paragraf, koj vo prethod-nite glavi ni sluè{e za utvrduvawe na pojdovnata zaedni~kato~ka vo evolucijata na dadenata kategorija vo dvata razgle-duvani jazici, za kategorijata lice nema mnogu da se kaè. Sporedna{ite znaewa, nejzinite tri~lena funkcioniraat vo praslo-venskiot jazik na na~in kakov {to go opi{avme pogore. Istotaka , ve}e postojat bezagensnite konstrukcii, imeno pasivnite*s -konstrukcii, za koi stana zbor vo prethodnata glava.

Zasluùva vnimanie faktot deka, verojatno, ve}e na pra-slovenskata po~va se pojavi homonimija na vtoroto i tretotolice ednina vo paradigmite na dvete sintetski minati vremiwa,aoristot i imperfektot, ili, poprecizno re~eno: otsustvo na seg-mentalna nastavka vo tie dve formi, koi{to imaat nulti nas-tavki, t.e. zavr{uvaat na takanare~eniot vokal na osnovata. Voidnina ovoj fakt }e dovede do za~estena upotreba na pridru`nite

146

li~ni zamenski formi vo re~enicite konstituirani od pre-dikatski izraz vo forma na vtoroto i , pred s#, od tretoto liceednina na tie vremiwa.

Isti tip homonimija nao|ame vo edninskata paradigma naimperativot. Imeno, prslovenskiot imperativ imal sintetskiformi za site tri lica ednina, dvoina i mnoìna. Se razbira,tie vo spomenicite se posvedo~eni vrz primeri od razli~ni gla-goli. Edinstven glagol koj, kako {to pi{uva L. Mo{iwski (1984:269), gi ima posvedo~eni site formi na imperativot / optativot(vklu~itelno so formata na prvo lice ednina koja moè da imaedinstveno optativna / hortativna interpretacija) e glagolot*byti, koj gradi imperativ od osnovata *b†d-.

Praslovenskiot vokativ e regularna morfolo{ka formana imenkite, konstitutiven ~len na vokativna imenska sintagma.Kaj pridavkite vo “kratkite” formi (t.e. vo formite koi ne sepro{ireni so anaforskata klitika * ) vo vokativnite sintagmipokraj vokativnata moèla da se pojavi i nominativnata forma;kaj dolgite pridavski formi vokativot e ramen na nominativot.Kako {to nominativnata sintagma stapuva vo kongruenciska vrs-ka so predikatskiot izraz vo ekspresivno / pragmati~ki nemarki-ranite na~ini (indikativ, kondicional, i dr.), taka vokativnatasintagma moè da ostvari kongruencija po lice i apel so pre-dikatskiot izraz vo imperativ. Moè, no ne mora, bidej}ivokativnata sintagma e sposobna da funkcionira kako samostoeniskaz so interpretacija ‘obrni vnimanie na mene’ odnosno ‘obrnivnimanie na ona {to ti go kaùvam’, sp. na pr. od edna stranaJane, dojdi na ve~era!, a od druga Jane, ve~erata e gotova!, ili,najposle, vo istata situacija, ednostavno Jane!

3. MAKEDONSKIZa àl ne postoi istoriski pregled na upotrebata na

li~nite formi vo starite tekstovi, a ne postoi ni korpus koj bidozvolil takov pregled da se napravi za potrebite na ovoj tekst.Blaè Koneski vo svojata Istorija na makedonskiot jazik ne jani spomnuva kategorijata ‘lice’. Vo ovaa situacija ovde }e seograni~ime na zabele{kite za semanti~kata motivacija na upo-trebata na formite za prvoto i vtoroto lice, za mestoto na tieformi vo aktuelniot sistem na obra}awe, i najposle – za evo-lucijata na gramati~kite pokazateli na prvoto i vtoroto lice.

147

3.1. OBEM NA GRAMATIKALIZIRANATA INFORMCIJAKategorijata lice so tekot na vremeto re~isi ne go menuva

obemot na gramatikaliziranata informacija. Se zabeleùvaatsamo izvesni premestuvawa na granicite na funkcionalnite zonina trite ~lena na kategorijata. Hierarhijata na tie ~lenovilesno se gleda od kongruencijata na konjunktivnite imenski sin-tagmi, sp. na pr. Jas i ti dojdovme, Ti i toj dojdovte, i sl. Sp. gii socijativnite konjunkcii koi L. Minova-\urkova (2003: 223) giocenuva kako kolokvijalni: Nie so tebe dojdovme, Vie so nivdojdovte, i sl.

Vistinskite ‘lica’, prvoto i vtoroto, so tekot na vremetose zdobile so niza sekundarni zna~enski nijansi. Me|u pointe-resnite i porasprostranetite treba da se navedat razni kons-trukcii so generalizirano zna~ewe ‘ti-~ovek’, ‘nie-lu|e’, kako napr. Raboti{, raboti{, a krajot ne se gleda ili Rabotime,rabotime, a krajot ne se gleda, i sl., t.e. generalizirano zna~ewena formata za vtoro lice ednina ili za prvo lice mnoìna.Ponekoga{ so zamenska-generalizirana funkcija moè da sepojavi i imenkata ~ovek: ôvek raboti, a krajot ne se gleda, i sl.Tuka spa|aat i takanare~enite “bezli~ni” konstrukcii so kon-vencionalno ispu{tena ili blokirana pozicija na nomina-tivnata IS i so implikuvan personalen agens, sp. Vikaat deka...,Se zboruva deka..., i sl.

Personalniot agens e isklu~en vo konstrukciite {tozboruvaat za meteorolo{ki pojavi, kako {to se vrne, duva,zaladuva... so blokirana nominativna pozicija, ili pak padnamrak, osamna den... so quasi-agens kako del od perifrasti~en pre-dikat. Vnimanie privlekuvaat konstrukcii so personalenpaciens od tipot N# smra~i vo planina t.e. ‘se smra~i koga bevmevo planina’, i sl. Nominativnata pozicija e blokirana i vokonstrukciite so paciens vo dativen odnos kako Mi se slo{i, Mistudi, Mi se gadi, i sl. Vo site tie konstrukcii predikatotizrazen so l-formata se pojavuva vo sreden rod ednina, t.e. vokategorijalno najsiroma{na forma.

Vo nau~nata i/ili eseisti~ka proza, a isto taka i vonovinarskiot stil mnogu e frekventen takanare~eniot pluralis

148

maiestaticus – te{ko e da se kaè kolku ima tuka konvencija, akolku begawe od avtorizacija na prenesuvanata informacija.

Se sozdavaat novi konvencii vo obra}aweto, zavisno odsituacijata i op{testveniot status na sogovornicite. Taka na pr.stariot “ruralen” na~in na obra}awe kon sekogo so ‘ti’ vourbaniot stil na ìveewe i op{tewe s# po~esto se zamenuva so“persirawe”, t.e. obra}awe so ‘vie’. S# po~esto se slu{a Gospo|o,dodeka Gospodine obi~no se povrzuva so soodvetnata titula, kakoGospodine pretsedatele, Gospodine profesore, i sl. Za Poljakneobi~no e ~estoto javno obra}awe po ime (a ne prezime) vooficijalni situacii kako na sud ili vo lekarska ordinacija, a oddruga strana kurtoazno obra}awe so upotreba na prezime. Polekase gubi stariot karakteristi~en na~in na obra}awe so famili-jarizirani nazivi na srodstvo adaptirani kon vozrasta na inakunepoznat sogovornik: nevesto, snajko, tetke, majko, ~i~ko – ta-kov tip obra}awe s# u{te moè da se slu{ne vo grad na pazar;tuka spa|a i s# u{te mnogu frekventnoto kom{i(v)ke... Sovre-meniot makedonski sistem na obra}awe i negovata brza evolucijavo posledno vreme, sekako zasluùva edna iscrpna monografijaso prodlabo~ena sociolingvisti~ka analiza. Ovde za àl nemoème po{iroko da se zanimavame so taa problematika.

So ogled na pragmati~niot, deikti~ki karakter na kate-gorijata lice, ~esti se empati~nite ekspresivni transpozicii,sp. na pr. pri obra}awe kon dete: Sega ubavo }e se oble~eme... t.e.‘...}e se oble~e{‘, ili: Nekoj deneska ne e raspoloèn, t.e. ‘...ne siraspoloèn(a)’, i sl.

Mo{ne interesen e odnosot: nominativ ~ vokativ, t.e.odnosot me|u dvata takanare~eni nezavisni padeì, prviotneutralen, vtoriot markiran po apel. So tekot na vremeto, preds# vo kolokvijalniot stil, morfolo{kiot nominativ vleguva vopozicija na vokativ, {to moè da ima dvojna: funkcionalna iformalna motivacija. Fukcionalnata motivacija ja gledam vofaktot deka nominativot e – moè da se kaè – re~ni~ka formana imenskata sintagma, osnovna forma na nominacija; formal-nata motivacija sekoga{ e prisutna vo vokativnite sintagmi,posebnata intonacija na apelot koja se naloùva i na nomi-nativnata sintagma ako e taa upotrebena so funkcija na apel. B.Koneski pi{uva: ”Vokativnata forma vo na{iot jazik s# u{tezdravo se drì, no od druga strana se gleda deka taa ve}e e

149

opfatena od procesot na postepeno is~eznuvawe. Taa se iz-mestuva od op{tata forma specijalno intonirana.” (Koneski1982: 240). Vo natamo{niot tekst Koneski naveduva u{te ednamo`na pri~ina za is~eznuvawe na morfolo{kiot vokativ: “Spo-menatoto izmestuvawe na formite so nastavka nao|a prvobitnaosnova vo vokativite kako: tatko, Trajko, Nikola, ili vo sr. r. :dete, pile, a isto i vo mnoìna, kade {to nema razlika ponastavkata od op{tata imenska forma.” (ibid.).

Mnogu pointeresna e pojavata morfolo{kiot vokativ davleze vo pozicija na nominativ – takvi konstrukcii se sre}avaatvo makedonskata narodna epika. Pi{uva za nea B. Koneski (1971:47-49) i dava, me|u drugite, primeri: Pa govori Marko Krale-vi}e; Ostanalo Prodane sira~ence; Bolen leìt StankovikeDuko, i sl. Koneski dodava deka konstrukcii od takov tip sesre}avaat i vo srpskata i vo zapadnobugarska narodna epika ikomentira: ”Ne e lesno da se zamisli onaa situacija, od kojamoèla prvobitno da proizleze edna vakva upotreba. Vo narodotkaj nas na pra{aweto Kako te vikaat? moè da se ~ue neretkovakov odgovor: Me vikaat Stojno, Veliko, Stojane, i sl. Sp i vopesna: Stojane si go vikali... (Kosti , Male{evski narodnipesni, Skopje 1950) Slu~ajov zasluùva da se spomene i ovde, za{-to pokaùva deka vokativot se nalaga poradi toa {to govorite-lite psiholo{ki se prenesuvaat vo samata govorna situacija,sakaj}i da ja vosproizvedat {to poverno.” (ibid.)

3.1. EVOLUCIJA NA GRAMATI^KITE POKAZATELISo tekot na vremeto evoluirale glavno leksi~kite poka-

zateli vo krugot na onaa upotreba {to ja narekovme ovde “ob-ra}awe” kon drugo lice. Gramati~kite pokazateli ostanuvaat, voosnova, isti.

Treba da se odbeleì povlekuvaweto na sintetskiot impe-rativ na prvoto i treto lice, za {to stana zbor ve}e vo glavataposvetena na kategorijata ‘na~in’.

Vo spomenicite od 13 vek se zabeleùva morfolo{kiotnominativ mesto o~ekivaniot vokativ kaj sopstvenite i mesniteimiwa (Ugrinova 1988: 39; Makarijoska 1997: 66), {to se sre}ava ivo kanonskite tekstovi i verojatno e rezultat na gr~kotovlijanie.

150

Izvesna varijacija postoi kaj pridavskite formi upotre-buvani vo vokativni sintagmi. Imeno, vozmo`ni se tuka taka-nare~enite “dolgi” formi, t.e. formi pro{ireni so anaforskoto*j , koi vo drugi pozicii odamna izlegle od upotreba i se ~uvaatsamo vo nekoi strogo markirani petrificirani konteksti kakoimiwa na praznici, toponimi, prekari i sl. B. Koneski (1982:303) priveduva prekari Kusi!, Crni!, Mali!, dava i primeri vosostav so imenki: mili sinko!, ~estiti care!, no pi{uva i deka“vo drugi slu~ai sosem e obi~na upotrebata na neopredelenataforma” (ibid.) Postoi tendencija da se odbegnuvaat vokativnisintagmi vo koi i imenkata i pridavkata, ili po{iroko: pove}eod edna zboroforma e morfolo{ki markirana po apel, a moè ida ne bide niedna. Minova-\urkova (1994: 111) priveduva petmo`ni varijanti: “a. Po~ituvani gospodine pretsedatele!, b.Po~ituvan gospodine pretsedatele!, v. Po~ituvan gospodinpretsedatele!, g. Po~ituvan gospodine pretsedatel!, d. Po~i-tuvan gospodin pretsedatel” i komentira: “...najmalku prifat-liva e onaa [varijanta] pod a., naj~esto upotrebuvana – onaa pod b.,se javuvaat i takvi kako onie pod v. i g. a onaa pod d. moème da jasmetame kako mo`na vo perspektiva.” Se ~ini deka taa prognozase ostvari.

4. POLSKIMnogu pojavi karakteristi~ni za razvitokot na katego-

rijata ‘lice’ vo makedonskiot jazik gi sre}avame i na polskapo~va, taka {to tuka samo kratko }e gi odbeleìme. Centralenproblem, koj bara po{iroka obrabotka, e kongruencijata po liceme|u nominativnata (i/ili vokativnata sintagma) i predi-katskiot izraz vo krugot na onie, silno pragmati~ki oboeni,konstrukcii koi ovde gi opredelivme kako formi na obra}awekon sogovornikot. Polska specifika pretstavuvaat i nekolkuserii novoniknati konstrukcii so implikuvan personalen agensi blokirana pozicija na nominativna imenska sintagma.

4.1. OBEM NA GRAMATIKALIZIRANATA INFORMACIJAOdej}i po ist redosled kako vo paragrafite posveteni na

makedonskiot jazik, prvo }e se zadrìme na specifi~nata kon-gruencija na konjunktivnite imenski sintagmi. Imeno, dodeka

151

osnovnite konjunkcii so prosta konkatenacija na ~lenovi segradat kako vo makedonskiot, sp. Ty i ja przyszli my..., Ty i Jurekprzyszli cie..., kaj socijativnite konjunkcii vo polskiot jazik obvr-zuva mnoìna na inicijalnata zamenska forma, sp. My z tobprzysz my..., Wy z Jurkiem przyszli cie..., i sl.

Generaliziranata upotreba na vtoroto lice ednina funk-cionira sli~no kako vo makedonskiot, no deneska zvu~i malkuarhai~no, dobro se drì vo zacvrstenite konstrukcii, kako vopogovorkite, poslovicite, i sl., sp. Jak sobie po cielesz, tak siwy pisz; Nie czy drugiemu, co tobie niemi o, i sl. Postoi i genera-lizirana upotreba na prvoto lice mnoìna, naj~esto vo tekstoviso karakter na instrukcija ili recept: Odmierzamy dwie szklankich odnej wody, dodajemy dwie sto owe ki cukru..., i sl. Dosta ~esta e“zamenskata” generalizirana upotreba na imenkata cz owiek, napr. Cz owiek si m czy, a rezulatów nie wida , i sl.

So tekot na vremeto niknaa tri serii konstrukcii soblokirana pozicija na nominativnata sintagma i so implikuvanpersonalen agens. Toa se a) preteritalni konstrukcii konstitu-irani od starite kratki formi od sreden rod na -n- / -t- participot,b) si - konstrukcii i v) konstrukcii so modalni predikativi +infinitiv. Prviot tip se pojavuva vo 15 v. i se do kraj na 17 v. baraprisustvo na copula, sp. na pr. ...powinno ci chrze cija skie wykonywaby o pozwolono..., To tedy niech b dzie powiedziano, i wielmo no jestcnota... (citiram spored Pisarkowa 1984). Podocna glagolot-copulaotpadna i deneska imame redovno derivirani isklu~itelnopreteritalni -no, -to – formi so aktivna interpretacija, sp.Czytano wtedy wiele ksi ek, Przywieziono go do Warszawy, i sl.Vtoriot tip konstrukcii so nominativna pozicija blokirana sozamenkata si i so implikuvan personalen agens se pojavuvaat vo18 v. i imaat polna temporalna paradigma, sp. wie y ser kupuje sinajcz ciej na rynku, “u baby”..., Do Zakopanego przyje o si zwyklewieczorem... Konstrukciite od ovoj tip niknaa vo rezultat nareinterpretacija na starite pasivni si -konstrukcii, koideneska se nao|aat na marginata na sistemot (sp. pogore, voglavata posvetena na kategorijata ‘dijateza’. Imame, isto taka, iinovacija vo oblik na konstrukcii so modalni predikativi +infinitiv, od tipot Papierosy mo na dosta w kiosku, Po cukier trzebapój do sklepu, i sl. Tie se pojavuvaat vo 17 v. i pretstavuvaatleksi~ki strogo ograni~ena serija. Najposle, go imame i modelot

152

so generalizirano prosz + infnitiv vo funkcija na naredba /zabrana, kako na pr. Prosz opu ci autobus! (voza~ot kon patni-cite), Prosz siada ! (doma}inot kon gostite).

Treba da se spomnat i nepersonalnite konstrukcii soblokirana nominativna pozicija. Tuka, paralelite so makedon-skite sostojbi se zna~itelno pogolemi. Meteorolo{kite pojavise izrazuvaat so iskazi kako Pada, Wieje, i sl. Sp. i vo praeteritumso imenuvan objekt na dejstvo: zawia o niegiem, Piwnic zala o, isl. Imame i pacientivni konstrukcii za izrazuvawe na psiho-fiziolo{ki sostojbi, kako Zimno mi, Nudno mi, Pi mi si chce, i sl.

Pluralis maiestaticus e prisuten vo nau~nata i “novinarskata”proza, no so tekot na vremeto se povlekuva pred po~estataupotreba na avtorskoto prvo lice ednina.

Vistinski problem, kako {to spomnav, pretstavuva va-rijantnata kongruencija na vtoro i/ili treto lice ednina na nivona re~enicata pri obra}aweto kon sogovornik / adresat i – {toovde najmnogu n# interesira – pragmati~kite potteksti na taa va-rijativnost. Varijacijata se odnesuva kako na odnosot: nominativ ~vokativ vo pozicija na subjektot, taka i na odnosot: vtoro ~ tretolice vo predikatskiot finiten izraz.

Od najstarite spomenici po 19 vek sre}avame iskazi kakoBóg nas tego zachowaj! (14 v.), Wzdychaj Rzeczpospolita Litewska! (17v.), miej si s siad z tego! (19 v.) konstituirani so imperativniformi, ili duri so futur, kako pani pójdziesz do niej (19 v.), i sl.(primeri priveduvam spored Pisarkowa 1984: 17). Vo postaro vrememoème tuka da sogledame eha na starata homonimija naimperativnite formi na vtoroto i tretoto lice ednina, sp. doden dene{en vo molitvata Pater noster petrificiranite formi

wola twoja..., Przyjd królewstwo twoje..., sp. go isto taka idi-omatiziranoto Bro Bo e! pokraj ponovoto, isto idiomati~noNiech Pan Bóg broni!, i sl.

Vo polskiot sistem na obra}awe posebna uloga igra se-kundarnata “zamenka” pan, pani, pa stwo. Toa e osnovna forma naobra}awe kon nepoznati vozrasni lica vo polskata urbanaobrazovana sredina. Do samiot po~etok na 20 v. ovie vtori~nizamenki kongruirale so vtoroto lice ednina i mnoìna: By Pantam?, Czy s ysza Pani...?, Wyobra cie sobie Pa stwo... Deneskaobvrzuva kongruencija so treto lice (By Pan tam?, Czy s ysza aPani..., Niech Pa stwo sobie wyobra ...), a vtoroto lice – relativno

153

po~esto vo mnoìna – se smeta za supstandard. Vo situacii naapel kon nepoznato lice imame “vokativi” so prvo lice edninaprosz vo konvencionalno-kurtoazna funkcija: Prosz pani!, Proszpana! Od druga strana, u{te dlaboko vo 20 v. obra}awe po ime sokongruencija na treto lice bilo signal na ponizok op{testvenrang na sogovornikot, sp. na pr. Niech Jan si pospieszy! , NiechMarysia przyniesie... vo obra}awe kon sluga, portir, sluginka,~ista~ka...

Vrz goreskiciranata evolucija na kongruencijata po licese naloùva i – paralelen so makedonskiot – proces na povleku-vawe na morfolo{kiot vokativ vo polza na nominativot sovokativna intonacija. Najposle, i vo Polska postojat regionalnislu~ai ne vnesuvawe na morfolo{kiot vokativ vo pozicija nanominativ. Se raboti za zapadnopolski kolokvijalni konstruk-cii so hipokoristici kako Jasiu przyszed ..., Stasiu powiedzia ...mesto o~ekuvanoto Ja / Jasio, Sta / Stasio...

Empati~nite transpozicii na prvo i/ili treto mestovtoroto lice se prisutni kako i vo makedonskiot naj~esto vo ob-ra}awe kon dete.

4.2. EVOLUCIJA NA GRAMATI^KITE POKAZATELIZboruvaj}i za kategorijata ‘lice’, posebno te{ko e da se

izdvoi formalnata od semanti~kata evolucija. Osnovnata ka-tegorijalna paradigma ostanuva neizmeneta, kako i hierarhijatana nejzinite tri ~lena, no se pojavuvaat mnogu formalno marki-rani sekundarni zna~enski nijansi, {to e rezultat na pragma-ti~kniot, deikti~ki karakter na kategorijata.

Ima tri funkcionalni zoni vo koi zabeleùvame ino-virawe na gramati~kite pokazateli, a site tie inovacii ve}e gispomnavme zboruvaj}i za obemot na gramatikaliziranata infor-macija. Toa se: relaciite me|u morfolo{kiot nominativ ivokativ, kongruencijata po lice me|u nominativnata / vokativna-ta imenska sintagma i predikatskiot izraz i novite konstrukciivo slu`ba na neopredelen personalen agens. Za site niv ve}estana zbor vo t. 4.1. Notabene del od nivnite gramati~ki poka-zateli trpat leksi~ki i/ili kategorijalno-gramati~ki ogra-ni~uvawa, {to go stava pod pra{alnik nivniot ~isto gramati~kikarakter.

154

5. ZAKLUÔCINa{iot kratok pregled potvrdi deka kategorijata ‘lice’

se temeli vrz dve opozicii: / +/- ~ovek / i / +/- u~esnik vo ~inot najazi~nata komunikacija /, i eden kontrast: /+ ispra}a~ na infor-macija/ ~ /+ adresat na informacija/, so rotacija na soodvetniteulogi. Centralno mesto zazema vtorata opozicija, no prvatapretstavuva neodminliv signal deka se raboti za odnosi voop{testveni ramki. Se razbira deka sistemot na takvite odnosi,univerzalen vo smisla na postoeweto na “tri lica”, ednoto od nivnegativno markirano, vo natamo{niot razvitok zavisi od raz-vitokot na op{testvoto i od konvenciite koi{to toa op{testvogi sozdava.

Makedonskiot i polskiot jazik gi povrzuvaat nasledeniteparadigmi po lice i po apel, no evolucijata na odnosite me|u~lenovite na tie paradigmi vo golema mera zavisi od vonjazi~ni-te faktori i treba da pretstavuva predmet na sociolingvisti~kiistraùvawa. Izvesni paraleli, pokraj faktot na zaedni~kotonasledstvo, poteknuvaat od samiot fakt deka ~lenovite na dvetepotkategorii (‘lice’ sensu stricto i ‘apel’) se malubrojni iodnapred opredeleni so samiot ~in na jazi~nata komunikacija.Ne iznenaduva deka na polska strana, so ogled na pogolemataistoriska rasloenost na op{testvoto i podolgata tradicija napismeniot jazik, imame pobogat repertoar na varijanti posebnovo sistemot na obra}awe i vo inventarot na razni sekundarnikonstrukcii koi implikuvaat personalen agens, no ne go ime-nuvaat na povr{inata na tekstot.

Na krajot bi sakala da gi podvle~am tesnite vrski nakategorijata ‘lice’ so kategoriite ‘rod’ i ‘opredelenost’, za koi}e stane zbor vo narednite glavi. Toa {to gi povrzuva me|usebno,a se nadovrzuva i na mehanizmite na gramatikalizacija vo ramki-te na ve}e razgledanite kategorii ‘pade`’ i ‘dijateza’, e antropo-centri~niot karakter na prirodniot jazik kako takov.

Kategorija ROD

1. OP[TI ZABELE[KI. Moè da se kaè deka ‘rod’kako semanti~ka kategorija zna~i klasifikacija na “delovi nasvetot” spored nivni osobini koi vo dadenata kultura se cenatkako relevantni. Gramatikalizacija na taa kategorija zna~i nanominaciite na soodvetnite klasi objekti (t.e. na imenskitesintagmi koi gi imenuvaat) da im se dodelat regularni formalnimarkeri kako signali kon koja klasa spa|a imenuvaniot objekt /mnoèstvo objekti.

Vo indoevropskite jazici vo procesot na spomnatataklasifikacija na prv plan se smestuva opozicijata: ìvo ~ neìvo,a vo natamo{ni ~ekori: ma{ko ~ ènsko i ~ovek ~ ne~ovek. J.Kurilovi~ (Kury owicz 1964: 207) pi{uva: “From the point of view ofhistorical grammar the fact must be duly stressed that the I.E. oppositionmasculine : feminine is younger than the contrast between the neuter and theanimate gender.” Formalno markiraniot rod najrano se pojavuva kajzamenkite, duri podocna kaj pridavkite (Moszy ski 1984: 212-213).

Vo dokumentiranata istorija na slovenskite jazici re~isinema korelacija me|u semanti~kata i gramati~kata kategorija‘rod’. Gramati~kata kategorija ‘rod’ naj~esto ima samo intra-tekstualna vrednost vo slu`ba na sintaksi~ka kongruencija me|ukonstitutivniot ~len na imenskata sintagma i negovite mo-difikatori i/ili – poretko, so ogled na ograni~eniot brojverbalni paradigmi so konstituenti markirani po rod – me|unominativnata IS i predikatskiot izraz. Semanti~kata ka-tegorija ‘rod’ (vo smisla kakva {to $ dadovme pogore) samomarginalno vo kratki serii morfolo{ki i/ili sintaksi~kikonstrukcii se zdobiva so formalni markeri, naj~esto vo formana specijalizirani zboroobrazuva~ki afiksi i/ili (vo balkan-skite slovenski jazici) – zamenski klitiki (vklu~itelno so~lenot), naj~esto vo slu`ba na opozicijata: ma{ko ~ ènsko. Se-pak, semanti~kite osobini / +/- ìvo / i / +/- ~ovek / so tekot navremeto steknuvaat gramati~ki pokazateli vo ramkite naslovenskata deklinacija vo oblik na posebni paradigmi (posebnipade`ni morfolo{ki formi) markirani kako odu{eveni (t.e. /+ìvo/) ili ma{ko-li~ni (virilni, t.e. /+ ìvo, + ~ovek, +

156

ma{ko/). Vo ovoj tekst }e se potrudam pred s# da opi{am vo koiuslovi i kako osobinite /+ ìvo/ i /+ ~ovek/ se gramati~kikodirani vo makedonskiot i vo polskiot tekst, a samo na vtorplan }e se zadràm i vrz evolucijata i me|usebnoto preklopuva-we na “klasi~nite” paradigmi na ma{ki, ènski i sreden rod.Zboruvaj}i za rodot kako paradigmatska kategorija na pridavki-te (vklu~itelno so participite, zamenskite i brojnite pridav-ki), t.e. karakteristi~na za razvienata imenska sintagma, }e sesluàm so opredelbata “kongruenciski rod”.

2. [TO ZNAEME ZA KATEGORIJATA ROD VOPRASLOVENSKIOT JAZIK. Kako {to konstatira L. Mo{iw-ski, evolucijata na gramati~kata kategorija ‘rod’ na prasloven-ska po~va pretstavuva direktna kontinuacija na praindoevrop-skata evolucija. “G ównym motorem przemian by a d no dozbudowania morfologicznego wyk adnika kategorii rodzaju gramatycznego.Polega o to przede wszystkim na wi zaniu rodzaju gramatycznego z typemmorfemu tematycznego” (1984 : 213). Natamu avtorot pominuva naformiraweto na oddelni deklinaciski tipovi so ogled na nivni-ot “kongruenciski rod”. Eventualna barem parcijalna korelacijame|u semanti~kiot i kongruenciskiot rod ne se ni spomnuva.

Me|utoa, ve}e na praslovenska po~va vo morfolo{katapade`na paradigma na li~nite zamenki vo akuzativen odnos sta-rite akcentogeni akuzativni formi alterniraat so genitivniteformi. Te{ko e da se utvrdi dali sli~niot proces (alternacija*k // kojego) kaj pra{alnata zamenka ima praslovenski koreni.Sepak nema somnenie deka novoniknatiot sinkretizam G=A pret-stavuva pokazatel na kategorijata ‘personalnost’, odnosno /+~ovek/. Pralelen proces, ocenet kako praslovenski (Moszy skiop.cit. 221), se slu~uva vo imenskata paradigma: imenkite koiozna~uvaat / + ìvo, + ma{ko / vo akuzativen odnos se pojavuvaatso genitivna nastavka. Natamo{niot razvitok na kategoriite‘odu{evenost’, ‘personalnost’, odnosno ‘virilnost’ mu pripa|ave}e na razvitokot na oddelnite slovenski jazici.

Gorespomenatiot (vo citatot od Mo{iwski) proces naformalizacija na kongruenciskiot rod ima i rezultati inte-resni od gledna to~ka na formalnoto kodirawe na semanti~kiot(biolo{kiot) rod. Taka na pr., vo deklinaciskite tipovi od sre-den rod re~isi nema imenki so priznakot /+ ~ovek/, a retki se i

157

onie so priznakot /+ ìvo/, so eden karateristi~en isklu~ok namladi ìvi su{testva ~ij biolo{ki rod u{te e irelevanten i~ii nazivi, pak formalno markirani, obi~no pripa|aat kontakanare~enata t-paradigma, sp. , tel , pras , i sl. Od drugastrana, od takanare~enata -i-deklinacija se povlekuvaat imenkiteso kongruenciski sreden rod.

Vo najfrekventnata i najekspanzivna o-deklinacija nao-|ame imenki od ma{ki i sreden kongruenciski rod, a razlikatame|u niv se kodira samo vo akuzativot i vo opozicijata na dvatasinkretizma: A=N i A=G. Glavninata “ènski” imenki pripa|akon a-deklinacijata. Zna~i, naj~estata hierarhija na morfo-lo{ka markiranost vo ramkite na kongruenciskiot “sintak-si~ki” rod e: (1) ènski ~ ma{ki / sreden, pa: (2) ma{ki ~ sreden.

Red e i da spomneme deka vo praslovenskiot derivaciskisistem postojat zboroobrazuva~ki sufiksi koi implikuvaat opre-delen biolo{ki rod, sp. na pr. -y i (*rab ~ *raby i), *- ka (*kot ~*kot ka) (primeri spored Mo{iwski, op.cit. 209).

3. MAKEDONSKIOtsustvoto na korelacijata me|u semanti~kiot (bio-

lo{ki) i kongruenciskiot (formalen, sintaksi~en) rod ja pravinecelesoobrazna primenetata vo prethodnite glavi podelba nana{iot pregled na paragrafi posveteni soodvetno na 1. obemotna gramatikaliziranata informacija, i 2. evolucijata na gra-mati~kite pokazateli. Mesto nea ovde }e vovedeme podelba na 1.gramati~kite mehanizmi na kodirawe na biolo{kiot rod, i 2.evolucijata na pokazatelite na kongruenciskiot rod.

3.1. GRAMATI^KI MEHANIZMI NA KODIRAWE NA BIOLO[KIOT ROD

Kako {to sugerira naslovot, vo ovoj paragraf }e se po-trudam da gi pretstavam posrednite (pofrekventni) i neposredni-te mehanizmi na kodirawe na osobinite /+ ìvo/, /+ ~ovek/, /+ ma{-ko/ i /+ ènsko/ vo makedonskiot jazik. Ve}e od gorere~enotoproizleguva deka se raboti samo za izdvoeni segmenti na grama-ti~kiot sistem i pri toa po~esto za tendencii otkolku za cvrstipravila; sepak mo{ne e interesno da se sledi kako nabroenitesemanti~ki priznaci “se borat” za pridobivawe formalnimarkeri.

158

Ve}e ne edna{ vo ovaa kni{ka, objasnuvaj}i gi speci-fikite na makedonskiot kategorijalen razvitok, pribegnuvavmekon su{testveniot faktor kakov {to vo ovoj razvitok pret-stavuva multilingvalnata balkanska sredina. Ovde, pak, treba dase potsetime na sodejstuvaweto na toj mo}en faktor so nasledeni-te slovenski sostojbi. Imeno, sakam da ja pretstavam hipotezataza koja se zastapuvav vo pove}eto moi porane{ni trudovi, a kojaglasi deka (a) na~elnata tendencija koja ja motivira gramati~ka-ta restrukturalizacija na balkanskite slovenski jazici e èlba-ta da se bide razbran od sogovornikot {to ne go vladee dobro ja-zikot na koj mu se obra}a{, i deka (b) najva`noto vo procesot name|usebnoto razbirawe e da ni bide jasno za {to i za kogo (t.e. zakoi nastani i za koi u~esnici na tie nastani) stanuva zbor.Ottuka e stremeòt da se vovedat transparentni formalnisignali (pokazateli) tokmu na taa informacija koja ovozmoùvaidentifikacija na nastanite i nivnite u~esnici. Takvata infor-macija, razbirlivo, ja gramatikaliziraat deikti~kite prag-mati~ki kategorii ‘vreme’ (identifikacija na nastanite) i ‘op-redelenost’, ‘lice’ (identifikacija na u~esnicite). Me|utoa,mnogu su{testveno e koi se tie u~esnici koi naj~esto gi ini-ciraat i gi kontroliraat nastanite – toa se, pak razbirlivo,lu|eto i/ili drugi ìvi su{testva. I taka doa|ame do problemotna kodiraweto (markiraweto) na priznacite-nositeli na infor-macija za semanti~kiot (biolo{ki) rod.

Zboruvaj}i pogore za na~inite na izrazuvawe na pade`-nite odnosi vo makedonskiot jazik, obrnavme vnimanie na for-malnite mehanizmi kako: udvojuvaweto na objektot, distribu-cijata na ~lenot i drugi pokazateli na opredelenosta i, pred s#,primarnata semanti~ka markiranost na nominativot i na dativotkako padeì koi upatuvaat na lu|e-u~esnici na nastanot, lu|e-referenti na nominativnite i dativnite imenski sintagmi.Istite tie padeì obi~no imaat priznak /+ opredeleno/, ilibarem /+ individualizirano/ (za interpretacija na tie priznacisp. podolu, vo glavata posvetena na kategorijata ‘opredelenost’).So drugi zborovi: aktuelniot makedonski nominalen sistemraspolaga so niza mehanizmi koi ovozmoùvaat identifikacijana entiteti najsu{testveni vo procesot na razbiraweto natekstot, a tie entiteti naj~esto se lu|e. Spored standardnatanorma zamenskite repliki gi pridruùvaat onie akuzativni i

159

dativni sintagmi ~ii referenti se / + identifikuvani /, a tiestatisti~ki naj~esto se lu|e. Da dodademe deka analizata namehanizmite na takanare~enoto udvojuvawe na objektot vo mnogumakedonski govori vodi kon zaklu~ok deka toa sluì za mar-kirawe na semanti~niot priznak /+ ~ovek/. Ista interpretacijadobiva i tendencijata prisutna vo del od ju`nite makedonskigovori, tendencijata kon sinkretizam A=D kaj /+ opredelenite/“udvoeni” sintagmi, t.e. za {ireweto na konstrukcijata: go vidovna ~ovekot kako mu dadov na ~ovekot.

Treba tuka da se spomnat i nekoi pokazateli so poogra-ni~ena funkcionalna zona. Mislam tuka na pr. na mnoìnskatanastavka -ovci koja nosi informacija /+ ~ovek/. Se raboti zatakanare~enata elipti~na mnoìna (sp. podolu, vo glavataposvetena na kategorijata ‘broj’), t.e. grupa lu|e povrzana so edencentralen lik; nazivot na toj lik e derivaciska baza na mno-ìnskata forma, sp. kaj nazivite na srodstvo tatko ~ tatkovci,t.e. ‘roditeli’, dedo ~ dedovci t.e. ‘dedo i baba’ ili voop{teno‘pretci’, i sl., sp. i kaj sopstvenite imiwa Vlasto ~ Vlastovcit.e. ‘Vlasto so semejstvoto’, Korubin ~ Korubinovci t.e. ‘Ko-rubin i semejstvoto’, â{ule ~ â{ulevci, i sl. Vpro~em, istitetie formi vo soodveten kontekst moàt da funkcioniraat i kako“obi~na” mnoìna, t.e. soodvetno na pr. grupa tatkovci naroditelska sredba, grupa ~lenovi na soodvetnoto semejstvo, i sl.

Vo edna kratka serija kako pokazateli na priznakot /+~ovek/ moàt da se tolkuvaat i dativnite zamenski klitiki vopostpozicija so nazivi na srodstvo, t.e. “posesivni” konstrukciikako majka mi, sestra mi, sin mi, i sl. Tie istovremeno sluàt ikako pokazateli na kategorijata ‘opredelenost’.

Na povisok stepen na apstrakcija bi trebalo i da sespomene specifi~niot gramati~ki pokazatel kakov {to pretsta-vuva bogatstvoto na za~uvanite zavisni fleksivni formi. Vo ma-kedonskiot nominalen sistem, pri cela ograni~enost na flek-sijata, postoi cvrsta korelacija me|u takanare~enata “hierarhijana odu{evenost” (hierarchy of animacy – sp. Silverstein 1976) i brojotna zavisnite morfolo{ki pade`ni formi: najbrojni se tie kajli~nite zamenki, se sre}avaat kaj demonstrativite, kaj ma{ki (avo dijalektite i kaj ènski) sopstveni imiwa, kaj ma{ki imiwana srodstvo i kaj ma{ki profesionalni nazivi...

160

Kako {to go koncipiravme ovoj tekst, tuka se ograni-~uvame na gramati~kite, vo smisla fleksivnite, a ne i na zboro-obrazuva~kite kategorii, taka {to nema da se zanimavame so su-fiksite koi, iako retko, po~esto kako statisti~ka tendencijaotkolku kako pravilo, sepak nosat izvesna informacija za / +~ovek, + ma{ko /, odnosno / + ~ovek, + ènsko /.

3.2. GRAMATI^KI MEHANIZMI ZA KODIRAWE KONGRUENCISKI ROD

Kongruenciskiot rod e kategorija na imenskata sintagma.Rodot na sintagmata zavisi od inherentniot (selektiven) rod naimenkata koja{to ja konstituira. Pridavskite modifikatori vosintagmata go prezemaat rodot na konstitutivnata imenka (sp.soodvetno: dobar ~ovek / ru~ek..., dobra èna / kola..., dobro dete /re{enie...).

Imenskite sintagmi se markirani po rod samo vo ednina,taka {to moè da se kaè deka kongruenciskiot rod e potka-tegorija na kategorijata ‘broj’.

Pridavkite (so isklu~ok na mal broj pozajmeni nemenlivipridavski leksemi) morfolo{ki se markirani po (ma{ki / èn-ski / sreden) rod, t.e. rodot za niv e paradigmatska kategorija.

Morfolo{kite pokazateli na kongruenciskiot rod kajimenkite se nedosledni i neretko dvozna~ni. So gubeweto napade`nata morfolo{ka paradigma niv moème da gi barame samovo starite nominativni, edninski i/ili mnoìnski formi ili –rezidualno – vo casus generalis kaj izvesni kategorii imenki odma{ki rod (sp. pogore vo glavata posvetena na kategorijata‘pade`’) koi ex definitione mu pripa|aat na ma{kiot biolo{ki rod,taka {to morfolo{kata informacija za rodot za niv e irele-vantna. Moème da zboruvame samo za odredeni statisti~kitendencii. Taka, edninskata nastavka -a obi~no signaliziraènski rod, edninskata nastavka -e ili -o obi~no signalizirasreden rod, a nultata nastavka – ma{ki rod. Interesno e dekaotstapuvawata od tie “pravila” naj~esto se odnesuvaat na imenkiso inherenten biolo{ki ma{ki rod kako vojvoda, sudija, tatko,~i~ko, i sl.

Ima i imenki ~ij kongruenciski rod e dvozna~en i durideneska se stabilizira normata, takvi se na pr. imenkite var,àl, pesok, ve~er i niza drugi. Se ~ini deka naj~esto takva sudbi-

161

na imaat imenkite od ènski rod od starata i-deklinacija koibile apsorbirani od strana na ma{kata o-deklinacija.

Isto i vo mnoìnskite formi na imenkite – koi na sin-taksi~ki plan se neutralni vo odnos na kategorijata ‘rod’ –nao|ame izvesni pokazateli koi nosat informacija za in-herentniot gramati~ki rod na imenkata, taka na pr. mnoìnskiteformi so zavr{okot -ci (prorok : proroci, pojadok : pojadoci...)nosat informacija za ma{ki kongruenciski rod, dodeka mnoìn-skite formi so zavr{okot -ki (kole{ka : kole{ki, tetratka :tetratki...) nosat informacija za ènski kongruenciski rod.Ili pak mnoìnskata nastavka -a / -iwa nosi informacija zasreden kongruenciski rod.

Po gramatikalizacijata na kategorijata ‘opredelenost’ vomakedonskata imenska sintagma se pojavil nov sloj kategorijalnikongruenciski markeri – postpozitivnite ~lenski formi.Podrobno za inventarot i distribucijata na tie formi sp.podolu, vo glavata posvetena na kategorijata ‘opredelenost’. Soogled na faktot (a) deka opredelenosta – kako vpro~em i rodot –e kategorija karakteristi~na za imenskata sintagma sfatenakako celina, a ~lenskite formi se kalemat ex definitione vrz pr-viot pridavski i/ili imenski ~len na sintagmata, i (b) dekainventarot na ~lenskite formi e pomal od inventarot na pri-davskite i/ili imenskite nastavki, so pojavuvaweto na ~lenotmalku se zacvrsti korelacijata me|u morfolo{kite kategori-jalni markeri i sintaksi~kiot kongruenciski tip na sintagmata,se razbira – samo na /+ opredelenata/ sintagma. Tuka pridonesoa imarkiranite po rod zamenski repliki vo dativniot i vo akuza-tivniot padeèn odnos (sp. na pr. vojvodata kako ènata, nodobriot vojvoda, go vidov vojvodata nasprema dobrata èna, javidov ènata, i sl.) Inventarot na klitikite: mu, go za ma{ki isreden rod, $, ja za ènski rod e pri~ina deka naj~esto ednozna~nose signalizira ènskiot kongruenciski rod. Interesno e dekaduri vo distribucijata na pokazatelite na kongruenciskiot rod,edna ~isto formalna kategorija, izvesna uloga odigrala opozici-jata / +/- opredeleno /, t.e. funkcionalno, pragmati~ki optovarenpriznak.

Zavr{uvaj}i gi ovie razmisluvawa za pokazatelite nakongruenciskiot rod, mora da konstatirame deka se raboti zaedna sintaksi~ka kategorija (kategorija vo slu`ba na sintak-

162

si~nata organizacija na tekstot) koja obi~no, no ne i regularnoraspolaga so morfolo{ki korelati.

Privlekuva vnimanie ekspanzijata na sredniot rod voramkite na zboroobrazuva~kata kategorija: deminutivi / hipo-koristici. Imeno, nezavisno od gramati~kiot rod na imenkata-baza postoi mnogu jaka tendencija deminutivot da bide od sredenrod, {to zna~i otstapuvawe od prvobitnata slovenska deriva-ciska linija, a istovremeno zasiluvawe na korelacijata ‘malo,mlado’ ~ sreden rod. Sledstveno, od edna strana, deminutivotdeneska ne go pretskaùva gramati~kiot rod na svojata de-rivaciska baza, dodeka od druga strana postoi golema verojatnostvo tekot na diskursot deminutivot da bide generiran kako imen-ka od sreden rod.

4. POLSKIIako na polska po~va – za razlika od makedonskata – ko-

relacijata me|u biolo{kiot i kongruenciskiot rod so tekot navremeto se zacvrstila, sepak ograni~eniot opseg na taa kore-lacija i – pred s# – èlbata da se olesni sporedbata na sostojbitevo dvata jazika odlu~i paragrafot posveten na polskiot jazik dago organiziram na ist na~in kako i onoj posveten na ma-kedonskiot.

4.1. GRAMATI^KI MEHANIZMI NA KODIRAWE NA BIOLO[KIOT ROD

Klu~na uloga kako pokazateli na relevantnite semanti~kipriznaci (potsetuvam: se raboti za opoziciite / +/- ìvo/, / +/- ~o-vek/ i za kontrastot /+ ma{ko ~ + ènsko/) odigrale ve}e spom-natite (sp. pogore, t. 2.) sinkretizmi: A=N i A=G.

êkor po ~ekor se formira nov sistem na morfolo{kipade`ni paradigmi kaj imenkite od ma{ki kongruenciski rod. Voramkite na starata edninska o-paradigma se zacvrstuva podelbatana stariot tip A=N so priznakot /- ìvo/ i noviot A=G sopriznakot /+ ìvo/ – nikulcite na taa podelba gi gledame ve}e napraslovenska po~va. Vo mnoìna se formira nova podelba sporedpriznakot / +/- ~ovek /, so dvoen tip pokazateli: i (a) posebnamarkirana serija nominativni nastavki i (b) A=G-sinkretizam.Razbirlivo, i dvete dihotomii se odnesuvaat ne samo na imen-kite, tuku na celi imenski sintagmi konstituirani od soodvet-

163

nite imenki, a vtorata, mnoìnskata, ima proekcija i vrz pre-teritalnite formi na glagolot, taka {to dobivame eden sosemnov aran`man od tipot: EDNINA: MNO@INA:N Ten stó by wysoki Te sto y by y wysokie Ten pies by wysoki Te psy by y wysokie Ten ucze by wysoki Ci uczniowie byli wysocyA Widz ten stó Widz te sto y

Widz tego psa Widz te psy Widz tego cz owieka Widz tych ludzi

Pokraj nastavkata -owie, isto i mnoìnskata nastavka -i/-y emarkirana kako /+ ~ovek/, sp. panowie, pos owie, wojewodowie....,ch opi, biskupi, prorocy...., dodeka nastavkata -e nema takva karak-teristika, sp. na pr. ludzie, nauczyciele... nasprema trzmiele, fotele..., isl. Mnoìnskata deklinacija od tipot A=G gi opfati siteimenki so priznakot /+ ~ovek/ i so ma{ki kongruenciski rod,duri i onie koi, kako na pr. wojewoda, vo ednina se dekliniraatspored ènskata a-deklinacija. Pretstavenata raspredelba nanastavkite dovede i do natamo{ni semanti~ki motiviraniprocesi, imeno, nastavkata -y/-i karakteristi~na za mnoìnskiotnominativ na imenkite so ma{ki kongruenciski rod i so priz-nakot /- ~ovek/ primeneta na imenki so priznakot /+ ~ovek/ imdava na soodvetnite morfolo{ki formi ekspresivna nijansa,naj~esto nijansa na potcenuvawe i pejorativnost, sp. na pr. ch opy,adwokaty nasprema nemarkirano ch opi, adwokaci... Mo`na e idvojnata interpretacija na nekoi imenki vo termini: ~ovek ~ne~ovek, sp. na pr. diab y / diabli, anio y / anieli...

Vo deklinaciskiot tip opredelen ovde kako ma{ko-ìvoten (A=G vo ednina) spa|aat i nekoi imenki bez priznakot /+ìvo/, na pr. nazivi na tancite, nazivi na pe~urkite, sp. ta czwalca / mazurka..., znalaz am prawdziwka / kozaka... Ovoj tip konstruk-cii ne treba da se me{at so onie kako po ycz mi o ówka / roweru....,kade {to morfolo{kiot genitiv stoi vo akuzativen padeènodnos so partitivna funkcija.

Ne e, izgleda, slu~ajno deka gore pretstavenite procesi gizasegnale tokmu imenkite od ma{ki kongruenciski rod ~ie leksi-kalno zna~ewe gi opfa}a priznacite /+ ìvo/ , /+ ~ovek/, /+ ma{ko/.Tie imaat prednost pred drugite imenki i vo Silver{tajnovata“hierarchy of animacy” (Silverstein 1976), tie – spored istata logika –

164

zboruvaj}i za makedonskite sostojbi gi istaknavme kako imenkiso za~uvani ostatoci na morfolo{kata pade`na promena.

Treba u{te da se zadrìme okolu interpretacijata navirilnata (ma{ko-li~na) mnoìnska deklinacija na polskiteimenki. Imeno, kako i vo drugite slovenski jazici vklu~itelnoso makedonskiot, mnoìnskite formi kako nauczyciele, pos owie,robotnicy, uczniowie, i sl. – ako nema eksplicitni signali koi su-geriraat druga interpretacija – se odnesuvaat na me{ani ma{ko-ènski mnoèstva so priznakot /+ ~ovek/, to~no takva in-terpretacija ima i polskata forma na obra}awe pa stwo. Mutatismutandis sli~na interpretacija imaat i formalno ma{ko-li~nitesemejni mnoìnski formi kako Kowalscy, Nowakowie, i sl.

Ma{ko-li~niot rod (t.e. /+ ìvo, +~ovek, + ma{ko/) postoiisto taka vo sistemot na glavnite broevi. Imeno, so tekot navremeto nikna posebna serija dwaj, trzej, czterej (ch opcy,

czy ni...), a od ‘5’ nagore so nastavkata -u : pi ciu, sze ciu, siedmiu...i so imenka vo genitivna forma: pi ciu ch opców, m czyzn... itn.Sintagmite od posledniot tip baraat edninska kongruencija ipreteritalni formi od sreden rod vo predikatskiot izraz: Pi ciuch opców przychodzi / przysz o..., dodeka kaj prviot tip imame dvojnamo`nost: trzej ch opcy przychodz / przyszli ili trzech ch opcówprzychodzi / przysz o. Privlekuva vnimanie sinkretizmot A=G=Nvo ovaa posledna varijanta.

4.2. GRAMATI^KI MEHANIZMI ZA KODIRAWE NA KONGRUENCISKIOT ROD

Evolucijata na imenskiot deklinaciski sistem na polskapo~va prodolùva vo ist pravec kako vo praslovenskata jazi~nazaednica – kon istaknuvawe na sintaksi~nata kongruencija po rodkako glaven kriterium vo klasifikacijata na deklinaciskite ti-povi. Morfolo{kite pade`ni paradigmi se delat na ma{ka,ènska i deklinacija na imenki od sreden kongruenciski rod.

Tuka nema da se zanimavame so etapite na sukcesivno pre-topuvawe na marginalnite praslovenski deklinaciski tipovi vodvete najjaki {emi, soodvetno vo o-, i vo a-deklinacija, {to zna~idve hierarhizirani dihotomii: (1) m/n ~ f i (2) m ~ n. Sli~no kakovo sovremeniot makedonski, glavninata imenki so ma{ki kongru-enciski rod imaat vo nominativ ednina nulta nastavka, glavninaimenki so ènski kongruenciski rod imaat nastavka -a, a onie od

165

sreden rod – nastavkite -o, -e, - . Sepak, postojat brojni otsta-puvawa vo site ovie klasi; so drugi zborovi: korelacijata me|udeklinaciskiot tip na imenkata i nejziniot kongruenciski rodpostoi samo kako tendencija. Taa tendencija, pak sli~no kako vomakedonskiot, ja zasiluva odnesuvaweto na pridavskite modifi-katori vo imenskite sintagmi – kaj niv korelacijata e strogogramatikalizirana.

5. ZAKLUÔCISkromnite zaklu~oci od ovoj kratok pregled se sveduvaat

na konstatacijata za raziduvawe na semanti~kiot (biolo{ki) rodna edna strana i formalniot (kongruenciski) na druga strana,pri {to samo vtoriot pretstavuva gramati~ka kategorija, grama-tikalizirana na sintaksi~ko nivo.

I pokraj golemite razliki vo gramati~kata organizacijana nominalniot sistem vo dvata jazika, vo odnos na kategorijata‘rod’ tie se mnogu sli~ni.

Za nas ovde najgolem interes pretstavuva faktot dekasemanti~kiot rod, odnosno trite priznaci /+ ìvo/, /+ ~ovek/ i /+ma{ko/ (so varijanta /+ ma{ko ~ + ènsko/), ~ija primarna gra-matikalizacija vo dale~noto minato ja prifa}ame kako hipoteza,na site etapi na jazi~nata evolucija se stremat da dobijatformalni gramati~ki pokazateli.

Kategorija BROJ

1. OP[TI ZABELE[KI. Gramati~kata kategorija ‘broj’gramatikalizira eden segment od funkcionalnoto pole na ednapo{iroka semanti~ka kategorija koja{to bi moèle da ja oprede-lime kako ‘koli~estvena evaluacija na materijalnite objekti ina nastanite’. Gramati~kata kategorija ‘broj’ e primarno katego-rija na imenskata sintagma; sekundarno, koli~estvenata karakte-ristika na nominativnata imenska sintagma implikuva kongruen-cija po broj od strana na predikatskiot izraz.

Osnovnata vo koli~estvenata evaluacija na ne{tata e opo-zicijata: eden entitet ~ mnoèstvo entiteti i tokmu taa opo-zicija e najstrogo gramatikalizirana. Od svoja strana, mnoès-tvoto moè da bide izbrojlivo ili neizbrojlivo, a izbrojlivotomnoèstvo moè da bide markirano kako izbrojano, t.e. so to~noopredelen broj na entiteti, ili pak moè da bide markirano kakokolektivno, t.e. so teì{te vrz ona {to gi povrzuva sobranitevo nego entiteti.

Kako {to koli~estvoto e neodminliv atribut na sekojentitet izmerliv vo prostorot i/ili vo vremeto, taka gra-mati~kata kategorija ‘broj’ e neodminliva karakteristika na se-koja imenska sintagma. Obi~no za gramati~kata kategorija ‘broj’se zboruva na morfolo{ki, fleksiven plan kako za gramatika-lizirana opozicija: ednina ~ mnoìna. Sepak, postoi i edenpo{irok aspekt na gramatikalizacija na koli~estvenata infor-macija koj{to morame ovde da go spomeneme. Imeno, koli~es-tvenite opredelbi (t.e. leksi~kite pokazateli na semanti~katakategorija ‘koli~estvo’) imaat svoe striktno opredeleno mestovo linearniot poredok na imenskata sintagma: tie se smestuvaatme|u pokazatelite na kategorijata opredelenost koi ja otvoraatsintagmata i ostanatite modifikatori, so drugi zborovi: me|ureferencijalnite kvantifikatori i takanare~enata jadrenaimenska sintagma, spored {emata mak. tie pet izbrani knigi,brojnite dolgotrajni pro{etki, pol. tych pi wybranych ksi ek,(te) liczne d ugotrwa e spacery, i sl. Zgora na toa, pri otsustvo naspecijalizirani pokazateli na neidentifikuvan, no individua-liziran referent na sintagmata (sp. go tolkuvaweto na tie

168

opredelbi vo narednata glava posvetena na kategorijata ‘op-redelenost’) tokmu koli~estvenite opredelbi sekundarno javr{at i taa funkcija. Ova e re~isi univerzalno pravilo voindoevropskite jazici, izvesni premestuvawa mo`ni se samo voopredeleni konteksti me|u koli~estvenite i posesivnite opre-delbi, so ogled na faktot deka poslednite isto taka se sposobniza referencijalna funkcija.

Zna~i: za gramati~kata kategorija ‘broj’ moème dazboruvame na morfolo{ki plan vo odnos na opozicijata: ednina ~mnoìna, a ev. i so drugi gramatikalizirani distinkcii, kako napr. staroslovenskata dvoina, na morfo-sintaksi~ki plan vo od-nos na kongruencijata po broj me|u argumentskiot izraz oformenkako nominativna sintagma od edna strana i predikatskiot izrazod druga strana, i najposle na ~isto sintaksi~ki plan vo odnos nalinearnata pozicija na koli~estvenite opredelbi vo imenskatasintagma.

2. [TO ZNAEME ZA KATEGORIJATA BROJ VOPRASLOVENSKIOT JAZIK. Kako {to ni svedo~at najstaritestarocrkovnoslovenski spomenici, na praslovenskata po~vagramatikalizirani bile distinkciite ‘eden entitet’ ~ ‘dva enti-teta’ ~ ‘pove}e od dva entiteta’, t.e. postoele gramati~ki poka-zateli za ednina, dvoina i mnoìna. Soodvetnite karakteristikibile svojstveni na imenskite sintagmi, i na glagolskite li~niformi, a se reflektirale vo morfolo{kite nastavki (a) naimenkite – konstitutivni ~lenovi na imenskite sintagmi, (b) napridavkite kako delovi od imenskiot prirok i/ili modifi-katori vo imenskite sintagmi koi zadolìtelno ostanuvale vokongruencija po broj so soodvetnata imenka, i (v) na glagolskitekonstitutivni ~lenovi na predikatskiot izraz koi zadolìtelnoostanuvale vo kongruencija po broj so imenskata sintagma vonominativen padeèn odnos. Zna~i: centralna klasa leksemi koigo opredeluvale pravecot i tipot na kongruencijata po broj bileimenkite.

Izvesen broj imenki bile defektivni po broj, t.e. pose-duvale samo edninski ili samo mnoìnski formi. Defektivnostaobi~no bila semanti~ki motivirana (t.e. motivirana od lek-si~koto zna~ewe na imenkata). Pluralia tantum bile retki.Mo{iwski (1984: 217) gi priveduva kako primeri usta, vrata,

169

opr sn ci... – ova poslednoto e naziv na evrejski praznik. Pobrojnibile singularia tantum – kon taa grupa pripa|ale mnogu deverbalnii deadjektivni nominalizacii. Za eventualni dualia tantum ne-mame sigurni primeri (sp. Moszy ski, op.cit. 218).

Posebna interesna klasa so~inuvaat takvite singulariatantum koi imaat kolektivno zna~ewe i ozna~uvaat mnoèstvo naednorodni entiteti. Se izdvojuvaat dve klasi collectiva, soodvetnoso sufiksite *- je i *- ja. Prvite ~esto bile topografski ape-lativi, kako br je ‘kal’, d† je ‘dabova {umi~ka’, no sp. i list je,per je, kamen je... Vtorite bile derivirani od imenki so priznak/+ ~ovek/, sp. bratr ja (Moszy ski, ibid.), no sp. i ljud je. Collectivanaj~esto imale mnoìnska kongruencija so glagol, no edninska sopridavka, {to najdobro go pokaùva nivniot hibriden karakter.Tie vo osnova se zboroobrazuva~ka kategorija, no sposobni se daalterniraat so mnoìnskite formi na imenkata koja pretstavuvanivna derivaciska baza.

Ne mi se poznati trudovi koi bi se zanimavale so lineari-zacija na imenskata sintagma vo starite slovenski spomenici, nomoème a priori da prifatime deka univerzalnoto pravilo, sporedkoe koli~estvenite opredelbi zazemaat vtora linearna pozicijavo sintagmata, vaèlo i na praslovenska po~va.

Na krajot, red e ne{to da se kaè za morfosintaksata napraslovenskite glavni broevi kako osnovni pokazateli na ko-li~estvena kvantifikacija na imenskata sintagma. Problemot evo toa {to nasledenite glavni broevi kako morfosintaksi~kaklasa se neednorodni, {to odlu~uva~ki vlijaelo vrz nivniotnatamo{nen razvitok vo oddelnite slovenski jazici. Imeno,dodeka broevite od ‘1’ do ‘4’ se odnesuvale kako pridavki (pri{to *ed imal kongruenciski paradigmatski broj svojstven zaednina, t.e. ma{ki, ènski i sreden, a *d va imal kongruenciskiparadigmatski broj svojstven za dvoina, t.e. ma{ki nasprema èn-ski/sreden), broevite od ‘5’ nagore se odnesuvale kako imenki ibarale imenskata sintagma koja go imenuva “broenoto” da stoi vogenitiven padeèn odnos.

3. MAKEDONSKIKategorijata ‘broj’ spa|a me|u kategoriite so najregularna

korelacija me|u zna~eweto i formata. Se razbira, edninskiteformi vo generi~kite sintagmi (sp. podolu, vo glavata posvetena

170

na kategorijata ‘opredelenost’) moàt da ozna~uvaat mnoìna vosmisla na mnoèstvo denotati na eden poim – genus, i vo taasmisla vo izvesni konteksti edninskite i mnoìnskite formislobodno alterniraat, no tuka se raboti za edna univerzalna ten-dencija so koja vo na{ata analiza na kategorija ‘broj’ nema da sezanimavame.

3.1. OBEM NA GRAMATIKALIZIRANATA INFORMACIJANeprikosnoveno centralno mesto zazema opozicijata:

ednina ~ mnoìna, pri {to vo slu~aj na mnoìnata se raboti zadistributivno (= ne kolektivno) sfateno mnoèstvo, t.e. taka-nare~enata “obi~na mnoìna”. Podvlekuvaweto na “obi~nosta”na taa regularna mnoìnska forma e potrebno so ogled na iz-razitata tendencija kon {ireweto na kolektivnite derivati vomnoìnska funkcija. B. Koneski (Istorija... 1986: 138) pi{uva:“Tekstovite od 12-13 v. pokaùvaat zasilena upotreba na nastav-kata -ie ...” Sledat primeri od tie stari spomenici, a potoa i odmakedonskiot prevod na Damaskinot od 16 v., pa zaklu~okot:”Zboroobrazuva~kite sufiksi -je, -ja kaj zbirnite imenki sepreosmislile na takov na~in vo gramati~ki pokazateli na zbirnamnoìna. Toa preosmisluvawe, se razbira, zna~i sfa}awe na ne-koga{nite zbirni imenki kako mnoìnski formi {to baraat isoodvetni mnoìnski opredelbi: òlti lisje, lisjeto pa|aat isl.”. Prodolùva opisot na sovremenite sostojbi: “Imenkitegrozje, lozje, cve}e, koi ostanale kako edninski formi, nemaat ve}ezbirno zna~ewe. Nastavkite -je, -ja se sre}avaat vo m. i sr. rod:patje, snopje – snopja, kamewe – kamewa, krilje – krilja i sl. Vo `.rod e obi~na samo nastavkata -je: vodje, liva|e, planiwe i sl.”

Kako {to se gleda, na makedonska po~va dojde do ekspanzijana kolektivnite sufiksi, sufiksot -je se pojavil duri i kaj imen-ki od ènski rod, {to ne bil slu~aj vo praslovenskiot. [irokatazastapenost na kolektivnite derivati na -je i -ja, kako i nivnataupotreba so mnoìnska kongruencija, u{te deneska moè da sekonstatira vo pove}eto makedonski dijalekti, me|utoa vo stan-dardniot jazik tie se povlekuvaat i naj~esto se pojavuvaat kakokolektivni imenki so edninska kongruencija ili – vo opredelenileksikalizirani slu~ai, naj~esto kaj leksemi so sufiksot -ja,kako krilja (pokraj krila), kamewa – kako varijanti na “obi~ni”

171

mnoìnski formi. Pove}e od ~etvrt vek po izleguvaweto naGramatika... i na Istorija... od Koneski E. Petroska (2000: 217) –po sprovedenata detalna analiza na golem korpus primeri –pi{uva: “Vo makedonskiot jazik denes (spored mene) ne moè dase zboruva za gramati~ka kategorija na zbirna mnoìna. Sokategorijata kolektivnost vo makedonskiot jazik sekarakteriziraat samo obrazuvawata na t.n. kolektivna ednina so-je; a obrazuvawata so -ja [...] koi se obrazuvawa na t.n. kolektivnamnoìna go gubat kolektivnoto zna~ewe so {to go pretstavuvaatmnoèstvoto kako suma od oddelni diskretni elementi.” Avtor-kata se sluì tuka so termini od E. Stankjevi~ (Stankiewicz 1983),koj ja vovede distinkcijata me|u kolektivna ednina i kolektivnamnoìna vo zavisnost od (zna~eweto i, sledstveno, od) tipot nakongruencija. Moème da zaklu~ime deka postavuvaweto na stan-dardnata norma ja spre~i natamo{nata ekspanzija na kolek-tivnata (zbirna) mnoìna i gi vrati imenkite so sufiksot -je vostatus na zboroobrazuva~ki derivati so kolektivno zna~ewe, i –kako takvi – singularia tantum. Nekoi od niv, kako cve}e, mn.cve}iwa, se leksikalizirale kako redovni singularia, nekoi, kakolu|e – kako redovni pluralia. Me|utoa, verojatno ne bez vlijanie nastarata tendencija kon ekspanzija na “zbirnata mnoìna”, os-tanuva faktot na potencijalna dvojna interpretacija na make-donskite sintagmi so kolektivnite imenki sfateni vo po{irokasmisla na terminot, kako {to se grupa, ~eta, stado, jato i sl.Pak $ davam zbor na Petroska (op.cit. 218): “...upotrebata nazbirnite imenki vo sostav na imenska sintagma kade ne se znae{to e centar, a {to e opredelba, kako grupa lu|e, stado ovci itn.e specifi~na za makedonskiot jazik. Kongruencijata re{ava kako}e se tolkuva celata sintagma (kako kolektivna ili kako dis-tributivna), pri {to edninskata kongruencija go pokaùva tokmukolektivnoto tolkuvawe, no za edninska kongruencija, t.e. za ko-lektivno tolkuvawe na celata sintagma pridonesuva povr{in-skata markiranost po opredelenost na zbirnata imenka, na pr.Grupata novinari go pi{uva tekstot, i Tekstot go pi{uvagrupata novinari, za razlika od toa otsustvoto na pozitivnamarkiranost po opredelenost dozvoluva dvojna kongruencija, so{to zbirnosta se distributivizira, kako vo pr. Grupa novinarigo pi{uvaat tekstot i Tekstot go pi{uvaat grupa novinari,no i edninska kongruencija, so {to se postignuva posebna prag-

172

mati~ka funkcija, na preden plan se stava, t.e. se istaknuva ona{to se smeta deka e pobitno, deka se raboti za kolektivnost, napr. Grupa novinari go pi{uva tekstot ili Tekstot go pi{uvagrupa novinari ‘zaedno kako grupa go pi{uva’.”

Dvoinata kako gramati~ka kategorija rano se gubi namakedonska po~va, nekade vo podocne`niot sreden vek. Vo stu-dijata posvetena na Radomirovoto evangelie, spomenik od sredi-na na 13 v., Ugrinova i Ribarova konstatiraat: “Rad ja pazidvoinata na imenskite formi, kako i na glagolskite vo najgolembroj slu~ai...” (1988: 52). Od druga strana B. Koneski vo svojataIstorija na makedonskiot jazik (1986: 133) priveduva primerina me{awe na dvoinskite i mnoìnskite formi ve}e vo naj-starite spomenici. Vo sovremeniot makedonski standarden jazikse pazat nekolku stari dvoinski formi vo funkcija na mnoìn-ski, i toa samo kaj imenkite kaj koi informacijata za pojavuvawevo parovi e vgradena vo samoto leksi~ko zna~ewe, kako kaj o~i,u{i, race, noze. Me|utoa, starata dvoinska paradigma ostavila iedna pozna~ajna traga vo sovremeniot jazik: imeno kaj imenkiteod ma{ki kongruenciski rod postoi vrzana forma so nastavka -a,koja moè (no ne mora) da se pojavi vo sintagmi so glavnitebroevi (od ‘2’ nagore) vo funkcija na koli~estveni opredelbi. Odsintagmite kako dva grada, dva kowa, i sl. starata dualna formaproniknala i vo drugi sintagmi kade {to imenkata e pridruù-vana od glavniot broj, pa sme dobile i tri grada, pet kowa, i sl.Se raboti za ~isto formalen proces bez semanti~ki motivacii iposledici. Za pro{irenosta na takanare~enata “izbrojana mno-ìna” sp. podolu vo t. 3.2. Ovde u{te samo treba da spomneme dekapostoi posebna kratka serija derivirani glavni broevimarkirani so /+ ~ovek/, a koi do sebe trpat samo “obi~na” mno-ìnska forma, sp. dvajca studenti, ~etvorica kolegi, sedum-mina rabotnici, i sl.

Poseben problem pretstavuva takanare~enata elipti~namnoìna, t.e. forma koja poso~uva ne mnoèstvo ednorodni en-titeti, tuku mnoèstvo organizirano okolu eden centralenentitet ~ij naziv e baza za derivirawe na formata. Taka funk-cioniraat naj~esto nazivite na semejstva, kako na pr. Kostovci‘Kostov i semejstvoto’, Jovanovci ‘Jovan i semejstvoto’, a po-nekoga{ samo bra~niot par, sp. na pr. Dojdoa Kostovci sodecata, i sl. Sepak, soodvetnite formi vo nekoi konteksti

173

moàt i da poso~uvaat mnoèstva od ednorodni entiteti, sp. napr. Vo ova selo ima mnogu Petrevci, t.e. ‘...lu|e koi go nosatimeto “Petre”’ (primer na B. Koneski, 1982: 219). Funkcijata naelipti~na mnoìna e primarna za mnoìnskite formi na li~-nite zamenki od prvo i vtoro lice, nie i vie.

Obemot na makedonskite kategorii pluralia tantum isingularia tantum e problem na leksikonot, a ne i na gramatikata.Sepak, vrz po{irok slovenski fon nekoi specifiki privle-kuvaat vnimanie, na pr. mnoìnskite formi kako krvovi od krv,snegovi od sneg ili vo|e od voda so zna~ewe ‘mnogu krv’, ‘mnogusneg’, ‘mnogu voda’... Sp. gi polskite paraleli vo t. 4.1.

Vo opozicijata: ednina ~ mnoìna markiraniot ~len emnoìnata, pa se slu~uva edninskata forma da se pojavi sotransponirano mnoìnsko zna~ewe, sp. na pr. (citiram sporedKoneski 1982: 222): Deneska fativme mnogu riba, Mu pominacarstvoto i na Tur~inot, i sl.

3.2. EVOLUCIJA NA GRAMATI^KITE POKAZATELIOvde nema da se zadrùvame na uslovite na distribucija na

mnoìnskite nastavki i nivnata evolucija od pretpostavuvanitepraslovenski sostojbi. Sepak, treba da se kaàt nekolku zbora zavnatre{niot poredok vo inventarot na mnoìnskite nastavki inivnata sposobnost ednozna~no da ja pokaùvaat mnoìnskatakongruencija.

Mo`nite nastavki se -i11

,kaj imenkite od ma{ki kongru-enciski rod, -i2 kaj imenkite od ènski kongruenciski rod i -akaj imenkite od sreden rod, no tie moàt da bidat dopolnitelnopro{ireni so infiksite kako -ov-, -ev-, -ov-c-, -i{t- kaj imen-kite od ma{ki rod i/ili -en-, -es-, -iw- kaj imenkite od sredniotrod (sp. prorok : proroci, ru~ek : ru~eci, u~itelka : u~itelki,majka : majki, kow : kowi, grad : gradovi, Jovan : Jovanovci, pat :pati{ta, trkalo : trkala, ramo : ramena, nebo : nebesa, more :moriwa...). Ova raznoobrazie se reducira kaj ~lenuvanite imenkido dve mo`ni ~lenski formi: -te kaj ma{kiot i ènskiotkongruenciski rod i -ta kaj sredniot rod. Pridavkite imaatedinstvena mnoìnska nastavka -i, a mnoìnskata ~lenska forma

1 Nastavkata -a1 ima sposobnost zavr{noto -k od osnovata da go pretvori vo -c.

174

kaj niv glasi -te; zna~i – a celta na ovoj povr{en pregled be{e daja formulirame ovaa konstatacija – ~lenuvanite (t.e. /+ oprede-leni/ imenski sintagmi poednozna~no signaliziraat mnoìnskakongruencija od ne~lenuvanite.

Centralen problem {to treba da go formulirame i, pomo`nost, da go re{ime vo ovoj paragraf, e adekvaten opis navnatre{nata i na nadvore{nata kategorijalna kongruencija naimenskite sintagmi so koli~estveni opredelbi selektivni pobroj i rod. Se raboti za nekolku tipa sintagmi: a) onie so glavenbroj (po~nuvaj}i od ‘2’) kako edinstvena koli~estvena opredelba(na pr. tri knigi, pet stolici, trojca lu|e, petmina studen-ti...), b) sintagmi so konvencionalna edinica na mera (so ili –vo ednina – bez glaven broj) kako koli~estvena opredelba (tip:kilo {e}er / pet kila {e}er, metar platno / tri metriplatno, i sl.), v) sintagmi so nekonvencionalna edinica na mera(so ili – vo ednina – bez glaven broj) kako koli~estvena op-redelba (tip: ~a{a voda / pet ~a{i voda, vre}a oriz / dve vre}ioriz, kola pesok / tri koli pesok, i sl.), i najposle g) sintagmi sotakanare~enata “zbirna imenka” (vo po{iroka smisla na zborotisto sui generis edinica na mera, tip: jato ribi / dve jata ribi,stado ovci, grupa lu|e/ tri grupi lu|e, i sl.).

Prviot tip sintagmi bez isklu~ok baraat vnatre{na inadvore{na mnoìnska kongruencija naloùvana od strana naglavniot broj : pet(te) debeli knigi se nao|aat na masata,trojca(ta) mladi studenti dojdoa, i sl. Glavniot broj kakopokazatel na koli~estvena kvantifikacija se nadgraduva vrzjadrenata imenska sintagma, a na morfosintaksi~ki plan se odne-suva kako pridavka. Zna~i, izbri{ana e praslovenskata razlikame|u dvete klasi glavni broevi: onie {to se odnesuvale kakopridavki i onie {to se odnesuvale kako imenki. Leksemite eden :edna : edno i dva : dve go pazat stariot kongruenciski para-digmatski broj.

Vo sintagmi so glavnite broevi kako koli~estveni opredel-bi (kvantifikatori) – kako {to ve}e spomnav pogore, vo t.3.1. –alternativno pokraj “obi~ni” mnoìnski formi kaj imenkite odma{ki rod moàt da se pojavat vrzanite (markirani po izbro-janost) formi so nastavka -a, naj~esto kaj imenki so ednoslo`niosnovi, so priznakot /- ~ovek/, vo sostav so poniski broevi.

175

Vpro~em, vo sovremeniot standarden jazik formite na -a se vopovlekuvawe.

Vo ostanatite tri tipa sintagmi – koga tie gi vklu~uvaatglavnite broevi – moème da imame trokatna semanti~kakonstrukcija koga broenoto mora prvo da bide odmereno.

Sintagmite so konvencionalni edinici na mera imaat ed-ninska ili mnoìnska kongruencija zavisno od toa dali edini-cite na mera se vo ednina ili vo mnoìna, sp. Eden litar mleko}e ni bide dosta, Tri kila {e}er se izedoa za edna nedela, i sl.

Sintagmite od tretiot i ~etvrtiot tip (t.e. sintagmite sonekonvencionalni edinici na mera i/ili so zbirni imenki) seonie koi kako predmet na adekvaten gramati~ki opis pret-stavuvaat problem. Tuka se raboti za dve hierarhizirani imenskisintagmi, edna konstituirana od naziv na edinicata na mera idruga konstituirana od nazivot na merenoto. Uspe{nata analizana takov tip sintagmi sprovedena od E. Petroska (2000) pri-vedovme pogore vo t. 3.1. Analizata pokaùva deka vo slu~aj kogaprvata sintagma e /+ opredelena/ taa istovremeno naloùva tipkongruencija, no ako e neopredelena – mo`na e dvojna kongru-encija, semanti~ki motivirana. Gledaj}i od druga perspektiva, bimoèle da kaème deka prvata sintagma e gramati~ki nadredena,dodeka semanti~ki dominira vtorata. Sp. na pr. Od laniostanala tegla med (samo taka, no natamu) :...moème da im jadademe da ja odnesat doma ili moème da im go dademe za so leb, isl. Se ~ini deka najkoherenten i najadekvaten opis }e se postigneako kaème deka IS koja go imenuva merenoto ostanuva vogenitiven padeèn odnos kako zavisna od IS koja ja imenuvaedinicata na mera – pokazatel na toj odnos e linearizacijata,kako i faktot deka zavisnata IS e ex definitione /- opredelena/.Koga e taa /+ opredelena/, avtomatski se pojavuva osnovniotpokazatel na genitivniot partitiven odnos – predlogot od, sp.Izedov cela ~inija od onaa tvoja poznata manxa, Turi dvelaìci od ocetot..., i sl.

Socijativnata konjunkcija ima mnoìnska kongruencija,citiram spored L. Minova-\urkova (2003: 223): ]e se razberemenie so tebe, t.e. ‘jas i ti’, Vie so nego odete, t.e. ‘ti i toj’.Avtorkata ovoj tip konstrukcii go vrzuva so kolokvijalniotstilski registar.

176

Linearizacijata na imenskite sintagmi kvantifikuvanipo koli~estvo e spored gorespomenatoto univerzalno pravilo:koli~estvenite kvantifikatori se smestuvaat me|u referenci-jalnite kvantifikatori i jadrenata imenska sintagma. Voodredeni konteksti mo`na e inverzija me|u koli~estvenitekvantifikatori i pokazatelite na {irokosfatenata posesiv-nost, sp. Trite moi prijatelki... no i Moite tri prijatelki...(sp. go komentarot vo narednata glava posvetena na kategorijata‘opredelenost’).

4. POLSKI[to se odnesuva na kategorijata ‘broj’, polskiot jazik po-

malku se oddale~il od praslovenskite sostojbi otkolku makedon-skiot. Sepak, op{tite razvojni tendencii se sli~ni vo dvata jazi-ka i se sveduvaat glavno na uprostuvawe na formalniot sistem.

4.1. OBEM NA GRAMATIKALIZIRANATA INFORMACIJAVo centarot na gramatikaliziraniot segment na seman-

ti~kata kategorija ‘koli~estvo’ ostanuva opozicijata: ednina ~mnoìna. Privlekuva vnimanie deka vo sistemot na glavnitebroevi se niknati ma{ko-li~nite formi, taka {to fleksivniotsistem na glavnite broevi sodrì isti semanti~ki (i formalni)distinkcii kako i sistemot na imenkite i na pridavkite. Zanovite formi na glavnite broevi so ma{ko-li~en kongruenciskirod sp. podolu, vo t. 4.2.

Starite kolektivni derivati so sufiksite *-je, *-ja re-dovno imaat edninska kongruencija kako i drugite kolektivniimenki; vpro~em, takvite derivati deneska se malubrojni, tuka epierze, kwiecie, od drugite popoznati formacii se drì u{te ili cie, no so mnoìnska kongruencija kako mnoìna od sekun-darnoto singulativum li . Ovaa posledna leksikalizirana izmena erelativno nova, u{te vo 19 v. se peela pesnata Leci li cie z drzewa...

Dvoinata po~nuva da se povlekuva ve}e vo 15-16 v., kako kajimiwata, taka i kaj glagolite. Vo sovremeniot standarden jazikse ~uvaat nekolku stari dvoinski formi so mnoìnska funkcija,re~isi istite kako i vo makedonskiot, t.e. formite ~ie poja-vuvawe vo parovi e vgradeno vo samoto leksi~ko zna~ewe, sp. oczy,uszy, r ce, no sepak nogi nasprema mak. noze. So tekot na vremeto se

177

formirale dubletnite formi: oko : oczy kaj ìvite organizmi,nasprema oko : oka na pr. vo ribarskata mreà; ucho : uszy kajìvite organizmi nasprema ucho : ucha na pr. kaj tenxere, i sl.Posebno vnimanie na relacija: makedonski ~ polski privlekuvapetrificiranata sintagma od tipot pi ciu ch opa, sze ciu ch opa... –ja pamtam od detstvoto kako personifikacija na golema fizi~kasila, vo konteksti kako Sze ciu ch opa nie uradzi..., i sl. – staratadualna forma ch opa e vrzana za pozicija po glaven broj od ‘5’nagore vo ma{ko-li~en rod – zna~i, uslovi na upotreba identi~nikako kaj makedonskite “izbrojani” formi so nastavka -a.

Imenkite od klasite singularia tantum i pluralia tantum imaatsemanti~ki motivacii mutatis mutandis sli~ni kako vo make-donskiot. Latentno sekoga{ prisutna, pluralnata forma nanazivite na supstancii moè da izrazuva golemo koli~estvo, sp.na pr. Wody wezbra y, Zgubimy si w tych piaskach, i sl.

Linearizacijata na koli~estvenite opredelbi e isto takasli~na kako vo makedonskiot, spored ve}e nekolku pati spom-nuvanoto pravilo: glavnite broevi i drugite koli~estveni opre-delbi se redat po pokazatelite na opredelenost a pred takana-re~enata jadrenva sintagma, t.e. na pr. Tych pi ksi ek musz zawszemie pod r , Powinna nosi dwie pary ciep ych skarpet, Jakie wielkiestado ptaków przelecia o nam nad g owami, Trzy moje kole ankizdecydowa y si na wyjazd zagranic ... Vo polskiot, kako maj~in jazik,podobro go ~uvstvuvam inverzivniot karakter na nizite so pose-sivnite modifikatori pred koli~estvenite opredelbi. Posled-niot primer pogore naloùva, spored mene, interpretacija odtipot ‘tri od mnoèstvoto na moite kole{ki’, dodeka vo re-~enicata kako Moje trzy kole anki zdecydowa y si na wyjazd zagranicsoo~eni sme so anafora – stanuva zbor za ve}e porano spomnatataidentifikuvana grupa na tri kole{ki.

4.2. EVOLUCIJA NA GRAMATI^KITE POKAZATELIProblematikata e sli~na kako vo makedonskiot jazik, no

pokomplikuvana poradi bogatata fleksija na polskite broevi iimenki. Ovde }e se ograni~ime na pretstavuvawe (a) na relaciitena gramati~kata zavisnost vo imenskite sintagmi so glavnitebroevi i/ili so konvencionalni ili nekonvencionalni edinici na

178

mera i (b) na uslovite na kategorijalnata kongruencija na takvitesintagmi vo nominativen padeèn odnos so predikatski izraz.

Po~nuvame so morfosintaksa na polskite glavni broevi,koja pretstavuva glaven problem. Vo prv ~ekor treba da seizdvojat formite na ma{ko-li~niot (virilen) rod. Vo segmentotod ‘2’ do ‘4’ tie pokaùvaat dvojno odnesuvawe. Ili (1) se odne-suvaat kako pridavki kongruentni po pade` i broj so kvanti-fikuvanata imenka, pri {to vo nominativen padeèn odnos sepojavuvaat novoniknatite formi dwaj, trzej, czterej (sp. Dwaj ch opcyprzyszli, Trzej studenci wyjechali, i sl.), ili (2) prisuten esinkretizam N=A=G, pri {to kvantifikuvanata jadrena sintagma(bilo direktno naziv na broenoto, ili naziv na edinica na mera)stoi vo partitiven genitiv (sp. Dwu / Dwóch ch opców przysz o,Trzech studentów wyjecha o, i sl.). Kako {to se gleda, vo prviotslu~aj obvrzuva “obi~na” mnoìnska kongruencija, dodeka vo vto-riot kvantifikuvanata imenska sintagma bara finitnataglagolska forma vo predikatskiot izraz da stoi vo maksimalnonemarkiraniot oblik na sreden rod ednina. Od ‘5’ nagore postoisamo eden model: glavniot broj so univerzalna nastavka -u od ne-jasno poteklo bara do sebe jadrena sintagma vo partitiven ge-nitiv i soodveten tip na kongruencija (sp. Pi ciu ch opców przysz o,Siedmiu studentów wyjecha o, i sl.). Zna~i: na{iot tip (2) kaj bro-evite od ‘2’ do ‘4’ e vsu{nost rezultat na analogno sramnuvawekon modelot koj obvrzuva od ‘5’ nagore.

Vo nema{koli~niot rod imame samo edna mo`nost: od ‘2’do ‘4’ “pridavsko” odnesuvawe, pri {to za brojot ‘2’ postojat dveformi: ènska i neènska; od ‘5’ nagore – re~ni~kata forma nabrojot i kvantifikuvanata sintagma vo genitiv (sp. dwie kobietyprzysz y, dwa psy uciek y, dwa okna by y otwarte, trzy kobiety / psy / kobietyby y...; pi kobiet, psów, okien by o..., i sl.).

Postoi u{te i posebna serija glavni broevi markirana /+~ovek/ za me{ani grupi lu|e od dva pola, sp. dwoje / troje... / pi cioro /siedmioro... dzieci / ludzi / przyjació ... by o...

Vo sintagmi so edinici na mera, ako stojat vo ednina, na-zivot na merenoto e vo genitiv, a tipot kongruencija so predikat-skiot izraz go iznuduva nazivot na edinicata na mera: W lodówcezosta jeszcze litr mleka, Zosta nam jeszcze jeden kilometr drogi, Grupaludzi czeka a na przystanku, Stado owiec zagrodzi o nam drog , i sl. Akonad nazivot na edinicata na mera se nadgraduva glavniot broj, taa

179

se odnesuva kako kvantifikuvana imenka, t.e. spored modeliteprikaàni pogore, sp. Trzy metry p ótna zosta y niewykorzystane, Pimetrów p ótna nam zosta o, Dwie grupy studentów nie przysz y na egzamin,Pi szklanek herbaty sta o na stole, i sl.

Kako {to pokaùva na{iot pregled, centralna inovacijavo polskiot sistem na pokazatelite na gramati~kata kategorija‘broj’ e kompleksot procesi koi vodele kon formiraweto nama{ko-li~niot (semanti~ki i) kongruenciski broj. Ostanatiteelementi na nasledeniot praslovenski sistem ne pretrpele po-golemi promeni. Centralna komplikacija, so koja i samitePoljaci, rodeni govoriteli, ponekoga{ imaat problemi, e mor-fosintaksata na glavnite broevi.

Sli~no kako vo makedonskiot, generi~nata ednina (t.e.nemarkiraniot ~len na opozicijata: ednina ~ mnoìna) moè daposo~uva mnoèstvo entiteti, no ne i obratno. Sp. Tygrys jestniebezpieczny, Do dziecka trzeba si odnosi ze zrozumieniem, i sl.

5. ZAKLUÔCIVo samoto jadro na gramati~kata kategorija broj, t.e.

gramatikaliziranite distinkcii vo koli~estvoto na entiteti zakoi stanuva zbor, do{lo do uprostuvawe: i dvata razgleduvani ja-zici ja eliminirale dvoinata kako gramati~ka kategorija.

Vo centarot na kategorijata ostanuva, prirodno, distink-cijata me|u eden i pove}e od eden entitet (t.e. me|u gramati~kataednina i mnoìna) koja e strogo gramatikalizirana, so margi-nalni i predvidlivi na semanti~ki plan otstapuvawa vo odnos nageneri~kite imenski sintagmi. Taka na pr. makedonskite re~eniciod tipot Makedonskoto jagne te{ko se plasira na pazarot naunijata vo polskiot prevod zadolìtelno baraat mnoìna, i sl.

Zboroobrazuva~kata kategorija: kolektivi, po interes-niot period na buren razvitok vo pretstandardniot makedonski,so mali leksikalizirani otstapuvawa, se vrati vo obata jazika nasvojot primaren status leksemi so edninska kongruencija.

Glavnata razliki me|u dvata jazika se rezultat na naslede-nata komplikuvana morfosintaksa na osnovnite leksi~ki poka-zateli na koli~estvo – glavnite broevi. Ottuka niknale brojnitevarijacii vo kongruencijata na imenskite sintagmi koi gi sodr-àt glavnite broevi.

180

Specifi~nite procesi za sekoj od dvata jazika vo slu~ajotna makedonskiot se povrzani so sekundarnite kategorii na “zbir-nata” i “izbrojanata” mnoìna, dodeka vo polskiot se povrzuvaatso formiraweto na paradigmata na ma{ko-li~niot rod. I ovde,kako i vo diskusijata vrz niza prethodno razgledani kategorii,treba da se kaè deka specifi~nostite na makedonskiot razvitokse dolàt glavno na docnata standardizacija, t.e. otsustvoto nafaktorot koj bi gi normiral i uniformiral lokalnite dija-lektni razvojni tendencii. Takvata situacija ni dozvoluva po-dobro da gi sogledame tie tendencii ~ii nikulci bile prisutniu{te na praslovenska po~va.

POLSKI ~ MAKEDONSKIGRAMATI^KA KONFRONTACIJA

Izdava~Makedonska akademija na naukite i umetnostite

*

Likovna obrabotka na koricaKo~o Fidanovski

*

Lektura i korekturaDejan Gegovski

*

Kompjuterska obrabotkaDejan Gegovski

*

Tira`500 primeroci

*Pe~at

„Jugoreklam“, Skopje

Documents

POLSKI ~ MAKEDONSKI